WAANDERBURG „RELIGIE i RELIGIA”
1. Hermeneutyka Waanderburg'a (5 faz na przykładzie mitu lub symbolu).
Badanie hermeneutyczne, przynajmniej na początku, jest krytyczne wobec wszystkich interpretacji, ponieważ celem takiego badania jest właśnie przebadanie interpretacji dawanych określonym faktom, jako interpretacji. W tym celu należy pozbawić je wszelkich roszczeń do absolutności i przeanalizować jako tłumaczenia lub interpretacje. Skutkiem tej krytycznej postawy wobec faktów i ich interpretacji jest to, że badanie hermeneutyczne (i w ogóle badanie religii) jest z zasady demitologizujące, deideologizujące i deteologizujące. Jego celem jest bezstronna obserwacja wszystkich faktów (także religijnych) oraz każdorazowych ich interpretacji.
Przy hermeneutycznym badaniu religijnych faktów należy przestrzegać podstawowych reguł:
1) Na samym początku trzeba liczyć się w pełni z faktyczną rzeczywistością badanych faktów w ich konkretnym kontekście.
2) W obręb badania wciągnąć należy społeczeństwo, w którym występują dane fakty religijne (zidentyfikowanie potrzeb społeczeństwa oraz problemów, odkrycie jego struktur wraz z każdorazowymi interesami wobec religii) – wgląd ten jest konieczny dla późniejszego osądu.
3) Dla zrozumienia znaczenia przysługującego określonym faktom religijnym w pewnym społeczeństwie niezbędne jest poznanie tradycji tego społ., ponieważ to dzięki niej fakty rel. mogą być odbierane przez ludzi związanych z tą tradycją jako religijnie sensowne.
4) Znaczenia religijne przyjmowane są implicytnie, tzn. jako samozrozumiałe – poszczególny człowiek przyswaja sobie znaczenia religijnych sposobów zachowania i przedstawień przeważnie osobiście w procesie uczenia się.
5) Eksplicytne znaczenia faktów religijnych to już kiedyś sformułowane interpretacje – fakty religijne jako takie lub jako elementy pewnej religii mogą być przez różne osoby lub grupy różnorodnie aktywnie „czytane”, tzn. interpretowane i stosowane.
PRZYKŁAD SYMBOLI:
1) Opisanie symboli niezależnie od ich znaczenia, tzn. jako faktów. Należą tu obrazy i rysunki, słowa i teksty, figury, liczby, słowa i dźwięki, a także działania symboliczne.
2) Powiązania tych symboli z potrzebami i problemami każdorazowego społeczeństwa. Należy zwrócić uwagę jakimi środkami wyrazu posługuje się dana kultura i w jakim zakresie sięga po symbole.
3) Tradycje kulturowo-religijne pielęgnowane w społeczeństwie, które mają znacznie dla oddziaływania odnośnych symboli.
4) Implicytne znaczenia tych symboli jako elementy orientacji, wskazujące na złożone, działające integrująco znaczeniowe struktury rzeczywistości w świadomości odnośnych ludzi.
5) Badanie eksplicytnych znaczeń określonych symboli na podstawie interpretacji nadawanej im przez ludzi. Przedmiotem badania są wtedy także intencje i interesy, leżące u podstaw poszczególnych sposobów czytania symboli.
PRZYKŁAD MITU:
1) Opisanie opowiadań mistycznych, które określić należy w najszerszym sensie religijnym, tzn. opowiadania nie tylko o nadludzkich postaciach, ale także „prahistoryczne” opowiadania mówiące o sensie, istnieniu, stawaniu się życia i rzeczywistości. Mity takie składają się z szeregu tematów i zawierają prawzory i wzory, informacje o rodzaju rzeczywistości i właściwym się zachowaniu ludzi względem wspólnoty.
2) Wyjaśnienie związków zachodzących między tymi mitami a potrzebami i problemami danego społeczeństwa lub wspólnoty – jak dalece mity wyjaśniają pewne problemy lub proponują ich rozwiązanie.
3) Wytłumaczenie funkcji przysługujących mitom jako istotnym składnikom tradycji dla jej przetrwania – faktem jest, że mity te opowiada się przy spotkaniach o inicjacjach i zawierają one kulturowe podstawy wspólnoty.
4) Wypracowanie implicytnych znaczeń mitów, związanych częściowo z ich funkcją kognitywną – mity wyrażają wspólną prawdę , czyli działają w kierunku tworzenia i wzmacniania wspólnoty.
5) Wyłożenie eksplicytnych znaczeń mitów, które znajdują swój wyraz właśnie w przemianach i różnych uzupełnieniach. Należy je określać jako warianty jednego mitu. Celem każdorazowego sposobu lektury pewnego mitu może być zarówno przedstawienie określonych prawd, jak też wywołanie określonych sposobów zachowań.
2. Religie implicytne i eksplicytne.
Mówiąc o religiach możemy odróżnić religie implicytne i eksplicytne. Implicytne religie to takie, których religijne znaczenie i oddziaływanie jest odbierane przez ludzi jako samozrozumiałe, nie uświadamiają oni sobie tego, że w rzeczywistości chodzi o znaczenie „religijne” z „religijnym” oddziaływaniem. Natomiast religie eksplicytne to takie, których religijne znaczenie jest przez odnośnych ludzi uznane, są one interpretowane aktywnie i do tego w różny sposób przez różnych ludzi i różne grupy. W wypadku religii eksplicytnych „religia” jest podmiotem, w przypadku religii implicytnych „religia” jest orzeczeniem.
Hermeneutyczne widzenie religii eksplicytnych bada się za pomocą:
1) Podejście semantyczne (chodzi tu o problem znaczenia i sensu religii)
W procesie pośredniczenia i przekazywania sensu między ludźmi ważną rolę w społeczeństwie i kulturze odgrywają różnorodne systemy symboliczne, jednak to systemy znakowe są bardziej abstrakcyjne i obejmować mogą różne kultury. Pojęcie religii jako religijnie zinterpretowanego systemu znakowego, różni się od tradycyjnych pojęć religii przede wszystkim podkreśleniem faktu, że decydującą rolę odgrywa aspekt sensu i znaczenia religii. Decydujące dla podejścia hermeneutycznego jest to, że religie spełniają funkcję pośredniczenia sensu dla określonych grup ludzi, wywierając wpływ na ich myślenie, czucie i działanie.
2) Podejście fenomenologiczne (intencjonalna rzeczywistość religii)
Integralną częścią badania hermeneutycznego religii jest badanie intencji religijnych jak również ich realizacja.
Przy hermeneutycznym stadium religii eksplicytnych przebadać trzeba podstawowe ich elementy, ich sakralny charakter i tym samym ich funkcję znakową oraz różne interpretacje systemu znakowego. Zadanie religii implicytnych polega na ustaleniu ich podstawowych elementów, których cechą szczególną jest to, że mają one dla odnośnych ludzi charakter sakralny lub są rodzajem niepowtarzalnego tabu. Jeżeli związek pomiędzy elementami pojmie się jako pewien system znakowy, wówczas podzielić należy różnorodne interpretacje wiązane z tym systemem, jak również różnorodne ich zastosowania. Na końcu należy wyjaśnić taki twór i nadać mu interpretacje. Dla rozumienia religii implicytnych i religii w ogóle podstawą jest proces sakralizacji (może ona dotyczyć elementów istniejącej już tradycji religijnej, jak i momentów kulturowych poza taką tradycją).
Zarówno religie implicytne jak i eksplicytne mogą ulec desakralizacji, wtedy kiedy przestają być dla danej wspólnoty lub osoby religijnie oddziałujące i ważne, tzn. przestają być religią. Desakralizacja dokonać się może wskutek pojawienia się nowego sacrum, przez zdemaskowanie „absolutnego” roszczenia, na podstawie faktu który rozczarował ludzi lub w inny sposób utracił znaczenie dla prawdziwego życia.
3. Co to są intencje?
Przez badanie intencji rozumie się w religioznawstwie stadium intencji wychodzących na jaw w religii subiektywnej. Badane są religijne formy wyrazu i religijne interpretacje, ze względu na obiektywizujące się w nich intencje ludzkie. Kierują się one ku jednemu duchowemu ośrodkowi lub punktowi widzenia, wiodą do duchowych sensów i mogą się wyrażać na wiele sposobów. Obecność intencji i ich ważność jest poświadczana w religiach przez samego człowieka. Intencje religijne zdają się tworzyć centrum żywej religii. Istnieje tu sfera wolności konkretni ludzie lub wspólnoty mogą dane intencje akceptować i rozwijać lub też całkowicie odrzucać. Jeżeli pewna intencja wyraża się jako intencja religijna, wówczas zjawiska, ku którym się zwraca, stają się dla odnośnego czł. lub dla danej grupy zjawiskami religijnymi. Dotyczy to nie tylko postrzegania, ale także ekspresji i zachowania, interpretacji i zastosowania, krótko mówiąc o ich ewentualnej jakości religijnej decyduje ostatecznie kierunek intencji. Przez ujawnienie intencji w formach wyrazu subiektywnej rzeczywistości możliwe jest dotarcie do sensu tej rzeczywistości.
Fenomenologia religii wg van der Leeuw’a
Fenomenologia religii nie jest:
poetyzowaniem na temat religii;
historią religii;
psychologią religii;
filozofią religii;
teologią.
Fenomenologia religii powinna:
przede wszystkim nadawać nazwy, takie jak: ofiara, modlitwa, zbawiciel, mit itd., w ten sposób kształtuje zjawiska;
włączyć te zjawiska we własne życie, metodycznie je przeżyć;
powinna stanąć z boku i zachowując postawę epoche postarać się dostrzec to, co się ukazuje;
próbuje wyjaśnić to, co dostrzegła;
(ujmując razem wszystkie poprzednie akty), zrozumieć to, co się ukazuje.
Wreszcie, powinna stawić czoło chaotycznej „rzeczywistości”, jeszcze nie zinterpretowanym znakom, i w końcu – złożyć świadectwo o tym, co zrozumiała.
G. van der Leeuw „Fenomenologia religii”
1. Struktura rozumiejąca
Struktura to związek, który nie jest ani jedynie przeżywany ani jedynie wyabstrahowany, lecz przede wszystkim rozumiany. Struktura stanowi organiczną całość, której nie możemy rozłożyć na części, ale należy ją rozumieć na podstawie jej części właśnie jako całość. Struktura jest sensownie uczłonowaną rzeczywistością. Sens natomiast należy częściowo do rzeczywistości, a częściowo do osoby, która stara się ją zrozumieć. Sens jest zawsze zarówno zrozumieniem jaki i rozumieniem w tym niepodzielnym, przeżywanym związku. Nigdy nie da się powiedzieć na pewno co jest naszym rozumieniem a co zrozumiałością tego, co rozumiane. To mamy na myśli, kiedy mówimy, że odsłania się przed nami zrozumiałość jakiegoś związku, człowieka czy wydarzenia. Strukturą przeżywamy rozumiejąco od razu, w jednej chwili. Odsłania się przed nami sens, jednak nie odkrywamy jeszcze wtedy całej prawdy, ponieważ rozumienie nigdy nie ogranicza się do jednego przeżycia z jednej chwili, lecz rozciąga się na wiele równoczesnych jednostek przeżyciowych, jak to wynika z rozumienia i tych także jednostek.
2. Typ idealny
Typ idealny to zrozumiały związek, który może dotyczyć człowieka, sytuacji historycznej czy też religii, w którym mają znaczenie relacje postrzegane („stosunki rozumiane”). To co się nam ukazuje, ukazuje się w obrazie, ma on plany (tła) dalsze i plany boczne. Wobec innych ukazujących się jestestw „pozostaje w stosunku” podobieństwa, kontrastu, lub też innych relacji tj. uwarunkowanie, położenie (centralne lub peryferyjne), konkurencja, dystans etc. To właśnie te relacje są zawsze relacjami postrzeganymi. Typ nie
ma żadnej realności jest on, podobnie jak struktura, pozaczasowy, ale jest żywy i jawi się nam, żeby go rzeczywiście oglądać uprawiamy fenomenologię.
Van der Leeuw dokonał wyraźnego podziału dawniejszych i współczesnych form przeżycia religijnego; uważał, że na dawniejszych formach tego przeżycia nie odcisnęła się piętnem transcendencja boska, lecz raczej odczuwanie sił boskich w sensie mana. "Bóg" byłby w tym wypadku jedynie innym określeniem potęgi manicznej - tym samym mielibyśmy do czynienia z faktycznym utożsamieniem religii i magii.
Widengren:
Dla niego fenomenologia to klasyfikacja fenomenów, przedstawienie religii w zmiennych przejawach życia oraz różnych form przejawiania się religii. Jest syntezą systematyczną. Nauka ta nie jest tożsama z historią religii, która zajmuje się rozwojem religii na przestrzeni dziejów.
Religia zależy od siły. W magii to człowiek jest tą siłą lub ją kontroluje. Religia i magia - choć są różne, istnieją równolegle, mieszają się.
Termin mana nie oznacza nieosobowej i nadprzyrodzonej siły, ale wywodzi się od istoty osobowej. Podstawowymi znaczeniami pojęcia mana sa: „być skutecznym”, „być w stanie”, „móc”, „siła boska”, „panowanie”, „autorytet”, „siła nadprzyrodzona”. Mana jest również zdolnością posiadaną przez istoty osobowe (bóstwa, duchy, ludzi) która w swojej najwyższej skuteczności powoduje wystąpienie czegoś niezwykłego i wzbudzającego sensację. Samo słowo mana nie ma religijnego ani magicznego znaczenia, a otrzymuje je dzięki podmiotowi o tym statusie.
Ricoeur :
Paul Ricoeur był francuskim filozofem, jednym z najbardziej znanych myślicieli w drugiej połowie XX wieku. Był działaczem socjalistycznym i chrześcijańskim.
Ricoeur bada hermeneutykę, w której widzi teorię "operacji rozumienia w ich odniesieniu do interpretacji tekstu". Wyróżnia dwa aspekty rozumienia - ontologiczny, który odnosi się do bytów i epistemologiczny, którego celem jest dążenie do naukowości. Autor opiera się na poglądach innych uczonych, który byli przedstawicielami tych dwóch podejść: szkoły epistemologicznej Schleiermachera i Diltheya, a ontologicznej Heideggera i Gadamera.
Ricoeur zajmował się problemem interpretacji tekstów z przeszłości. Historycyzm miał być łącznikiem między historią a hermeneutyką, niestety poprzez zmiany kulturowe jakie się dokonały w społeczeństwach poniósł klęskę. Wilhelm Dilthey w czasach pozytywizmu nadaje historii wymiar naukowy. Wprowadza do nauki metodologię i epistemologię. Pojawiają się bardzo ważne pytanie „jak są możliwe nauki o duchu?”. Dilthey balansuje między wyjaśnieniem przyrody i rozumieniem historii. Odciska to swój ślad w hermeneutyce. Historia powszechna jest zatem obiektem badań hermeneutyki.
Interpretacja dla Ricoeur’a to wyjaśnianie „bycia w świecie” w odniesieniu do tekstu. Dzięki temu hermeneutyka nie dąży do poszukiwania psychologicznych intencji autora tekstu. Interpretacja ma raczej polegać na wczuciu i zrozumieniu świata przedstawionego niż w zagłębianie się w umysł twórcy.
Dla Paula Ricoeur’a język to system złożony z dyskursu, elementów i reguł. Język przez swoją uniwersalność i polisemiczność nieustannie toczy z nami grę, w której nie jesteśmy w stanie narzucić pewnych zasad. Ta gra nie ma żadnego głębszego celu tylko - ruch samorzutny.
Uzupełnić o koło hermeneutyczne Ricoeura!
1.Husserl
a)Epoche :
- Husserl używał tego terminu zamiennie z wyrażeniem "redukcja transcendentalna"
- epoche oznaczało tu zawieszenie (dosłownie: "wzięcie w nawias") głównej tezy tzw. naturalnego nastawienia poznawczego, tj. przekonania o realnym i autonomicznym istnieniu świata i poznającego podmiotu
- zawieszenie sądu na temat realnego istnienia świata
- nie oznaczało negacji istnienia świata, jak to miało miejsce w idealizmie subiektywnym, ani nie było wątpieniem w realność świata, jak to było u Kartezjusza, lecz było to jedynie zawieszenie sądu (jakby tylko chwilowe niewypowiadanie się) na temat realności świata
- fenomonenologia polega na tym, by się do nie odwoływać do sądów tetycznych (sądów dotyczących istnienia czy nie-istnienia czegoś)
- epoche to coś całkiem swoistego, nie porzucam tezy, swojego przekonania, a jednak ta teza (naturalne nastawienie) doznaje pewnego zmodyfikowania, zawieszamy ja, ujmujemy ją w nawias
- nie jest to też stan bez świadomości
- jest to szczególny rodzaj odmiany świadomości, która ma nam dać dostęp do tej tezy
- to nie rozproszenie tylko zmiana nastawienia, nie ontologicznie, raczej zmiana okularów
- wyłączenie naturalnego nastawienia. Postrzegać tylko wytwory świadomości
- Einklalerung (sklamerowanie) - zawieszenie sądu o istnieniu niezależnie od pola świadomości.
- wyjście z wszystkich redukcjonizmów, świadomość jeszce „istnieje”
fenomenem jest też bycie. Transc. fen. ma przejrzeć naturalne nastawienie jako przeświadczenie o istnieniu przedmiotów niezależnie od podmiotu.
Seinsgettung - mające możność bycia - uznanie za istnienie obiektywnym. Nadbudówka nad byciem danym dla świadomości
Husserl - dlatego, że odczuwamy przepływ czasu, to nazywamy rzekę płynącą
Kognitywiści - na odwrót
Nieświadomośc wedle Husserla - konstytucje czasoprzestrzenne są na nieświadomce.
Świat konstytuowany prze zwiele świadomośi, którym wydaje się, że to one są w świecie, a go nie tworzą.
Ja ma specyficzny status ontologiczny, który nie da się zredukować epoche i redukcji transc. - wszystko można zakwestionować poza kwestionującym podmiotem. Wyjście fenomenologii poza Kartezjusza: uprzywilejowana pozycja ja jest przeszkodą na dordze do w pełni urzeczywistnionej fenomenologii transcendentalnej.
Husserl w medytacjach kartezjańskich nie jest w stanie pominąć innego, dochodzi do wniosku, że dominującym słowem musi być MY a nie JA.
b)Redukcje:
Metoda fenomenologiczna:
- rejestracja, opis i analiza danego bezpośredniego doświadczenia czyli fenomenu
Redukcja fenomenologiczna :
- są jej dwa rodzaje, redukcja ejdetyczna i redukcja transcendentalna, uważana też za fenomenologiczną we właściwym sensie
Redukcja transcendentalna:
- to branie w nawias wszystkiego w przedmiocie(epoche) –istnienia, nieistnienia, wiedzy, sądu, Boga, nauki, o czymś itd.
- zawieszamy to, co zewnętrzne
- wtedy poznajemy bezpośrednio fenomen a nie przedmiot
- można przeprowadzić doświadczenie nie wiedząc czy fenomen istnieje czy nie => np. Bóg
-analiza danych świadomościowych pozwala dowiedzieć się jak człowiek poznaje co się jawi w nim bez względu na to czy coś istnieje czy nie i powoduje redukcję ejdetyczną
Redukcja ejdetyczna:
- ejdos - istota,
- polega na swobodnym przekształcaniu przedmiotów w celu określenia ich istoty ,
- można zastanawiać się jakie cechy konstytuują dany przedmiot, jakich cech nie można zmienić, by nie przestał być tym przedmiotem lub jakie cechy są dopuszczalne w ramach bycia tym przedmiotem,
- ale w naszych fantazjach polegających na „uzmiennianiu" zawsze jesteśmy ograniczeni do niezmiennych praw istotowych,
- celem badań fenomenologii jest opis istoty przedmiotu, opis „niezmienników",
- redukcja ejdetyczna ma odsłonić istotę „samą w sobie", czyli ideę jako „rezultat wpatrzenia się w rzecz i intensyfikacji poznania tego jej aspektu, którego możliwie najczystszą postać pragniemy uchwycić
c)Wczesny - późny Husserl:
Krytyka psychologizmu:
- zwolennik psychologizmu
- później antypsychologizm
Idea fenomenologii:
- nauka bez założeń
- bada tylko istotę zjawiska
- redukcja fenomenologiczna
Późny Husserl:
- ewolucja w kierunku idealizmu
- świat rzeczywisty jest bytem dla kogoś, a nie w sobie,
- doświadczenie świadczy o czymś, że jest to rzeczywiste,
- tylko świadomość jest bytem, a wszystkie rzeczy są jedynie intencjonalnymi odpowiednikami świadomość
wczesny Husserl - „filozofia arytmetyki”
- pytanie o status sądów matematycznych. (Czy to ludzki mózg generuje 2+2=4 czy jest to ontologicznie istniejące?)
- to struktura podmiotu poznawczego wpływa na treść sądów matematycznych - podmiot wpływa na arytmetykę
- Freud krytykuje ten pogląd
- Husserl dochodzi do wniosku, że nie ma racji
późniejszy Husserl - polemizuje z psychologizmem. 6 rozpraw:
„Prolegomena do czystej logiki” - tom 1-szy „Badań logicznych”
- rozprawia się z psychologizmem, redukcjonizmem
- antycypacja 3 świata Poppera
- badania z teorii poznania
- teksty sensu stricte semiotyczne
- pojęcia wyrażania i znaczenia
- rozważania na temat abstrahowania i problemu abstrakcji
„Rozprawa o relacji części do całości”
- w następnej rozprawie idea czystej gramatyki, pojęcie kategorii syntaktycznych oraz rozróżnienie sensu i znaczenia
- czy każde zdanie prawdziwe musi być sensowne? tak. ale nie każde zdanie sensowne musi być prawdziwe
- problem wraca u Chomskiego
- struktury uniwersalne w 2 ostatnich rozprawach
- pojecie przeżycia intencjonalnego, za Brentano skłania się do pojmowania świadomości ludzkiej jako generatora intencji (Świadomość jest świadomością czegoś)
- pajęczyna intencji tworzących świat
- intencja wytwarza obiekt poprzez zetknięcie się noezy, noematu i danych hyletycznych.
- akt = noeza, treść = noemat, okoliczności uświadomienia sobie tego przedstawienia to treści materialne = dane hyletyczne
pozostałe
„Elementy fenomenologicznej teorii poznania”, „Idee czystej fenomenologii i czystej filozofii”
„Medytacje kartezjańskie”, „Kryzys nauk europejskich”
pytanie: jak działa Inny?
Co sprawia w Innym, że wywołuje we mnie wrażenie istnienia świata?
u Husserla - wczucie: apercepcyjne podobieństwo do innego poprzez analogię
u Heideggera - mirsein: współbycie z innym
u Levinasa - etycznie: bycie za innym
u Sartre’a - tym, co nas konstytuuje jest spojrzenie drugiego
Koło hermeneutyczne – figura opisująca hermeneutyczny sposób rozumienia i interpretacji tekstu. Zgodnie z tą figurą nie można zrozumieć całości bez zrozumienia szczegółu, a szczegół nie może być zrozumiany bez odwołania się do całości. Tak więc skuteczna interpretacja polega na ruchu kolistym – od całości do szczegółu i od szczegółu do całości. Natomiast sam proces rozumienia jest względny i niezakańczalny. W procesie rozumienia musimy zacząć od pobieżnego oglądu całego dzieła, które jest przedmiotem wykładni (rozumienia). Wstępne rozumienie pozwala nam zgodnie z prawem koła hermeneutycznego na lepsze zapoznanie się z interpretowanym dziełem i dalszą jego interpretacje. W procesie rozumienia posługujemy się wykładnią gramatyczną i psychologiczną, pomijając inne takie jak historyczną, estetyczną i rzeczową. W takim rozumieniu figurę koła wprowadził do hermeneutyki Friedrich Schleiermacher.
Inaczej rozumie koło hermeneutyczne Martin Heidegger – według niego figura ta oznacza, że zanim interpretator podejmie się interpretacji tekstu posiada już jakieś wyobrażenie o nim, wynikające z jego wyobrażenia o świecie. Nie można rozpocząć procesu interpretacji od zera, nie da się rozumieć bez wcześniejszego rozumienia. Interpretacja jest więc procesem kolistym, ponieważ nie rozpoczyna się od punktu startowego, ale jest uwikłana we wcześniejsze doświadczenia i procesy interpretacyjne interpretatora
FENOMENOLOGIA
Metoda, kierunek interpretacyjny, wiążący się z metodą filozoficzną wywodzącą się od Husserla i Schellera
- Szkoła religioznawcza, komplementarna do historii religii, przechodzącą w typologię, komparatystykę, łączoną czasem z hermeneutyką, strukturalizmem czy psychoanalizą
- BLOKI TEMATYCZNE
Fenomenologia Husserla i Schellera (esencjalistyczna)
Nurt irracjonalistyczny (Rudolf Otto)
Klasyczna fenomenologia religii Gerardusa van der Leeuwa + podejście Diltheya
Wkład hermeneutyki w hermeneutyczną fenomenologię religii -Heidegger, Gadamer, Ricoeur
Ruch rewaloryzacji religii (Otto, Eliade)
Neofenomenologia -J. Waardenburg
Wielcy krytycy fenomenologii - historycyzm - R. Pettazzoni, Ernesto de Martino
Ewolucjonizm - Benedetto Croce
DILTHEY
*Specyficzne podejście do metod humanistycznych - tylko idiograficzne
*Odwołuje się do szkoły badeoskiej, która wprowadziła podział nauk na:
- Idiograficzne – opisujące - humanistyczne
- Nomotetyczne - zajmujące się formułowaniem praw - ścisłe
*Nauki humanistyczne mają rozumieć, nie wyjaśniać
*Powszechnie przyjęte założenia teoretyczne i proponowany zestaw procedur badawczych
Kuhn - paradygmat - proponowany zestaw procedur badawczych
METODY BADAWCZE ZJAWISK RELIGIJNYCH I OKREŚLANIE ISTOTY RELIGII JAKO TAKIEJ
SPEKULATYWNE
Oparte na klasycznych metodach filozoficznych
- Pozytywizm
- Empiryzm (szkoły emocjonalistyczne)
- Materializm
- Idealizm
- Egzystencjalizm
- fenomenologia
EMPIRYCZNE
*Historyczno -religijna (porównawczo -religijna)
- Zebranie wszystkich możliwych źródeł
- Budowa typów historycznych
- Mechaniczne zestawianie podobieństw
- Nieskończony proces zbierania źródeł
- Dobór materiału
*Psychologiczno (socjologiczno) –religijna
- Metody psychologii/ socjologii
- Redukcja rzeczywistości religijnej do podmiotowych przeżyć
*Lingwistyczne
*Fenomenologiczne
- Za Kantem - fenomenalizm - wyodrębnienie zjawisk, obserwacja, opis struktury sacrum / profanum, klasyfikacja / typologia, wgląd rozumiejący, poszukiwanie sensu
- Husserl - analiza danych doświadczalnych, doświadczeń przeżyciowych, refleksja nad własnym lub cudzym przeżyciem, redukcja ejdetyczna i fenomenologiczna
do sporu między podejściami dochodzi na bazie problemu genezy religii:
Metody:
- Historyczna
- Psychologiczna
- Socjologiczna
- Materializm
- Idealizm
Zajmują się problemem genezy religii
- Fenomenologia się tym problemem nie zajmuje, chce byd bezzałożeniowa, zupełnie pomija to pytanie
PRZYKŁADY POGLĄDÓW NA GENEZĘ RELIGII
- Przyrodnicza - M. Miller
- Psychologiczna - Freud
- Socjologiczna - Durkheim
- Ewolucjonizm historyczny - fetyszyzm, animizm, manizm, magizm
-Teologiczna – objawienie
Fenomenologia jest różna w religioznawstwie i w religiologii
Pytanie: czy obszar badań fenomenologicznych ograniczyć do empirii, czy wziąć też pod uwagę filozofię i teologię
Religiologia -KUL, Zdybicka, Bronk
Hierarchia ważności:
1.Teologia
2.Filozofia religii
3.religioznawstwo
Do dyscyplin religiologii autorzy szkół wyznaniowych zaliczają
- Etnologię
- Socjologię
- Pedagogikę
- Fenomenologię - jako podejście komparatystyczne
I w religioznawstwie i w religiologii jest problem z fenomenologią:
- Jeśli to tylko badania porównawcze – to komparatystyka
- Różne metody inspirowane Husserlem
Filozofia religii nie może określać założenia religii / genezy. Nie może też nic powiedzieć o istocie. Religiologia też.
Fenomenologia (wg ks. Ruteckiego) nie może określić genezy, istoty i funkcji religii, orzeka o tym dopiero filozofia religii - ma zatem wyższy status jako nauka, bo określa przedmiot, podmiot i relację je łączącą
Przedmiot religii - absolut, byt o osobowej strukturze
Konieczna ontyczna relacja przedmiotu i podmiotu
Wg Zdybickiej - religiologia określa istotę jeszcze przed naukami empirycznymi
Chicagowska szkoła eliadystów - od Mircea Eliadego - realizuje tylko wybrane elementy fenomenologii i typologii - jest najbardziej znana
Powstanie fenomenologii religii - protestancka grupa, która chciała stworzyć naukę bez wpływu teologii
Geraldus van der Leeuw
Najsilniejsze obozy fenomenologii to Holandia i Skandynawia
Fenomenologia jako typologia -Geo Widengen, Åke Hultkranz
Jacques Waardenburg -"Religia i religie"
Klasycy: Jukko Bliker, Christensen
Niemcy: Rudolf Otto
Francja: blisko filozofii i katolicyzmu - Henri Dúmerie
Włochy: historycyzm - nie ma fenomenologii, raczej typologia - najbliżej jest Pettazzoni – lokując fenomenologię jako naukę pomocniczą, systematyzującą - po historii
Ernesto de Martino - lubi Heideggera i Diltheya
POLSKA FENOMENOLOGIA
- Na wszelki wypadek mówi się o komparatywistyce - mało jest tutaj filozoficznych fenomenologów
- Dziwne nurty łączące fenomenologię z chrześcijaństwem
- Pani Sacha idzie za Ricoeurem i uprawia fenomenologię hermeneutyczną
PODSTAWY
Wyróżnia się metodę i technikę porównawczą i typologizującą (Hultkranz, Widengren)
- Wydzielona dziedzina badań w ramach religioznawstwa (Eliade, van der Leeuw, Waardenburg)
- Bardziej pod wpływem fenomenologii filozoficznej - Ricoeur, Scheler
- Pod częściowym wpływem - Otto, Eliade, van der Leeuw
- Na początku miała należeć do teologii -Schleiermacher, P. Tillich
- Jako synonim typologii
U Andrzeja Bronka:
- Typologiczna
- Filozoficzna
- Teologiczna
- U de Silvy fenomenologia to zarówno dyscyplina akademicka jak i metoda osiągnięcia celów tej dyscypliny akademickiej
DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE
*Wyznacza nabyte religijne nawyki, przypomnienia, dyspozycje będące rezultatami konkretnych intencjonalnych doświadczeń, uważanych za przyczynowo powiązane z ontologicznie transcendentnym przedmiotem
*Samo doświadczenie można badać na 3 sposoby:
*Patrzeć na nie, bo wskazuje na przedmiot - patrzeć na przedmiot
*Doświadczenie uważane za realne przez wyznawcę - badać tylko jego
*Jako specyficzna religijna dyspozycja powstała w wyniku powtarzającego się doświadczenia sacrum, ma wymiary:
- Emocjonalny
- Kognitywny
- Wolicjonalny
*Jest specyficznym doświadczeniem - jest nieredukowalne
*Przedmiot też jest specyficzny - nieredukowalny – sacrum
*Fenomenologia ma honorować wszystkie specyficzności, być najbardziej nieredukcjonistyczną metodą
*By mogła być akademicka:
- Ma pogląd na doświadczenie religijne
- Świadomość kryteriów identyfikacji fenomenów religijnych
- Jasne cele, zadania -opis, a nie wyjaśnianie
Kryteria fenomenologii:
1.Wiary uczonego
uczony musi mieć wgląd w fenomen który bada - musi być religijny: ogólnie, albo wierzyć w badaną religię.
- Widzenie emiczne - od środka
2.Wiary wierzącego
- Badacz nie musi wierzyć, wierzący opisuje mu swoje doświadczenia, badacz bada :]
- Widzenie etyczne -od zewnątrz
U Waardenburga:
- Religia explicitna lub implicytna
3.Naukowe
- Intersubiektywna komunikowalność/ weryfikowalność
- Hermeneutycznie nastawieni mówią - musimy mieć przedzałożenia do badania
- Minimum wymagane od fenomenologa to świadomość własnych założeń
- Różne podejścia
PROBLEM
- Kryteria interpretacji doświadczenia religijnego
- Prosty -opis wiary danego wyznania
- Refleksyjny -próba uchwycenia intencji -zwłaszcza kapłanów
- Metateoretyczny - ma uchwycić oba
RODZAJE FENOMENOLOGII
1.Deskryptywna -opis doświadczeń
2.Morfologiczna - typologiczna - esencjalna - strukturalna
U Schellera
- Istotowa
- konkretna
Ricoeur - fenomenologia hermeneutyczna/ egzystencjalna
DILTHEY
Na przełomie XIX i XX w.
- "wprowadzenie do nauk humanistycznych"
- Nauki humanistyczne też muszą mieć swoją metodologię
- Determinizm historyczny ujmuje masowe zmiany
- Nauka nie ma odkrywać regularności, ale psychiczna strukturę charakterystyczną dla danej epoki
- Nie ma praw ani konieczności przy zmianie epoki, jest to nagła i nieprzewidywalna zmiana
- Korzysta z psychologii opisowej i analitycznej - potem z tego rezygnuje
- Brak obiektywnych metod odtwarzania dawnych przeżyć
- Chciał znaleźć metodę -zwrócił się ku hermeneutyce - czyni ją podstawową metodą humanistyki
- Szuka "ducha obiektywnego" epoki
- Bada znaczenia dzieł ludzkich - fenomenologia rozumiejąca - chce znaleźć znaczenia
- Ma być alternatywą dla historiografii
- W przeciwieństwie do przedmiotów martwych, u ludzi istnieje świat znaczeń
- Proces, dzięki któremu pojmujemy znaczenie - rozumienie
- Rozumiemy, bo jesteśmy zanurzeni w świecie znaczeń
- Rozumienie opiera się na osobiście przeżywanym doświadczeniu - u innej osoby tylko wtedy, gdy umiemy sobie wyobrazić, przypomnieć podobne własne doświadczenia
- Jest intelektualnym procesem wymagającym koncentracji - zależy od indywidualnej głębi i oryginalności postrzegania
- Ostatecznie interpretacja nigdy się nie kończy, jest ciągły dokopywaniem się do znaczenia
- Zarzucano mu relatywizm historyczny
Metoda fenomenologiczna:
- Johan Heinrich Lambert -1764 -pierwsze użycie określenia
- Kant - fenomeny to rzeczy takie, jakie się jawią - przeciwieństwo noumenów - rzeczy samych w sobie
- Shelling, Hegel, Fichte, Schopenhauer - szukali dostępu do rzeczy samych w sobie
- U Hegla w "Fenomenologii ducha" Duch poznaje siebie samego poprzez historię, można go poznać dzięki analizie sposobu, w jaki się on objawia
- XIX w. - fenomen stał się symbolem faktu
- Fenomenologią było czysto opisowe studium danego przedmiotu
- Hamilton, Hartman, Pierce - mówili że fenomenologia to opis przemyślanych doświadczeń tego, co realne
- Fenomenologia Husserla to coś więcej niż opis - jest to ujawnianie, prezentacja, odsłanianie tego, co się objawia
- U Kanta - poznanie jest czynne, w fenomenologii bierne
- Według Husserla zadanie fenomenologii to systematyczny przegląd doświadczeń poznawczych -spostrzeżeń wewnętrznych, spostrzeżeń immanentnych, przypominania, domniemywania itp. Ma być próbą budowania filozofii opartej na intuicji
- U Augustyna osiągnięcie wiedzy wymagało kontemplacji (contemplatio) i łaski Bożego oświecenia (illuminatio)
- U Junga intuicja nie pochodzi z zewnętrznego źródła, ale z siebie
- We wszystkich rodzajach fenomenologii - postulat powrotu do pierwotnego, bezpośredniego doświadczenia (u Husserla było to hasło "z powrotem do rzeczy" u Heideggera "z powrotem do źródeł"
- Fenomenologia jest dochodzeniem "co" przez "jak"
- Sytuuje się pomiędzy rozumiejąco - intelektualno - empirycznym a sensualistyczno - empirycznym rozumieniem świata, a także między poznaniem empirycznym a apriorycznym
- Zamiast dedukcji czy indukcji jako metodę proponuje redukcję ejdetyczną - drogę, która wychodzi od faktów i rzeczy i zmierza do poznania ich istoty, zakłada:
- zawieszenie, wyłączenie rozważań przyczynowo - skutkowych
- inne od empiryków rozumienie doświadczenia - intuicyjne
- przeciw psychologizmowi - w imię obiektywizmu
- ma być mathesis universalis - nauką o ogólnych zasadach poznania – zarówno dla nauk ścisłych, jak i dla humanistycznych
- uchyla wszystkie wcześniejsze naukowe teorie
- Fenomenologia wskazuje na to, iż istnieje ważny związek między sposobem istnienia badanego przedmiotu, a jego przejawami - sposobem doświadczania a sposobem prezentacji - to poszukiwanie na drodze szeregu prób tej najbardziej uprawnionej drogi do prezentacji istoty badanego przedmiotu
- Rodzaje fenomenologii:
* ”czysta” Husserl
* mowy Maurleau Ponty
* Fenomenologia egzystencji (wyżej nad naukę cenią życie)
- stadium estetyczne
- stadium etyczne
- stadium religijne – najwyższe
Fenomenologię cechuje antysystemowość
- W doświadczeniu poznawczym w fenomenologii namiętności, uczuciu towarzyszy nieustannie metodyczny dystans
- Wymagana jest zdolność podmiotu do transcendowania siebie - "trzeba zamilknąć, by dopuścić rzeczy do słowa" - poznanie ma być dialogiem i samopoznaniem
- Doświadczenie według Husserla - każda prezentująca naoczność , która jest źródłem prawomocności poznania, że wszystko, co się w intuicji źródłowo (w cielesnej samoobecności) prezentuje, należy przyjąć jako to, co się prezentuje ale także jedynie w tych granicach, w jakich się prezentuje
- Fenomenologia dąży do precyzji - jej język jest pozbawiony metafor i zapożyczonych terminów - jest dosłowny
- Postępowanie fenomenologiczne-prezentujące / ontologizujące
- "doświadczenia źródłowe narzucają konieczność "tworzenia" szeregu ontologii regionalnych wymagających stosownego środka wyrazu"
- "słowo pierwotne" - wypowiedzenie pewnej myśli po raz pierwszy w wyniku refleksji, utworzenie nowego związku pojęciowego, nowego sensu
- "słowo wtórne" - tłumaczenie myśli już gotowej, powtórzenie stereotypu (Marleau - Ponty)
- JEDYNYMI NARZĘDZIAMI UŻYWANYMI PRZEZ FENOMENOLOGIĘ SĄ SŁOWO I PRZEŻYCIE - trzeba dać rzeczom odpowiednie słowa
- "słowo poezja będące synonimem precyzji używane jest w mowie potocznej na przekór swojej funkcji"
- "świat fenomenologiczny to bynajmniej nie czysty byt, ale sens ukazujący się w punkcie przecięcie moich doświadczeń z doświadczeniami innych ludzi jest więc nieodłączny od subiektywności i intersubiektywności"
Fenomen - czym jest?
- U Kanta -to przeciwieństwo noumenu - rzecz taka, jaka się jawi
- W XIX w. - fenomen to synonim faktu
- U Hamiltona, Hartmanna, Pierce'a - to opis przemyślanych doświadczeń tego, co realne
- U Husserla -to co się prezentuje w świadomości
- Dla fenomenologa – rzecz = fenomen
- W fenomenologii - dowartościowanie wyobraźni
Typy fenomenologii (z książki Experience of the Sacred)
1. Istotowa/ esencjalna
- Rudolf Otto - nurt psychologizująco – irracjonalny
- Max Scheler –filozofujący
- Louis Dupres
2. Historyczno - fenomenologiczna
- Van der Leeuw
- Christensen
- Øke Kurtkranz
- Smart
- Joseph Kitagawa
3. Egzystencjalno - hermeneutyczna
Paul Ricoeur - żeni fenomenologię i hermeneutykę
- Ernesto de Martino - pisze o "ruchu rewaloryzacji religii/ świętości/ mitu" w "Mit, religioznawstwo, kultura nowoczesna"
- De Martino wywodzi tę szkołę od Otto, ale wskazuje też na Junga, Eliadego, van der Leeuwa, Caillois, Neumanna, Malinowskiego, Cazeneuve
Ich cechy wspólne:
Uznanie specyfiki doświadczenia religijnego
- Uznanie permanentnej funkcji religii
- Szukanie nieświadomych motywacji świadomych struktur religijnych
- Według Martino z jego historycyzmem są one zupełnie nie do obronienia
KATEGORIA SWIĘTOŚCI
Eliade - krytykował Durkheimowskie pojęcie sacrum i profanum, ale sam również uznał tę dychonomię
U Schleiermachera - das Heilige - u niego również występuje "uczucie całkowitej zależności", które należy do specyfiki doświadczenia religijnego (to potem również u Söderbloma). Był on księdzem i teologiem, przenosił religię w dziedzinę uczucia i wyobraźni. Człowiek styka się z nieskończonością -tak ważna nie jest ani dogmatyka, ani etyka - ważna jest kontemplacja tego uczucia.
Kategoria ta powstała na styku filozofii romantycznego irracjonalizmu i oświeceniowego racjonalizmu
Tłumaczenie religii przez symbole
- Podkreślenie niesprowadzalności religii do czegokolwiek innego
- Shelling -"absolut jest jakością irracjonalną i uchwytuje poprzez intuicję i wiarę uchwytuje się szerszy obszar poznawczy niż dzięki filozofii"
Marett
"religia jako rodzaj przeżycia i stosunku do świętości”
- Przeciw ewolucjonizmowi
- Emocjonalizm, socjopsychologia, morfologizm
- Pozaintelektualne elementy religii
- Wtórność idei / doktryny wobec rytuału
- Nadprzyrodzoność, której człowiek się lęka, ale chce nawiązać kontakt - później u Otta misterium tremendum i fascinans - poczucie AWE - metafizycznej grozy
- Wyprzedza i Otta i Freuda
Söderblom
"religia polega na stosunku do świętości"
- Ważne - odczucia, przeżycia, kontemplacja
- Fascynacja pojęciem many
- Uznanie durkheimowskiej dychotomii sacrum – profanum
Egzystencjalista, historiozof – katastrofista
Otto, Spengler:
Początek "ruchu rewaloryzacji religii"
- 1917 -"Świętość" -powrót irracjonalizmu
- Nawiązuje do Söderbloma, Maretta
- Podkreśla specyfikę doświadczenia religijnego i wagę przeżycia, a także elementów irracjonalnych
- Był teologiem luterańskim
- Dzięki wielu podróżom miał dogłębną znajomość tradycji religijnych
- Wielka znajomość języków orientalnych - książka "Mistyka Wschodu i Zachodu"
- Ścisłe studia oryginalnych tekstów
1910 - w tekście artykułu używa sformułowania "sensus numinis"
Wiara religijna miałaby się rozpoczynać od snu jednego człowieka:
- ten sen to spotkanie z czymś strasznym
- później - próba definicji zjawiska ze snu
- odruch hołdu
- zobowiązanie się do stałych czynności upamiętniających zdarzenie
Zarzuca mu się:
+ psychologizm
+ irracjonalizm
+ indywidualizm
+ ahistoryzm
+ formalizm - uproszczenie
Egzystencjalista, historiozof - katastrofista
NUMINOSUM - to "rzecz sama w sobie", nie można do niego dotrzeć, ale można o nim wnioskować dzięki sensus numinis - odczuciu świętości
DYWINACJA - zmysł religijny - najwyższy → taki mają założyciele religii i sekt
Religia to stosunek do świętości (definicja relacyjna). Z czasem religia podlega racjonalizacji - etyzacja
To sensus numinis, a nie magizm jest pierwszym stadium religii