Strona archiwalna

Zielarstwo i metody fitoterapii

O ziołach i preparatach ziołowych, dzieje fitoterapii

dr Henryk St. Różański
Opracowano na podstawie prac:

Henryk Różański

Poradnik zielarski

Krosno 1993

Poradnik Fitoterapii

Krosno 1990-1994

Roślinne preparaty galenowe, cz. I - III, receptura i wyniki badań autora

Rękopis i maszynopis recenzowany; Krosno, cz. I-III - 1989-1996;

Krosno-Poznań, cz. IV – 1997-2001

Sponsor badań autora w latach 1993-2000 - Fundacja Büchnera

Dokument i receptury chronione prawami autorskimi

Receptur nie wolno stosować do celów zarobkowych!

Spis treści niniejszej strony:

1. Historia i znaczenie dwóch kierunków ziołolecznictwa

2. Rodzaje surowców zielarskich i zasady ich zbioru

3. Suszenie, pakowanie i przechowywanie surowców zielarskich

4. Postacie leków ziołowych i sposoby ich przyrządzania

5. Stosowanie i dawkowanie leków ziołowych

6. Przegląd wybranych ziół:

Aloes drzewiasty - Aloe arborescens (Mill.)

Aloes zmienny - Aloe eru (Berger)

Aloes pstry - Aloe variegata (L.)

Aloes afrykański - Aloe africana (Mill.)

Aloes uzbrojony - Aloe ferox (L.)

Aloes zwyczajny - Aloe vera (L.)

Aminek egipski - Ammi visnaga (L.);(!)

Aminek większy - Ammi maior (L.); (!)

Arcydzięgiel litwor (lekarski) - Archangelica officinalis (Hoffm.)

Arcydzięgiel nadbrzeżny - Archangelica litoralis (Fr.)

Arnika górska - Arnica montana (L.); (!)

Arnika łąkowa - Arnica chamissonis (Less.); (!)

Babka lancetowata - Plantago lanceolata (L.)

Babka szerokolistna (większa) - Plantago maior (L.)

Babka piaskowa - Plantago arenaria (W.K.)

Babka płesznik - Plantago psyllium (L.)

Bagno zwyczajne - Ledum palustre (L.); (!)

Barszcz zwyczajny - Heracleum sphondylium (L.)

Barszcz łąkowy czyli syberyjski - Heracleum sibiricum (L.)

Barwinek pospolity - Vinca minor (L.); (!)

Barwinek zielny - Vinca herbacea (W.K.); (!)

Bazylia pospolita - Ocinum basilicum (L.)

Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris (L.)

Bertram lekarski - Anacyclus officinarum (Hayne);(!)

Bertram szarolistny czyli dalmacki (maruna!) - Pyrethrum cinerariaefolium (Trev.);(!)

Bez czarny - Sambucus nigra (L.)

Bez hebd - Sambucus ebulus (L.)

Bez koralowy - Sambucus racemosa (L.)

Biedrzeniec anyż - Pimpinella anisum (Umbelliferae)

Biedrzeniec mniejszy i biedrzeniec większy - Pimpinella saxifraga et Pimpinella maior (Umbelliferae)

Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederaceae (Labiatae sive Lamiaceae)

Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata (Menyanthaceae)

Bodziszek - Geranium (Geraniaceae)

Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (Ericaceae)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae)

Borówka czarna (czernica) - Vaccinium myrtillus

Buk zwyczajny - Fagus silvatica (Fagaceae)

Bukwica lekarska - Betonica officinalis (Labiatae)

Bylica boże drzewko - Artemisia abrotanum (Compositae)

Bylica estragon (bylicy głupich) - Artemisia dracunculus sive Oligoporus condimentarius (Compositae)

Bylica piołun - Artemisia absinthium. (!)

Bylica pospolita - Artemisia vulgaris

Brzoza brodawkowata i brzoza omszona - Betula verrucosa et Betula pubescens (Betulaceae)

Cebula - Allium cepa (Liliaceae)

Centuria pospolita - Centaurium umbellatum (Gentianaceae)

Chaber - Centaurea (Compositae)

Cykoria podróżnik - Cichorum intybus (Compositae)

Czeremcha zwyczajna Prunus padus L. (Rosaceae)

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum (Liliaceae)

Czosnek ogrodowy - Allium sativum

Dąb szypułkowy i dąb bezszypułkowy - Quercus robur L. et Quercus sessilis Ehrh. (Fagaceae)

Drożdże - Saccharomycetes (Saccharomycetaceae) seu Faex medicinalis (sive potius Saccharomyces sp.)

Dziewanna kutnerowata i dziewanna wielokwiatowa – Verbascum phlomoides et Verbascum thapsiformae (Scrophulariaceae)

Dzięgiel leśny - Angelica silvestris (Umbelliferae)

Dziurawiec - Hypericum (Hypericaceae sive Guttiferae)

Fiołek trójbarwny - Viola tricolor (Violaceae)

Fiołek wonny (ogrodowy) - Viola odorata

Glistnik jaskółcze ziele - Chelidonium maius (Papaveraceae); (!)

Głóg - Crataegus (Rosaceae)

Goryczka - Gentiana (Gentianaceae)

Goździkowiec korzenny - Eugenia caryophyllata sive Eugenia aromatica (Myrtaceae)

Herbata chińska Camelia sinensis sive Thea chinensis (Theaceae)

Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis (Labiatae)

Ciąg dalszy ziół: http://www.rozanski.ch

Św. Albertus Magnus /1193-1280/ - patron biologów

średniowieczny alchemik, filozof, teolog i zielarz

1. Historia i znaczenie dwóch kierunków ziołolecznictwa

Ziołolecznictwo jest tak stare jak ludzkość. Wiedzę o ziołach gromadził człowiek od zarania cywilizacji. Od najdawniejszych czasów musiał człowiek dawać sobie radę z rozmaitymi chorobami. Leków na liczne cierpienia poszukiwał w otaczającej go, przebogatej przyrodzie.

Ludy pierwotne.

Człowiek pierwotny podczas poszukiwania środka leczniczego kierował się instynktem oraz obserwacjami przypadkowymi; naśladował też zwierzęta, które podczas choroby zjadają pewne rośliny nie będące jednak ich codziennym pożywieniem (np. małpy chore na malarię obgryzają chinowiec z kory w której znajduje się znana chinina, bydło rogate podczas cierpień z zakresu przewodu pokarmowego konsumuje rumianek lub krwawnik, które w normalnej sytuacji są omijane). Jeśli spożycie jakiejś rośliny działało szkodliwie na organizm ludzki unikano jej, gdy dobrotliwie - stosowano. U ludów pierwotnych, które łączyły się w rodziny i szczepy, leczeniem zajmowała się z reguły jedna osoba - wódz, a wiedza o ziołach była przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie.

Starożytność.

Najstarszym dokumentem pisanym zawierającym opis środków leczniczych pochodzenie roślinnego jest księga Pent-Sao pochodząca ze starożytnych Chin (sprzed ok. 2700 r. p.n.e.). Wynika z niej, że Chińczycy wytwarzali soki, napary, odwary, proszki, maście, wina; nie znali jednak syropów ziołowych. W lecznictwie stosowali ok. 300 ziół.

Znane też są tabliczki Sumerów, z których wynika, że ludy te stosowały do leczenia lulek, piołun, babkę, nagietek, lepiężnik, kokoryczkę, czosnek, cebulę czy rumianek. Kapłani sumeryjscy sporządzali według własnych recept (które do dziś przetrwały w postaci glinianych tabliczek) rozmaite mieszanki ziołowe, nalewki i proszki. Sumerowie swą wiedzę o ziołach przekazali Asyryjczykom i Babilończykom, ci z kolei Egipcjanom. Asyryjczycy i Babilończycy zaobserwowali, że w różnych porach dnia i roku rośliny posiadają różną moc leczniczą. Opracowali więc kalendarz i zasady zbioru ziół. Opisali też zasady przechowywania i uprawy roślin.

Znaczny rozwój ziołolecznictwa nastąpił w starożytnym Egipcie, czego dowodem jest znaleziony w 1872 r papirus Ebersa (od nazwiska odkrywcy) zawierający około 800 recept na sporządzenie różnych medykamentów. Egipscy kapłani wytwarzali olejowe wyciągi z ziół, mazidła, balsamy i kataplazmy. Wiele surowców roślinnych i gotowych leków ziołowych sprowadzali z Indii, Indonezji, Cejlonu, Chin, Arabii i Palestyny. Lecznictwo spoczywało oczywiście nadal w rękach duchownych, którzy swe recepty na cenne medykamenty trzymali w wielkiej tajemnicy. Spowodowało to, że wiele wartościowych przepisów przepadło wraz ze śmiercią ich autora.

W Grecji dopiero po upływie wielu lat ziołolecznictwem zajęli się ludzie świeccy, przyrodnicy, filozofowie, wszechstronni uczeni. Najwybitniejszymi badaczami ziół byli:

Hipocrates z Kos /460-377 r. p.n.e./

- Hipokrates z Kos (460-377 r. p.n.e.) - największy lekarz starożytności, którego sława docierała na Wschód (perski król Artakserkses zapraszał go do siebie, ale Hipokrates nie skorzystał z tego zaszczytnego zaproszenia i pozostał w Grecji); pozostawił po sobie 53 pisma medyczne w dialekcie jońskim; w piśmie “O świętej chorobie" Hipokrates odrzuca panujący poprzednio przesąd, że przyczyną padaczki (epilepsji) jest opętanie chorego przez demony (jak twierdzili kapłani) i tłumaczy ją jako chorobę mózgu; fizjologia Hipokratesa opierała się na nauce o 4 zasadniczych sokach w organizmie: krwi, śluzie, żółci i czarnej żółci; zakłócenie harmonii między tymi czterema sokami w organizmie było, według Hipokratesa, źródłem chorób; w swym dziele “Corpus Hippocrateum" opisał 455 różnych roślin; hasłem Hipokratesa i jego nauki w prowadzeniu kuracji było: przede wszystkim nie szkodzić; uważał, że racjonalne odżywianie się i higiena to czynniki zapobiegające chorobom; zauważył, że środowisko zewnętrzne wpływa wybitnie na stan zdrowia i psychikę człowieka (pismo pt. “O powietrzu, wodach i okolicach"); Hipokrates uważał że do leczenia należy wykorzystywać całe rośliny, bez jakiejkolwiek obróbki, twierdził on bowiem, iż leki znajdujące się w przyrodzie są w najlepszej formie dla organizmu; wygłosił słynny aforyzm:“Vita brevis, ars longa, tempus praeceps, experimentum periculosum, iudicium difficile" (życie krótkie, sztuka długa, sposobność przemijająca, doświadczenie niebezpieczne, wnioskowanie trudne).

Teofrast /372-287 r. p.n.e./

- Teofrast (372-287 r. p.n.e.) - uczeń Arystotelesa, “ojciec botaniki", wszechstronny uczony; napisał między innymi dwie naukowe rozprawy: “O badaniu roślin", ,,0 pochodzeniu roślin".

- Dioskorydes (I w. n.e.) - lekarz grecki z Cylicji, autor 5 ksiąg pt. “O materii lekarskiej"; opisał około 600 gatunków roślin; w dziele pt. “O rzeczach leczniczych" opisał wiele środków pochodzenia roślinnego i mineralnego.

W Grecji istnieli tak zwani rhizotomowie czyli osoby zajmujące się zawodowo wykopywaniem korzeni. Wykopane korzenie poddawali suszeniu, rozdrobnieniu, a następnie sprzedawali je. Sporządzali też mieszanki ziołowe. Popularnym zbieraczem korzeni, twórcą licznych mieszanek ziołowych był Krateuas - autor dzieła farmaceutycznego i poszukiwacz odtrutki na wszelkiego rodzaju trucizny.

Dioscorides /I w. n.e./

W starożytnym Rzymie także nie brakowało wybitnych znawców i propagatorów ziołolecznictwa i zielarstwa:

         Claudius Galenus (132-201 r. n.e.) pochodził z Pergamonu, z wykształcenia medyk i filozof; pozostawił po sobie ok. 300 prac pisemnych, np. “Sztuka lekarska" “O działach medycyny”, “O kościach”, “O mieszaniu i działaniu leków”, “Podział leków według działania”; posiadał własną aptekę, gdzie sporządzał różne medykamenty według własnego pomysłu (miody ziołowe, nalewki, proszki, plastry, pigułki, wyciągi octowe, olejowe i wodne, wina); opisał około 450 roślin leczniczych; stal się twórcą tak zwanej farmacji galenowej, która zajmuje się otrzymywaniem i badaniem przetworów z surowców roślinnych, mineralnych i zwierzęcych; sprzeciwiając się Hipokratesowi zaczął poddawać rośliny przeróbkom, gdyż uważał, że działanie leku zależy od jego formy; starał się przetwarzać surowce roślinne w sposób racjonalny i optymalny opracowując lub tylko dopracowując techniki sporządzania leków; dbał o jakość i czystość swych medykamentów, domagał się tego też od innych medyków.

         Caius Plinius Secundus zwany także Maior (23-79 r.) opisał ponad 1000 roślin; zginął jednak podczas wybuchu Wezuwiusza, kiedy to podążył do zagrożonych miejscowości Kampanii by zapoznać się ze skutkami zjawiska przyrody i nieść pomoc poszkodowanym.

         Orybazjusz (Oribasios z Pergamonu żył w IV w. n.e.) - nadworny lekarz cesarza Juliana z Galii; dokonał wyciągu z pism Galena; opracował też dzieła innych medyków tworząc “Zbiory lekarskie” w 70 księgach w układzie metodycznym; napisał też pracę pt. “Lekarstwa domowe” w 4 księgach.

Galenus Claudius /132-201 r. n.e./

Średniowiecze.

Po upadku cesarstwa zachodniego i podbiciu Rzymu przez plemiona germańskie (w 476 r.) widoczny jest upadek cywilizacji, nauki i kultury. Oczywiście ujemnie odbija się to też na ziołolecznictwie. Dopiero w VI wieku obserwuje się ponowny rozwój nauk przyrodniczych i w tym także fitoterapii. Dużą rolę w rozwoju nauk medycznych odegrali Arabowie, którzy wprowadzili nowe formy leków (spirytusy, syropy, soki zagęszczane, ulepki), rozpowszechnili proces destylacji, opisali około 1800 środków leczniczych, opracowali zasady uprawy roślin południowych w Europie, opisali właściwości roślin przyprawowych, które następnie rozpowszechnili w wielu krajach, pierwsi przeprowadzili doświadczenia z działaniem leków na zwierzętach, stworzyli pierwszą aptekę w Bagdadzie, którą zarządzali farmaceuci, a nie lekarze, oddzielili farmację od medycyny, rozwinęli chirurgię oraz chemię. Przy produkcji leków zaczęli stosować barwniki naturalne i substancje aromatyczne (kamforę, goździki, cynamon, imbir, wanilię, muszkatołowiec), a to wszystko dlatego, ze dużą wagę przywiązywali do wyglądu estetycznego leku, do jego smaku i zapachu. Wielkimi uczonymi w Arabii byli: Abu Ali Ibn Sina (980-1037 r. n.e.), Geber, Abulcasem i Rhazes.

Abu Ali Ibn Sina (Avicenna)/980-137/

Arabowie gromadzili i przechowywali zdobycze medycyny (ziołolecznictwa) greckiej i rzymskiej, dzięki nim wiedza ta przetrwała. W wieku XII wpływ kultury arabskiej był tak wielki, że podbiła ona myśl europejską. Dzieła arabskich uczonych, które napisali na podstawie własnych badań naukowych oraz zdobyczy greckich i rzymskich uczonych były tłumaczone na język łaciński. Wielkim tłumaczem dzieł przyrodniczych był Konstanty Afrykański. Konstanty Afrykański był benedyktynem z klasztoru na Monte Cassino, gdzie założono szkołę przekazującą wiedzę medyczną, był też nauczycielem w Szkole Salernitańskiej. Główne ośrodki tłumaczów pism arabskich istniały w Toledo, Walencji, Sewilli i Kordobie. Wraz z piśmiennictwem arabskim przywędrowała do Europy interpretacja scholastyczna. Zahamowała ona powstającą dopiero w Europie naukę na długi okres czasu, ograniczając się do interpretacji pism Hipokratesa, Galena, Arystotelesa i in.

W XI wieku benedyktyni założyli wspomnianą już szkołę przyrodniczo-medyczną w Salerno, z której pochodził znany botanik-medyk benedyktyn Macer Floridus (Odo von Meung).

św. Hildegarda /1098-1179/

W 1150 r. św. Hildegarda - opatka z klasztoru na Ruppertsberg wydała dzieło pt. “Physica” w którym opisuje 250 gatunków roślin z uwzględnieniem ich wartości leczniczej i odżywczej.

W 1240 r popularny alchemik, szarlatan, dominikanin ze Szwabii św. Albertus Magnus wydaje dzieło pt. “De virtutibus herbarum, lapidum et animalium...”, w którym opisuje około 250 ziół.

Średniowiecze to jednak przede wszystkim alchemia. Do połowy XVIII wieku uczeni usiłowali zamienić pospolite metale (np. rtęć) w złoto stosując mityczny kamień filozoficzny, chcieli leczyć wszelkie choroby i przedłużać życie oraz młodość za pomocą wszechstronnego eliksiru. Alchemia przyszła do Europy z Arabii i Indii. Alchemicy opanowali proste metody wyodrębniania i oczyszczania substancji (poprzez destylację, ekstrakcję, rozpuszczanie, strącanie, sączenie i krystalizację), odkryli liczne sole, które zostały później wprowadzone do lecznictwa, wyodrębnili arsen, antymon, bizmut i fosfor. Ponadto ulepszyli aparaturę destylacyjną, odbieralniki, kolby, chłodnice i inne urządzenia laboratoryjne.

Leczeniem zajmowali się duchowni (dominikanie, cystersi, karmelici, benedyktyni), różnego rodzaju znachorzy, magowie l czarownicy. Powstawały ogrody przyklasztorne w których uprawiano zioła oraz apteki klasztorne prowadzone przez duchownych, którzy sporządzali leki pochodzenia naturalnego, głównie roślinnego według tajnych recept, a następnie nimi handlowali i leczyli chorych.

Uczeni natomiast zamiast zająć się pionierskimi badaniami i odkryciami pisali jedynie “grubaśne" rozprawy i komentarze do poszczególnych dzieł starożytnych mędrców, np. Dioskorydesa, Hipokratesa, Galena. Większość nowych publikacji naukowych było odtworzeniem starych.

Duże znaczenie miały liczne podróże i odkrycia nowych kontynentów. Dzięki nim poznano wiele nowych roślin leczniczych, np. chinowiec, kokainowiec, szafranowiec, jalapę (wilec przeczyszczający).

Do Polski wiedzę o ziołach przynieśli z Europy Zachodniej zakonnicy. Początkowo książki zielarskie były pisane w języku łacińskim, później zaś po polsku. Duże zasługi w dziedzinie ziołolecznictwa w Polsce średniowiecznej położył Jan Stanko (1450-1494) - lekarz, profesor Akademii Krakowskiej, autor “Antibolomenum” - dzieła zawierającego opis 433 gatunków roślin krajowych l 60 gatunków obcych.

Odrodzenie.

Epoka odrodzenia to przełomowy w stosunku do średniowiecza okres w nauce, kulturze i sztuce, czasy rozmachu, śmiałości, odwagi i przekonań w każdym zakresie. Dominuje w nim zainteresowanie życiem doczesnym, chęć naukowego poznania rzeczywistości. Jednakże w tej właśnie epoce możemy zaobserwować początki upadku ziołolecznictwa opartego na lekach galenowych. Jednocześnie widoczny jest rozkwit jatrochemii, czyli kierunku w medycynie i chemii stawiającego sobie za główny cel wynajdywanie i preparowanie leków oraz wyjaśnianie procesów zachodzących w organizmie ludzkim.

Paracelsus /1493-1547/

Wielkim prekursorem i propagatorem metody leczenia związkami chemicznymi był lekarz szwajcarski, alchemik T. Paracelsus (1493-1547). Uważał on, że do leczenia chorego organizmu nie potrzeba całej rośliny, bo to nie cała roślina leczy, lecz jakieś ciało chemiczne w niej zawarte; to właśnie ciało chemiczne trzeba wyosobnić z rośliny i podawać choremu. Zdaniem Paracelsusa, aby uzdrowić chory organizm należy do niego wprowadzić związki chemiczne, które zrównoważą zachwianą równowagę chemiczną ustroju (uzupełnić brakujące substancje), przy czym główną funkcję w procesach organizmu pełnią rtęć, siarka i sól. Pracował nad wynalezieniem wspomnianego już kamienia filozoficznego oraz panaceum (wierzył w ich istnienie). Zdaniem Paracelsusa organizmem człowieka kieruje pierwiastek życiowy, ciało astralne - archeusz, którego siedzibą jest żołądek i mózg. Twierdził, że w każdym człowieku tkwią wrodzone właściwości - entia. Z tego względu, że był przeciwko naukom powszechnie uznawanym (głoszonym przez starożytnych uczonych, np. Hipokratesa, Galena, Arystotelesa) był w stałym konflikcie ze środowiskiem naukowym, ponadto musiał często zmieniać swoje miejsca zamieszkania. Głosił poglądy rewolucjonizującego nowatorstwa (np. domagał się poprawy warunków i bezpieczeństwa pracy robotników), ale wierzył również w przesądy i zabobony, był nawet doskonałym ich twórcą, np. do leczenia ran stosował wino w którym uprzednio gotował glisty oraz maść, której podłożem był smalec sporządzony z tłuszczu wisielców, do leczenia chorób objawiających się plamami stosował rośliny plamiste).

Z powodu poglądów i tez Paracelsusa nastąpił podział ziołolecznictwa na dwa różne kierunki:

1). Ziołolecznictwo galenowe, które rozwijało się stopniowo poczynając od czasów ludów pierwotnych, a kończąc na średniowieczu, bo w epoce Odrodzenia rozpoczyna się powolny jego upadek z okresowymi, ale krótkotrwałymi wzrostami znaczenia. Opiera się ono na lekach galenowych. Dla wyjaśnienia podaję, że lek galenowy to przetwór sporządzony z różnych części rośliny według danego przepisu, który zawiera związki czynne o określonym charakterze działania farmakologicznego (czyli to, co zdaniem wielu osób i zgodnie z tezą Paracelsusa jest najważniejsze w roślinie; oczywiście ten pogląd paracelsusowy jest wielce błędny, ale o tym za chwilę) i oprócz tego substancje balastowe, czyli jak to się niesłusznie określa - ciała mniej ważne, zbyteczne, przeszkadzające. Do leków galenowych zaliczamy więc między innymi: proszki, soki, syropy, alkoholatury, alkoholomiody, miody ziołowe, wyciągi wodne, octowe, glicerynowe, eterowe, olejowe, maście, mazidła, kataplazmy).

2). Ziołolecznictwo paracelsusowe rozpoczynające się w epoce Odrodzenia za czasów Paracelsusa (który oczywiście był jej twórcą) i trwające do dnia dzisiejszego. Oparte jest na lekach nowoczesnych zawierających substancje chemiczne wyodrębnione z roślin o określonym działaniu farmakologicznym. Przed tym kierunkiem leczenia stoją wielkie perspektywy, co oczywiście nie można powiedzieć o ziołolecznictwie galenowym, a dlaczego tak jest dowiemy się za chwilę. Duże zasługi w dziedzinie zielarstwa i fitoterapii w Polsce epoki Odroczenia położyli:

- Marcin z Urzędowa (1500-1573) - medyk, filozof, kanonik sandomierski, założyciel ogrodu botanicznego w Sandomierzu, autor pierwszego podręcznika farmakognozji pt. “Herbarz polski"; pełnił funkcję dziekana w Akademii Krakowskiej.

- Szymon Syreński czyli Syreniusz (1541-1611) - botanik, medyk, profesor i dziekan Akademii Krakowskiej, autor bardzo obszernego dzieła (liczącego 1540 stronnic) o ziołach pt. “Zielnik" w którym opisał 765 różnych roślin i podał przepisy na sporządzenie mieszanek ziołowych i innych leków roślinnych.

Syreniusz /1541-1611/

- Stefan Falimierz - botanik, lekarz, tłumacz na język polski licznych dzieł zagranicznych, twórca polskiego mianownictwa.

Spośród zagranicznych wielkich zielarzy i fitoterapeutów należy wymienić: Th. Zwingera, P. Mathiolusa, M. Lobeliusa, A. Lonicerusa, braci Jana i Kacpera Bauhinów, J. Camerariusa, K. Gesnera, V. Cordusa, N. Monardesa i C. Clusiusa.

Conrad Gesner /1516 – 1565/ - lekarz

Należy mocno podkreślić - cała roślina leczy, bo zawiera szereg różnorodnych, swoistych substancji chemicznych w różnej relacji spośród których jedne wywierają silniejsze, a inne słabsze działanie farmakologiczne.

Roślinne leki galenowe typu wyciągów, miodów, proszków i mieszanek zawierają oprócz najsilniej działającej substancji leczniczej (głównej) także ciała balastowe do których najczęściej zaliczamy: tłuszczowce, białkowce, cukrowce, sole mineralne, kwasy organiczne i nieorganiczne, aktywne fermenty, barwniki, prowitaminy, witaminy, żywice, śluzy, dekstryny, a niekiedy także pektyny, saponiny i niektóre garbniki. Substancje chemiczne wyżej wymienione występują w tkankach roślinnych w naturalnych zespołach, a przy tym cechuje je bardzo dobra biodostępność (przyswajalność). Te pozornie mało ważne ciała wywierają również wpływ leczniczy, a niekiedy są wprost niezbędne i niewłaściwą rzeczą jest ich usuwanie. Najogólniej mówiąc działają one wzmacniająco na organizm, regulujące, tonizująco, odżywczo, poprawiają samopoczucie i kondycję, przyśpieszają wyzdrowienie i odzyskanie sił i co ważne - zapobiegają chorobom. Zatem tradycyjne leki ziołowe są nieporównywalnie wartościowsze od leków syntetycznych, czy też zawierających oczyszczone substancje pierwotnie pochodzące z roślin. Ponadto jedne ciała czynne uzupełniają, wzmacniają, ochraniają lub przedłużają działanie innych. Przykładem takiego zjawiska jest działanie witaminy C znajdującej się we wszystkich roślinach w obecności flawonoidów. Flawonoidy przedłużają i wzmacniają działanie kwasu askorbinowego czyli wit. C, a przy tym są dla niego czynnikiem ochronnym (hamują oksydazę askorbinianową to jest zapobiegają utlenianiu wit. C). Witamina C znajdująca się w roślinach dzięki flawonoidom działa 5-6 razy silniej od witaminy C syntetycznej.

Innym przykładem może być wspólne działanie glikozydów, saponin i flawonoidów zawartych w konwalii lub naparstnicy: saponiny ułatwiają wchłanianie glikozydów z jelit do krwi; flawonoidy, sole i saponiny zwiększają tolerancję organizmu na glikozydy, sprawiają, że działają one bardziej efektywnie i korzystnie na mięsień sercowy w porównaniu z działaniem czystych glikozydów wyosobnionych x roślin spośród wielu substancji lub sztucznie odtworzonych.

Obecnie jednak, ziołolecznictwo galenowe ma bardzo małe znaczenie w medycynie oficjalnej i niewielu lekarzy go stosuje, a to z tego względu, że wykorzystywane w nim leki galenowe są kłopotliwe w sporządzaniu i używaniu. Wykorzystuje się w nim często zioła nie figurujące w farmakopeach, o nieudowodnionym lub niezbadanym działaniu, i wreszcie zioła, które trzeba często samemu zebrać ze stanu naturalnego, bo nie prowadzi się oficjalnej ich sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich. Wiele leków galenowych trzeba też samemu sporządzić według nieoficjalnych przepisów i tym samym leków, których przemysł nie podjął się produkować. Teraz w medycynie stosuje się, obok leków syntetycznych, nowoczesne środki lecznicze pochodzenia roślinnego w skład których wchodzą oczyszczone substancje chemiczne wyizolowane z roślin, np. glikozydy, alkaloidy. Substancje czynne wyodrębnione z roślin wprowadzane są do organizmu w różny sposób i pod różną postacią, np. w drażetkach, w tabletkach, w kapsułkach, w zastrzykach. Takie formy leków wytwarzane są przez przemysł farmaceutyczny przy pomocy skomplikowanych technologii. Substancje wyizolowane z roślin często wchodzą w skład leków złożonych obok syntetycznych substancji, np. w Isochinie (obecnie nie produkowany) mamy chininę (15 mg) i coffeinę (30 mg), które są substancjami pochodzenia roślinnego oraz salicylamidum (300 mg), który jest pochodzenia syntetycznego; w Isalginie widzimy aminofenazon i fenobarbital pochodzenia syntetycznego oraz papawerynę pochodzenia naturalnego. Nowoczesne leki pochodzenia roślinnego podobnie jak leki syntetyczne są wygodne w stosowaniu, mają stały, niezmienny i pewny skład chemiczny, są łatwo dostępne i można dokładnie określić ich dawkowanie. Nic więc dziwnego, że one właśnie mają największe znaczenie w lecznictwie i chętnie sięgają po nie lekarze oraz pacjenci.

Zwrot naukowców w stronę świata roślin jest spowodowany poszukiwaniem w nim gotowych substancji leczących choroby z którymi człowiek nie daje sobie radę, wobec których jest bezsilny, a w wielu przypadkach skazany na śmierć. Poszczególne surowce roślinne poddają oni dokładnej analizie chemicznej, ale jeszcze raz powtarzam - nie po to by później sporządzić z nich proste leki galenowe, co jest przecież podstawą rozwoju tego kierunku leczenia (opierającego się na medykamentach, których technika sporządzania została opracowana już dawno przez starożytnych medyków), lecz po to by znalezione substancje wyosobnić, oczyścić, ustalić ich wzór chemiczny i jeśli to jest możliwe sztucznie odtworzyć, a dopiero w tej postaci po licznych testach sprawdzających wprowadzić do lecznictwa. Oczywiście poszukiwania lekarstw w świecie roślin prowadzą do ustalenia i poznania składu chemicznego roślin, a tym samym wyjaśnienia ich działania uzdrawiającego. Należy jednak dodać, że badania te w wielu przypadkach nie są dość wielostronne, są zbyt uściślone i zaniedbują wiele możliwości, które mogły by być wykorzystane przez ziołolecznictwo galenowe. Ponadto wycofywanie z farmakopei całego świata co pewien czas prostych leków galenowych-roślinnych i surowców ziołowych, które były stosowane od wielu lat, nie sprzyja rozwojowi ziołolecznictwa galenowego. Producenci tłumaczą to niekorzystne zjawisko spadkiem popytu na te środki, co w wielu przypadkach prawdą nie jest. Myślę, że proste leki galenowe sporządzone z roślin i z tkanek zwierzęcych oraz surowce roślinne są wypierane przez nowoczesne, wygodne formy leków zawierające substancje wyosobnione z roślin, których producentów jest coraz więcej w przeciwieństwie do niewygodnych i niemodnych medykamentów ziołowych. W XXI wieku istnieje ostra konkurencja pomiędzy trzema kierunkami leczenia: ziołolecznictwem galenowym, fitoterapią paracelsusową a kierunkiem opartym na lekach syntetycznych. Oczywiście dwa ostatnie kierunki leczenia wygrywają i wygrają w konkurencji z ziołolecznictwem galenowym. Wreszcie zbyt duża liczba przeciwników leczenia prostymi lekami ziołowymi, które można sporządzić w warunkach domowych, a co gorsze przeciwników ze środowisk lekarskich nie daje perspektyw rozwojowych dla ziołolecznictwa galenowego.

Paul Ehrlich /1854-1915/ twórca podstaw chemioterapii

Wiek XVIII, XIX i XX.

Zwolennicy teorii Paracelsusa rozpoczęli badania nad roślinami, po to, by wyodrębnić z nich główny, ich zdaniem najważniejszy składnik czynny. W XVII i XVIII i XIX wieku opracowano metody wyodrębniania z roślin leczniczych związków czynnych, np. alkaloidów. Duże zasługi położył w tej dziedzinie uczony rosyjski - Oriechow. Rozpoczęła się era “wyodrębniaczy”. W 1803 r. Sartürmer wyodrębnił z opium alkaloid - morfinę; w 1817 r. Pelletier i Magedie uzyskali z korzenia ipekakuany alkaloid - emetynę; w 1818 r. Caventou i wspomniany Pelletier wyizolowali z kulczyby alkaloid - strychninę; w 1820 r. Runge wyosobnił z kawy alkaloid - koffeinę, w tym też roku z kory chinowej uzyskano chininę; w 1826 r. Bonastre wykrył w goździkach eugenol, który jest składnikiem wielu preparatów stomatologicznych (np. Perl-Pack, Endometazon, Rocles); w 1831 r. Wiggers otrzymał z buławinki czerwonej alkaloid - ergotaminę, potem uzyskano pochodne alkaloidów sporyszu: bromokryptynę i dietyloamid kwasu lizergowego (narkotyk); w 1841 r. Nativell wyizolował z drapacza lekarskiego knicynę, która w przyszłości może okazać się środkiem leczącym białaczkę (wykazuje działanie przeciwbiałaczkowe); w 1842 r. Weiss wyodrębnił z ruty flawonoid -rutozyd, a w 1853 r Stein wyizolował tę samą substancję z perełkowca japońskiego - obie te rośliny wykorzystywane są do produkcji rutyny i kwercetyny, które są sprzedawane w postaci tabletek, kapsułek, płynów do wstrzyknięć, żelu i drażetek; w 1840 r. Guitteau wyizolował z karczochu zwyczajnego cynarynę o działaniu żółciotwórczym, żółciopędnym, ochronnym na miąższ wątroby, przeciwbakteryjnym, obniżającym stężenie cholesterolu we krwi i odtruwającym - wchodzi w skład wielu preparatów, np. Cynarein, Plemocil, Listrocol; w 1859 r. Neumann otrzymał z kokainowca kokainę; w 1864 r. Jobson i Hesse otrzymali z bobotrutki kalabarskiej alkaloid fizostygminę, który jest stosowany miejscowo w jaskrze; w 1872 r. Verne i Bourgoin z rośliny - Peumus boldus uzyskali alkaloid boldynę, który działa silnie żółciopędnie, moczopędnie, zwiększa wydalanie moczanów i kwasu moczowego - w wielu krajach jest stosowana do leczenia dny, kamicy moczowej, podagry, zapalenia nerek, pęcherza i prostaty oraz licznych chorób wątroby i pęcherzyka żółciowego; w 1861 r. Łukomski wyizolował z oleandra oleandrynę, którą określił mylnie jako alkaloid; w 1883 r. Schmiedeberg udowodnił, że oleandryna jest glikozydem; w 1887 r Nagai wyosobnił z przęśli dwukłosowej alkaloid - efedrynę.

W trakcie sztucznego odtwarzania substancji roślinnych powstawały też inne, nowe związki, łącznie z takimi, które nie występują w przyrodzie.

W XIX wieku wielki rozwój chemii i mikrobiologii stał się podstawą do powstania nowego kierunku leczenia - chemoterapii to jest metody leczenia chorób wywołanych przez biologiczne czynniki chorobotwórcze przy pomocy związków chemicznych. Paweł Ehrlich dokonał syntezy salwarsanu - leku przeciw kile. W 1874 r. otrzymano sztucznie kwas salicylowy, który dotychczas był uzyskiwany z kory wierzby, topoli lub z kwiatu wiązówki (stosowano ekstrakty gęste lub suche z tych roślin, albo też mocne odwary); w 1884 r. otrzymano antypirynę; w 1886 r. salol, a w 1887 r. fenacytynę.

Iwan Pawłow (po środku zdjęcia, z siwą brodą)/1849-1936/

W XIX wieku wybitny fizjolog rosyjski Iwan Pawłow opisał mechanizm działania goryczek na układ pokarmowy, a Sawicz wyjaśnił mechanizm działania kamfory na serce. Są to znaczące osiągnięcia w dziedzinie farmakologii.

W XX wieku obserwuje się dalszy rozwój farmakochemii. W 1934 r G. Domagk odkrył przeciwbakteryjne działanie preparatu sulfonamidowego -- prontosilu. Odtąd zaczęto tworzyć z wielkim entuzjazmem oraz reklamą wprowadzać do lecznictwa coraz więcej środków pochodnych kwasu sulfanilowego. Uważano, że sulfonamidy stworzą nową erę lecznictwa, które dotąd opierało się na lekach roślinnych, prostych związkach chemicznych i organotherapii. W wyniku wielu głośnych syntez powstały leki moczopędne, hipotensyjne, przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe i ogromna liczba innych. Leki sztucznie otrzymane wyparły znaczną liczbę ziół i przetworów roślinnych z lekospisów całego świata. Gro lekarzy przewidywało nawet całkowity upadek ziołolecznictwa. W 1941 r. H.W. Florey i E.B. Chain wprowadzili do lecznictwa penicylinę, która jest uzyskiwana z pędzlaka. Później odkryto i zaczęto stosować inne naturalne antybiotyki, np. streptomycynę (odkrytą w 1943 r. przez Selmana Waksmana), chloromycetynę (chloramfenikol), aureomycynę (chlorotetracyklinę). Rozpoczęły się też prace badawcze nad antybiotykami produkowanymi przez rośliny wyższe - fitoncydami. W badaniach nad fitoncydami zasłużyli się radzieccy uczeni - Tokin i Niłow. Niektóre z nich, np. fitoncydy czosnku i cebuli są stosowane do dziś w lecznictwie. Wszystko to spowodowało, że naukowcy znów zwrócili uwagę na rośliny. Świat roślin okazał się źródłem cennych substancji antybiotycznych, a także przeciwnowotworowych, kardiotonicznych, spazmolitycznych i wielu innych.

Selman Abraham Waksman /1888-1973/, odkrywca streptomycyny

Równocześnie okazało się, że dopiero po latach stosowania ocenić można korzyści i szkody jakie powoduje dany lek. Wiele leków syntetycznych, które wprowadzano z wielką nadzieją, reklamą i entuzjazmem okazało się środkami o małej wartości terapeutycznej i fizjologicznej, ba liczne leki okazały się substancjami toksycznymi (teratogennymi, rakotwórczymi, białaczkotwórczymi itd.) dla wrażliwego organizmu ludzkiego. Przykładem mogą być wspomniane już sulfonamidy. Większość sulfonamidów kiedyś stosowana i obecnie używanych wywołuje niepożądane i szkodliwe objawy działania ubocznego, a co gorsze występują one często. Najgroźniejszym niewątpliwie działaniem sulfonamidów jest zespół Stavensa i Johnsona, który może prowadzić do śmierci (u 25% przypadków). Ponadto często powodują one reakcje uczuleniowe ujawniające się dopiero po 10 dniach terapii, powikłania nerkowe i zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego. Obecnie wycofuje się sulfonamidy nie tylko dlatego, że są toksyczne, ale także dlatego, że coraz więcej bakterii wykazuje na nie oporność, zatem stają się chemoterapeutykami mało skutecznymi. “W postaci maści, zasypek i roztworów sulfonamidy są obecnie rzadko stosowane, a ich skuteczność jest nieznaczna, przy czym często występują skórne odczyny alergiczne” (W. Rewerski).

Weźmy na przykład aminofenazon - związek syntetyczny, który robił wielką karierę w lecznictwie przez co najmniej 30 lat. Był to (a w niektórych krajach nadal jest) główny składnik ogromnej ilości mieszanek przeciwbólowych na całym świecie (wchodzi w skład Amidochinu – obecnie nie produkowany, Pyramidonu, Gardanu, Pabialginy, Veramidu, Cofedonu – obecnie wycofane i in.). Tymczasem okazało się, że jest to związek (pochodny fenylopirazolonu) wyjątkowo toksyczny, gdyż wywołuje uszkodzenie szpiku (a przy nadwrażliwości występuje to już po niewielkich dawkach leku, ba już po jednorazowym zażyciu!) zwłaszcza u dzieci i to w dodatku dopiero po 10-14 dniach od zażycia leku. Okazało się, że aminofenazon utrudnia wydalanie z organizmu wielu leków, jonów Na i wody (obrzęki!). Przy nadużywaniu (wiele ludzi zażywa leki przeciwbólowe nieracjonalnie (rationalis oznacza z łaciny rozumny, rozsądny), a co gorsze z aminofenazonem; patrz na skład leku, który zażywasz!) aminofenazonu obserwowano uszkodzenie wątroby i martwicę brodawek nerkowych. Substancja ta w wielu krajach (np. w Szwajcarii, w Austrii, w Niemczech) została wycofana z użycia lub zastąpiona przez propyfenazon (pochodna fenazonu), który jest mniej szkodliwy dla człowieka (?). Jak już wiemy fenazon czyli antypiryna została wprowadzona do lecznictwa w XIX wieku, wtedy uważano to za rewelację, obecnie jednak okazało się, że jest to lek toksyczny już w dawkach leczniczych; powoduje bowiem u wielu osób zwolnienie oddechu, duszności, drgawki, a nawet zapaść. Przy nadużywaniu antypiryny obserwuje się śródmiąższowe zapalenie nerek z martwicą brodawek nerkowych. Opis leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwgorączkowych dostępny jest na stronie: http://www2.pwsz.krosno.pl/~henroz/analgeticum2002.htm

Takich przykładów jest wiele (spośród licznych leków syntetycznych), że trzeba by było poświęcić im wiele miejsca, a książka ta ma przed sobą inny cel, mianowicie dostarczyć wiedzy o ziołach, które są lekami bezpiecznymi (skutecznymi) dla ludzi. Zioła (i leki galenowe z nich przyrządzone) są źródłem nie tylko substancji leczniczych, ale również witamin, soli mineralnych, aminokwasów, flawonoidów, pektyn, węglowodanów, lipidów i wielu innych związków, których organizm człowieka potrzebuje do normalnego funkcjonowania.

Jan Muszyński /1884-1957/

Do najwybitniejszych polskich badaczy roślin leczniczych w wieku XIX i XX należą między innymi:

         Julian Trapp (1315-1908) - mgr farmacji w Petersburgu, prof. zw. farmacji i farmakognozji, dr.h.c. uniwersytetu w Królewcu; autor ok. 20 prac z farmacji i farmakognozji, napisał drugi polski podręcznik “Farmakognozja”(1869).

Stanisław Biernacki (1875-1931) - prof. farmakognozji Uniwersytetu Poznańskiego; autor licznych prac farmakognostycznych, np. “Roślinne leki nasercowe” (1927).

         Jan Biegański (1863-1939), mgr farmacji, autor około 240 publikacji z fitoterapii i zielarstwa, np. Rośliny lekarskie i ich uprawa (1894), Zioła apteczne (1904), Uprawa roślin lekarskich (1912), Nasze zioła lekarskie (1924), Ziołolecznictwo. Nasze zioła i leczenie się niemi (1931), Zielarz, podręcznik dla zbierających zioła lecznicze (1932). Niezmiernie aktywny propagator ziołolecznictwa w Polsce przedwojennej i międzywojennej.

         Jan Muszyński (1884-1857) - mgr farmacji w Dorpacie, tamże inspektor Ogrodu Botanicznego, prof. nadzw. (1923), prof. zw. (1937) Uniwersytetu Wileńskiego, tam też kierownik Zakładu Farmakognozji i Uprawy Roślin Leczniczych, dyrektor Oddziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Wileńskiego; inicjator i organizator Wydziału Farmaceutycznego na Uniwersytecie w Łodzi, prof. Katedry Farmakognozji Akademii Medycznej w Łodzi; założyciel Ogrodu Botanicznego w Łodzi; autor ok. 300 publikacji z botaniki, farmakognozji, uprawy roślin, zielarstwa i fitoterapii, np.“Farmakognozja”(1957), “Uprawa roślin leczniczych" (1946), “Ziołolecznictwo i leki roślinne” (1958); wyosobnił alkaloid selaginę z Lycopodium selago i glikozyd rutynę z gryki. Wybitny organizator i propagator zielarstwa oraz ziołolecznictwa w Polsce.

         Wacław Strażewicz (1889-1350) - inspektor Ogrodu Roślin Leczniczych Uniw. Wileńskiego, wykładowca chemii toksykologicznej, uprawy roślin leczniczych; prof. Katedry Farmakognozji Uniw. Poznańskiego, organizator i pierwszy dyrektor Państwowego Instytutu Naukowego Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu; autor ok. 85 prac i artykułów z farmakognozji i uprawy roślin leczniczych, np. “Nasze rośliny lekarskie” (1925),“Hodowla roślin lekarskich” (1925). Powołał do życia Polskie Towarzystwo Popierania Produkcji Roślin Leczniczych (1927).

         Jakub Deryng (1836-1980) - inspektor Ogrodu Farmakognostycznego Uniw. Warszawskiego, wykładowca uprawy roślin leczniczych, autor ok. 150 publikacji naukowych, np. “Atlas sproszkowanych surowców roślinnych" (1961), opracował patent na“Aparat do oznaczania wartości olejków eterycznych w roślinach.

         Jakub Mowszowicz (1901-1983) - autor ponad 700 pozycji naukowych, popularnonaukowych i podręczników (np. “O niektórych roślinach trujących” (1957), “Nasze ważniejsze rośliny trujące” (1953), “Zarys systematyki roślin” (1974), “Pospolite rośliny naczyniowe Polski” (1974), “Rośliny trujące lub szkodliwe dla człowieka z uwzględnieniem ich właściwości leczniczych” (1952), “Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych” (1932); wybitny znawca roślin leczniczych i trujących, prof. dr hab. botaniki; studiował na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Wileńskiego, tam też specjalizował się w dziedzinie systematyki i geografii roślin; zbadał florę województw: łódzkiego, piotrkowskiego, sieradzkiego i skierniewickiego. W okresie powojennym współorganizator Wydziału Biologii na Uniwersytecie Łódzkim.

         Florentyna Kudrzycka-Biełoszabska (1903-1975) - autorka ok. 50 prac farmakognostycznych, np. “Zawartość olejku i azulenu w Achillea millefolium (1951), badaczka koniiny (“Nowa mikrochemiczna reakcja na koniinę”).

         Adam Michaluk (1913-1964) - autor ok. 35 doświadczalnych prac, np. Badania nad surowcami garbnikowymi"; inicjator i propagator badań nad azulenami i flawonoidami, opracował gatunki z rodzaju Hypericum.

Jakub Mowszowicz /1901-1983/ wybitny polski botanik i propagator zielarstwa

Ponadto duże zasługi nad badaniem roślin leczniczych w XIX i XX wieku w Polsce położyli: Witold Poprzęcki, Bolesław Broda, Stanisław Kolmünzer, Wojciech Roeske, Antonina Rumińska, Lutosława Skrzypczak, Stanisław Büchner.

2. Rodzaje surowców zielarskich
i zasady ich zbioru

W przypadku samodzielnego zbierania ziół obowiązuje bezwarunkowo dokładna znajomość botaniczna zbieranych roślin. Opisano szereg zatruć wywołanych omyłkowym zbiorem roślin trujących. Odradzam samodzielne zbieranie ziół należących do rodziny baldaszkowatych - Umbelliferae (Apiaceae), gdyż należące do tej rodziny rośliny są bardzo do siebie podobne, trudne co odróżnienia, a przy tym tworzą odmiany regionalne i rozpadają się na liczne podgatunki. Należą tu rośliny zarówno lecznicze jak i silnie trujące, np. blekot pospolity mylony jest z pietruszką,! bardzo do niego podobny świerząbek - równie trujący.

Żadnych ziół nie wolno zbierać ze stanowisk będących blisko ulic, ścieków, wysypisk śmieci, fabryk, pól uprawnych na których dokonywano lub dokonuje się opryski pestycydami.

Niedopuszczalne i karygodne jest wyrywanie roślin leczniczych z korzeniami, jeśli pozyskujemy tylko ziele, kwiaty lub owoce. Szanujący się, kulturalny zielarz dokonuje zbioru ziół zawsze z jednoczesnym poszanowaniem zasad ochrony przyrody.

Zioła należy zbierać w dni suche, to znaczy wtedy, gdy powietrze nie jest wilgotne i gdy oczywiście nie pada deszcz.

Zioła rosnące w miejscach słonecznych i suchych (południowe stoki, suche odsłonięte łąki) są silniejsze w działaniu (mają wyższą wartość leczniczą) niż zioła rosnące w ciemnych i wilgotnych stanowiskach.

Pora roku i pora dnia to czynniki mające wpływ na zawartość ciał czynnych w roślinie. Najlepszą porą dnia na zbiór roślin leczniczych jest późny ranek (ok. godz. 10- 11:00), południe (ok. godz. 12-13) i wczesne popołudnie (ok. godz. 14- do 16-17:00). Największe stężenie olejków eterycznych i glikozydów w komórkach roślinnych ma miejsce właśnie w tych porach dnia. W dni pogodne, suche i słoneczne, w południe, gdy panuje wysoka temperatura powietrza rośliny są lekko przywiędnięte, co jest spowodowane spadkiem poziomu nawodnienia tkanek (obniżeniem turgoru - wewnątrzkomórkowe ciśnienie jakie wywiera plazma na ściany komórkowe). Surowce zielarskie wówczas zebrane szybko schną i odznaczają się wysoką wartością leczniczą. Należy to wziąć pod uwagę.

Rośliny zielarskie należy pozyskiwać w określonych porach roku, a często w ściśle określonych miesiącach roku (terminy zbioru są podane przy opisie każdej rośliny), np. igliwie świerkowe i sosnowe powinno się zbierać w styczniu lub w lutym, gdyż właśnie w tych miesiącach zawiera najwięcej witaminy C (ok. 200 mg/100 g); w okresie letnim stężenie kwasu askorbinowego w igliwiu zmniejsza się o połowę. Zioła “alkaloidowe” koniecznie trzeba pozyskiwać wiosną i wczesnym latem, ponieważ właśnie wtedy ilość alkaloidów w wakuolach jest maksymalna.

Nie wolno zbierać ziół zanieczyszczonych, opanowanych przez szkodniki, pożółkłych, czy innych, które nie wyglądają zdrowo.

Surowce zielarskie należy zbierać do koszy lub worków wykonanych z materiałów przewiewnych, np. płóciennych. Znakomite do tego celu są worki uszyte ze starych firanek. Surowiec układamy luźno, nie wolno go ugniatać, gdyż ulegnie zaparzeniu.

Surowcem zielarskim mogą być różne części roślin, jak: ziele, liście, kwiaty, owoce, nasiona, kora, korzenie, kłącza oraz cebule.

1). Ziele (Herba) to cała nadziemna część rośliny: łodyga, liście, przylistki, kwiaty, pączki i często niedojrzałe owoce. Ziele zbiera się w początku lub w pełni kwitnienia, ponieważ wtedy zawiera ono największą ilość ciał czynnych. Ziele ścina się sierpem, sekatorem, nożycami lub nożem 2-3 palce nad ziemią lub wyżej. Nie wolno ziela zrywać ręką, gdyż uszkadza to korzenie.

2). Liście (l. poj. Folium) pozyskujemy w okresie powstawania pąków kwiatowych i kwitnienia roślin, albo też przed kwitnieniem (gdy pąków jeszcze nie ma). Liście drzew i krzewów zbieramy wiosną. Igliwie (z wyjątkiem modrzewi, których igliwie zbiera się wiosną) drzew (sosny, świerku, jodły, jałowca) zbieramy zimą!.

3). Kwiat (Flos, Floris) i kwiatostan (inflorescentia) zbieramy w początkowym okresie kwitnienia, gdyż wtedy są bogate w substancje aktywne, nie osypują się i nie tracą koloru podczas suszenia. Kwiaty zbieramy ręcznie i obchodzimy się z nimi bardzo delikatnie.

4). Owoc i nasienie (Fructus et Semen). Po zapyleniu i zapłodnieniu, zalążnia słupka przekształca się w owoc, a znajdujące się w niej zalążki tworzą nasiona. Ze ścian zalążni tworzy się owocnia, której główną część stanowi przekształcona tkanka miękiszowa ścian zalążni. Owocnia może być sucha (np. jaskrowate, motylkowate), albo soczysta (np. bez czarny, borówka, jarzębina). Do celów leczniczych będziemy używać całe owoce, to znaczy owocnię i nasiona (głogu, jarzębiny) lub tylko nasiona (np. lnu, kozieradki). Owoce lub nasiona zbieramy w I fazie dojrzałości. Nie można zbierać owoców robaczywych, pokrytych pleśnią czy plamami. Owoce zbierać do koszyczków i tak aby nie uległy obiciu i zgnieceniu, bo takie nie nadają się do suszenia.

5). Kora (Cortex). Korę należy pozyskiwać wiosną lub jesienią (po opadnięciu liści). Musi być ona czysta (młoda), gładka i błyszcząca -- kora lustrzana (chyba, że kora młoda jest naturalnie matowa). Korą lustrzaną pokryte są gałązki i korzenie liczące sobie 2-4 lata. Najlepiej pozyskiwać ją z drzew lub krzewów, które wycięto, lub które uległy złamaniu podczas silnych wiatrów. Nacinamy ją naokoło gałęzi, a potem wzdłuż i podważamy lub jeśli to nie jest możliwe - zestrugujemy nożem. Można też wysuszyć całe gałązki (oczywiście cienkie) i całe zmielić w maszynce do mięsa. Jeżeli pod korą znajdują się jakieś owady czy pleśnie, kora taka nie nadaje się do naszych celów.

6). Pączki (Gemma, -ae) zbieramy wczesną wiosną w fazie zimowej, tj. przed rozwinięciem (całkowicie zamknięte) lub częściowo już rozwinięte (w I fazie - gdy są otwarte minimalnie, w II fazie - gdy widoczne są stulone listki barwy jasnozielonej). Niektóre pączki pokryte są substancjami żywicznymi o różnej barwie i różnym zapachu czy smaku, np. pąki topoli, kasztanowca, sosny. Pączki odcinamy sekatorem. Jeżeli są bardzo drobne to zbiera się całe cienkie gałązki na których się one znajdują i w takiej postaci suszy, a potem mieli.

7).Korzenie (Radix, -icis) wykopujemy w jesieni lub wiosną, gdyż właśnie w tych porach roku w korzeniu znajdują się cenne substancje w dużych ilościach. Korzenie najlepiej wykopywać widłami amerykańskimi.

8). Kłącza i cebule (Rhizoma et bulbus) Kłącze stanowi pęd podziemny, podobny zewnętrznie do korzenia lub części systemu korzeniowego. W rzeczywistości kłącze nie jest utworem korzenia, ale pędu. Różni się ono od korzenia brakiem czapeczki na stożku wzrostu łodygi, obecnością liści zredukowanych o wyglądzie drobnych brunatnych lub bezbarwnych łuseczek, posiadających w kątach liści pączki, które dają początek pędom nadziemnym lub podziemnym; pod pączkami tworzą się z węzłów łodygi - korzenie przybyszowe. Kształt kłączy jest bardzo różnorodny. Mogą one mieć kształt podziemnych rozłogów o długich międzywęźlach, jak kłącza perzu, lub przeciwnie - posiadają kształt grubych, silnie skróconych pędów, jakimi odznacza się kosaciec i rabarbar (Rheum). Kłącza zawierają zwykle dużo zapasowych substancji odżywczych, głównie w postaci cukrów rozpuszczalnych (perz), skrobi i in.. Kłącza podobnie jak korzenie wykopuje się w jesieni lub wiosną.

Cebula stanowi silnie skrócony pęd podziemny. Morfologia cebuli jest bardzo skomplikowana i brak miejsca w tej książce na jej opisywanie. Pierwsze pochwy liściowe są zupełnie suche i pełnią funkcje ochronne. Po nich idzie cienka, błoniasta, bezbarwna pochwa, która obejmuje całą cebulę; liście, które następują po niej odznaczają się sukulencją, to znaczy - są mięsiste i soczyste, zawierają zapasy węglowodanów rozpuszczalnych, a czasem różne glikozydy (cebulice, cebula morska), czy antybiotyki = fitoncydy (np. czosnek niedźwiedzi).

3. Suszenie, pakowanie i przechowywanie surowców zielarskich

Zebrane surowce roślinne trzeba wysuszyć. Natychmiast po powrocie ze zbiorów surowce zielarskie należy rozłożyć cienką warstwą na papierach lub siatkach o małych otworach. Pomieszczenie, w którym suszy się zioła musi być przewiewne (lekki przeciąg) i musi w nim panować półmrok. Światło niszczy tokoferole, fitochinony, irydoidy i inne substancje chemiczne, a my musimy dążyć do tego, aby straty składników leczniczych były minimalne, jak najmniejsze. Osiągniemy to wówczas, gdy suszenie będzie krótkotrwałe, i będzie odbywało się w odpowiedniej temperaturze. Wszystkie te warunki z pewnością spełnia strych lub przewiewna szopa. Nagrzanie dachu przez słońce przyczynia się do ogrzania strychu i to często do wysokich temperatur (25-45°C). Suche i ciepłe powietrze znakomicie pozbawia surowce zielarskie wody, a oto przecież chodzi. W pomieszczeniu w którym suszymy zioła nie mogą się znajdować żadne obce zapachy, które zioła łatwo wchłaniają -tracąc wartość leczniczą. Niektóre surowce możemy wiązać w pęczki i wieszać na sznurkach, zwłaszcza te, które łatwo zaparzają się lub które płukaliśmy w wodzie, gdyż były zanieczyszczone błotem lub piaskiem. Co pewien czas leżący na stołach lub siatkach surowiec należy poruszać, to znaczy warstwę dolną wydobyć na wierzch. Jednakże trzeba to czynić delikatnie, tak aby nie obłamać pąków, liści i kwiatów, które pierwsze schną i są bardzo kruche; są to najcenniejsze części ziela. Siatki na których rozkładamy zioła nie mogą być wykonane z drutu, który koroduje, gdyż niedopuszczalne jest, aby w surowcu znajdowały się opiłki rdzy. Siatki mogą natomiast być wykonane z tworzywa sztucznego. Powinny mieć odpowiednie otwory - od 2 do 10 mm, co jest uzależnione od rodzaju surowca. Kwiaty i pąki należy suszyć na siatkach o otworach 1-2 mm. Siatki rozciągamy na drewnianych ramach, które z kolei umieszczamy na specjalnych stojakach. Można także samodzielnie skonstruować regały, w których półki zastępujemy wsuwanymi ramami z siatką. Oczywiście zioła z powodzeniem można suszyć na stołach wyścielonych czystym papierem, ale nie gazetami, z których mogą do ziół przenikać zapachy i toksyny farb drukarskich. Odradzam suszenie surowców na słońcu, choć w wielu książkach sposób ten jest polecany w przypadku owoców, kory j korzeni. Surowce można suszyć na wolnym powietrzu, ale w cieniu lub jeśli przykry jemy je szarym przepuszczalnym dla wody papierem uniemożliwiającym bezpośredni kontakt promieni słonecznych z surowcem. Słońce jest szkodliwym czynnikiem dla surowców zielarskich (czynnikiem obniżającym ich wartość) o czym wiedzieli już Asyryjczycy w starożytności. Owoce należy suszyć w temperaturze 60-80 stopni Celsjusza, gdyż zapobiega to utlenieniu kwasu askorbinowego i innych związków oraz późniejszemu pleśnieniu owoców. Można do tej temperatury zagrzać piekarnik, po czym włożyć co niego owoce, korzenie, kłącza czy inne surowce umieszczone na blachach. Jeżeli suszymy wiele gatunków ziół jednocześnie trzeba każdy z nich opatrzyć karteczką, na której powinny się znaleźć: data zbioru i nazwa surowca, aby nie zaszła jakaś pomyłka. Jeżeli przyniesiony surowiec jest zanieczyszczony piaskiem lub błotem (inne zanieczyszczenia, jak np. odchody owadów i mięczaków są rzecz jasna - niedopuszczalne!), wówczas możemy go szybko wypłukać w bieżącej wodzie, strzepać krople wody i bardzo cienką (pojedynczą) warstwą rozłożyć na sitach, na podwójnej warstwie papieru lub lepiej zawiesić na sznurku. Surowców zielarskich nie wolno w żadnym wypadku przetrzymywać w wodzie, ponieważ powoduje to gnicie, zaparzanie, pleśnienie surowca i wymycie z niego ciał czynnych. Kwiatów, pączków i nasion nie wolno wcale moczyć. Korzenie i kłącza myjemy energicznie pod bieżącą wodą z ziemi pomagając sobie odpowiednio delikatną szczoteczką. Podczas mycia i sortowania surowców odrzucamy części niezdrowe, to znaczy przegniłe, z plamami, znacznie uszkodzone przez szkodniki. Korzenie, kłącza, bulwy i cebule po umyciu kroimy na drobne kawałki, najlepiej na cienkie paski; ułatwi to ogromnej mierze wysuszenie surowca. Jak rozpoznać czy surowiec jest już suchy i dobrej jakości ?. Otóż prawidłowo wysuszony surowiec przy zgięciu łamie się z trzaskiem oraz kruszy w dłoni z szelestem. Reguła ta nie dotyczy jednak niektórych kwiatów, np. pierwiosnka. Powinien mieć naturalny, swoisty, przyjemny zapach i naturalny kolor, bez ciemnych czy żółtych plam. Surowiec o zgniłym lub stęchłym zapachu należy wyrzucić, gdyż do niczego się nie nadaje.

Wysuszone surowce zielarskie, aby mogły być maksymalnie wykorzystane muszą być bezwzględnie rozdrobnione. Jak tego dokonać ?. Najlepiej po prostu przemielić zaraz po wysuszeniu surowce przez maszynkę do mięsa (najlepsze sitko z otworami o średnicy 8-10 mm). Najlepiej sprawić sobie maszynkę tylko do tego celu. Surowce roślinne przemielone przez maszynkę do mięsa są znakomicie rozdrobnione i gotowe do użycia. Zioła nierozdrobnione lub tylko miernie pokruszone źle się zaparzają (źle się ekstrahują nie tylko wodą, ale także innymi rozpuszczalnikami), co sprawia, że ich moc lecznicza nie jest wykorzystana lecz zmarnowana.

Rozdrobnione surowce trzeba odpowiednio zapakować, aby ich wartość lecznicza nie zmalała podczas przechowywania. Zalecam przechowywać surowce zielarskie w szczelnie zamkniętych szklanych słojach lub pojemnikach blaszanych i plastykowych, w których kiedyś znajdowały się artykuły spożywcze, np. herbata, kawa, kakao. Na każdym opakowaniu musi być naklejona etykietka z nazwą surowca w języku łacińskim i polskim i datą kiedy dany surowiec został zebrany i zapakowany. Można także na etykiecie umieścić wskazania do stosowania danego surowca, działanie i sposób przyrządzenia wodnego wyciągu oraz dawkowanie. Do ziół zamkniętych w szczelnych pojemnikach nie przenikają niepożądane zapachy, wilgoć l szkodniki (np. omacnice - larwy, mkliki, psotniki, niektóre gatunki moli; najbardziej niebezpieczne są gąsienice omacnic, które wylęgają się z jaj znoszonych przez owada doskonałego - imago tj. motyla; larwy omacnic potrafią przedziurawić nawet pudełka kartonowe, a z łatwością torebki papierowe; zanieczyszczają surowiec kałem, zawilgocają go, atakują niemal wszystkie surowce, zwłaszcza bogate w węglowodany, nie czepiają się nawłoci, ziela dziewanny oraz surowców innych, które zawierają małe kolce, mogące uszkodzić ich ciało). Zioła można też przechowywać w foliowych woreczkach. Tak zapakowane i oznaczone surowce zielarskie układamy w szafce, w której nic poza ziołami nie powinno się znajdować. Na drzwiczkach szafki warto umieścić spis aktualnie posiadanych ziół, oczywiście gdy mamy ich znaczną liczbę. Co pewien czas należy dokonywać przeglądu ziół, czy nie zalęgły się w nich insekty lub czy nie pleśnieją wskutek niedostatecznego wysuszenia. Apteczką ziołową powinna się opiekować jedna osoba. Pomieszczenie w którym przechowujemy zioła musi być suche i czyste. Okres przechowywania suszonych kwiatów, ziela, pąków i liści wynosi 2 lata, korzeni, kory, kłączy, owoców i nasion - około 3-4 lata. Po upływie tego czasu surowce tracą swą moc leczniczą. Gdy zioła przechowuje się w papierowych torebkach lub w innych nieszczelnych opakowaniach to okres gwarancji jest o rok krótszy od podanego!

4. Postacie leków ziołowych i sposoby ich przyrządzania

Na podstawie przepisów jakie podałem w niniejszym poradniku każdy może samodzielnie sporządzić z surowców zielarskich rozmaite leki galenowe. Istnieje wiele postaci leków galenowych stosowanych w ziołolecznictwie. Jedne z nich są nietrwałe (wyciągi wodne) i należy je zużyć w ciągu 24 godzin, inne natomiast są trwałe i można je przechowywać wiele lat (nalewki, wyciągi glicerynowe, wina).

1). Napar (infusum, -i) to wodny wyciąg z rozdrobnionego surowca zielarskiego. Sporządzenie naparu ma na celu wydobycie z danego surowca roślinnego ciał czynnych. Napar stosowany jest jako lek do ubytku zewnętrznego (ad usum externum) jak i do użytku wewnętrznego (ad usum internum). Napary sporządza się z surowców łatwo dających się ekstrahować wodą, jak liście, kwiaty, drobne nasiona, ziele, lub z surowców zawierających ciała wrażliwe na wysoką temperaturę. Dobrze rozdrobniony surowiec, najczęściej w ilości 1-2 łyżek zalewamy wrzącą wodą, najczęściej w ilości 200-250 ml; odstawiamy na 20 minut, a następnie filtrujemy przez watę, ligninę lub gazę. Naczynie w którym parzymy zioła musi być zawsze przykryte. Napary są lekiem nietrwałym i w cieple szybko zakisają (mętnieją i mają nieprzyjemny smak oraz zapach). Należy zatem przygotować taką ilość naparu jaka będzie spożyta w ciągu 24 godzin, a latem, gdy istnieje wysoka temperatura - w ciągu 12 godzin. Napar można też przechowywać w lodówce, nie dłużej jednak niż 3 dni.

2). Odwar (Decoctum, -i) sporządza się z surowców roślinnych trudno dających się ekstrahować, jak kora, korzenie, kłącza, grube nasiona, cebule, bulwy, surowce krzemionkowe. Rozdrobniony surowiec zalewamy gorącą lub zimną wodą, stawiamy na ogniu (chyba, że ktoś posiada reszo elektryczne) i gotujemy odpowiednio długo, co jest uzależnione od rodzaju surowca i wskazań. Gotowanie z reguły trwa od 5 do 40 minut. Następnie odwar odstawiamy na 20-30 minut pod przykryciem, po czym filtrujemy przez watę, ligninę lub gazę. Nie można odwaru sporządzać na zapas, gdyż zakisa on po 12-24 godzinach; można go jednak przechowywać w lodówce przez 3 dni.

3). Macerat (Maceratio, -onis) to również wodny wyciąg sporządzony z surowców roślinnych zawierających składniki lecznicze, jednakże składniki wrażliwe na wysoką temperaturę. Rozdrobniony surowiec zalewamy wodą o temp. 20-22^o C i pozostawiamy pod przykryciem na 8-12 godzin, po czym przecedzamy l pijemy. Maceraty można przechowywać w lodówce przez 3 dni.

Wyciągi wodne należy sporządzać w naczyniach szklanych lub w fajansowych, albo też w garnkach emaliowanych, które przeznaczamy tylko do tego celu. Nie wolno naparów, odwarów czy maceratów sporządzać w garnkach miedzianych, aluminiowych, niklowanych lub tych, które mają uszkodzoną emalię!.

Odwar, napar i macerat przyrządza się też ze świeżych rozdrobnionych surowców roślinnych. Do wody przechodzą między innymi kwasy organiczne i nieorganiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie (z grupy B, C, P, Q), sole, alkaloidy, garbniki, pektyny, śluzy, aminokwasy, glikozydy, częściowo niektóre barwniki i enzymy. Mieszanina wody z alkoholem etylowym ma większą zdolność ekstrahowania niż poszczególne składniki wzięte osobno, zatem bardzo wartościowe są wyciągi wodno-alkoholowe.

Aby uzyskać mocny w działaniu i nieco zagęszczony wodny wyciąg to należy go poddać odparowaniu poprzez gotowanie w płaskim i szerokim naczyniu; wyciąg podczas gotowania mieszać energicznie. Mocne wodne wyciągi podaje się chorym w odpowiednio mniejszej dawce.

4). Nalewka (Tinctura, -ae) to płynny wyciąg alkoholowy sporządzony z suchego (!) rozdrobnionego surowca roślinnego. Sporządza się je zwykle w stosunku: 1 część surowca na 5 części rozpuszczalnika dwoma sposobami (metodami):

a). metoda maceracji;

b). metoda perkolacji, której nie będę opisywał, gdyż trzeba mieć aparat zwany perkolatorem.

Metoda maceracji polega na tym, że rozdrobnione surowce roślinne zalewamy określoną ilością alkoholu 30-70 % (może to być zwykła czysta wódka), szczelnie zamykamy i odstawiamy na 14-21 dni. Następnie wyciąg alkoholowy filtrujemy przez watę lub ligninę, zlewamy do butelek z ciemnego szkła i koniecznie ze szczelnym zamknięciem, a następnie oznaczamy etykietką (nazwa łacińska, polska, data produkcji i ewentualnie wskazania i dawkowanie). Przed zażyciem każdą nalewkę należy rozcieńczyć (chyba, że jest niskoprocentowe) wodą przegotowaną o temp. pokojowej lub mlekiem z miodem. Nalewki będziemy też stosować zewnętrznie. Są to bardzo wygodne i cenne w użyciu leki ziołowe.

5). Wina ziołowe (Vinum, -i medicata) to bardzo stare leki galenowe. W tym przypadku rozpuszczalnikiem jest wino do którego przechodzą ciała lecznicze. Wino ziołowe można sporządzić dwoma sposobami:

- zalanie surowca roślinnego winem gotowym i 14-30-dniowa maceracja w ciemnym miejscu, potem filtracja;

- surowiec zalać wodą z cukrem w gąsiorku, dodać drożdży i poddać fermentacji, potem wino zlać znad osadu, przelać do butelki z ciemnego szkła i zakorkować; przechowywać w ciemnym miejscu i oczywiście w chłodnym.

6). Alkoholatura stabilizowana (Alkoholaturee stabilisatae) czyli intrakt (Intractum) to wyciąg alkoholowy otrzymany ze świeżych surowców roślinnych. Świeżą zmieloną masę roślinną zalać alkoholem o temperaturze 80^o C, macerować 14 dni, przefiltrować. Wrzący alkohol unieczynnia fermenty rozkładające ciała czynne. Metodę tę opracowali francuscy uczeni: E. Perrot i A. Goris w 1909 r. Podczas przyrządzania intraktów należy zachować dużą ostrożność. Alkohol trzeba podgrzewać na elektrycznej maszynce bardzo powoli i pod przykryciem. Niedopuszczalny jest kontakt płomienia z oparami alkoholu. Intrakty, podobnie jak nalewki, to bardzo cenne, trwałe i wygodne w użyciu leki ziołowe.

7). Alkoholatura “zimna” (Alkoholatura ex herba recente) to etanolowy wyciąg ze świeżych surowców roślinnych otrzymany metodą maceracji. Na 1 część surowca przypada 5 części alkoholu o temp. pokojowej. Maceracja trwa 14 dni.

8). Octy lecznicze (Aceta medicata) to octowe wyciągi z ziół suchych lub ze świeżych, sporządzone metodą maceracji trwającą 14-21 dni w ciemnym miejscu. Na jedną cześć surowca przypada jedna część octu spożywczego. Octy ziołowe stosuje się z reguły jako przyprawy, dodatki do kąpieli i płukanek, do okładów, rzadziej wewnętrznie po rozcieńczeniu z wodą w stosunku 1:2 (jedna część octu ziołowego + 2 części przegotowanej wody). Duże znaczenie mają w pielęgnowaniu skóry (w kosmetyce).

9).Alkoholomiody (Alkoholmel) to bardzo wartościowe leki galenowe, które sporządza się w prosty sposób: wybraną nalewkę, intrakt lub ekstrakt mieszamy z miodem naturalnym, najczęściej w proporcji 1:1, 1:0,5, 1:2. Zażywa ale je w czystej postaci często, ale w małej ilości, w herbacie lub w mleku. Na ogół działają wzmacniająco (są źródłem substancji energetycznych), wykrztuśnie, antyseptycznie, pobudzająco na układ immunologiczny, odtruwająco, regeneracyjnie, lipotropowo, regulująco na metabolizm.

10). Miody lecznicze (Mellita) to lek, którego składnikami są miód oraz substancja lecznicza, w naszym przypadku surowiec roślinny w postaci sproszkowanej. Na jedną łyżkę miodu daje się najczęściej 1 płaską łyżeczkę sproszkowanego zioła; aby nastąpiło lepsze połączenie składników polecam dodać kilka kropel alkoholu lub gliceryny (na jedną łyżeczkę proszku - 15 kropel rozpuszczalnika). Miody zażywa się podobnie jak alkoholomiody ziołowe; mają też podobne działanie lecznicze. Miód naturalny zawiera między innymi: 70-80% cukrowców (glukoza, fruktoza), enzymy imobilizowane (glikoamylaza, inwerteza), sole mineralne, kwasy, flawony (rutyna) i in.

11). Wyciągi olejowe (Olea; czyli oleje ziołowe uzyskujemy poprzez zalanie pognieconych, rozdrobnionych świeżych surowców roślinnych bogatych w olejki eteryczne. Świeże surowce zielarskie można zalać olejem słonecznikowym, oliwą lub olejem sojowym, winogronowym, makowym. Zawsze na 1 część surowca dajemy taką samą 1 część oleju (stosunek 1:1). Olej aromatyczny ziołowy sporządzamy następująco: surowiec roślinny rozdrabniamy i wsypujemy do słoja, zalewamy gorącym olejem, słój szczelnie zamykamy, zawijamy w gruby koc lub ręcznik i odstawiamy na 24 godziny. Następnie naczynie z olejem ziołowym przenosimy do ciemnego pomieszczenia o temp. 18-22^o C i pozostawiamy jeszcze na 2 tygodnie; potem słój odkręcamy i olej filtrujemy przez gazę, zlewamy do butelek oznaczonych etykietką (nazwa, data) Oleje przechowywać w ciemnych i w chłodnych miejscach (piwnica, lodówka).Oleje ziołowe tak przyrządzone mogą być używane do kąpieli, do nacierań, do okładów oraz do użytku wewnętrznego zastępując w pewnym stopniu olejki eteryczne. Należy jednak podkreślić, że oleje ziołowe przez nas sporządzone zawierają w swym składzie nie tylko olejki eteryczne, ale także składniki balastowe, które rozpuszczają się w tłuszczach, np. chlorofil, karoteny, ksantofile, enzymy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A,D,E,K,F), żywice, woski, kwasy tłuszczowe, alkaloidy i in., mające również dużą wartość leczniczą. Zatem olej ziołowy przyjęty doustnie, jak i zastosowany zewnętrznie będzie wywierał o wiele szersze działanie lecznicze niż czysty olejek eteryczny. Oleje ziołowe można dodawać do różnych potraw, np. kminkowy, majerankowy, kolendrowy czy tymiankowy - do mięs, zup, sosów.

12). Soki roślinne (Succi recentes plantarum) uzyskujemy ze świeżych rozdrobnionych surowców roślinnych przy pomocy sokowirówki. Należy sporządzić taką ilość soku, jaką zużyjemy w ciągu 24 godzin, gdyż świeże soki w ciepłe dni szybko zakisają. Można przedłużyć ich trwałość poprzez dolanie 30-60% alkoholu. Na każdą część świeżego soku dajemy taką samą część alkoholu (np. na 100 ml soku damy 100 ml alkoholu; może być zwykła czysta wódka 40%. Wiele soków można zakonserwować poprzez dodanie odpowiedniej ilości cukru, a następnie pasteryzacje. Soki z ziół i owoców odznaczają się dużą wartością odżywczą i leczniczą. Zawierają one liczne ciała czynne w nienaruszonej postaci i w naturalnych zespołach. Soki należy przechowywać w lodówce (na dole) lub w zimnej piwnicy.

13). Syropy (Sirupi) to stężone roztwory cukru w wodnych wyciągach z roślin lub w sokach owocowych. Cukier w stężonych roztworach posiada własności konserwujące. Najczęściej stosunek płynu do cukru wynosi 1:1 lub 1:2. Syropy należy przechowywać w buteleczkach o pojemności 100-200 ml wykonanych z ciemnego szkła i dających się szczelnie zamknąć. W pomieszczeniu (lub w miejscu, np. w lodówce) w którym spichrzujemy buteleczki z syropami musi panować chłód. W celu zwiększenie trwałości syropów można do nich dodać glicerynę lub alkohol 40%. Na każde 100 ml syropu składającego się w 50% z soku i w 50% z cukru (proporcja 1:1) należy wówczas dać 30 ml gliceryny lub 30-50 ml alkoholu.

14). Maście (Unguenta) to gęste masy składające się z podłoża tłuszczowego i ze stałych sproszkowanych lub płynnych ciał leczniczych. Maście nie powinny zawierać więcej niż 20% stałych ciał leczniczych i nie więcej niż 10% płynów. Działanie maści nie tylko zależy od rodzaju ciał leczniczych, ale również w dużej mierze od rodzaju podłoża. Jako podłoża do maści są używane tłuszcze różnego pochodzenia (lanolina, wazelina, smalec, parafina, olbrot, euceryna). Aby sporządzić maść, należy odważyć najpierw jej składniki stałe ucierając je w moździerzu, a potem lekko zwilżyć je paroma kroplami wody, alkoholu lub oleju (zależnie od tego w czym składnik dobrze się rozpuszcza). Następnie dodaje się stopniowo w przepisanej ilości podłoże, miesza się je i rozciera ze składnikami leczniczymi do chwili, aż powstanie jednolita mieszanina. Tak przyrządzoną maść przenosi się z moździerza do szklanego lub plastykowego, szczelnie zamykającego się pojemni czka, np. po kremie. Na pojemniczku naklejamy etykietkę z nazwą maści i datą jej sporządzenia. Maście, podobnie jak kremy, przechowujemy zawsze w chłodnym miejscu, np. w lodówce (na dole). Często do wyrobu maści i kremów będziemy używali wyciągi glicerynowe, alkoholowe, olejowe, octowe. Zanim surowce zielarskie będą użyte do produkcji maści, należy je zmielić w młynku do kawy na drobniutki proszek (pył).

15). Ekstrakty (Extracta) to stężone postacie leków otrzymywane z surowców roślinnych. Wyciągi zagęszczone uzyskuje się przez zalanie rozdrobnionych części roślin małą ilością rozpuszczalnika w proporcji 1:1. Rozpuszczalnikiem mogą być: woda, gliceryna, alkohol, ocet, olej, wino. Przed użyciem należy je rozcieńczyć przegotowaną wodą lub czystym alkoholem. Ekstrakty wodne można utrwalić przez dolanie alkoholu 40% (stosunek 1:1). Stężone wyciągi glicerynowe, wodne i alkoholowe można także wymieszać z miodem lub zacukrować na gorąco, uzyskując w ten sposób bardzo mocny syrop o dużej trwałości.

16). Proszki i zasypki (Pulveres et cutipulveres) uzyskujemy po silnym rozdrobnieniu suchego surowca zielarskiego, np. w młynku do kawy. Bardzo często sproszkowane zioła będziemy zażywali doustnie, np. sproszkowane liście konwalii, pokrzywy, mniszka, pierwiosnka. Proszki warto mieszać z naturalnym miodem otrzymując miód ziołowy, który jest bardzo cennym i wygodnym w stosowaniu lekiem.

Proszki do użytku zewnętrznego nazywamy przysypkami lub zasypkami. Przysypki składają się z jednego lub więcej ciał leczniczych oraz podłoża, które ma na celu nadanie zasypce odpowiedniej postaci i lepszej przyczepności do skóry. Najlepszym podłożem do przysypek jest talk - talcum venetum, skrobia pszenna - amylum tritici, mączka ziemniaczana do pieczenia i glinka koalinowa - bolus alba. Przysypki przyrządzamy w ten sposób, że odważamy przepisane ilości składników, a następnie mieszamy je starannie w moździerzu i przesypujemy do oznaczonego pojemniczka.

Sproszkowane zioła będziemy używać do wyrobu maści, past, zawiesin i galaretek ziołowych.

17). Zawiesiny (Suspensiones) to układy niejednorodne składające się z drobniutkiego proszku ziołowego zawieszonego w płynie, przeważnie w miodzie płynnym, w glicerynie, w glicermiodzie, w wodzie miodowej, w wodzie z cukrem lub w oleju. Przed użyciem zawiesinę należy wstrząsnąć. Niekiedy do zawiesiny wodnej będziemy dodawać środek konserwujący, np. alkohol, glicerynę.

18). Galaretki ziołowe sporządza się następująco: żelatynę w podanej ilości miesza się z niewielką (określoną przez autora przepisu) ilością wrzącej wody lekko ją jednocześnie podgrzewając. Następnie do płynu żelatynowego dodajemy cukier w określonej ilości i na końcu proszek ziołowy, ekstrakt ziołowy (glicerynowy, alkoholowy) i ewentualnie środek poprawiający smak i nadający miły zapach. Składniki miesza się. Następnie galaretkę przelewamy do pojemnika dającego się szczelnie zamknąć i pozostawiamy w zimnym miejscu do zastygnięcia. Wyróżnia się galaretki do użytku wewnętrznego (cukrowe i bazcukrowe) i do użytku zewnętrznego (bezcukrowe; są o konsystencji rzadszej niż galaretki do użytku wewnętrznego, mają więcej w swym składzie wyciągu glicerynowego). Galaretki do użytku wewnętrznego obejmują galaretki doustne i doodbytowe (takie też będziemy sporządzać).

19). Mieszanki ziołowe (Species) uzyskujemy po wymieszaniu rozdrobnionych surowców pochodzących z co najmniej dwóch różnych gatunków ziół. Z mieszanek ziołowych sporządza się napary, odwary, maceraty, ekstrakty, intrakty, nalewki itd. Przy sporządzaniu mieszanek ziołowych trzeba zachować pewne zasady:

- surowce wchodzące w skład mieszanki nie mogą zawierać substancji antagonistycznych w stosunku do siebie (nie może zachodzić interakcja);

- nie powinny zawierać identycznego składu chemicznego, lecz różne składniki, ale o podobnym działaniu farmakologicznym; (powinien panować pomiędzy nimi synergizm),tj. jedne składniki powinny uzupełniać działanie innych składników, wzmacniać je lub przedłużać działanie.

20). Okłady. Rozdrobnione zioła zalewa się taką ilością wrzącej wody, aby otrzymać papkę. Papkę po 10 minutach (musi być ciepła, ale nie gorąca) zawijamy w gazę i przykładamy na chore miejsce, po czym nakrywa się ją ceratką lub folią i bandażuje.

21). Maseczki mogą być sporządzone ze świeżych lub suchych ziół.

a). odpowiednią ilość świeżego surowca mielimy przez maszynkę do mięsa; tak przygotowaną masę roślinną nakładamy na umytą (odtłuszczoną spirytusem salicylowym lub ziołowym) twarz i szyję, a nawet dekolt, po czym przykrywamy wilgotną ligniną (zmoczoną w wodzie z dodatkiem Azulanu lub w naparze rumiankowym). Po 20-30 minutach skórę oczyszczamy z maseczki i obmywamy letnią wodą z dodatkiem Azulanu (1 łyżeczka na pół litry przegotowanej wody) lub soku z cytryny, albo też octu ziołowego (tyle dajemy soku cytrynowego lub octu, aby woda była kwaśna) i pozostawiamy do wyschnięcia (nie wycieramy!).

b). odpowiednią ilość suchego, rozdrobnionego surowca zalewamy wodą w takiej ilości, by uzyskać papkę; papkę należy zagotować i odstawić na 15-20 minut. Ciepłą masę ziołową nakładamy na twarz, szyję i dekolt, przykrywamy wilgotną ligniną (zwilżoną w naparze rumiankowym lub w rozcieńczonym Azulenie). Po 20-30 minutach maseczkę ściągamy i wyrzucamy zaś twarz, szyję i dekolt opłukujemy w naparze rumiankowym, w naparze z siemienia lnianego lub w wodzie z dodatkiem Azulanu. Skóry nie wycieramy ręcznikiem, lecz pozostawiamy do samoistnego wyschnięcia. W suchą skórę wklepać maść lub krem nagietkowy, aloesowy, babkowy, albo też maść lub krem Linomag.

5. Stosowanie i dawkowanie leków ziołowych

 

Aby stosowanie leków ziołowych było bezpieczne musi być spełniony szereg warunków. Należy stosować jedynie leki ziołowe dokładnie oznaczone, o znanym działaniu, wyłącznie w dawkach jakie podałem, pochodzące z pewnego źródła (sklepy zielarskie, apteki lub samodzielnie zebrane), w prawidłowy sposób przyrządzone. Nie wolno stosować ziół (leków) nieznanego pochodzenia, nie oznaczonych, po terminie ważności, wykazujących jakiekolwiek różnice w stosunku do stanu pierwotnego (chyba, że producent o takich zmianach poinformował i uznał za normalne), o nie znanym działaniu. Ziół i jakichkolwiek innych leków nie wolno kupować na straganach od obcokrajowców.

Wiele chorób ma podobne objawy i samodzielne ich leczenie w oparciu o zaobserwowane korzystne działanie jakiegoś silnego zioła u innego chorego może przynieść bardzo poważną szkodę. Zioła, jak i inne leki zawierają substancje czynne działające bardzo silnie, silnie lub słabo. Od razu informuję, że rośliny o bardzo silnym działaniu mogą być stosowane po skonsultowaniu się z lekarzem prowadzącym. Zioła te starannie oznaczyłem (znak - !). Pozostałe surowce roślinne można stosować samodzielnie do leczenia określonych schorzeń lub pomocniczo oprócz leczenia lekami syntetycznymi. Należy dodać, że samoleczenie i leczenie ziołami powinno być świadome i racjonalne (ratio = rozum), w którym uwzględniło się wskazania i przeciwwskazania. Oczywiście wiele ziół polecam stosować profilaktycznie, nawet osobom zupełnie zdrowym (lepiej zapobiegać chorobom, a zioła czynią to znakomicie, niż je potem leczyć niejednokrotnie toksycznymi lekami syntetycznymi). Spotkałem się często ze stwierdzeniem, iż zioła można pić “kupę czasu” i bez szkody dla organizmu. Są to poglądy w ogromnej mierze błędne i świadczące o zupełnej niewiedzy na temat ziół. Okres leczenia ziołami nie może trwać bez przerwy, gdyż zbyt długie stosowanie ziół, podobnie jak każdego leku syntetycznego, nawet tych pozornie słabiutkich i “niewinnych” powoduje niepożądane następstwa, np. nadmierne i długie picie naparu z rumianku powoduje u kobiet zaburzenia miesiączkowania; zbyt długie doustne zażywanie przetworów z pokrzywy wywołuje zaczerwienienie i opuchniecie wielu miejsc ciała, często powiek, okolic oczu, oraz objawy skórne typu pokrzywki; przy dłuższym doustnym zażywaniu przetworów ze skrzypu następuje w organizmie niedobór witaminy B1.; długie picie wyciągów z owoców jałowca, z ziela rozmarynu, z ziela tymianku i in. jest przyczyną bólów głowy, złego samopoczucia i podrażnienia nerek. Takich przykładów jest wiele. Okres leczenia ziołami wynosi około 30-35 dni; potem należy zrobić przerwę 10-dniową. Po tej przerwie można, a niekiedy trzeba powtórzyć kurację ziołową. Radzę wówczas zastosować inny lek ziołowy o analogicznym (podobnym) działaniu terapeutycznym. I tak na przykład korzeń lukrecji (dłuższe stosowanie powoduje wystąpienie obrzęków, zawroty głowy, utratę jonów K - hipokaliemię, można (a właściwie trzeba) zastąpić korzeniem biedrzeńca, korzeniem babki, korzeniem mydlnicy, korzeniem omanu czy liśćmi podbiału. Wszystkie te surowce podobnie działają, to znaczy wykrztuśnie, spazmolitycznie, żółciopędnie i żołądkowo (jeżeli chodzi o chorobę wrzodową, tj. o wygojenie wrzodów to należy lukrecję zastąpić korzeniem babki).

Niektóre zioła wymagają ściśle określonego dawkowania, gdyż wywierają wyjątkowo silne działanie. Przedawkowanie ziół oznaczonych symbolem - ! powoduje ciężkie zatrucie i śmierć. To ziół bardzo silnie działających należą między innymi (wymieniam też te rośliny, które nie opisałem w niniejszej pracy): szalej jadowity, miłek, konwalia, kokoryczki, jałowiec, bieluń, lulek, jaskry, arnika, pokrzyk wilcza-jagoda, kruszyna, narecznica, glistnik, kopytnik, ciemiężyce, naparstnice, lnica, cebulice, czworolist, wilczomlecze, komosa, robinia.

Zioła trzeba przyjmować bardzo regularnie; dawek jakie w niniejszym poradniku podałem - pod żadnym pozorem (nigdy) - nie wolno zwiększać ! Przetwory ziołowe należy sporządzać ściśle według przepisów jakie podałem!

Leki ziołowe wymagają odpowiedniego dawkowania.

Dawką nazywamy ilość leku konieczną do wywołania określonych pożądanych zmian w czynnościach ustroju. Od dawki zależy czy dana substancja będzie działała jako lek, czy jako trucizna. Wielkość dawki leczniczej danego leku zależy od:

- wieku człowieka,

- wagi ciała,

- płci (w ziołolecznictwie nie bierze się tego pod uwagę),

- osobniczej wrażliwości,

- warunków fizjologicznych,

- sposobu (drogi) wprowadzenia leku do organizmu.

Dawki zamieszczone w tabelach Farmakopei Polskiej, czyli Urzędowego Spisu Leków są określone w stosunku do dorosłego mężczyzny w średnim wieku, wagi 70 kg, przy podaniu doustnym leku. Dzieciom do 1 roku -zapisujemy taką część dawki dla dorosłego, jaką część stanowi jego waga w stosunku do wagi dorosłego (70 kg). Obliczamy to według wzoru:

d= D  masa dziecka/70

gdzie:

d - dawka dla dziecka

D - dawka dla dorosłego

/ - kreska ułamkowa (dzielone)

- razy

A oto przykład: dawka jednorazowa naparu z kwiatu pierwiosnka dla dorosłego człowieka wynosi 150 ml, dziecko waży 6 kg. Jaka jest dawka jednorazowa naparu pierwiosnkowego dla naszego dziecka ?

d = 150  6 / 70 = 12,857,142 czyli około 12-13 ml naparu (taką dawkę podaje się dziecku 3-4 razy w ciągu doby).

Dzieciom powyżej 1 roku - zapisujemy taką część dawki dla dorosłego, jaką część stanowi jego wiek wyrażony w latach w stosunku do wieku człowieka dorosłego (24 lat). Obliczamy to według wzoru:

d = D  wiek dziecka / 24

d- dawka dla dziecka

D- dawka dla dorosłego

/ - kreska ułamkowa (dzielone)

- razy

A oto nasz przykład: mamy dziecko 5 letnie i chcemy mu podać napar z lepiężnika; wiemy, że dorosły może wypić jednorazowo 100 ml naparu.

Jaką ilość naparu lepiężnikowego możemy podać naszemu dziecku ?

d = 150  5 / 24 = 31,25 czyli dziecku podajemy około 31-32 ml naparu, np.
4 razy dziennie.

W niniejszej książce przy opisie poszczególnych ziół podałem dawki dla dorosłych oraz dzieci w wieku 1 roku, 3 lat, 5 lat, 7 lat, 10 lat i 15 lat.

Osobom nadmiernie otyłym lub wyjątkowo chudym podajemy leki, zwłaszcza silnie działające w dawce proporcjonalnej do ich wagi, np. osobnikowi ważącemu 30 kg podamy połowę dawki leczniczej obliczonej dla mężczyzny ważącego 70 kg, osobnikowi ważącemu 140-150 kg podamy 2 dawki lecznicze obliczone dla mężczyzny ważącego 70 kg. Osobom w wieku ponad 70 lat podajemy dawki w wysokości dwóch trzecich dawek dla ludzi w średnim wieku. W przypadku leków syntetycznych osobom w wieku powyżej 70 lat podaję się połowę dawki dla dorosłych w średnim wieku.

Leki stosuje się w dawkach jednorazowych (pro dosi) oraz w dawkach dobowych (pro die). Dawka dobowa danego leku określa jego ilość zastosowaną w pojedynczych dawkach.

Czy wodne wyciągi można słodzić ?.

Wyciągi wodne sporządzone z surowców wykrztuśnych, np. z owoców anyżu, z ziela tymianku, z igliwia świerkowego czy sosnowego, z ziele lub kwiatu pierwiosnka można, a nawet warto osłodzić, najlepiej miodem lub sokiem owocowym. Posłodzenie miodem lub sokiem doda nie tylko smaku i zapachu, ale również wzmocni działanie wykrztuśne i wzmacniające leku. Słodzić można także wodne wyciągi z owoców, np. róży dzikiej, bzu czarnego, głogu, jarzębiny, gdyż zwiększy to ich walory smakowe i wartość leczniczą.

Mię wolno natomiast słodzić przetworów zawierających substancje gorzkie, ponieważ mają one działać pobudzająco na apetyt, na trawienie, mają zwiększać wydzielanie śliny i soków trawiennych, innymi słowy mają działać “gorzko”. Zatem nie powinno się słodzić naparu czy odwaru z korzenia goryczki, z kłączy tataraku, z liści bobrka, z ziela piołunu, z ziela bylicy pospolitej, z ziela glistnika i tym podobnych.

Do niektórych przetworów ziołowych będziemy dodawać nie tylko miód, czy sok, ale również przyprawy (cynamon, goździki, wanilię, miętę), w celu poprawienia smaku oraz aromatu.

Najczęstsze miary stosowane w ziołolecznictwie ludowym

1).Łyżeczka do herbaty rozdrobnionych:

- kwiatów - 1000 mg (1 g)

- liści - 1500 mg (1,5 g)

- ziela - 2000 mg (2 g)

- korzeni, kłączy, nasion - 3000-4000 mg (3-4 g)

2). Łyżka stołowa rozdrobnionych:

- kwiatów -3000 mg (3 g)

- liści - 3500-4000 mg (3,5-4 g)

- korzeni, kłączy, nasion - 9000 mg (9 g)

Łyżeczka wodnego wyciągu - 5-5,5 g czyli 5 ml

Łyżka wodnego wyciągu - 12-15 g czyli 12-15 ml

Szklanka wodnego wyciągu to 200-220 g czyli 200-220 ml

Jedna kropla nalewki waży najczęściej 19 mg

Jeden mililitr wodnego wyciągu z ziół waży ok. 1,2-1,3 g, a 1 l wodnego wyciągu) ok. 1,2-1,3 kg.

8). Na końcu noża mieści się:

- sproszkowanych kwiatów - 300 mg

- sproszkowanych liści - 500 mg

- sproszkowanych korzeni, kłączy, nasion - 800-1000 mg

- sproszkowanego ziela - 600-800 mg

Oczywiście podane miary i wagi są w dużym przybliżeniu.

Rozdział VI

Przegląd wybranych ziół

Ważne uwagi!

Przy opisie ziół podano formy leków jakie można z nich samodzielnie przygotować oraz sposób ich stosowania oraz dawkowania.

Sposób przyrządzenia tych preparatów podano w rozdziale IV.

Sposób obliczania dawek dla dzieci podano w rozdziale V.

Aloes drzewiasty - Aloe arborescens (Mill.)

Aloes zmienny - Aloe eru (Berger)

Aloes pstry - Aloe variegata (L.)

Aloes afrykański - Aloe africana (Mill.)

Aloes uzbrojony - Aloe ferox (L.)

Aloes zwyczajny - Aloe vera (L.)

Rodzina - Liliaceae

Opis botaniczny

1. Aloes drzewiasty - roślina wieloletnia dorastająca do 5 m wys.; łodygi proste i mięsiste, dołem drewniejące i łuszczące się; liście wąskie, grube, szarozielone, opatrzone na brzegach kolcami; kwiaty drobne, czerwone, osadzone na długich szypułach, występujące zimą i na przedwiośniu; okwiat dzwonkowo-rurkowaty, dołem zrośnięty; pręcików 6; słupek 1; owoc - torebka. Pochodzi z Afryki Południowej. Często uprawiany w doniczkach.

2. Aloes zmienny - roślina podobna do poprzedniej, pochodząca z południowej Afryki; liście jasnozielone, pokryte białymi plamkami i wyposażone w kolce o czerwonym zakończeniu; kwiaty rurkowate, żółte lub pomarańczowe.

3. Aloes pstry - roślina długoletnia o krótkiej łodydze, gęsto porośniętej liśćmi; liście ciemnozielone, w poprzeczne białe paski, na brzegach wyposażone w twarde, różnokształtne wyrostki; kwiaty czerwone.

Surowiec

Wykorzystuje się całe świeże rośliny lub ich liście. Z roślin uzyskuje się sok, który poddaje się zagęszczeniu poprzez ogrzewanie (odparowanie wody). Stężony i zagęszczony sok aloesów nosi nazwę alony. Całkowicie wysuszona alona ma postać proszku o specyficznym zapachu i gorzkim smaku; łatwo rozpuszczalnym w wodzie, glicerynie, alkoholu etylowym i w kwasie octowym. Stosowana jest w recepturze do sporządzania pigułek przeczyszczających oraz nalewki aloesowej - Tinctura Aloe.

Skład chemiczny

Tkanka miękiszowa aloesów zawiera liczne sole mineralne (np. miedź, żelazo, kobalt, molibden, wapń, krzem), kwasy organiczne, witaminy, glikozydy (aloiny), związki antronowe (np. aleozyna, homonataloina), żywice (ok. 10%) oraz garbniki i enzymy.

Działanie

Alona drażni śluzówkę jelita grubego wywołując jego przekrwienie, wzmaga ruchy robaczkowe jelita - powodując po 8-9 godzinach przeczyszczenie; zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego i żółci; odruchowo powoduje przekrwienie macicy i narządów pobliskich. Wodne i alkoholowe wyciągi ze świeżego aloesu oraz naturalny nie zagęszczony sok działają stymulujące na granulopoezę (dojrzewanie granulocytów), ogólnie wzmacniająco (tonizująco), zwiększają liczbę limfocytów B nasilając odpowiedź humoralną (wzmagają siły odpornościowe organizmu na choroby), przyśpieszają ziarninowanie i gojenie się ran, bardzo korzystnie wpływają na narząd wzroku. Ponadto syrop aloesowy w połączeniu z preparatami żelaza i zespołem witamin staje się doskonałym środkiem zwiększającym liczbę krwinek czerwonych i stężenie hemoglobiny we krwi.

Wskazania

Alona: zaparcia, atonia jelit.

Pozostałe przetwory aloesowe: wszelkie choroby skórne (np. przewlekła łuszczyca, trądziki), zmniejszona odporność organizmu na zakażenia bakteryjne i wirusowe, ogólne osłabienie i złe samopoczucie, brak apetytu i słabe trawienie, wadliwa przemiana materii, schorzenia narządu wzroku, zapalenie przydatków, niedokrwistość, schorzenia włosów, uszkodzenia skóry i błon śluzowych trudno gojące się, dychawica oskrzelowa, choroby zakaźne.

Przeciwwskazania dla alony: stany zapalne nerek i dróg moczowych, ciąża, menstruacja, stany zapalne układu pokarmowego (ślepej kiszki!).

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- Alona - do 50 mg jako goryczka żołądkowa; w dawkach 100-300 mg - jako środek czyszczący (jednorazowo);

- Tinctura Aloe z alony - jako goryczka - 5 kropli 3 razy dz.;

- Tinctura Aloe ze świeżej rośliny lub samych liści - 3 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody oraz zewnętrznie do przemywań i pędzlowań schorzałych miejsc w postaci nierozcieńczonej; roztwór (15 ml + 100 ml wody) - do 1-2 godzinnych okładów oraz płukanek (jamy ustnej, gardła, uszu);

- Aqua Aloe (woda aloesowa: 3-4 liście aloesu pogniecone zalać 400 ml wrzącej wody; parzyć 30 minut; przecedzić) -doustnie - 50 ml co 8 godzin; do okładów na oczy i przemywań przy stanach zapalnych i ropnych, łzawieniu i świądzie (15 minutowych zmienianych co 5 minut) oraz do okładów na skórę; jako płukanka jamy ustnej, gardła, narządów płciowych, uszu; do lewatyw przy zakażeniach i stanach zapalnych jelita grubego i odbytu (150 ml doodbytniczo);

- Sirupus Aloe - 4 razy dz. po 15 ml;

- Vinum Aloe - 4 razy dz. po 5 ml (lub 3 razy dz. po 15 ml);

- Succus Aloe (sok aloesowy) - 4 razy dz. po 10 ml;

- Mel Aloe - 3-4 razy dz. po 1 łyżce;

- Maceratio Aloe (proporcja surowca do wody jak przy Aqua Aloe) 50 ml co 8 godzin, do płukanek, przemywań i okładów.

- Biostymina (Phytopharm) i Extractum Aloe (Medexport) - amp.1 ml (10 szt.) - domięśniowo 1 amp. co drugi dzień (kuracja -20-30 wstrzyknięć i powtórka po 3 miesiącach przerwy); dzieci ważące 20-35 kg - 0,5 ml co dwa dni; lek wstrzykiwać bardzo powoli!

Rp. Unguentum Aloe:

Składniki:

- 1 łyżka soku aloesowego,

- 3 łyżki kremu lub maści Linomag (Alantan, tranowej, nagietkowej),

- 1 łyżka gliceryny płynnej,

- 1 łyżka wazeliny białej,

- olejek zapachowy (np. cytrynowy, migdałowy) - 3 krople.

Sporządzać na ciepło.

Maść aloesowa działa na skórę i wargi odżywczo, natłuszczająco, odkażająco, przeciwzapalnie, regenerujące i ochraniająco.

Rp. Gel Aloe (żel aloesowy):

Składniki:

- nalewka aloesowa - 6 łyżek,

- woda przegotowana - 6 łyżek,

- gliceryna płynna - 3 łyżki,

- żelatyna spożywcza - prawie cała łyżka stołowa.

Sposób przyrządzenia: żelatynę wsypać do rondelka, zalać wrzącą wodą i lekko podgrzewając składniki wymieszać aż do połączenia; dodać glicerynę zmieszaną z nalewką, znów mieszać i jednocześnie dolać 1 łyżeczkę wody kolońskiej (np. Przemysławki). Przelać do odpowiedniego pojemnika i przenieść do zimnego miejsca, aby się zastygła.

Wywiera działanie osłaniające, zmiękczające (rozpulchniające), przeciwzapalne, odkażające i regenerujące. Stosować do pielęgnacji skóry tłustej, z trądzikiem, po goleniu oraz do pielęgnowania stóp i dłoni zrogowaciałych i spękanych.

W aptekach i sklepach zielarskich można nabyć preparaty aloesowe: Laxatan Leo-Pillen (Casella-med.) – draż 80 mg – w zaparciach, zaburzeniach trawiennych i niedostatecznych ruchach perystaltycznych przewodu pokarmowego – 1-2 draż 1 raz dz.; Bioaron C (Phytopharm Klęka) – syrop złożony, zawierający dodatkowo wyciąg z aronii i witaminę C (5-10 ml 3 razy dz.) – w obniżonej odporności na choroby, w przewlekłych chorobach skórnych (np. trądzik łuszczyca, choroby ropne, grzybice) w nieżytach układu oddechowego i przy osłabieniu; Boldovera (Aflopa) – tabl. (zawierają dodatkowo boldynę i wyciąg z dymnicy) – przy skurczach przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, kamicy żółciowej, zastojach żółci, bólach wątroby, bólach żołądka, niestrawności i zaparciach – 2 tabl. 1-2 razy dz. nie dłużej jednak niż 2 tygodnie; nie zażywać w ciąży i podczas laktacji; Obstilax (NP Pharma) – tabl. zawierające dodatkowo wyciąg z prawoślazu i kminku oraz mydło lecznicze – w zaparciach 1 tabl. 1 raz dz. po jedzeniu, nie dłużej jednak niż 10 dni; Apinorm (Apipol-Farma) – syrop złożony zawierający dodatkowo nalewkę anyżową, nalewkę kminkową, wyciąg mocny z pomarańczy i ziołomiód aloesowy – preparat reguluje wypróżnienia, działa rozkurczowo, wiatropędnie, wykrztuśnie, żółciopędnie i wzmacniająco – 5-10 ml 1 raz dz. przy zaparciach i zaburzeniach trawiennych oraz w powolnej przemianie materii, nie dłużej jednak niż 10 dni, potem uczynić przerwę 2 tygodniową.

Aminek egipski - Ammi visnaga (L.);(!)

Aminek większy - Ammi maior (L.); (!)

Rodzina - Umbelliferae

Opis botaniczny

Aminek egipski - roślina dwuletnia dorastająca do 50 on wys.; łodyga drobno bruzdowana, rozgałęziona; liście podwójnie lub potrójnie pierzastodzielne; ulistnienie - skrętoległe; kwiatostany - baldachy; korona 5-płatkowa; słupek 1; pręcików 5; płatki korony białe, pachnące; owoc - rozłupnia (2 rozłupki). Kwitnie w czerwcu, lipcu i w sierpniu. Rośnie w krajach śródziemnomorskich, w Ameryce Południowej i Łacińskiej. W wielu krajach uprawiany.

Aminek większy - roślina dwuletnia dorastająca do 100 cm wys.; korzeń wrzecionowaty, białawy lub kremowy; łodyga górą rozgałęziona, dęta, wyprostowana i mocna; liście różnokształtne, 2-krotnie pierzastosieczne; dolne - ogonkowe, górne -siedzące lub prawie bezogonkowe; kwiaty w baldachach, białe, 5-płatkowe, pachnące; owoc - rozłupnia eliptycznego kształtu rozpadająca się na dwie części. Występuje w rejonie Morza Śródziemnego, w krajach Bliskiego Wschodu, w Europie Południowej, w Australii i w Ameryce Pd. i Płn.. Roślina uprawiana w wielu krajach Europy, np. na dużą skalę w Południowej Ukrainie.

Surowiec

Wykorzystuje się owoce aminków - Fructus Ammi (zależnie od gatunku dodaje się do powyższej nazwy - maioris lub visnagae), FP IV. W aptekach i w sklepach zielarskich można nabyć nalewkę z aminka egipskiego - Tinctura Ammi visnagae (25 et 35 g) oraz owoc aminka czyli owoc keli (Herba Lux) – op. 50 g.

Skład chemiczny

Owoce i ziele aminka egipskiego zawierają: piranokumarynę - visnadynę, pochodne furochromonu (kelina - ok. 1%, visnagina - do 0,1%), związki samidynowe, glikozyd - kelininę, kelinol, flawonoidy(np. akacetyna), olejek eteryczny - ok. 0,1-0,2%, kwasy (np. kawowy).

Owoce i ziele aminka większego zawierają: furokumaryny(bergapten, imperatorynę, marmezyninę, pimpinellinę, ksantotoksynę i inne), olejek lotny, psoraleny (8-metoksypsoralen).

Działanie

Aminek egipski wywiera wpływ silnie spazmolityczny (rozkurczowy), hipotensyjny (obniżający ciśnienie krwi); wyraźnie rozszerza naczynia wieńcowe (kelina działa miolitycznie), oskrzela (rozkurcz mięśni), jelita oraz naczynia nerkowe, ułatwia oddychanie. Działa dłużej od nitrogliceryny i silniej od aminofiliny.

Aminek większy działa fotouczulająco, zwiększa repigmentację skóry.

Wskazania. Aminek egipski: nadciśnienie tętnicze, dychawica oskrzelowa, dusznica bolesna (angina pectoris), kolka i kamica nerkowa, skurcze jelit, żołądka i dróg żółciowych, kamica żółciowa, bolesne miesiączkowanie, kłucie w sercu, utrudnione oddychanie po lekkim wysiłku.

Aminek większy: bielactwo, trądzik młodzieńczy, łuszczyca, łysienie plackowate, atopowe zapalenie skóry, osutka świetlna, liszaj płaski, ziarniak grzybiasty.

Przeciwwskazania. Aminek egipski: niewydolność nerek, obrzęki, hipotonia, niedokrwistość, jaskra.

Działania uboczne: nudności, wymioty, brak łaknienia, pokrzywka, brak snu lub senność; rzadko występują, jedynie po dużych dawkach.

Synergizm. Aminek egipski wzmaga skuteczność innych leków stosowanych w leczeniu choroby wieńcowej.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie.

         Tinctura Ammi visnagae (Herbapol) - 30-40 kropli 3-4 razy dz. po jedzeniu.

         Kelastmin - płyn (40 g) zawierający między innymi Tinct. Ammi visn. w ilości 16 g (Herbapol) - 3 razy dz. po 60 kropli./obecnie nie produkowany).

         Tinctura Ammi domowej roboty: zmielone owoce w ilości 10 g zalać 200 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować; zażywać 1-3 razy dz. po 30 kropli.

         Kelicardina - płyn (40 g) firmy Herbapol, zawierający ekstrakt aminkowy w ilości 6 g - 40-60 kr. 3 razy dz. (obecnie nie produkowana).

         Odwar aminkowy czyli Decoctum Ammi visnagae – 10 g zmielonych owoców zalać 300 ml wody; gotować 5 minut; odstawić pod przykryciem na 20 minut; przecedzić, dopełnić do 300 ml; zażywać 3 razy dz. po 15 ml.

Z aminka większego wyodrębnia się 8- lub 5-metoksypsoralen oraz 8-izoamylenoksypsoralen. Substancje te wchodzą w skład leków o następujących nazwach: Oxsoralen (Gerot) – tabl. 10 mg, kaps. 10 mg; Psoraderm-5 (Pharmacal, Sunlife) – tabl. 20 mg; Meladinin (Galderma) – tabl. 10 mg, Geralen (Gerot) – kaps. 20 mg, Meladinine (Promedica) – tabl. 10 mg i roztwór do zastosowania miejscowego. Stosuje się je doustnie oraz w postaci odpowiednich roztworów - miejscowo, po czym skórę poddaje się naświetlaniu lampą kwarcową lub słońcem (metoda PUVA).

 

Arcydzięgiel litwor (lekarski) - Archangelica officinalis (Hoffm.)

Arcydzięgiel nadbrzeżny - Archangelica litoralis (Fr.)

Rodzina - Umbelliferae

Opis

Arcydzięgiel litwor - roślina dwuletnia dorastająca do 150 cm wys.; łodyga bruzdowana, mocna, dęta; liście 2-3-krotnie pierzaste, o listkach sercowatojajowatych, brzegiem nierówno piłkowanych; pochewki liściowe rozdęte; kwiaty zebrane w baldachy, owłosione, białozielone lub żółtawozielone, drobne, 5-płatkowe; pręcików 5; słupek 1; owoc- rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki. Cała roślina przyjemnie pachnie. Liście dolne są bardzo duże. Rośnie przy wodach, na glebach wilgotnych lub podmokłych, głównie na pogórzu i w górach, często uprawiany. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Arcydzięgiel nadbrzeżny - roślina dwuletnia podobna do poprzedniej, dorastająca jednak do 3 m wys. i o silniejszym zapachu. Rośnie na Pomorzu, nad Bałtykiem.

Surowiec

Surowcem są: korzeń, liść i owoc - Radix (FP II et III), Folium et Fructus Archangelicae (Angelicae).

Radix Angelicae (Kawon, Herbapol) - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g). Surowce suszy się w temp. do 50°C.

Skład chemiczny

Korzeń i ziele zawierają: olejek eteryczny w ilości ok. 1%, a w nim felandren, pinen, cymol, kwasy (metylomasłowy, angelikowy i in.); ponadto kumaryny i jej pochodne (bergapten, angelicyna, umbeliferon, umbeliprenina, ostol, ostenol, ksantotoksynę, imperatorynę i in.), garbniki, flawonoidy (archangelon i in.), lakton - pentadekanolid, estry beta-sitosterolu, inne kwasy (arachidowy, palmitynowy, walerianowy, kawowy, chlorogenowy, jabłkowy), witaminy, żywice, znaczne ilości skrobi oraz pektyny.

Owoce zawierają olej tłusty, olejek lotny - ok. 1,5% i inne wyżej wymienione substancje.

Działanie

Wyciągi wodne, alkoholowe i olejowe z arcydzięgla wywierają wpływ żółciopędny, obniżający ciśnienie krwi, uspokajający, pobudzający trawienie i apetyt poprzez zwiększenie wydzielania soków trawiennych (żołądkowych, jelitowych i trzustkowych); ponadto wpływ moczopędny, napotny, rozkurczowy na drogi moczowe, jelita, żołądek i przewody żółciowe, wiatropędny i słaby przeciwbólowy oraz silnie rozgrzewający. Zewnętrznie zastosowane: rozgrzewające, znieczulające, poprawiające miejscowe ukrwienie.

Wskazania: zaburzenia trawienne, kolka jelitowa i bóle żołądka, wątroby, trzustki oraz pęcherzyka żółciowego; bolesne miesiączkowanie, zapalenie przydatków, upławy, brak apetytu, biegunka, zaparcia, kamica żółciowa i moczowa, stany zapalne przewodu pokarmowego i układu moczowego, skąpomocz, przeziębienie, choroby zakaźne, choroby skórne, zatrucia, zaburzenia przemiany materii, zmarznięcie, gorączka, stany zapalne układu oddechowego.

Zewnętrznie: schorzenia skórne, stany zapalne jamy ustnej i gardła, zapalenie spojówek i powiek, łzawienie, świąd oczu, stany ropne oczu, stany zapalne uszu, przetłuszczające się włosy, tłusty łupież, przetłuszczająca się skóra, stany zakażeniowe i zapalne narządów płciowych. Do wcierań przy nerwo-, mięśnio- i stawobólach, przy przeziębieniach, nieżytach układu oddechowego, chorobach zakaźnych i ogólnych i zmarznięciu.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- Napar - 4 razy dz. po 100 ml lub 3 razy dz. po 150 ml przed lub po jedzeniu. Do lewatyw (niestrawność, parcie na kał,

zapalenie odbytu i jelita grubego) - 150-200 ml doodbytniczo 1 raz dz.; płukanka; do okładów i przemywań.

- Odwar - 4 razy dz. po 100 ml; do lewatyw, Płukanek, okładów.

- Tinctura Archangelicae - 1-2 razy dz. po 10 ml lub 4 razy dz. po 5 ml; do przemywań, pędzlowań; po rozcieńczeniu (1 łyżka nalewki + 100-150 ml wody) do płukanek i okładów.

- Mel Archangelicae - 4 razy dz. po 1 łyżeczce; dobrze popić.

- Alkoholmel Archangelicae - 4 razy dz. po 5 ml przy kaszlu i przeziębieniu.

- Pulvis Archangelicae - 2-3 razy dz. po pół łyżeczki herbacianej.

- Oleum Archangelicae - 1 łyżka 2 razy dz. po jedzeniu oraz do lewatyw (100-150 ml doodbytniczo), wcierań, smarowań, okładów, maseczek, kąpieli olejowych na włosy; jako przyprawa do sałatek, marynat, ryb i zup oraz sosów.

- Extractum Archangelicae na wódce - 2-3 razy dz. po pół łyżeczki; do pędzlowań i przemywań; po rozcieńczeniu (15 ml + 250 ml wody) do okładów i płukanek.

- Vinum Archangelicae - 15-20 ml 3 razy dz. przed lub po jedzeniu.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępny jest preparat Melisana Benediktinen Melissengeist (Pharma-Zentrale) – płyn, zawierający ekstrakt etanolowy z arcydzięgla (750 mg), imbiru, melisy, goździkowca, cytrynowca i cynamonowca – doustnie 5 ml na cukrze w zaburzeniach trawiennych. Miejscowo do wcierania przy nerwobólach i mięśniobólach.

Arnika górska - Arnica montana (L.); (!)

Arnika łąkowa - Arnica chamissonis (Less.); (!)

Rodzina - Compositae

Opis botaniczny.

Arnika górska czyli kupalnik - roślina wieloletnia dorastająca do 60 cm wys.; łodyga ogruczolona, wzniesiona, pojedyncza; kłącze grube, ukośne, z licznymi brunatnymi korzonkami; liście dolne zebrane w różyczkę, grubawe, odwrotnie jajowate lub podłużne, całobrzegie; górne liście siedzące, obejmujące wpół łodygę, z wierzchu owłosione, spodem nagie lub prawie nagie; kwiaty - koszyczki, osadzone pojedynczo na szypułce, złocistożółte, owłosione; owoc - niełupka z puchem kielichowym. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występuje bardzo rzadko w Polsce i jest pod ochroną. Rośnie w Sudetach, w Karpatach, na Pomorzu, na Śląsku, na Suwalszczyźnie, na Mazurach, w Puszczy Białowieskiej, na Podlasiu, w Bieszczadach. Nie wolno jej pozyskiwać ze stanu naturalnego. Surowiec sprowadzany z zagranicy. Można ją uprawiać na działkach do celów leczniczych i ozdobniczych.

Arnika łąkowa jest bardzo podobna do wyżej opisanej arniki i wprowadzona do uprawy dla celów farmaceutycznych.

Surowiec

Wykorzystuje się kwiat (koszyczek) Arniki - Flos (Anthodium) Arnicae, FP II,III,IV et V. Surowiec zbiera się w I fazie rozkwitu i suszy w temp. 20-35 C. Anthodium Arnicae /Elanda, Herbapol, Kawon, Herba Lux);(opak. 20, 25 lub 50 g) i nalewkę arnikową - Tinctura Arnicae /Herbapol, Phytopharm, Pampa/; (35, 50 i 100 g) można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich.

Skład chemiczny

Kwiat arniki zawiera: flawonoidy (astragalinę, luteolinę, 3-glukozyd kempferolu, kwercetynę, izokwercytrynę), cynarynę - 0,05%, olejek eteryczny - ok. 0,15%, a w nim tymol, triakontan, tymochydrochinon, ester izomasłowy tymolu i in.; związki trójterpenowe: arnidiol, faradiol, taraksasterol, laktony gwajanowe (arnikolidy), arnifolinę, estry helenaliny, ksantanolidy; irydoid - loliolid, cholinę - ok. 0,1%, betainę, arnifolinę, karotenoidy, kwasy tłuszczowe, kwas galusowy, kw. kawowy, kw. chlorogenowy; poliacetyleny (tridecen-pentain -ok. 0,2%, tridekadien, tetraina). W liściach występuje trójmetyloamina.

Działanie: zewnętrznie stosowana działa silnie odkażająco (przeciwgrzybiczo, bakteriobójczo i wirusobójczo oraz przeciwpierwotniakowo), ściągające, lekko drażniąco na skórę i błony śluzowe, silnie przeciwzapalnie, przeciwwywsiękowo (przeciwobrzękowo), uszczelniające na ścianki naczyń krwionośnych skórnych (powierzchniowych), przeciwkrwiakowo (przyśpieszają i ułatwiają wsysanie się krwi i wysięków), przyśpieszająco na naskórnikowanie i gojenie ran, wygładzające na blizny, lekko złuszczająco.

Doustnie działa uszczelniające i wzmacniająco na naczynia krwionośne, antyagregacyjnie i przeciwzakrzepowo (zapobiega zlepianiu krwinek), przeciwmiażdżycowo, przeciwzawałowo, pobudzająco na krążenie mózgowe i kończynowe, spazmolitycznie, hipotensyjnie (poprzez rozwarcie naczyń obniża ciśnienie krwi), napotnie, nasercowo (pobudzająco na serce), antyseptycznie, ściągające, przeciwzapalnie, pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, w większych dawkach - porażająco, pobudzająco na wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, żółciopędnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie, pobudzająco na oddech oraz korę mózgową (w pewnym sensie nootropowo, czyli działanie polegające na poprawianiu wydolności ośrodkowego układu nerwowego, poprawieniu zdolności uczenia, myślenia, zapamiętywania i koncentracji uwagi; wpływ nootropowy arniki widoczny jest po regularnym i dłuższym zażywaniu). Zauważyłem też, że kuracja arnikowa znakomicie leczy trądzik młodzieńczy, różowaty, teleangiektazje i pryszcze pojawiające się w okresie miesiączkowania oraz przekwitania.

Leczenie doustne należy zawsze połączyć z leczeniem zewnętrznym - miejscowym!.

Wskazania: zewnętrznie w postaci okładów, pędzlowań, przemywań, smarowań, wcierań i płukanek: rany miażdżone, stłuczenia, krwiaki (podbiegnięcia krwawe, wybroczyny krwawe), trądziki, wrzody, liszaje, liszajce, czyraki, oparzenia, opuchlizny, plamy skórne, rozpadliny, wypryski, ukąszenia owadów, łuszczyca, łojotok, odparzenia, odleżyny i in.

Doustnie: miażdżyca, zaburzenia pamięci, szum w uszach, zawroty głowy, zaciemnienia w oczach po schylaniu się, choroby alergiczne, kłucie w sercu, zapalenie żył, zatory (zakrzepy), pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, nadciśnienie, złe samopoczucie, osłabienie, obrzęki, choroby zakaźne, układu oddechowego i skórne, gorączka (+ inne zioła), zaburzenia krążenia w kończynach i mózgu, żylaki, bóle kostne i stawowe (znosi je bardzo dobrze, zwłaszcza po połączeniu z kwiatem wiązówki), nerwobóle, choroba wrzodowa, reumatyzm, częste zesłabnięcia, duszność, dychawica oskrzelowa, zaburzenia przemiany materii, zatrucia.

Przeciwwskazania: uczulenie na arnikę, zażywanie syntetycznych leków nasercowych. Ciąża!.

Objawy przedawkowania: pieczenie w gardle, w przełyku i brzuchu (podrażnienie), biegunka, nudności, wymioty, krwiomocz, złe samopoczucie, wysypki skórne, zaburzenia sercowe (bicie serca, kołatanie), bóle głowy i karku, utrata przytomności, zapaść, skurcze macicy, bóle (pieczenie) nerek i dróg moczowych, a nawet śmierć!.

Pierwsza pomoc w zatruciu: wywołać wymioty poprzez podanie wody z dużą ilością soli, zażyć 20-30 tabletek węgla lekarskiego (Carbo medicinalis); udać się do szpitala.

Synergizm. Arnikę warto zażywać z rutą, nagietkiem, konwalią, kokoryczką, nawłocią, nostrzykiem i kasztanowcem. Działa wówczas bardzo efektywnie.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- Napar (1 łyżeczka kwiatu mielonego + 200 ml wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić) - co 6-8 godz. po 30 ml; jako płukanka jamy ustnej i gardła przy stanach zakażeniowych i zapalnych oraz narządów płciowych; do okładów 1-2-godzinnych; do płukania włosów; do przemywań.

- Odwar - zewnętrznie: płukanki, okłady, przemywania (1 łyżeczka suszu + 250 ml wody; gotować 5 minut; odstawić na 15 minut; przecedzić; wody nie uzupełniać). Doustnie nie stosować !.

- Tinctura Arnicae homeopatyczna - 3 razy dz. po 20 kropli w 50 ml wody (max. 25 kr.),

- Tinctura Arnicae sporządzona według naszego przepisu oraz apteczna zwykła - 20 kropli 3 razy dz. na czczo (na 1 godz. przed jedzeniem i 2 godz. po jedzeniu) w 50 ml wody lub naparu ziołowego; do przemywań roztwór (1 łyżka nalewki + 1 łyżka wody przegotowanej), podobnie jak i do okładów; do pędzlowań (np. ropni) w stanie nierozcieńczonym; do płukanek - 15 ml nalewki + 150 ml wody.

- Acetum Arnicae - do okładów (1 łyżka octu arnikowego + 50 ml wody), do przemywań i okładów 5 minutowych - 1 łyżka octu + 2 łyżki wody; do pędzlowań - w stanie nierozcieńczonym; do płukanek - 1 łyżka octu + 150 ml wody.

Rp. Mixtura Aricae altaceti:

Altacet - tabl. 2 szt. (rozpuścić w 100 ml gorącej wody i ostudzić),

Tinctura Arnicae - 5 ml

Wymieszać. Stosować do okładów.

Rp. Mixtura Arnicae azulani:

Tinctura Arnicae - 15 ml,

Glicerolum (gliceryna) - 10 ml

Ocet spożywczy - 10 ml

Woda przegotowana - 100 ml

Nalewka krwawnikowa lub Azulan - 5 ml

Zmieszać. Stosować do okładów.

Rp. Mixtura Arnicae hyperici:

Napar arnikowy (lub odwar) - 100 ml

Ocet dziurawcowy (Acetum Hyperici) - 50 ml

Zmieszać. Stosować do okładów.

- Oleum Arnicae - do okładów, wcierań leczniczych (stany zapalne kości, stawów, mięśni i nerwów, opuchlizny, przeziębienie, choroby zakaźne - natrzeć całe ciało i udać się do łóżka), smarowań.

- Gel Arnicae (żel arnikowa sporządza według naszej reguły)

stosować zewnętrznie na skórę.

Rp.Unguentum Arnicae I:

Tinctura Arnicae - 5 ml

Gliceryna płynna - 5 ml

Linomag - maść lub krem - 30 g (czyli całe jedno opakowanie).

Zmieszać według podanej wcześniej reguły.

Działa przeciwzapalnie, przeciwropnie, natłuszczające, odżywczo, przeciwwywsiękowo, opóźnia procesy starzenia skóry, zapobiega plamom i powstawaniu rozszerzeń naczyń krwionośnych. Dobrze pielęgnuje wargi. Leczy wcześniej wymienione schorzenia skórne.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępne są:

1.      Maść arnikowa (Elissa, Alpine Herbs); Alpine Herbs dodała do tej maści olejek jałowcowy.

2.      Żel arnikowy na skórę (Alpine Herbs), Ulganol (Gemi).

3.      Liczne preparaty złożone, np. Escalar (Hasco-Lek) – maść, Arnical (Herbapol) – płyn, Arnisol (Profarm) – płyn; wszystkie one mają zastosowanie zewnętrzne w leczeniu urazów sportowych, obrzęków, wysięków, wybroczyn krwawych, sińców, czyraków i in.

 

Babka lancetowata - Plantago lanceolata (L.)

Babka szerokolistna (większa) - Plantago maior (L.)

Rodzina - Plantaginaceae

Opis

Babka lancetowata - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; kłącze ucięte, drobne, ukośne, pokryte korzonkami wiązkowymi; liście w różyczce, 3-7 nerwowe, całobrzegie lub ząbkowane (nieregularnie i odległe), wydłużone (równowąskolancetowate), do 30 cm dł., ostre, zwężone w długi bruzdowany ogonek; szypułka kwiatostanowa bruzdowana, silnie wydłużona, bezlistna; kwiatostan - kłos kulisty lub wydłużony, gęsty; pręcików 4 o białawych nitkach i żółtawych pylnikach; korona 4-krotna; kwiaty zielonkawe, później brunatne, misterne; owoc - torebka dwunasienna. Kwitnie od maja do czerwca. Roślina pospolita. Rośnie na łąkach, pastwiskach, ugorach, w sadach; lubi gleby niskoazotowe, żyzne, gliniaste.

Babka większa - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; korzenie wiązkowe, białawe wyrastające z krótkiego kłącza; liście w nibyróżyczce, całobrzegie, szerokojajowate, nagie lub słabo owłosione, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jasne, z widocznymi wiązkami przewodzącymi; nerwacja równoległa; ogonek liściowy dosyć długi rynienkowaty; kwiatostan - kłos na długiej i bezlistnej szypułce, walcowaty, zaostrzony; korona 4-krotna; nitki pręcików białawe, później żółtawe, pylniki -fioletowe lub brunatnofioletowe; kwiaty delikatne, zielonawe, żółtawobiałe lub o innych barwach i odcieniach; owoc - torebka 8-16-nasienna. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, polach, pastwiskach, w sadach; lubi gleby wilgotne, żyzne, piaszczysto-gliniaste; stanowiska o niskiej roślinności.

Surowiec

Wykorzystuje się ziele, liść i korzeń - Herba, Folium et Radix Plantaginis. Z babki większej pozyskuje się także całe owoce z nasionami - Fructus Plantaginis. Surowcem farmakopealnym jest liść babki lancetowatej lub zwyczajnej Folium Plantaginis (producenci: Flos, Herba Lux, Herbapol, Kawon) – op. 25 lub 50; FP II,III,IV et V, który można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich.

Wysuszone korzenie są niezmiernie twarde i trudne do zmielenia; dlatego też proponuje je rozdrobnić świeże, zaraz po umyciu. Surowce suszy się w temp. 20-40°C.

Skład chemiczny

Korzenie (dokładniej mówiąc są to kłącza z korzeniami - Rhizoma cum radicibus) zawierają znaczne ilości pektyn, śluzów, adeinę, irydoidy, np. aukubinę, aminy, np. cholinę, enzymy, np. emulsynę, cukrowce, goryczki, kwasy, witaminy, białka, tłuszcze, sole mineralne i inne związki do końca nie poznane.

Ziele, liście babek zawierają irydoidowy glikozyd - aukubinę - ok. 1 %, wit.C - 20,7-42,2 mg/100 g, flawonoidy - 0,01-0,02% (np. apigeninę), alkohol 6-wodorotlenowy - sorbitol -1,5%, karoten, garbniki, alkaloidy, katalpol, wit. K, alkohol - mannitol, kwasy (cytrynowy, krzemowy, oleanolowy), pektyny, enzymy proteolityczne, sole (cynku, krzemu, molibdenu, potasu, żelaza, miedzi, magnezu, manganu, sodu, boru, glinu, wapnia, fosforu), cholinę, adeinę, wit. z grupy B, ksantofil i in.

Owoce z nasionami są zasobne w olej tłusty - ok. 20%, w śluzy - do 44%, cukrowiec - planteozę - 0,16-0,17% i w białka aleuronowe.

Działanie: przeciwzapalne, moczopędne, antyseptyczne, wykrztuśne, osłaniające, przeciwkaszlowe, przeciwwrzodowe, regulujące przemianę materii, trawienie i przyśpieszające gojenie ran oraz naskórnikowanie; tonizujące ogólnie, uodparniające, przeciwwirusowe, pobudzające apetyt i przeciwobrzękowe.

Owoce ponadto: lekko przeczyszczające.

Kłącza z korzeniami ponadto: likwidują suchy, bolący kaszel, regulują wypróżnienia, żółciopędnie, przyśpieszają gojenie się wrzodów, przeciwkamicze, odtruwające.

Wskazania: choroba wrzodowa, zapalenie żołądka, stany zapalne dwunastnicy i jelit, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, biegunka; schorzenia skórne; zatrucia, zaburzenia przemiany materii; skąpomocz, kamica moczowa, stany zapalne nerek i dróg moczowych (+ inne zioła), krwiomocz; osłabienie, obrzęki, kaszel, zapalenie krtani, gardła, jamy ustnej; przeziębienie, choroby zakaźne typu grypy; nieżyt układu oddechowego (zapalenie płuc, oskrzeli, tchawicy); choroby alergiczne (wspomagająco).

Zewnętrznie: stany zapalne gałki ocznej, powiek i spojówek, zapalenie narządów płciowych, rany, oparzenia, przetłuszczające się włosy (ziele, liście) lub suche i zniszczone włosy (kłącze z korzeniami, owoce), czyraki, ukąszenia owadów, łojotok, łupież, pryszcze, wągry skórne, liszaje, owrzodzenia, stany zapalne uszu.

Przetwory, dawkowanie i stosowanie:

- Napar - 4 razy dz. po 200 ml lub częściej (8 razy w ciągu doby po 100 ml przy kaszlu, stanach zapalnych gardła, biegunkach); można podawać niemowlętom; ponadto do płukanek, maseczek, okładów, przemywań.

- Odwar z korzeni (4 łyżki suszu na 300 ml wody; gotować 5 minut) - co 2-3 godziny po 50 ml w kaszlu, stanach zapalnych przewodu pokarmowego, gardła, oskrzeli i płuc oraz krtani, w ostrych biegunkach; lub 4 razy dz. po 100 ml; w kuracji dłuższej - 2-3 razy dz. po 100 ml; można podawać dzieciom i niemowlętom; ponadto do przemywań i okładów w przypadku zniszczonej, spierzchniętej i suchej skóry z ogniskami zapalnymi; do leczenia oczu i warg; do lewatyw (150-200 ml płynu o temp. 37°C - doodbytniczo); do płukania narządów płciowych.

- Odwar z owoców - stosować jak odwar z korzeni.

- Kleik z owoców - dla niemowląt w zaparciach oraz dla dorosłych.

- Tinctura Plantaginis - 4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody lub 8 razy w ciągu doby po pół łyżeczki; do przemywań schorzałych miejsc; do pędzlowań; jako płukanka - 1 łyżka nalewki + 150 ml wody.

- Pulvis Plantaginis - 3-4 razy dz. po 1 płaskiej łyżeczce herbacianej; dobrze popić.

- Mel Plantaginis - 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

- Alkoholmel Plantaginis - jako środek wykrztuśny - co 4 godz. po 2 łyżeczki; Jako środek wzmacniający - 2-3 razy dz. po 1 łyżce.

- Vinum Plantaginis - grzane i z miodem - 4 razy dz. po 30 ml; jako środek wzmacniający - 2 razy dz. (rano i wieczorem) -30 ml.

- Succus Plantaginis świeży - 3 razy dz. po 50 ml.

- Succus Plantaginis konserwowany - 3 razy dz. po 15 ml.

- Alkoholatura zimna i intrakt - jako środek wzmacniający -2 razy dz. po 10 ml; w chorobach - 3-4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody; do przemywań i pędzlowań schorzałych miejsc; jako płukanka - 15 ml płynu + 150 ml wody.

Rp. Sirupus Plantaginis:

świeży sok z ziela babki lub odwar z korzeni babki - 100 ml

miód naturalny - 100 ml

cukier - 100 ml

sok z jednej cytryny

goździki lub cynamon do smaku

Składniki zmieszać na ciepło. Przechowywać w zimnym miejscu.

Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

- Maceratio Plantaginis - 3 razy dz. po 100 ml.

Rp. Suspensiones Plantaginis:

proszek babkowy - Pulvis Plantaginis - 1 łyżka stołowa,

gliceryna - 5 łyżek,

miód - 2 łyżki,

sok owocowy (dowolny) - 3 łyżki.

Składniki wymieszać. Zażywać 2 razy dz. po 30 ml.

Rp. Maść babkowa Unguentum Plantaginis:

wyciąg alkoholowy z babki - 15 ml,

gliceryna - 15 ml Linomag - krem lub maść - 60 g (lub inne podłoże tłuszczowe w tej ilości),

Olejek zapachowy (np. pomarańczowy) - 3 krople.

Składniki wymieszać na ciepło.

Maść babkową stosować do leczenia schorzałych miejsc oraz do pielęgnowania wrażliwej skóry i warg. Leczy znakomicie zapalenie odbytu.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępne są: syropek babkowy Plantagen (Gemi) - płyn, Sirupus Plantaginis (Hasco-Lek)- płyn oraz sok babkowy stabilizowany alkoholem (Phytopharm) – płyn. Stosowane są one przy kaszlu, chorobach zakaźnych i przeziębieniu. Sok z babki Succus Plantaginis warto zażywać przy osłabieniu w celu wzmocnienia organizmu i pobudzenia procesów regeneracji.

Babka piaskowa - Plantago arenaria (W.K.)

Babka płesznik - Plantago psyllium (L.)

Rodzina - Plantaginaceae

Opis

Babka piaskowa - roślina jednoroczna dorastająca do 40 cm wys.; liście równowąskie; ulistnienie naprzeciwległe; kwiatostany - kłosy umieszczone w kątach najwyższych liści, długoszypułkowe, krótkojajowate; przysadki na grzbiecie owłosione, dwie najwyższe i dwie najniższe bez okwiatu, zaś dwie przednie działki kielicha zrosła, a dwie tylne wolne i orzęsione; korony kwiatowe mają ok. 4 mm dł., jej rurka naga, łatki brunatnawo-białe; owoc - torebka dwunasienna. Kwitnie od czerwca do września. Rośnie na niżu. Lubi gleby piaszczyste.

Babka płesznik - roślina jednoroczna dorastająca do 40 cm wys.; łodyga rozgałęziona; liście równowąskie, brzegiem odlegle ząbkowane; ulistnienie równoległe; kwiaty zebrane w kuliste kwiatostany, brunatne; owoc - torebka pękająca z dwoma nasionami barwy brunatnej; korzeń wrzecionowaty. Kwitnie w II połowię czerwca i w lipcu. Rośnie w krajach Europy Zachodniej oraz Południowej. Często uprawiana dla celów farmaceutycznych, np. w Indiach, we Francji, w Japonii, w Hiszpanii, a także w Polsce.

Surowiec

Zbiera się nasiona - Semen Psylli. Można je nabyć w sklepach zielarskich (Agropharm, Herbapol). Z upraw i ze stanu naturalnego pozyskuje się je od sierpnia do października i suszy w normalnej temperaturze.

Skład chemiczny

Nasiona omawianych babek zawierają śluzy (ok. 12%), olej tłusty (ok.3%), aukubinę, garbniki, kwas galakturonowy, skrobię, ramnozę, arabinozę, ksylozę, flawonoidy, białka, sole i in.

Działanie: powlekające (osłaniające), przeciwzapalne, przeciwkaszlowe, lekko przeczyszczające, a po osłodzeniu miodem - wykrztuśne.

Wskazania:

-zewnętrznie - do przemywania oczu (niemowlętom) w celach higienicznych, do okładów na skórę przy stanach zapalnych, suchości oraz w celu jej oczyszczenia; do okładów na oczy przy stanach zapalnych, łzawieniu i przemęczeniu oraz opuchnięciu; do płukania włosów suchych i zniszczonych oraz w celach profilaktycznych; do opłukiwania narządów płciowych w stanach zapalnych i podrażnieniu.

-wewnętrznie: choroba wrzodowa, stany zapalne jamy ustnej, gardła, żołądka i jelit; biegunka, zaparcia, zaburzenia trawienia, zażywanie leków syntetycznych mogących uszkodzić śluzówkę przewodu pokarmowego; kaszel, chrypka, stany zapalne płuc i oskrzeli.

-wlewy doodbytnicze: świąd, podrażnienie i zapalenie odbytu, parcie na kał w czasie niestrawności oraz biegunki, zaparcia, bolesne oddawanie kału, zapalenie jelita grubego.

Preparaty, dawkowanie stosowanie:

- Napar (2 łyżki nasiona na 200 ml wrzątku) - kilka razy dz. po 100-150 ml; można podawać niemowlętom; okłady, płukanki, przemywanie.

- Odwar - stosować jak napar.

- Kleik - podawać niemowlętom przy zaparciach.

- Nasiona moczone w gorącym mleku - łyżeczkami podawać niemowlętom 3 razy dz. przy kaszlu i zaparciach.

- Nasiona parzone w naparze rumiankowym - kilka razy dz. po

100-200 ml w zaburzeniach trawiennych, biegunkach i zaparciach; podawać też niemowlętom.

         Maseczka na skórę suchą, pomarszczoną, wrażliwą: 4 łyżki nasion babki, 3 łyżki nasion lnu i 4 łyżki kwiatu krwawnika lub rumianku zalać 2 szkl. wrzącej wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić. Płaty waty lub płótna moczyć w ciepłym płynie i nakładać na odtłuszczoną skórę; trzymać 40 min., zdjąć, a skórę obmyć w pozostałej nam ilości wywaru, nie wycierać lecz pozostawić do wyschnięcia. Maseczka działa nawilżające, odżywczo, przeciwzapalnie, odkażająco, oczyszczająco i wygładzająco.

 

Bagno zwyczajne — Ledum palustre (L.); (!)

Rodzina - Ericaceae

Opis

Roślina (krzewinka) dorastająca do 150 cm wys., o ostrym, specyficznym (trochę rozmarynowo-muszkatołowym) zapachu; młode gałązki rdzawo kutnerowate; liście zimotrwałe, skórzaste, od spodu kutnerowato owłosione, z wierzchu połyskujące, równowąsko lancetowate, z podwiniętymi brzegami; kwiaty skupione w kuliste, szczytowe kwiatostany, białe, różowobiałe lub lekko żółtawe, z dużą ilością pyłku; szypułki kwiatowe długie, kutnerowate; kwiaty 5-działkowe, 5-płatkowe, 10-pręcikowe i 1-słupkowe; owoc - torebka zwisająca, podłużna, 5-przegrodowa, z drobnymi, oskrzydlonymi nasionami. Kwitnie w maju, w czerwcu i w lipcu. Rośnie w północnej części niżu, w Sudetach, Wielkopolsce, w Karpatach, W Bieszczadach i w lasach Beskidu Niskiego oraz Podkarpacia. Lubi gleby podmokłe, torfowe, mułowe (bagienne). Spotkać go można w mokrych lasach, przy wodach, na mokradłach.

Surowiec

Surowcem jest liść - Folium Ledi pałustris. Liście zbiera się przed kwitnięciem lub w I fazie kwitnienia I suszy w temp. 20-40⁰C.

Skład chemiczny

Surowiec zawiera olejek eteryczny — 0,3-2% (składniki: palustrol, mircen, ledol), glikozydy (arbutyna, erykolina, dafnina), substancje żywicowe (mezereina), flawonoidy (m.in. kwercytryna), kwas garbnikowy ledotaninowy, terakserol, kwas ursolowy, garbniki i in.

Działanie

Bagno wywiera silny wpływ farmakologiczny na organizm zwierzęcy. Zewnętrznie zastosowany działa miejscowo znieczulająco (przeciwbólowo), rozgrzewająco, odkażająco i poprawia krążenie. Wewnętrznie działa odkażająco, napotnie, rozgrzewająco, przeciwreumatycznie, moczopędnie, wykrztuśnie, trawiennie, żółciopędnie i rozkurczowo. Wybitnie uspokaja. Doskonale odkaża nie tylko przewód pokarmowy, ale również drogi moczowe i układ oddechowy. Rozkurcza mięśnie gładkie tchawicy i oskrzeli (ułatwiając oddychanie) oraz przewodu pokarmowego.

Wskazania: zewnętrznie - zapalenie nerwów, mięśni i stawów (postrzał, bóle pleców itd.), zmarznięcie, łojotok i choroby z nim związane (trądzik, stany zapalne), choroby skórne ropne (czyraki, krosty), wirusowe (np. opryszczki) oraz grzybicze, owrzodzenia, liszaje, wypryski, ukąszenia owadów, zmiany troficzne. Mazidło, nalewkę czy olej palustrowy polecam wcierać w całe ciało przed udaniem się do łóżka podczas chorób zakaźnych, nieżytów układu oddechowego i przeziębienia.

Wewnętrznie (oprócz wyżej wymienionych schorzeń): reumatyzm, artretyzm, kaszel, katar, choroby zakaźne typu grypy, świnki, czy anginy, dychawica oskrzelowa, skąpe krwawienia miesiączkowe, skąpomocz, obrzęki, bóle pięt i podeszw (homeopatia), zakażenia dróg moczowych, zaparcia, dreszcze, wyczerpanie nerwowe.

Przeciwwskazania: uczulenie na roślinę po zażyciu doustnym lub zastosowaniu zewnętrznym (nie dotyczy pyłku, który wywołuje u każdego kichanie i katar, a nawet zawroty głowy!); krwiomocz, ciąża, wymioty, biegunka.

Objawy zatrucia: rozwolnienie, oszołomienie, drętwienie kończyn, krwiomocz, podrażnienie i pieczenie w brzuchu oraz w gardle, złe samopoczucie, nudności i wymioty, odruchy wstrętu, wysypka skórna. Po zastosowaniu zewnętrznym (objaw uczulenia): świąd, pieczenie skóry, pęcherze lub wyprysk z płynem surowiczym.

Pierwsza pomoc: podać zatrutemu wodę z solą w celu wywołania wymiotów; zażyć 20 tabletek węgla leczniczego; udać się do szpitala.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

         Napar - w kaszlu i katarze oraz przeziębieniu - 4 razy dz. po 15 ml; w innych schorzeniach - 2-3 razy dz. po 30-50 ml; do płukania jamy ustnej, gardła, narządów płciowych i włosów; do przemywań i okładów. Przy stosowaniu doustnym osłodzić miodem lub sokiem owocowym.

         Tinctura Ledi palustris - 4 razy dz. po pół łyżeczki; do przemywań, pędzlowań; jako płukanka - 15 ml nalewki + 150 ml wody; do wcierań w skórę oraz we włosy.

         Alkoholmel Ledi palustris - 4 razy dz. po 5 ml.

         Oleum Ledi palustris - do wcierań w skórę i smarowań schorzałych miejsc; doustnie - 2 razy dz. po 1 łyżeczce.

         Linimentum Ledi palustris - wcierać w bolące miejsce 2 razy dz. po czym owinąć je bandażem elastycznym:

Rp. Mazidło palustrowe

Oleum Ledi palustris - 15 ml

Nalewka miętowa (krople miętowe) - 3 ml

Gliceryna płynna - 20 ml

Spirytus salicylowy kosmetyczny - 5 ml

Amoniak w proszku(do pieczenia) czyli kwaśny węglan amonowy - 1 lekko czubata łyżeczka herbaciana.

Sp. Olej palustrowy zmieszać z gliceryną, następnie wsypać amoniak do pieczenia, ucierać aż do połączenia, po czym wlać pozostałe składniki. Przed użyciem wstrząsnąć lub mocno zamieszać. W trakcie mieszania amoniaku powstają małe bąbelki gazu (gazowy amoniak) co jest zjawiskiem normalnym. Lek przechowywać w szczelnym naczyniu. Mazidło bardzo skuteczne.

Uwaga! Żadnych przetworów z bagna nie podawać doustnie dzieciom poniżej 13 r ż. Można je natomiast stosować zewnętrznie.

 

Barszcz zwyczajny - Heracleum sphondylium (L.)

Barszcz łąkowy czyli syberyjski - Heracleum sibiricum (L.)

Rodzina - Umbelliferae

Opis

Barszcz zwyczajny - roślina wieloletnia dorastająca do 150 cm wys.; korzeń długi, rozgałęziony; kłącze krótkie, żółtawe lub białe, pachnące; łodyga dęta, szorstko owłosiona, w górze rozgałęziona, żeberkowana, mocna; liście dolne bardzo duże, pierzasto-dzielne, z 2-3 parami podłużnie jajowatych odcinków bocznych i pierzastowrębnym odcinkiem szczytowym, owłosione; pochwy liściowe duże, rozdęte; ogonki liściowe rynienkowate; liście górne trójklapowe; odcinki dolnej pary krótkoogonkowe lub siedzące; odcinki górnej pary pierzastowrębne, nierówno ząbkowane; kwiaty skupi one w duże baldachy, 15-20-promieniowe; kwiaty białe lub różowe; płatki niejednakowe, o brzeżnych kwiatów baldacha płatki promienisto wydłużone; pokryw brak lub 2; pokrywki liczne, lancetowate; zalążnia owłosiona; owoc - rozłupnia, eliptyczna, jajowato-okrągła, spłaszczona; rozłupki oskrzydlone (wąsko!), wydłużone. Kwitnie od czerwca do października. Lubi gleby wilgotne, azotowe. Znaleźć go można w lasach, na polanach, przy rzekach i strumieniach, w zaroślach i na wysokich łąkach. Rośnie pospolicie w okolicach Baranowa i Sandomierza, w Zamojskiem, w południowo-zachodniej części naszego kraju, w Małopolsce, w części środkowej Polski oraz w górach, w Bieszczadach i w lasach Beskidu Niskiego.

Barszcz syberyjski - roślina wieloletnia dorastająca do 120 cm wys., podobna bardzo do barszczu zwyczajnego. Jedynie kwiaty są inne, a mianowicie żółtawozielone, drobniejsze; płatki prawie równej długości; pokryw brak, pokrywki szybko odpadają; zalążnie nagie (!). Kwitnie w lipcu. Rośnie w lasach, w zaroślach i na łąkach; pospolity w północnej, północno-wschodniej i środkowej części Polski, na Podkarpaciu pospolity.

Uwaga! W ostatnich latach (gdy to pisałem były wczesne lata 90) powstał pewien problem, który dotyczy barszczy i wymaga pewnego wyjaśnienia. Otóż w drugiej połowie lat siedemdziesiątych sprowadzono do Polski nowy gatunek barszczu, a mianowicie Heracleum sosnowsky (Manden.). Był on powszechnie uprawiany przez WOPR-y jako zielonka na kiszonki (wydajność wynosiła ok. 800-1000 kwintali z hektara). W naszym klimacie okazała się to jednak roślina nieprzydatna, ba - nawet niebezpieczna dla zwierząt (podrażnienie przewodu pokarmowego, biegunka, nudności, krwotoki wewnętrzne) i tym samym dla ludzi (zapalenie skóry, pęcherze wypełnione płynem surowiczym, zapalenie spojówek, katar, kichanie itd.). Zatem rośnie on w okolicach PGR-ów itp. ośrodków rolniczych (przede wszystkim), ale z pewnością rozprzestrzeni się na innych terenach. Zatem, jeżeli ktoś decyduje się na zbiór barszczu zw. i syberyjskiego do celów leczniczych musi je odróżnić od barszczu sosnowskiego, który wydziela drażniące substancje, a nie jest to rzeczą łatwą. Barszcze lecznicze wykazują dużą zmienność i rozpadają się na liczne podgatunki, chemotypy, rasy regionalne trudne do oznaczenia. Barszcz sosnowskiego dorasta do 300 cm wys.; łodyga głęboko podłużnie bruzdowana, z rzadka owłosiona (mocniej owłosione są ogonki liściowe); dolne liście w zarysie trójkątne; górne - pierzaste złożone, zaopatrzone w pochewki; kwiatostan - gęsty baldach; kielich 5-ząbkowy; korona 5-płatkowa, biała; słupek 1; owoc - rozłupnia z dwoma rozłupkami. Baldachy są ogromne, co rzuca się szczególnie w oczy.

Surowiec

Surowcem jest liść, korzeń i owoc - Folium, Radix et Fructus Heraclei sphondylii sive Fol., Rad. et Fr. Sphondylii Surowce suszy się w temp. do 40°c. Korzenie można suszyć w temperaturze ok. 60^o C.

Skład chemiczny

Surowce zawierają olejek eteryczny (owoce - do 3%; liście i korzeń - ok. 0,2-0,3%), flawonoidy (dużo rutyny), związki kumarynowe, aminokwasy –argininę i glutaminę, ponadto bergapten, karoteny, żywice, pimpinellinę, sfondynę, umbeliferon, izopimpinellinę, liczne sole, kwasy i witaminy.

Działanie: fotouczulające, wykrztuśne, trawienne, wiatropędne, przeciwzapalne, odkażające, uspokajające, żółciopędne, odżywcze i wzmacniające, moczopędne; uszczelniające naczynia krwionośne.

Wskazania: kaszel (suchy), przeziębienie, choroby zakaźne, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, zaburzenia trawienia, nieżyty dróg oddechowych i płuc, biegunka, nerwica żołądka. Właściwości fotouczulające mogą być wykorzystane w leczeniu trądziku i łuszczycy (picie naparu i stosowanie zewnętrzne). Znany zielarz W. Poprzęcki zaleca barszcz na wrzody skórne oraz ropnie.

Przeciwwskazania: ciąża, uczulenie na roślinę, krwawa biegunka, krwiomocz.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

         Napar - 3-4 razy dz. po 100 ml; w kaszlu i nieżytach układu oddechowego - co 4 godz. po 50 ml; płukanka - stany zapalne jamy ustnej i gardła oraz narządów płciowych; okłady, przemywania.

         Pulvis Heraclei (liść, owoce lub korzeń) - 3 razy dz. po pół łyżeczki.

         Cutipulvis Heraclei (korzeń!) - do zasypywania ran, owrzodzeń, mokrych wyprysków.

         Mel Heraclei - 4 razy dz. po 1 łyżce w kaszlu lub jako lek wzmacniający.

         Extractum Heraclei na wódce: do pędzlowań i przemywań schorzałych miejsc; doustnie - w kaszlu - 4-6 razy dz. po 20 kropli w 50 ml wody lub mleka z miodem, w innych schorzeniach - 3 razy dz. po pół łyżeczki w 50 ml wody; płukanka, do okładów po rozcieńczeniu - 15 ml ekstraktu + 200 ml wody.

         Alkoholmel Heraclei - jako środek wzmacniający i wykrztuśny - 3-4 razy dz. po 15 ml.

 

Barwinek pospolity - Vinca minor (L.); (!)

Barwinek zielny - Vinca herbacea (W.K.); (!)

Rodzina - Apocynaceae

Opis

Barwinek pospolity czyli mniejszy - roślina wieloletnia mająca postać krzewinki dorastającej do 60 cm wys.; łodygi wiotkie, pełzające, zakorzeniające się, w części górnej wzniesione; liście zimozielone, eliptyczne, połyskujące, skórzaste, krótkoogonkowe; ulistnienie równoległe; kwiaty pojedyncze, wyrastające z kątów liści, 5-płytkowe, niebieskie; pręcików 5; słupek 1; korona o rurce nieco lejkowatej; owoc - mieszek wielonasienny. Kwitnie od kwietnia do maja. Roślina występuje w lasach, w zaroślach, na polanach. Można ją spotkać na niżu, w górach, na pogórzu (Podkarpacie), w lasach Beskidów i Pogórza Strzyżowsko-Dynowskiego, Kotliny Krośnieńskiej. Barwinek nie jest już tak pospolity jak dawniej. Często jest jednak uprawiany w ogródkach.

Barwinek zielny - krzewinka o łodygach płożących się lecz nie puszczających korzeni w węzłach i nagich; liście dolne jajowate lub jajowatowydłużone; liście górne lancetowate, kwiaty niebieskofioletowe, 5-płatkowe; działki orzęsione. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie na łąkach, polanach, zboczach i leśnych drogach. Występowanie regionalne wymaga zbadania. Prawdopodobnie można go spotkać w południowo-wschodniej części naszego kraju. Niekiedy uprawiany w ogrodach w celach ozdobniczych.

Surowiec

Ziele - Herba Vincae lub raczej liść - Folium Vincae. Suszy się je w temp. ok. 60°C.

Skład chemiczny

Barwinek zawiera alkaloidy indolowe (vinkamina czyli minorina, vincyna, winkaminaryna), zw. eburnaminowe), goryczkę, garbniki, kw. ursolowy, sole, witaminy, leukoantodyjanidynę, pektyny, flawonoidy i in.

Działanie: obniżające ciśnienie krwi, przeciwkrwotoczne, wzmacniające, przeciwbólowe, antylaktacyjne, przeciwbiegunkowe, odtruwające, przeciwmiażdżycowe, poprawiające krążenie mózgowe i wieńcowe, wzmacniające serce, przeciwcukrzycowe.

Wskazania: zawroty i bóle głowy, szum w uszach, kłopoty z pamięcią, miażdżyca, choroba wieńcowa, osłabienie serca, osłabienie, mlekotok, biegunka, niestrawność, nadmierne i bolesne krwawienia miesiączkowe, krwotoki wewnętrzne, stany zapalne skóry, jamy ustnej i gardła, nadciśnienie, cukrzyca.

Preparaty, dawkowanie, stosowanie:

- Odwar - 3 razy dz. po 30 ml;

- Napar - 3 razy dz. po 30 ml;

- Tinctura Vincae - 3-4 razy dz. po 40 kropli;

- Intractum Vincae - 3-4 razy dz. po 30-40 kropli;

W aptekach można nabyć gotowe preparaty z barwinka, np. Vincamine (doustnie - 10-20 mg co 8-12 godzin): Vincarutine (z dodatkiem rutyny) firmy Pharbiol – kaps. 20 mg winkaminy; Vincamin Ratiopharm - tabl. powl. 10 mg, tabl. 20 mg, tabl. retard 30 mg i 60 mg; Vincafor (Pharmapharm) – kaps. 30 mg; Pervincamine (Synthelabo) – kaps. 20 mg. Wymienione leki poprawiają przepływ krwi przez naczynia mózgowe, i podaje się je w zaburzeniach ukrwienia mózgu, spowodowanych udarem i urazem mózgu, zmianami miażdżycowymi; w stanach skurczowych naczyń mózgowych, w zmianach naczyń oka i błędnika. Zwiększają one równocześnie podaż tlenu dla mózgowia, co może być wykorzystane w leczeniu osób często słabnących.

Bazylia pospolita - Ocinum basilicum (L.)

Rodzina - Labiatae

Opis

Roślina jednoroczna dorastająca do 50 cm wys. o charakterystycznym aromacie; łodyga prosta, rozgałęziona; korzeń wiązkowy; liście jajowate, jasnozielone; ulistnienie - równoległe; kwiaty drobne, białawe, różowe, czerwonawe lub żółtawe, zebrane na szczytach pędów w postaci kłosów (wyrastają z kątów listków szypułkowych), zrosłopłatkowe, dwuwargowe, ułożone na szypułce naokoło. Owoc - rozłupnia z czarnymi, lepkimi kulistymi rozłupkami. Kwitnie od czerwca do późnej jesieni. Roślina uprawiana.

Surowiec

Zbiera się ziele w czasie kwitnięcia i suszy w temp. do 40°C. Herba Basilici - w sprzedaży w sklepach zielarskich i spożywczych. Olejek bazyliowy dostępny w sklepach zielarskich i w aptekach (Pollena Aroma).

Skład chemiczny

Ziele zawiera ok. 1% olejku eterycznego (a w nim: eugenol, linalol, cyneol, kamforę, metylochawikol, alfa-pinen, karwakol, pinen), garbniki - do 5-6%, flawonoidy, saponiny (ok. 0,13%), kw. kawowy, kw. cytrynowy, kw. rozmarynowy, kwasy tłuszczowe, glikozydy, goryczki, liczne sole i witaminy.

Działanie: głównie pobudzające wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego i żółci, ponadto wiatropędne, odkażające, wykrztuśne, przeciwzapalne, napotne, mlekopędne, pobudzające ośrodek naczynioruchowy, ogólnie tonizujące.

Wskazania: zaburzenia trawienia, brak apetytu, lekkie bóle brzucha, nieżyty zatok i układu oddechowego.

Przeciwwskazania: ciąża

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

         napar - 3-4 razy dz. po 100-150 ml;

         odwar - 3-4 razy dz. po 100 ml; płukanka; do okładów;

         Tinctura Basilici - 3-4 razy dz. po 5-10 ml; do przemywań i wcierań;

         Oleum Basilici naszej produkcji - 2-3 razy dz. po 1 łyżce (na pobudzenie apetytu); jako przyprawa do potraw (zup, sosów, mięs itd.); do wcierań (w całe ciało lub miejscowo w chorobach zakaźnych, przeziębieniowych, w nieżytach układu oddechowego i po przemarznięciu; nerwobóle, bóle mięśniowe) i okładów na ropnie oraz rany (owrzodzenia).

         Olejek eteryczny bazyliowy: 1-3 razy dz. po 2-3 krople na miodzie lub w mleku przy nieżytach układu oddechowego, przeziębieniach, zaburzeniach trawiennych, skąpych miesiączkach i blednicy. Nie stosować przy nadmiernym miesiączkowaniu i w ciąży.

Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris (L.)

Rodzina - Berberidaceae

Opis

Krzew dorastający do około 2 m wys., ciernisty, o szarej korze; gałązki kanciaste; liście jajowate lub eliptyczne, brzegiem ząbkowane, owłosione, osadzone na króciutkich gałązkach; kwiaty żółte, w zwisających gronach, po dotknięciu pręciki wykonują ruch w stronę słupkowia; owoc - czerwona, wydłużona jagoda. Kwitnie od maja do czerwca. Krzew można spotkać przy polach uprawnych, w lasach, w zaroślach, na wzgórzach i polanach. Rozpowszechniony bardzo nierównomiernie w całej Polsce. Na niektórych terenach roślina wyjątkowo rzadka! (wbrew powszechnie panującemu mniemaniu).

Surowiec.

Surowcem jest kora - Cortex Berberidis i korzeń - Radix Berberidis, które jednak można z nadwyżką zastąpić gałązkami (2-3-letnimi) - Frondes Berberidis. Ponadto wykorzystuje się liść i owoc berberysu - Folium et Fructus Berberidis. Liście należy zbierać przed lub w czasie kwitnienia rośliny.

Skład chemiczny.

Owoce zawierają kwas jabłkowy (6,5%), kw. cytrynowy (ok. 5-6%), wit. C - ok. 70 mg/100 g, cukry - ok. 7%, flawonoidy, barwniki (antocyjany, ksantofile), sole mineralne, alkaloidy, gorycze, garbniki, pektyny, kwas winowy i in.

Liście, gałązki, kora i korzenie zawierają garbniki, kwasy i alkaloidy: berberynę i barbaminę (berbaminę) - ok. 2-3% (przeciętnie -1-1,5%.

Działanie: silnie żółciopędne, rozkurczowe, antybiotyczne, ściągające (przeciwbiegunkowe), krwiotamujące.

Owoce działają orzeźwiająco, wzmacniająco, wykrztuśnie, moczopędnie, odtruwające i przeciwgorączkowo.

Wskazania (owoce): choroby przeziębieniowe, kaszel, gorączka, osłabienie, zatrucia, choroby skórne, zaburzenia przemiany materii.

Wskazania (liść, kora, korzeń, gałązki): upławy, nadmierne krwawienia miesiączkowe, stany zapalne narządów płciowych, żółtaczki, niewydolność wątroby, kamica żółciowa, zastoje żółci, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, bóle wątroby, choroby trzustki i bańki wątrobowo-trzustkowej, nieżyt żołądka i jelit, zaburzenia przemiany materii, choroby dziąseł, nadciśnienie.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- napar (liście, owoce) - 100-150 ml 3-4 razy dz.;

- odwar (kora, gałązki, owoce, korzeń) - 100 ml 2 razy dz.; ponadto do płukania jamy ustnej i gardła oraz narządów płciowych przy stanach zapalnych i zakażeniowych; do okładów i przemywań. W chorobach dziąseł (krwawienia, odstawanie od zębów) stosować płukankę z odwaru owocowego i jednocześnie pić ten odwar 4 razy dz. po 150 ml z miodem.

- Tinctura Berberidis - 3-4 razy dz. po 5 ml; do pędzlowań i przemywań aft, liszajców, owrzodzeń, ran, oparzeń, ropni, pryszczy, opryszczek, mokrych wyprysków, zajadów itd.; jako płukanka - 1 łyżka nalewki na 100-150 ml wody; przyrządzą się ją ze wszystkich surowców;

- Alkoholmel Berberidis (nalewka owocowa + miód) - 3-4 razy dz. po 1 łyżce przy kaszlu, przeziębieniu, nieżytach układu oddechowego i osłabieniu;

         Succus Berberidis (z owoców) - 3-4 razy dz. po 100-150 ml;

         Sirupus Berberidis (z owoców) - 3-4 razy dz. lub częściej po 1 łyżce.

 

Bertram lekarski - Anacyclus officinarum (Hayne);(!)

Bertram szarolistny czyli dalmacki (maruna!) - Pyrethrum cinerariaefolium (Trev.);(!)

Rodzina - Compositae

Opis

Obie rośliny są do siebie bardzo podobne.

Rośliny dwu- lub wieloletnie, wytwarzające w pierwszym roku życia rozetkę liści. W następnych latach wyrastają rozgałęzione pędy dorastające do 50-100 cm wys.; liście podwójnie i potrójnie pierzasto-sieczne; odcinki 2-3 łątkowe, szarawe, od spodu owłosione; kwiaty - koszyczki do 1 cm średnicy, osadzone pojedynczo na szypułkach; płatki kwiatowe (języczki) białe, od spodu z czerwonawym nalotem; środki kwiatowe (rurki) żółte; owoc - niełupka, wąska, żółtobrunatna, oskrzydlona, do 0,6 cm szer.. Kwitną od czerwca do lipca. Rośliny często uprawiane w ogródkach. Niekiedy są nazywane złocieniami !.

Surowiec

Pozyskuje się korzeń i kwiat (koszyczek) maruny - Radix et Flos (Anthodium) Anacycli (Pyrethri). Surowce suszy się w temp. do 40° C.

Skład chemiczny

Maruny zawierają olejek eteryczny - 0,3-0,5%, alkohole (np. phyrethrol), alkaloidy (pyretryny I i II, cyneryny i yasmoliny), cholinę, inulinę - ok. 30%, stachydrynę, żywicę, kwasy (chryzantemowy i pyretrowy), sole. Surowce zawierają około 0,5-1% pyretryn (do 1,5%).

Działanie: przeciwbólowe, przeciwrobacze, owadobójcze.

Wskazania: pasożyty (glisty, owsiki, tasiemce, wszy, pluskwy, pchły, świerzbowce, swędziki, skórożarłoczki), bóle żołądka, bóle nerwowe.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- odwar (1 łyżka suszu na 200 ml wody - gotować 5 minut) -3 razy dz. po 100 ml i jednocześnie lewatywa (100 ml płynu doodbytniczo o temp. 38 C); po 6 godzinach zastosować lek przeczyszczający w postaci następującej mieszanki ziołowej:

Rp. Mieszanka przeczyszczająca - przeciwrobacza

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kora lub owoc trzmieliny - 1 łyżka

Owoc bzu czarnego - 1 łyżka

Zmieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić.

Wypić 200 ml. Jako środka przeczyszczającego można też użyć wyciągu glicerynowego z glistnika, mniszka, perzu, lepiężnika czy nasturcji, a także samej gliceryny (dzieci ważące 20-30 kg - 20-30 g, dorośli - 30-60 g - z sokiem cytrynowym; dla małych dzieci oblicza się - 1 g gliceryny na każdy 1 kg masy ciała, np. gdy dziecko waży 15 kg - 15 g gliceryny, zawsze po wymieszaniu z sokiem). W chorobach żołądka pije się 100 ml odwaru 2-3 razy dz.

- Pulvis Pyrethri - 3 razy dz. po tyle proszku ile mieści się na końcu łyżeczki (max. 1/3 łyżeczki) od herbaty; dobrze popić. Stosować przy nerwobólach i wyczerpaniu nerwowym.

- Tinctura Anacycli (na korzeniu) - 3 razy dz. po 30-40 kropli w 50 ml wody; do wcierań w stanie nierozcieńczonym przy wszawicy i innych pasożytach (np. kleszcze, świerzbowce); do spryskiwania przedmiotów pokrytych owadami lub roztoczami (w przypadku porażonych roślin stosować opryskiwanie odwarem (mocnym) lub opylanie proszkiem marunowym);

- Acetum Anacycli - do wcierań w miejsca zawszone (zwilżone włosy zmoczyć nierozcieńczonym octem marunowym i nakryć folią na 2 godziny po czym spłukać w naparze, odwarze lub w wodzie z dodatkiem octu lub nalewki z tej rośliny; w razie potrzeby zabieg powtórzyć); do opryskiwania miejsc pokrytych owadami. Octem anacyklowym zwalczać też kleszcze i świerzby.

- Roztwory (ocet - 1 łyżka leku na 200 ml wody, nalewka -1 łyżka na 200-250 ml wody) stosować do płukania narządów płciowych zakażonych pasożytami; można do tego celu stosować też mocne napary i odwary.

         Gel Anacycli ad usum externum (galaretka marunowa do użytku zewnętrznego) - stosować doodbytniczo (podgrzać do temp. 36°C i wprowadzić przy pomocy gruszki do otworu odbytowego 100-150 ml płynnej galaretki), dopochwowo i na skórę (porażone przez roztocze lub owady miejsca pokrywać galaretką co 2 godziny).

 

Bez czarny - Sambucus nigra (L.)

Rodzina - Caprifoliaceae

Opis botaniczny

Krzew lub drzewko dorastające do 6 m wys.; korowina jasnoszara, spękana; młode gałązki zielone; liście na ogół 5-listkowe (pierzaste złożone); listki lancetowate, wydłużone, brzegiem ząbkowane lub piłkowane, zaostrzone; przylistki ząbkowane, jajowate, zaostrzone, szybko odpadające; kwiaty tworzą kwiatostan baldachokształtny, duży; płatki korony białe, żółtawe lub różowawe; pręcików 5; słupek 1; zalążnia 3-kbmorowa; owoc - pestczak, elipsoidalny, kulisty, czarny, błyszczący.

Kwitnie od czerwca do lipca. Rośnie w zaroślach, zagajnikach, w sadach, w lasach, przy polach i rzekach. Pospolity w całej Polsce. Roślina posiada charakterystyczny zapach.

Surowiec

Materiałem zielarskim są: liść, kwiatostan, kora i owoc - Folium, Inflorescentia, Cortex et Fructus Sambuci nigrae. Liście pozyskuje się od maja do czerwca. Bezsensowne jest oddzielanie kwiatów od szypuł na których są osadzone. Wartościowe są całe baldachy. Korę można pozyskiwać przez cały rok. Owoce należy wysuszyć w temp. około 60-80°C, pozostałe zaś surowce w temp. 20-40°C.

Flos et Fructus Sambuci - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 20, 25 i 50 g; FP I, II, III, IV et V). Producenci: Kawon, Herba Lux, Herbapol, Herba Salus, Herba Victus.

Skład chemiczny

Owoce posiadają glikozyd - sambunigrynę, kwasy (chinowy, chlorogenowy, jabłkowy- 1,18%, szikimowy), węglowodany - ok. 6%, witaminy z grupy B, wit. C i H, karoten, sole - ok. 1%, pektyny - 3,5%, garbniki - ok. 6%, antocyjany (3-glukozyd cyjanidyny, 3-sambubiozyd cyjaniny, 3-sambubiozydo-5-glukozyd cyjanidyny). W owocach jest około 60-100 mg wit.C w 100 g.

Liście posiadają znaczne ilości wit. C, bo około 200-300 mg w 100 g, ponadto karoten - 0,014 mg, aldehyd glikogenowy i heksanowy, olejek eteryczny, sambunigrynę - ok. 0,11%, alkaloidy (sambucyną, chryzanteminę), garbniki, śluzy, kwasy, sole. Kwiaty zawierają olejek eteryczny - ok. 0,3%, flawonoidy (kwercetynę, rutynę, kempferol), kwasy (kawowy, masłowy, p-kumarynowy, walerianowy, jabłkowy, chlorogenowy, ferulowy), garbniki, zw. aminowe (amyloaminę, etyloaminę, izobutyloaminę, cholinę), śluzy, sambunigrynę (glikozyd cyjanhydrynowy), alkaloidy (?), beta-amyrynę, alfa-amyrynę, lupeol, cykloartenol, lipidowce, różnego rodzaju estry, sole, witaminy (wit. C - 80-90 mg/100 g),glukozę, saponiny i in.

Kora bzu czarnego bogata jest w garbniki, saponiny, żywice, cholinę, sytosterol, kwasy, sole, olejek eteryczny, glikozydy i alkaloidy; jej skład wymaga zbadania.

Działanie

Kwiat: wykrztuśne, przeciwzapalne, odkażające, przeciwropne, napotne, odtruwające, przeciwgorączkowe, moczopędne, przeciwobrzękowe, rozkurczowe, rozgrzewające, uspokajające, nasenne (w stosunku do dzieci), uszczelniające i wzmacniające naczynia krwionośne, przeciwmiażdżycowe, ogólnie wzmacniające, przedłużające działanie witaminy C, regulujące przemianę materii.

Owoc: regulujące wypróżnienia lub lekko przeczyszczające, wzmacniające ogólnie, napotne, przeciwgorączkowe, odtruwające organizm, moczopędne, przeciwbólowe (w przypadku nerwo- i mięśniobóli), żółciopędne, rozkurczowe.

Liść: lekko przeczyszczające, przeciwkaszlowe, wykrztuśne, powlekające (osłaniające), żółciopędne, pobudzające wydzielanie śliny i soku żołądkowego oraz apetyt, wzmacniające ogólnie i naczynia krwionośne, moczopędne, przeciwobrzękowe, przeciwreumatyczne, “czyszczące krew” ze szkodliwych substancji, regulujące metabolizm, odkażające.

Kora: silnie moczopędne, przeciwobrzękowe, przeciwartretyczne, silnie przeciwgorączkowe, napotne i odtruwające, żółciopędne, przeciwreumatyczne, przyśpieszające przemianę materii, ściągające, odkażające, przeciwkamicze (układ moczowy).

Wskazania:

Kwiat: przeziębienie, grypa, odrą i inne choroby zakaźne, gorączka, kaszel, zmarznięcie, stany zapalne gardła, nieżyt zatok, choroby alergiczne, nieżyt układu oddechowego, nieżyt żołądka i jelit, zapalenie migdałków, pękanie naczyń krwionośnych (plamice), miażdżyca, zaburzenia trawienne, zatrucia, choroby skórne, rekonwalescencja, zaburzenia metaboliczne. Zewnętrznie (jednocześnie stosować doustnie): stany zapalne gałki ocznej, spojówek i powiek, przemęczenie, opuchnięcie i łzawienie oczu, pękanie naczyń w oku, stany ropne oczu, zapalenie skóry i narządów płciowych, upławy, ropnie, rany, liszaje, wrzody.

Owoc: zaparcia, stany ozdrowieńcze, gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne, kaszel, bóle nerwowe, nieżyt oskrzeli i krtani, skąpomocz, zatrucia, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego (lek wspomagający !), choroby alergiczne.

Liść: zaparcia, zaburzenia przemiany materii, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, kaszel, przeziębienie, choroby skórne i zakaźne, nieżyt żołądka, zgaga, choroba wrzodowa, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroby uczuleniowe, reumatyzm, dna, zatrucia, kora: obrzęki, kamica moczowa, zapalenie nerek i pęcherza moczowego, skąpomocz, krwiomocz, białkomocz, ropomocz, otyłość, gorączka, zatrucia, choroby skórne, zakaźne i przeziębieniowe, reumatyzm, dna, zastoje żółci.

Przeciwwskazania: nudności i wymioty.

Preparaty, dawkowanie, stosowanie:

odwar (kora, owoce!) - 100-150 ml (z kory) - 150-200 ml (z owoców) 2-3 razy dz. (w gorączce - 4-6 razy dz. po 100 ml); owoce gotować nie dłużej jak 5 minut, a otrzymany wywar polecam osłodzić miodem; korę gotować 10-15 minut, odstawić i trzymać pod przykryciem 30 minut po czym przefiltrować.

- napar (z liści i kwiatów) - 100-150 ml 2-3 razy dz.; w chorobach ostrych - 150-200 ml 3-4 razy dz.; napar kwiatowy można osłodzić miodem; ponadto stosować jako płukankę i do okładów na skórę oraz oczy (10 minutowe zmieniane co 5 minut);

- sok (z owoców) - 50 ml 3-4 razy dz.;

- Sirupus Sambuci nigri (z kwiatów świeżych) - 2 łyżki 3-4 razy dz.;

- Mel Sambuci nigri z pyłkiem kwiatowym: zebrany pyłek ze świeżych kwiatów zmieszać z miodem (1 łyżeczka pyłku na 2 łyżki miodu naturalnego) i zażywać 3-4 razy dz. przy kaszlu, chorobach zakaźnych, przeziębieniowych i przy osłabieniu;

- Tinctura Sambuci nigri (liść, kwiat, kora): do pędzlowań i przemywań schorzałych miejsc (rany, oparzenia, owrzodzenia itd.

Uwagi! Świeżych owoców nie wolno zjadać. Nadają się one tylko do spożycia po zagotowaniu. Jeżeli z owoców przyrządza się marmoladki, kompoty, galaretki, dżemy, wina to należy oddzielić od nich pestki (przecieranie przez sito, cedzenie itd.). Pestki z owoców nie mogą dostać się do naszych żołądków, gdyż tam pod wpływem pewnych enzymów wydzielają szkodliwy kwas cyjanowodorowy. Sam sok i miąższ z owoców jest bardzo wartościowy i zupełnie nieszkodliwy (bezpieczny) zarówno dla małych dzieci jak i osób starszych wiekiem. Bezpieczne są także wyciągi z owoców (wodne, octowe, alkoholowe) “zagotowane”, gdyż wysoka temp. rozkłada szkodliwe substancje. Wyciągi z kwiatów bzu czarnego można z powodzeniem podawać niemowlętom. Liście i korę bzu można stosować w leczeniu dzieci, które ukończyły 1 rok (12 msc. życia).

Bez hebd - Sambucus ebulus (L.)

Bez koralowy - Sambucus racemosa (L.)

Rodzina - Caprifoliaceae

Opis

Bez hebd - krzewinka wieloletnia dorastająca do ok. 2 m wys. o charakterystycznym, mocnym zapachu; pędy bruzdowane, rozgałęzione, lekko owłosione; liście nieparzysto-pierzasto-sieczne, 5-9-listkowe; listki brzegiem piłkowane, zaostrzone, lancetowate, wydłużone; przylistki jajowate, ząbkowane; kwiaty zebrane w baldach, barwy białawej, żółtawej lub różowawej; owoc - elipsoidalny, czarny, połyskujący pestczak. Kwitnie od czerwca do lipca. Rośnie w lasach, w zaroślach, na polach, w starych sadach, w parkach, na wyrębach. Roślina często występuje w południowej i w południowo-wschodniej części naszego kraju, na pogórzu i Lubelszczyźnie.

Bez koralowy (kalinka) - krzew dorastający do ok. 3 m wys.; gałązki jasnobrunatne; liście 3-7 listkowe, nieparzysto-pierzasto-sieczne; listki brzegiem piłkowane, zaostrzone, lancetowate, wydłużone lub podłużnie eliptyczne; kwiaty zebrane w baldachokształtne kwiatostany lub kształtu wiechowatego, zbite, początkowo barwy zielonawej, później białawe lub żółtawe; owoce zebrane w jajowate (wiechowate) lub baldachokształtne grona, czerwone (pestkowce). Kwitnie od kwietnia do maja. Występuje w lasach, przy rzekach, w zaroślach, przy polach. Pospolity w południowym regionie Polski.

Surowiec

W lecznictwie wykorzystuje się; kwiat, owoc i liść - Flos, Fructus et Folium Sambuci ebuli (hebdu) vel racemosae (kalinki). Z hebdu pozyskuje się też niekiedy korę - Cortex Sambuci ebuli. Owoce suszy się w temp. 60-80°C. Liście i kwiaty w temp. 20~40°c. Korę należy pozbawić wody w temp. ok. 60° C.

Skład chemiczny

Korzeń, kora, liście i owoce hebdu zawierają olejek eteryczny w ilości ok. 0,075%, saponiny, garbniki, kwasy (ursolowy, chlorogenowy, szikimowy, kawowy, siarkowy), sole (siarczki, siarczany, węglany, octany, szczawiany), alkaloidy (?), glikozyd - sambunigrynę, flawonoidy. Kalinka posiada w swych organach dużo kwasu ursolowego, saponiny, garbniki, glikozydy fenolowe,, nitrylozydy, alkaloidy (sambucynę), emulsynę, sole i in. Owoce zawierają ok. 3% cukrów, ok. 2% kwasów organicznych, kwas askorbinowy - ok. 30-50 mg/100 g, pektyny, karoten, antocyjaniany (np. chryzanteminę). Skład chemiczny obu gatunków wymaga dokładniejszego sprawdzenia.

Działanie: głównie napotne, przeciwgorączkowe, moczopędne, odtruwające, przeczyszczające, wykrztuśne, odkażające, żółciopędne, przeciwreumatyczne, przeciwartretyczne, przeciwzapalne, uspokajające, pobudzające wydzielanie soku żołądkowego, przeciwrobacze i przeciwobrzękowe. Stare źródła podają, że obie rośliny regulują przemianę materii i działają przeciwbólowo.

Wskazania: zaparcia, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, gorączka, przeziębienie, otyłość, reumatyzm, dna, obrzęki zastoinowe, nadciśnienie, bóle nerwowe, nieżyt układu oddechowego.

Przeciwwskazania: nudności, biegunka.

Preparaty, dawkowanie, stosowanie:

         odwar (kora, owoc, korzeń) gotowany 10 minut - 100 ml 3 razy dz.; w gorączce - 50 ml 4 razy dz.; odwar z owoców osłodzić miodem; stosować jako płukankę i do okładów na rany, owrzodzenia, liszaje i ropnie.

         napar (liść, kwiat) - 50 ml 3-4 razy dz. (z kwiatów - max. 100 ml 4 razy dz.), można z miodem; do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach ropnych i zapalnych.

Część II b

Głównie na podstawie:

Henryk Różański

Poradnik Fitoterapii

Krosno 1990-1994

Maszynopis zeskanowano

Dokument i receptury chronione prawami autorskimi

---

Bez koralowy (kalinka) - Sambucus racemosa (Caprifoliaceae)

Opis

Krzew dorastający do 3 m wys.; liście nieparzysto-pierzastosieczne o 5-7 odcinkach; odcinki podłużne, eliptyczne, ostro zakończone, brzegiem piłkowanej liście rozwijają się równocześnie z kwiatami; przylistki drobne, odpadające; kwiatostany kulistawe lub jajowate, zbite, wierzchowate; kwiaty najpierw zielonawe, później żółtawobiałe; owocostany mają postać zbitej wiechy (złożone grono); owocem jest czerwony pestkowiec. Kwitnie od kwietnia do maja. Występuje w lasach i w zaroślach, Rośnie dziko w całej Polsce.

Surowiec

Surowcem jest owoc bzu koralowego - Fructus Sambuci racemosae. Zbiera się tylko dojrzałe owoce i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 8O^o C. Cennym surowcem są świeże owoce, z których można przyrządzać soki, syropy oraz marmoladki.

Skład chemiczny

Owoce zawierają cukry - ok. 3%, kwasy organiczne - ok. 2%, karoten, kwas askorbinowy - ok. 20-50 mg/100 g, kwas ursolowy, garbniki, alkaloidy, pektyny i glikozyd charakterystyczny dla rodzaju Sambucus.

Działanie i zastosowanie

Sok i syrop stosuje się przy chorobach przeziębieniowych, w gorączce, w chorobach zakaźnych, w skąpomoczu i w niektórych chorobach skóry związanych z zaburzeniami przemiany materii. Odwar działa podobnie jak syrop i sok, to znaczy: napotnie, przeciwgorączkowo, słabo moczopędnie, wykrztuśnie, reguluje metabolizm i wypróżnienia.

Odwar z owoców: 2-3 łyżki suszu zalać 2 szkl. wody; gotować 3 min.; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić kilka razy dziennie po 150-200 ml; dzieci zależnie od wieku - 50-100-150 ml.

Rp. Sok lub syrop z owoców bzu koralowego-kalinki

3-4 kg owoców umyć i zasypać 3-4 szkl. cukru i pod przykryciem pozostawić na 5-8 godz.; następnie owoce gotować we własnym soku przez 15 minut; uzyskany sok przecedzić przez nylonowe sito i na gorąco osłodzić do smaku; jeżeli na każdy 1 litr soku damy 1 kg cukru to uzyskamy syrop. Sok lub syrop przelać do butelek lub słoiczków i poddać pasteryzacji przez 20 minut w wodzie o temp. 80-90 C. Przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu. Pozostałą nam masę owocową przetrzeć przez sito nylonowe aby otrzymać przecier, który należy dosłodzić do smaku i również poddać pasteryzacji. Sok lub syrop dolewać do herbaty lub pić po odpowiednim rozcieńczeniu z wodą przegotowaną.

Uwagi ! Surowych owoców nie wolno zjadać. Nie wolno konsumować przetworów zawierających pestki owoców.

Biedrzeniec anyż - Pimpinella anisum (Umbelliferae)

Opis

Roślina jednoroczna; łodyga 15-50 cm wys.; owłosiona, rzadko naga, górą rozgałęziona; liście dolne okrągławo-nerkowate, nacinano ząbkowane; środkowe 3-5-sieczne, o listkach jajowatych, nacinano ząbkowanych, górne liście 2-3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach lancetowatych; najwyższe 3-dzielne; kwiaty białe; owocem jest niewielka sercowato-jajowata rozłupnia. Kwitnie od lipca do sierpnia. U nas uprawiana w ogródkach i na działkach.

Surowiec

Surowcem jest owoc anyżu - Fructus Anisi, FP II,III,IV i V. Owoce (Herbapol, Phytopharm, Kawon, Zioła Lecznicze Boguccy) można kupić w sklepach zielarskich i w aptekach (opak. 25 i 50 g) lub pozyskać z własnej uprawy.

Skład chemiczny

Owoce anyżku zawierają 1-5% olejku eterycznego, 28% tłustego oleju (kw. oleinowy - 56%, kw. petroselinowy - 23,56%, kw. palmitynowy - 3,25%, kw. linolowy - 17,16%), węglowodany, białkowce, cholinę i śluzy.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z anyżu działają wiatropędnie, przeciwskurczowo, napotnie, mlekopędnie, wykrztuśnie, uspokajająco; wzmagają wytwarzanie soku żołądkowego, upłynniają zalegającą wydzielinę śluzową w drogach oddechowych, działają sekrolitycznie. Wodne wyciągi z anyżu można podawać niemowlętom, są bezpieczne i nieszkodliwe. Regulują trawienie, likwidują wzdęcia, znoszą bolesne skurcze żołądka i jelit, ułatwiają niemowlęciu zaśniecie. Matki karmiące powinny również pić odwar z owoców, z którego pewne substancje przenikają do mleka działając potem bardzo korzystnie w organizmie niemowlęcia.

Odwar: 2 łyżki grubo zmielonych (np. w młynku do kawy) owoców anyżkowych zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut pod szczelnym przykryciem; przecedzić; posłodzić miodem. Pić 4-6 razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100-150 ml kilka razy dz. Błędem jest (zwyczajne marnotrawstwo) zalewanie wodą całych owoców.

Napar mleczny: 2 łyżki owoców zalać 200 ml wrzącego mleka; odstawić na 15 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić kilka razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100-150 ml; niemowlęta - 2-3 łyżki mlecznego wyciągu 2-4 razy dz. W razie zaburzeń trawiennych podawać niemowlętom i dzieciom wodny wyciąg z owoców i bez miodu.

Rp. Mieszanka ARP

Owoc anyżku - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Kwiat wrzosu lub pierwiosnka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody lub mleka (zależnie od potrzeby); odstawić na 15 minut; przecedzić; jeżeli to jest wskazane (np. przy kaszlu, katarze, zapaleniu płuc, przeziębieniu, chorobach zakaźnych) posłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta - 2-3 łyżki naparu wodnego (zaburzenia trawienne) lub mlecznego (przy innych - wiadomych schorzeniach.

Miód anyżkowy - Mel Anisi: suche owoce zmielić w młynku do kawy na bardzo drobny proszek. Na każdą łyżeczkę proszku dać 2 łyżki miodu i 10 kropli gliceryny lub wódki; wymieszać to wszystko starannie. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce przy kaszlu, przeziębieniu, osłabieniu, katarze, grypie itd. Małym dzieciom podaje się 1-2 łyżeczki takiego miodku.

Nalewka anyżowa - Tinctura Anisi: pół szkl. grubo zmielonych owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub max. 1 łyżce na miodzie lub w mleku (przy zaburzeniach trawiennych w wodzie). Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki nalewki w gorącym mleku lub w wodzie przegotowanej 3-4 razy dz.

Alkoholmel Anisi: do 100 ml nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać mleko gorące dobrze osłodzone tym przetworem.

Olej anyżowy - Oleum Anisi: pół szkl. grubo zmielonych owoców anyżku zalać 200 ml gorącego oleju jadalnego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Dla lepszego trawienia zażywać 1-2 razy dz. po 1 łyżce. Stosować do wcierań leczniczych (przeziębienie, choroby zakaźne, postrzał, reumatyzm, zmarznięcie, mięśniobóle; chore miejsca nacierać przed snem i rano; przy chorobach ogólnych olej wcierać w szyję, klatkę piersiową, brzuch, w stopy oraz w plecy), ponadto używać jako przyprawę do zup, sosów, mięs, ryb, sałatek.

Wyciąg glicerynowy: 3 łyżki grubo zmielonych owoców zalać 60 g

gliceryny i 1 łyżką wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Otrzymany przetwór wymieszać z 2 łyżkami soku dowolnego. Zażywać 1-2 razy dz. po 3-4 łyżki w razie zatwardzenia połączonego z zaburzeniami trawiennymi (wzdęciami, bólami brzucha, uczuciem pełności w brzuchu itd.).

Do kąpieli aromatycznych i leczniczych (reumatyzm, schorzenia dróg oddechowych, zmęczenie, bezsenność) używa się odwar z korzeni lub z ziela suszonego, zebranego z własnej uprawy po pozyskaniu z niego owoców.
1 szkl. suszu zalać 3 l wody; gotować 10 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić i wlać do wanny napełnionej wodą do połowy.

Oczywiście do kąpieli można użyć również olejku anyżowego – patrz strona:

http://www.rozanski.henryk.gower.pl/fitofarmakologia.htm

 

Biedrzeniec mniejszy i biedrzeniec większy - Pimpinella saxifraga et Pimpinella maior (Umbelliferae)

Opis

Biedrzeniec mniejszy to roślina wieloletnia bardzo często spotykana na suchych zboczach, na łąkach, na polanach oraz w suchych lasach i w zaroślach; lubi gleby kamieniste; łodyga górą prawie bezlistna, podłużnie kreskowana, bez głębokich bruzd, wyprostowana, walcowata, gałęzista, krótko omszona; liście pojedynczo pierzastodzielne; odcinki odziomkowych liści kolistojajowate, niepodzielone, brzegiem ząbkowane, siedzące, wrębne lub dzielne; odcinki górnych liści pierzastodzielne, o odcinkach drugiego rzędu równowąskich lub lancetowato-równowąskich; baldachy o 10-15 cienkich szypułkach; pokryw i pokrywek brak; korona biała; płatki owłosione, na brzegach orzęsione; rozłupki nagie, wyraźnie z boków spłaszczone, złączone ze sobą wąską powierzchnią. Kwitnie od czerwca do września.

Biedrzeniec większy występuje na niżu i w górach, jako roślina wilgotnych zarośli, skrajów lasów, łąk i ziołorośli. Bylina, 1 m wys. o łodydze dętej ostro bruzdowanej, górą rozgałęzionej; korzeń wrzecionowaty, rozgałęziony, o ostrym specyficznym zapachu i piekąco-ostrym smaku; liście odziomkowe ogonkowe, pojedynczo, czasem podwójnie pierzaste, o 2-4 parach listków podłużnojajowatych, długości do 7 cm; liście łodygowe drobniejsze, pochwiaste; kwiaty białe, rzadziej różowawe, w baldachach; rozłupnia podwójna, dł. do 3,5 mm.

Surowiec

Surowcem są: korzeń oraz liście - Radix et Folium Pimpinellae. Korzenie wykopujemy wiosną, późnym latem lub w Jesieni; szybko myjemy, osuszamy i kroimy wzdłuż na paski; suszymy w normalnej lub w podwyższonej (otwarty piekarnik ogrzany do temp. 60-70°C) temperaturze. Jeśli chodzi o liście to zbieramy je w czasie kwitnienia rośliny; najlepiej nanizać je na nitki i suszyć zawieszone, gdyż lubią się zaparzać i pociemnieć. Suche surowce (ściśnięte w dłoni kruszą się z trzaskiem i rozsypują) należy zmielić i rozdrobnione przechowywać w szczelnych słojach.

Skład chemiczny

Surowce zawierają olejek eteryczny - do 0,5%, a w nim pochodne kumaryny: pimpinellina, izopimpinellina, bergapten i umbeliferon; ponadto żywice, garbniki, kwasy organiczne, węglowodany, białkowce i saponiny.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z surowców działają wykrztuśnie, rozkurczowo, przeciwastmatycznie, moczopędnie, antyseptycznie, żołądkowo i rozgrzewająco.

Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, chrypka, skąpomocz, stany zapalne pęcherza moczowego i cewki moczowej, niestrawność, wzdęcia, kurcze jelitowe, choroby skórne (trądziki, łuszczyca), zastoje i niedostateczne wydzielanie żółci, zaburzenia miesiączkowania (nieregularne i skąpe), upławy (jednocześnie stosować nasiadówki), nerwice wegetatywne, dychawica oskrzelowa, utrudnione oddychanie, kaszel.

Przeciwwskazania: ciąża (w dużych dawkach mogą spowodować skurcze macicy i poronienie !).

Napar: 2 łyżki suchych zmielonych liści lub korzeni zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci: 1 r. ż. - 1 łyżka, 3 r. ż. (ok. 15 kg) - 40 ml, 7 r. ż. (ok. 24 kg) - 60 ml, 10 r ż. (ok. 29 Kg) - 80 ml, 15 r. ż. - 140 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki korzeni zaleć 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Napar mleczny: 2 łyżki korzeni zalać 2 szkl. wrzącego mleka; odstawić na 15 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić jak napar wodny.

Nalewka biedrzeńcowa - Tinctura Pimpinellae: pół szkl. korzeni lub liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce (przy nerwicach zażywać 1 łyżkę nalewki 1-2 razy dz. w 50 ml wody) na wodzie lub mleku.

Alkoholmel Pimpinellae: do 100 ml nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce jako środek wzmacniający i wykrztuśny. Dzieciom osłodzić tym przetworem gorące mleko.

Rozcieńczoną nalewką (1 łyżka nalewki na 150 ml wody) lub wodnymi wyciągami z surowców płukać jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych. Ze świeżego korzenia można przyrządzie intrakt i stosować jak nalewkę (pół szkl. świeżego zmielonego surowca zalać 400 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować).

Do wcierań leczniczych (mięśniobole, nerwo- i stawobóle, przeziębienie, nieżyty dróg oddechowych, zmarznięcie, choroby zakaźne) stosować olej biedrzeńcowy - Oleum Pimpinellae (pół szkl. suchego lub świeżego korzenia zalać 200 ml gorącego oleju, np. słonecznikowego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować). Przy chorobach ogólnych nacierać olejem: stopy aż po kostki, plecy, brzuch, klatkę piersiową i szyję, 2 razy dz.

Olej biedrzeńcowy jest znakomitą przyprawą do różnych potraw (sałatki, potrawy mięsne).

Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederaceae (Labiatae sive Lamiaceae)

Opis

Bluszczyk kurdybanek występuje pospolicie w miejscach cienistych, na przydrożach, na wzgórzach, w ogrodach, w zaroślach i w lasach, często rośnie wraz z przetacznikami. Można go znaleźć w całym kraju. Roślina wieloletnia, do 40 cm dł.; łodyga z rzadka owłosiona, pełzająca lub wspinająca się, z długimi ulistnionymi rozłogami, gałęzista; liście 1-4 cm dł.; ulistnienie równoległe-krzyżowe; liście dolne kolistonerkowate; liście górne kolistosercowate, wszystkie ogonkowe, brzegiem karbowane; kwiaty w jednostronnych nibyokółkach po 1-3 w kątach liści; kielich o ząbkach trójkątnych, szydlastych, z ukośnym 5-ząbkowyra wycięciem; ząbki 2-3 razy krótsze od korony; korona niebieskofioletowa, fioletowa lub spłowiała; górna warga płaska 2-dzielna; dolna warga w gardzieli ciemnopurpurowa, kropkowana; środkowa łatka dolnej wargi - sercowata, płaska, całobrzega, większa od bocznych; owoc - rozłupnia odwrotnie jajowata. Kwitnie od kwietnia do lipca.

Surowiec

Surowcem jest ziele - Herba Glechomae (dawne nazwy to Herba Hederae terrestris seu Glechomae hederaceae).

Ziele pozyskujemy ze stanu naturalnego lub ze sklepu zielarskiego. Surowiec zbieramy w czasie kwitnienia rośliny lub w początkach kwitnienia (maj). Suszymy w normalnej temperaturze. Suche i rozdrobnione ziele przechowywać w szczelnych słojach.

Skład chemiczny

Ziele kurdybanka zawiera gorycze terpenowe (marubinę, glechominę), żywice, olejek eteryczny - ok. 0,06%, garbniki - ok. 6-7%, saponiny, cholinę, woski, flawonoidy, sole mineralne, kwasy (winowy, jabłkowy, octowy, bursztynowy i in.), witaminy, fermenty i prawdopodobnie alkaloidy (zdania podzielone na temat występowania tych związków w bluszczyku, zważając jednak na jego działanie farmakologiczne należy przypuszczać, iż zawiera on znacznie więcej do dziś nie zbadanych ciał czynnych).

Działanie i zastosowanie

Kurdybanek działa żółciopędnie, moczopędnie, przeciwzapalnie, tonizująco ogólnie, rozkurczowo, wykrztuśnie; wzmacnia odporność immunologiczną organizmu co można wytłumaczyć tym, że kurdybenek wzmaga leukopoezę, a co za tym idzie zwiększa liczbę leukocytów (białych ciałek krwi) we krwi co jest bardzo wyraźne; przyśpiesza tętno poprzez wzmacniający (kardiotoniczny) wpływ na serce; reguluje wypróżnienia i przemianę materii, zwiększa zapotrzebowanie organizmu na tlen poprzez przyśpieszenie oddechów (oddychanie staje się głębokie i pełne, a zarazem odbywa się szybciej); zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, śliny i soku trzustkowego; polepsza trawienie; usuwa z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii. O kurdybanku napisali bracia C. i K. Bauhinowie oraz Hildegarda. Dawniej uważano, że bluszczyk odpędza “siły nieczyste”.

Wskazania: mała liczba leukocytów we krwi (np. przy agranulocytozie), mała odporność na choroby (osłabiony układ immunologiczny), choroby układu oddechowego (zakażenia, stany zapalne, katar, kaszel), astma, duszności, zawroty głowy i szum w uszach, choroby skórne, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, choroby wątroby, skąpomocz, skurcze jelitowe i żołądka, zaburzenia trawienia (wzdęcia, odbijanie, burczenie i przelewanie w jelitach, zła perystaltyka jelit), niedokwaśność treści żołądka, brak apetytu, zaparcia, zaburzenia metaboliczne, biegunki, przeziębienie, gorączka, choroby trzustki.

Napar: 2 łyżki suszu zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3 kg - 8-9 ml, 4 kg - 11 ml, 5 kg - 14 ml, 7 kg - 20 ml, 3-4 razy dz.; dzieci: 1 r. ż. (ok. 9-10 kg) - 25 ml, 3 r .ż, - 40 ml, 7 r. ż, (ok. 24 kg) - 68 ml, 10 r. ż. (ok. 32 kg) - 90 ml, 15 r. ż. (ok. 54 kg) - 154 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka kurdybankowa - Tinctura Hederae: pół szkl. suchego ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki w 50 ml wody lub mleka osłodzonego miodem.

Intrakt - Intractum Glechomae: pół szkl. świeżego ziela przemielonego przez maszynkę zalać 400 ml gorącego alkoholu 40-60%; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; dzieci: 3 r. ż. - 2 ml, 7 r. ż. - 3 ml, 10 r. ż. - 4 ml, 15 r. ż. - 7-8 ml, w 50 ml wody lub w mleku osłodzonym miodem.

Alkoholmel Hederae: do 100 ml nalewki lub intraktu wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieciom osłodzić tym przetworem mleko gorące i podawać 3-4 razy dz.

Syropek kurdybankowy - Sirupus Hederae. Świeże ziele przepuścić przez sokowirówkę w celu uzyskania soku. Do 100 ml soku wlać 100 ml miodu, wsypać 100 ml cukru, dodać kilka lasek cynamonu lub wanilii oraz sok z 1 małej cytryny; wymieszać to wszystko. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki. Dzieciom podawać 2 łyżeczki tego preparatu 4 razy dz. Działa on wybitnie wzmacniająco i wykrztuśnie.

Miód bluszczykowy: suche ziele zmielić w młynku do kawy na drobny proszek. Na każdą 1 płaską łyżeczkę proszku dać 2 łyżki miodu oraz 10 kropli wódki lub gliceryny; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki miodu 3-4 razy dz.

Zawiesina bluszczykowa: na każdą 1 łyżkę czubatą sproszkowanego ziela dać 5 łyżek gliceryny, 3 łyżki miodu i 2 łyżki dowolnego soku owocowego, wszystko wymieszać. Przed zażyciem wstrząsnąć zawiesiną. Zażywać 2-3 razy dz. po 3 łyżki przy osłabieniu, chorobach zakaźnych, zaparciach, kaszlu, otyłości i zaburzeniach trawiennych.

Rp. Mieszanka GTUC

Ziele bluszczyka kurdybanka - 2 łyżki

Ziele lub korzeń mniszka - 1 łyżka

Liść (ziele) pokrzywy - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci; 1 r. ż. - 30 ml, 3 r. ż. - 40 ml, 7 r. ż. - 68 ml, 10 r. ż. - 90 ml, 15 r. ż. - 154 ml, 4 razy dz.

Wskazania: obniżona odporność organizmu na choroby, zbyt mała ilość limfocytów we krwi, zatrucie organizmu, skąpomocz, zaburzenia trawienne, choroby wątroby, nerek i pęcherzyka żółciowego oraz trzustki, skurcze żołądkowe i jelitowe, zaparcia, ogólne osłabienie, choroby zakaźne, skórne, obrzęki, zaburzenia metabolizmu.

Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata (Menyanthaceae)

Opis

Bylina o grubym pełzającym kłączu; liście duże, trójlistkowe, o listkach odwrotnie jajowatych; kwiatostany groniaste na bezlistnych, do 30 cm wys. szypułkach; kielich o 5 w dole zrośniętych działkach; korona delikatna, nieco mięsista, biała lub różowawa, lejkowata, do połowy długości podzielona na 5 łatek, pokrytych od strony wewnętrznej soczystymi włoskami; pręcików 5; słupek 1; owocem jest torebka. Rozpowszechniony w całej Polsce; rośnie na mokrych łąkach, na bagnach, w wilgotnych jasnych lasach i w rowach.

Surowiec

Surowcem jest liść - Folium Menyanthidis, FP III, IV i V; dawna nazwa brzmi Folium Trifolii fibrini (aquatici). Surowiec /Herba Lux, Herbapol, Kawon, Zioła Lecznicze Boguccy) można nabyć w sklepach zielarskich i w aptekach (opak. 25 i 50 g) lub pozyskać ze stanu naturalnego. Liście zbiera się w maju i czerwcu. Suszy się je w normalnej temp., potem mieli i przesypuje do szczelnego opakowania. Można także wykorzystywać całe ziele bobrka - Herba Menyanthidis.

Skład chemiczny

Ziele i liście zawierają glikozyd goryczowy (ok. 1%) zwany menyantyną oraz meliantynę, hyperozyd, rutozyd, trifoliozyd, alkaloidy (gencyaninę, gencyanidynę, gencyalutynę), garbniki, kwasy organiczne (protokatechowy, kawowy), karoten, saponiny, pektyny, sole jodu, manganu i żelaza.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela i liści działają uspokajająco, przeciwgorączkowo, żółciopędnie, antyseptycznie, przeciwzapalnie; wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, pobudzają łaknienie i trawienie. Działanie to występuje po 30 minutach po zażyciu leku. Należy dodać, że ziele bobrka pobudza przemianę materii.

Wskazania: brak łaknienia, atonia jelit, brak żółci, zaburzenia trawienia, niedobór jodu, zaburzenia metabolizmu, zdenerwowanie, żółtaczka, niedokrwistość, ogólne osłabienie, kurcze jelitowe, bóle brzucha, zaburzenia miesiączkowania, zaparcia, choroby skórne (trądziki, łuszczyca), gorączka, upławy.

Napar: 2 łyżki ziela lub samych liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po lub przed jedzeniem po 50-100 ml; dzieci: 1 r. ż. - 12 ml, 3 r. ż. - 21 ml, 7 r. ż. -- 34 r. ż., 10 r. ż. - 45 ml, 15 r. ż. - 50-70 ml, 2-3 razy dz.

Nalewka bobrkowa - Tinctura Menyanthidis: pół szkl. ziela lub samych liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce w 50 ml wody przegotowanej.

Nalewką przemywać tłustą skórę z trądzikiem; może one wyleczyć wiele innych chorób dermatologicznych.

Proszek: suche liście zmielić w młynku do kawy na drobniutki proszek. Zażywać 2-3 razy dz. po pół łyżeczki; dobrze popić.

 

Bodziszek - Geranium (Geraniaceae)

Opis

1. Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum - roślina o specyficznym, mocnym, przyjemnym zapachu; łodyga prosta, gałęzista, czerwonawa, w węzłach zgrubiała, odstająco gruczołowato owłosiona; liście pierzasto-sieczne 3-5-dzielne; odcinki podwójnie pierzasto-sieczne, szczytowy -długoogonkowy; boczne - prawie siedzące; ulistnienie równoległe; szypułki kwiatowe w kątach liści, 2-kwiatowe; działek kielicha 5, przytulonych, owłosionych, długoościstych; płatków korony 5, jasnopurpurowych, z 3 białymi paskami, odwrotnie jajowatych, 1-2 razy dłuższych od działek kielicha. Roślina dwuletnia dorastająca do 30-50 cm wys. Kwitnie od czerwca do września. Owoc - rozłupnia 5-krotna, rozłupki z ością. W Polsce bardzo pospolity na niżu i w górach do 1700 m n.p.m. Występuje w wilgotnych, cienistych lasach, w zaroślach, w ziołoroślach, na zboczach, przy rzekach, przy drogach, w sadach.

2. Bodziszek krwisty czyli czerwony - Geranium sanguineum - roślina wieloletnia dorastająca do 40 cm wys.; łodyga szeroko rozgałęziona, odstająco i długo owłosiona; liście dolne 7-dzielne; odcinki liściowe 3- lub więcej dzielne; odcinki ostatniego rzędu równowąskolancetowate, prawie całobrzegie; szypułki jednokwiatowe; kwiaty duże jasnopurpurowe lub fioletowe; płatki szerokie, odwrotnie jajowate, na szczycie wycięte, 2 razy dłuższe od działek kielicha; owoc - rozłupnia. Kwitnie od maja do lipca. Występuje w suchych zaroślach, w lasach, na słonecznych zboczach, przy drogach; pospolity w całym kraju.

Do celów leczniczych nadają się także: bodziszek łąkowy - Geranium pratense; łodyga wyprostowana, gałęzista, w górze odstająco gruczołowato owłosiona; liście 7-dzielne, o odcinkach rombowych, pierzastowrębnych, ząbkowanych; kwiaty po 2 lub więcej na szypułkach; szypułki gruczołowato owłosione, po przekwitnięciu w dół odgięte; działki z 3 wiązkami przewodzącymi, krótsze od płatków; płatki szerokojajowate, duże, niebieskie lub liliowe; nitki pręcików u nasady szerokojajowate, w pozostałej części nitkowato zwężone; wys. do 100 cm; kwitnie od czerwca do września, występuje w całej Polsce; rośnie na łąkach, w lasach, na miedzach, po przydrożach, na zboczach i w ziołoroślach, i wreszcie bodziszek drobny -Geranium pusillum - roślina roczna dorastająca do 50 cm wys.; łodyga rozesłana; liście 7-9- dłoniastodzielne; odcinki jajowatoklinowate; kwiaty różowe lub jasnofioletowe, po przekwitnięciu w dół odgięte; działki kielicha zakończone krótką ością; płatki korony odwrotnie jajowate, słabo wycięte, u nasady orzęsione; pręcików 10; kwitnie od maja do sierpnia; roślina pospolita w całym kraju.

Wszystkie opisane bodziszki mają takie same właściwości lecznicze.

Surowiec

Surowcem jest ziele i korzeń - Herba et Radix Geranii. Są to surowce niefarmakopealne, czyli nie objęte przez naszą FP, nie można ich kupić w aptekach czy w sklepach zielarskich, trzeba je samemu zebrać ze stanu naturalnego lub z własnej uprawy. Ziele zbiera się w czasie kwitnienia, rozkłada pojedynczą warstwą na siatkach lub papierach (można je też zawiesić na sznurku), suszy w przewiewnym miejscu, w normalnej temperaturze, potem mieli i przesypuje do szczelnych opakowań. Korzenie wykopuje się wiosną lub jesienią.

Skład chemiczny

Ziele zawiera flawonoidy, olejek eteryczny, garbniki ok. 5%), gorycze (np. geraniinę), alkaloidy, glikozydy, kwasy organiczne (walerianowy, winowy, octowy, kawowy), witaminy, np. wit. C - 100 mg/100 g, sole mineralne, aktywne enzymy i barwniki. Korzenie zawierają aż 44% garbników.

Działanie i zastosowanie

Bodziszki działają przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, odkażająco, moczopędnie, żółciopędnie, wykrztuśnie; wzmagają wydzielanie soków trawiennych, zwiększają apetyt, ułatwiają trawienie, leczą biegunki, uszczelniają naczyńka krwionośne; działają też uspokajająco.

Wskazania: wzdęcia, niestrawność, choroba wrzodowa, odbijanie, uczucie pełności w brzuchu, nieprawidłowa perystaltyka jelit, skąpomocz, stany zapalne przewodu pokarmowego, nadmierne krwawienia miesiączkowe, upławy.

Zewnętrznie (okłady, przemywanie, kąpiele, płukanki): stany zapalne jamy ustnej i gardła oraz pochwy i warg sromowych (nasiadówka;, łojotok, trądziki, ropnie, oparzenia, rany, owrzodzenia, nadżerki, liszaje, liszajce, przetłuszczające się włosy z tłustym łupieżem, nadmierna potliwość, opryszczki, wypryski.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci: 1 r. ż. (ok. 9-10 kg) - 12 ml, 3 r. ż. (ok. 15 kg) - 20 ml, 7 r. ż. (ok. 24 kg) - 34 ml, 10 r. ż. (ok. 32 kg) - 45 ml, 15 r. ż. (ok. 54 kg) - 77 ml, 3-4 razy dz.

Odwar z korzenia: 2 łyżki korzenia zalać 450 ml wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; uzupełnić brakującą ilość wody; przecedzić. Zażywać jak napar lub stosować zewnętrznie.

Nalewka bodziszkowa - Tinctura Geranii: pół szkl. korzeni lub ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki w 50 ml wody lub stosować zewnętrznie.

Uwagi !. Dawek nie zwiększać; kobiety w ciąży nie mogą stosować bodziszka; nie podawać niemowlętom (poniżej 12 miesięcy).

Rp. Mieszanka GACP

Ziele bodziszka - 1 łyżka

Kora lub liście olchy - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 łyżki

Ziele rdestu (obojętnie którego) - 1 łyżka

Surowce wymieszać} zalać 3 szkl. wody; gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 150 ml; dzieci: 1 r. ż. - 19 ml, 3 r. ż. - 30 ml, 7 r. ż. - 50 ml, 15 r. ż. - 115 ml, 2-3 razy dz.

Wskazania: ostra biegunka, niestrawność, zaburzenia trawienia, upławy (płukanka lub nasiadówka i Jednoczesne picie wywaru), mlekotok, nadmierne krwawienia miesiączkowe, krwawienia pozamiesiączkowe, zapalenie jamy ustnej, okostnej i gardła (płukać i jednocześnie przełknąć 3-4 łyki, ropień przyzębny lub po wyrwaniu zęba, ale po wyczyszczeniu.

Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (Ericaceae)

Wiadomości ogólne o roślinie

Borówka bagienna (pijanica, durnica, łochynia) to krzewinka o liściach opadających; kwiaty 1-4 na zakończeniach gałązek; jagoda kulista albo kształtu gruszkowatego, niebieska, pokryta ciemnobłękitnym nalotem. Występuje pospolicie na całym obszarze kraju, lubi gleby wilgotne, bagniste. Jagody tej rośliny są bardzo wartościowe; pod względem zawartości witamin przewyższają brusznicę, a ponadto są bardzo smaczne. Jest to cenna roślina jagodowa rosnąca często obok bagna zwyczajnego -Ledum palustre. Bagno zwyczajne wytwarza lekki pyłek, który przy wietrze lub przy potrąceniu rośliny łatwo wznosi się w powietrze. Osoby zbierające niewinne owoce borówki bagiennej wdychają wraz z powietrzem pyłek bagna zwyczajnego wykazujący działanie trujące wobec wielu osób, zwłaszcza alergików (oszołomienie, “ciemno w oczach się robi”, ból głowy, kichanie, katar, zapalenie spojówek i łzawienie). Jagody nas interesujące nie zawierają żadnych szkodliwych dla człowieka substancji chemicznych, zawiera je pyłek bagna.

Owoce borówki bagiennej zawierają dużo kwasów organicznych (np. cytrynowy, jabłkowy), fruktozę, sole mineralne, witaminę C - 30 mg/100 g, wit. A - 200 j.m., wit. P - 380 mg, wit. PP - 90 ug, pektyny - O,50% i inne.

Przed spożyciem owoce należy starannie opłukać w wodzie z pyłku bagna zw. Z jagód można robić dżemy, soki, marmoladki, konfitury i wina, podobnie jak z jagód czernicy czy brusznicy (patrz tam).

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae)

Opis

Wiecznie zielona krzewinka dorastająca do 30 cm wys.; pędy nadziemne wyrastają z pachwin pędów podziemnych; kwiaty białe nieco czerwonawe; jagoda początkowo biała, później jaskrawoczerwone; liście nagie, zielone, brzegiem podwinięte, spodem gruczołowato kropkowane. Kwitnie od maja do lipca; owocuje w sierpniu. W niektórych regionach Polski (południowych i południowo-zachodnich) owocuje po raz drugi we wrześniu, październiku i w listopadzie. Borówka brusznica często mylona jest z mącznicą lekarską (płoży się po ziemi, listki po spodniej stronie mają delikatną siateczkę wiązek przewodzących - nerwację; owoce wewnątrz są białawe, mączystej). Borówka brusznica rośnie w lasach iglastych i iglasto-liściastych, w zaroślach i na wrzosowiskach.

Surowiec

Surowcem zielarskim jest liść i owoc borówki brusznicy - Folium et Fructus Vitis idaeae. Liść można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 20, 25 i 50 g). Liście zbiera się w czasie lub w początkach kwitnienia, bądź też w czasie pozyskiwania owoców. Owoce jędrne suszy się najpierw w normalnej temp,, gdy ulegną pomarszczeniu dosusza się je w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C. Liście suszy się w temp. 20-30^o C. Suche surowce trzeba zmielić.

Skład chemiczny

Liście posiadają glikozydy fenolowe - arbutynę i metyloarbutynę, związki flawonoidowe, np. izokwercetynę, garbniki katechinowe - ok. 12%, kwasy organiczne - kw. chinowy, triterpeny, sole mineralne (dużo manganu) i witaminy.

Owoce zawierają wit. C - 16 mg/100 g, wit. A - 120 j.m., wit. P - 460 mg, wit. B, - 20 ug, wit. B2 - 70 ug, cukrowce - 8,17%, kw. jabłkowy 2,06%, sole mineralne - 0,35% (potasu, wapnia, żelaza, fosforu i manganu), pektyny - 0,63%, garbniki, pochodne kwasu salicylowego, kw. cytrynowy i octowy.

Działanie i zastosowanie

Liście brusznicy działają podobnie jak liście mącznicy lekarskiej, to jest; moczopędnie, silnie odkażająco na drogi moczowe i przewód pokarmowy, rozkurczowo, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalnie, żółciopędnie, przeciwkrwotocznie. Zawarte w liściach arbutyna i metyloarbutyna rozpada się na glukozę i hydrochinon - związek aromatyczny o działaniu przeciwbakteryjnym, pierwotniakobójczym i przeciwwirusowym.

Wskazania: zakażenia i stany zapalne układu moczowego, kamica moczowa, skąpomocz, biegunka, niestrawność, choroby zakaźne, gorączka.

Napar z liści: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml; niemowlęta ważące 3 kg - 4-5 ml, 4 kg - 5-6 ml, 5 kg - 7 ml, 7 kg - 10 ml, 3-4 razy dz. ; dzieci; 9-10 kg - 12-13 ml, 15 kg - 21 ml, 21 kg - 30 ml, 24 kg - 3^ ml, 32 kg - 45 ml, 42 kg - 60 ml, 54 kg - 77 ml, 3-5 razy dz.

Nalewka z liści: pół szkl. suchych, rozdrobnionych liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody. Watką zmoczoną w nalewce przemywać skórę tłustą z trądzikiem młodzieńczym, pryszcze, owrzodzenia, odparzenia, rany, oparzenia, liszaje, liszajce, sączące. wypryski i opryszczki.

Napar, odwar i nalewka z suchych owoców działają przeciwbiegunkowo, przeciwgorączkowo, przeciwbakteryjnie, moczopędnie i przeciwzapalnie.

Nalewka z owoców: pół szkl. suchych mielonych owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 15 ml w 50 ml wody; dzieci: 23 kg - 4-5 ml, 32 kg - 6-7 ml, 42 kg - 9 ml, 54 kg - 11-12 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Napar z owoców: 2-3 łyżki owoców zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić; jeżeli nie leczymy biegunki to posłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml. Jeżeli chcemy odwar to należy owoce pogotować 3-5 minut. Dzieciom podaje się 50-100-150 ml, zależnie od wieku. Niemowlętom ważącym 3 kg - 8 ml, 4 kg - 11 ml, 5 kg - 14 ml, 7 kg - 20 ml, 3-4 razy dz. przy zaburzeniach trawiennych i silnych lub średnich biegunkach.

Owoce są doskonałym surowcem do robienia dżemów, konfitur, soków i syropów. Przepisy podane są przy borówce czernicy.

Borówka czarna (czernica) - Vaccinium myrtillus

Opis

Krzewinka dorastająca do 60 cm wys.; gałązki zielone, kanciaste; liście opadające na zimę, jajowate, brzegiem piłkowane; kwiaty osadzone pojedynczo w kątach liści; kielich niewyraźnie 5-ząbkowy; korona zielonkawa lub różowawa, zrosłopłatkowa, kulisto-dzbaneczkowata, mająca na szczycie 5 ząbków; pręcików 8 lub 10; słupek 1; owoc - czarna jagoda z niebieskim nalotem i soczystym ciemnoczerwonym miąższem. W Polsce pospolita na niżu i w górach; rośnie w lasach.

Surowiec

Surowcem są czarne jagody i liście - Fructus et Folium Myrtilli, FP III i IV oraz V. Owoce można kupić w sklepach zielarskich i niekiedy w aptekach (opak. 25 i 50 g).

Liście pozyskuje się przed lub w czasie kwitnienia, bądź też podczas zbioru owoców, suszy w temp. 20-40^o C. Owoce zbiera się jędrne; suszy najpierw na wolnym powietrzu w cieniu, na strychu lub w mieszkaniu w temp, do 40^o C, a gdy ulegną pomarszczeniu należy je dosuszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C.

Skład chemiczny

Owoce zawierają witaminę C - 14-15 mg/100 g, wit. A - 280 j.m. wit. P - 480 mg, wit. B1 - 30 ug, wit. B- - 50 ug, wit. PP - 400 ug, pektyny - 0,42%, inozytol, garbniki - 2-3 g/kg, cukry - ok. 7%, kw. jabłkowy -ok. 0,80%, składniki mineralne - ok. 0,30% (dużo manganu, żelaza, wapnia, ponadto ultraelement - rad), wakcyaninę (glikozyd z kwasem benzoesowym), glkokininy, myrtylliny (antocyjany), prowitaminę D, kw. szczawiowy, kw. cytrynowy, kw. chinowy, kw. mlekowy i kw. bursztynowy.

Liście zawierają inozytol, metyloarbutynę, arbutynę, erykolinę (gorycz), glikokininy, flawony, olejek eteryczny, kwasy, sole i witaminy. Inozytol - alkohol sześciowodorotlenowy cykloheksanu, wykazujący działanie lipotropowe, zapobiega stłuszczeniu wątroby, podobnie jak metionina i popularna w roślinach cholina; wpływa na przemiany tłuszczów, zapobiega zanikom mięśni, reguluje posaż treści pokarmowej w układzie trawiennym, ściśle współdziała z kwasem foliowym; nie rozpuszcza się w alkoholu, rozpuszczalny jest w wodzie.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z liści działają moczopędnie, przeciwbiegunkowe, napotnie, przeciwgorączkowo, antyseptycznie (hydrochinon powstający z arbutyny szczególnie silnie odkaża drogi moczowe i nerki), przeciwcukrzycowo (zmniejszają stężenie glukozy we krwi), odtruwające, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, żółciopędnie; pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i apetyt; regulują przemianę materii i trawienie. Kwas benzoesowy zawarty w roślinie działa wykrztuśnie.

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieciom i niemowlętom podawać jak napar z brusznicy.

Nalewka: pół szkl. liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub stosować zewnętrznie jako środek ściągający.

Intrakt: pół szkl. świeżych mielonych liści zalać 400 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Stosować jak nalewkę.

Wyciągi z owoców działają słabo moczopędnie, lekko odkażająco, przeciwcukrzycowo, odżywczo, wzmacniająco, odtruwające; poprawiają krążenie mózgowe i oczne, leczą biegunki i niestrawność.

Nalewka z owoców: pól szkl. suchych zmielonych owoców zalać 40C ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 15 ml w wodzie lub w mleku. Dzieciom podawać w mleku osłodzonym miodem.

Z owoców świeżych warto przyrządzić intrakt. Jeżeli do 100 ml intraktu lub nalewki damy 100 ml młodu i wymieszamy to uzyskamy alkoholmel Myrtilli o działaniu wykrztuśnym i wzmacniającym. Alkoholmel zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki tego preparatu.

Sok borówkowy.

Umyte świeże jagody przepuścić przez sokowirówkę lub lekko rozgnieść, zalać niewielka ilością wody (do połowy masy), zasypać małą ilością cukru, przykryć i pozostawić na 8 godz., po czym gotować borówki we własnym soku przez 10 minut; masę owocową przelać przez sito. Otrzymany sok dosłodzić (jeżeli na każdy 1 l soku damy 1 kg cukru tu otrzymamy syrop wzmacniający i wykrztuśny). Sok (syrop) zlać do słoiczków lub butelek i poddać pasteryzacji przez 20 minut w wodzie o temp. 80^o C. Pozostałą nam masę owocową przetrzeć przez sito nylonowe w celu uzyskania przecieru, który należy dosłodzić i poddać pasteryzacji.

Dżem z borówek i jabłek:

Składniki:

- 1 kg jagód

- 1 kg jabłek

- 1 kg cukru

Jagody opłukać, rozgnieść, dodać jedną czwartą litry wody, gotować 10 minut, przetrzeć przez sito, zmieszać z cukrem, smażyć kilka minut, włożyć jabłka nie bardzo dojrzałe, opłukane i pokrajane w plastry, smażyć aż jabłka będą miękkie i dżem odpowiednio gęsty. Gorący składać do słoiczków, zakręcać, zawinąć w gruby koc na 1 godz. - sucha pasteryzacja lub poddać pasteryzacji mokrej - włożyć do wody (tak aby woda pokrywała słoiczki) o temp. 80-90^o C, trzymać 20 minut w takiej wodzie.

Dżem borówkowe-gruszkowy.

Składniki:

- 1 kg borówek

- pół kg gruszek

- 50 dkg cukru

Jagody opłukać. Z cukru i 1 szkl. wody zrobić syrop, zagotować, wrzucić gruszki pokrojone na ćwiartki, oczywiście obrane i wydrążone z gniazda. Smażyć aż zmiękną i zrobią się niemal przeźroczyste, po czym dodać borówki i razem smażyć aż owoce staną się przeźroczyste, a sok wykaże oznaki krzepnięcia (trwa to ok. 30-40 min.). Gorący dżem składać do słoiczków, szybko zakręcać i poddać suchej lub mokrej pasteryzacji, podobnie jak dżem borówkowe-jabłkowy.

Konfitura z borówek.

Składniki:

- 1 kg borówek

- 1 kg cukru

- 1-2 szkl. soku z borówek (otrzymać z innej części owoców przy pomocy sokowirówki; może być sok jabłkowy, porzeczkowy lub inny owocowy).

Z 250-400 ml soku owocowego i 1 kg cukru przyrządzić ulep czyli syrop. Na gorący ulep wrzucić owoce borówki i jak tylko ulep pokryje owoce - odstawić pod przykryciem do następnego dnia. Nazajutrz owoce smażyć w ulepię aż będą przeźroczyste. Zimne składać do słoiczków i zakręcać. Tak przyrządzone konfitury nie wymagają pasteryzacji; należy je przechowywać w chłodnym miejscu; może to być lodówka.

 

 Buk zwyczajny – Fagus silvatica (Fagaceae)

Opis

Drzewo dorastające do 35 m wys.; korowina gładka, popielata lub popielato szara, lśniąca; pączki długi, zaostrzone, lancetowate; liście jajowato-eliptyczne, 5-10 cm dł., na brzegu orzęsione, krótkoogonkowe, z wierzchu żywozielone i połyskujące, spodem jaśniejsze; kwiatostany wyłącznie na pędach tegorocznych, pręcikowe, główkowate, długoszypułkowe, zwisające; słupkowe – dwukwiatowe, skierowane w górę; kwiat słupkowy o słupkach 3-komorowych, otoczonych wspólną miseczką powstałą przez zrośnięcie podkwiatków; owocem jest trójkanciasty orzech – bukiew, zamknięty w pękającej 4 klapami, kolczastej miseczce. Kwitnie w kwietniu i w maju. Drzewo często spotykane na całym obszarze Polski. W pd-wsch. Polsce liczne lasy bukowe.

Surowiec

Surowcem jest liść Folium Fagi i owoc – Fructus Fagi. Liście zbiera się wiosną i wczesnym latem, a orzeszki – bukwie – jesienią. Kolczastą miseczkę należy odrzucić, natomiast orzeszki trzeba wyprażyć (ale nie spalić!!!) na patelni lub blasze w piekarniku. Wyprażone bukwie najlepiej zmielić i przechowywać w szczelnych puszkach.

Liście najlepiej wysuszyć w normalnej temperaturze.

Lecznicze są także całe gałązki z młodymi listkami wiosennymi (otwierające się pączki) – Frondes Fagi, wysuszone w temperaturze pokojowej, a potem zmielone.

Skład chemiczny

Liście, pędy i orzeszki bogate są w związki fenolowe (kwas wanilinowy, synapowy, ferulowy), saponiny, flawonoidy (mirycetyna, kempferol, kwercetyna), garbniki i alkaloidy, fitochinony, tokoferole.

Bukwie zawierają 30-36% tłuszczowców, ok.. 23% białek, saponiny, kwas jabłkowy, cytrynowy, wanilinowy, 6% soli mineralnych, cukry, skrobię i alkaloid – faginę.

Fagina działa narkotycznie. Wysoka temperatura niszczy faginę, zatem orzeszki uprażone są jej pozbawione i można je bezpiecznie stosować.

Właściwości, działanie i zastosowanie

Napar z pędów i liści działa przeciwzapalnie, przeciwwysiękowo, przeciwalergicznie, uspokajająco, w dużych dawkach lekko nasennie i oszałamiająco, moczopędnie, przeciwkrwotocznie, silnie odkażająco. Uszczelnia naczynia krwionośne; wzmaga wydzielanie kwasu solnego, polepsza trawienie, zwiększa apetyt, likwiduje zaburzenia trawienne.

Wskazania: nadmierne krwawienia miesiączkowe, bezsenność, podenerwowanie, plamice żylaki, trądzik różowaty, skąpomocz, zaburzenia trawienne, biegunki, niestrawność, nieżyt jelit, nadciśnienie, obrzęki, gorączka, reumatyzm, choroba wrzodowa, koszmarne sny (?), stany zapalne gardła i jamy ustnej oraz przełyku, żołądka i jelit, rany (okłady z naparu), opryszczki (przemywanie nalewką), owrzodzenia, wypryski, oparzenia, liszaje, liszajce, łojotok, trądzik młodzieńczy, pryszcze w okresie miesiączkowania, w czasie ciąży, w okresie rozwoju i przekwitania.

Wymienione choroby skórne nie wystarczy jednak leczyć zewnętrznie (poprzez przemywanie nalewką bukową), ale również trzeba stosować ziółka wewnętrznie, które oczyszczą organizm ze szkodliwych produktów przemiany materii, uregulują metabolizm oraz trawienie i przyswajanie pokarmu; proponuję następującą mieszankę ziołową:

Rp. Mieszanka FAVUM czyszcząca krew z toksyn

Liść buku - 1 łyżka

Ziele fiołka trójbarwnego - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Ziele mniszka lub jego korzeń - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Surowce wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieciom podawać 50-100 ml, zależnie od wieku.

Napar z liści bukowych: 2 łyżki liści lub gałązek zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; dzieci ważące 10 kg - 28 ml, 15 kg - 42 ml, 24 kg - 68 ml, 32 kg -90 ml, 54 kg - 154 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka bukowa - Tinctura Fagi: pół szkl. liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki lub stosować zewnętrznie.

Odwar z orzeszków bukowych posiada wartość smakową, jest namiastką kawy: 2 łyżki zmielonych bukwi zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; posłodzić do smaku. Pić po śniadaniu lub kolacji 1 szkl. kawy bukowej. Odwar z bukwi, ale gorzki leczy znakomicie biegunkę, niestrawność i nieżyt jelit.

Kawa bukowo-zbóżowa: żyto, pszenicę i (lub) jęczmień oraz korzeń podróżnika cykorii w równych częściach wymieszać i wysypać na czystą patelnię (lub blachę); uprażyć na kolor brązowy; zmielić w młynku do kawy; dodać trochę wanilii, cynamonu i gałki muszkatołowej; przechowywać w szczelnym opakowaniu. 2 łyżki pysznej kawy bukowo-zbożowej zalać 200-300 ml wrzącej wody; gotować 3 minuty; odstawić na 5 minut; przecedzić; osłodzić do smaku. Warto pić z mlekiem i miodem przed snem.

Bukwica lekarska - Betonica officinalis (Labiatae)

Opis

Łodyga wzniesiona, zwykle pojedyncza, odstające, szorstko owłosiona; liście podłużnie jajowate, u nasady sercowate, tępe, brzegiem karbowane, owłosione lub nagie; liście dolne - długoogonkowe; liście górne - krótkoogonkowe; ulistnienie równoległe; kwiatostanem jest szczytowy nibykłos, w dolnej części przerywany, w postaci skupionych, gęstych nibyokółków; korona jasnopurpurowa, omszona; rurka korony bez pierścienia włosków, kutnerowato owłosiona; kielich o długich, płaskich ząbkach; pręciki nie odgięte, z pylnikami rozchylonymi pod kątem ostrym. Roślina wieloletnia dorastająca do 90 cm wys. Kwitnie od lipca do września. Występuje w lasach, w zaroślach, na śródleśnych łąkach okresowo wilgotnych, na brzegach polan, leśnych dróg i łąkowych; lubi gleby żyzne, humusowe, choć nie zawsze na takich rośnie.

Surowiec

Surowcem są liście lub po prostu całe ziele - Folium et Herba Betonicae. Liście zbiera się pod koniec wiosny i w początkach lata. Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia. Oba surowce suszy się w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny

Ziele i liście zawierają garbniki - do 15%, cholinę, gorycze, olejek eteryczny, betainy, kwasy, sole, witaminę C, irydoid, żywice, alkaloidy oraz flawonoidy.

Betainy - czwartorzędowe, amoniowe sole wewnętrzne aminokwasów; przez niektórych naukowców uważane za witaminy; działają żółciopędnie, żółciotwórczo i lipotropowo.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z bukwicy działają wykrztuśnie, przeciwbiegunkowo, przeciwreumatycznie, odkażająco, moczopędnie, żółciopędnie, uspokajająco; regulują przemianę materii i trawienie.

Wskazania: kaszel, wyczerpanie nerwowe, zaburzenia trawienia, nieżyty jelit i żołądka, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, bóle głowy, nieżyty układu oddechowego.

Napar: 2-3 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 roi; niemowlęta ważące 3 kg -6 ml, 4 kg - 8 ml, 5 kg - 10-11 mi, 7 kg - 15 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10 kg - 21 ml, 15 kg - 32 ml, 24 kg - 51 ml, 32 kg - 68 ml, 42 kg - 90 ml, 54 kg - 115 ml, 3-4 razy dz.

Intrakt: pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml gorącej wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz, po 1 łyżce w 50 ml wody. Z suchego ziela można przyrządzić nalewkę, ale ma ona kiepskie działanie lecznicze.

Alkoholmel Betonicae: do 100 ml intraktu wlać 100 ml miodu, dodać cynamonu i soku z cytryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki tego środka, działającego wykrztuśnie i wzmacniająco, a w dawce 2 łyżek - uspokajająco.

Syrop bukwicowy - Sirupus Betonicae: 1 szkl. zmielonego świeżego ziela zalać 200 ml wody: gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Do wywaru wlać 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny i wsypać dodatkowo 100 ml cukru (pół szkl.), wymieszać wszystko razem. Zażywać kilka razy dz. po 1-2 łyżki na wzmocnienie w chorobach zakaźnych. Wywar ze świeżego ziela można pić też kilka razy dziennie jako środek moczopędny (po 150-200 ml).

Miód bukwicowy: świeże ziele przemielić przez maszynkę do mięsa; na każdą 1 łyżkę czubatą masy roślinnej dać 1 łyżkę miodu i 1 łyżeczkę alkoholu lub gliceryny; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

Przetwory ze świeżego ziela są o wiele wartościowsze niż z suszu!.

Bylica boże drzewko - Artemisia abrotanum (Compositae)

Opis

Półkrzew lub krzew dorastający do 15 m wys., o silnym zapachu; liście sinozielone, spodem szaro owłosione, dolne podwójnie pierzaste, z równowąskimi odcinkami, górne pojedynczo pierzaste, 3-dzielne i nie podzielone, równowąskie; koszyczki kwiatowe drobne, prawie kuliste, zwisające, zebrane w ulistnione grona; wszystkie kwiaty w koszyczku rurkowate, bladożółtawe; kielicha brak; owocem jest niełupka. W Polsce rośnie na niżu na przychaciach, w starych ogrodach, w parkach, niekiedy uprawiany. Prawdopodobnie pochodzi z Hiszpanii.

Surowiec

W lecznictwie wykorzystuje się ziele (młode zielone gałązki) - Herba Abrotanii. Zbiera się je późną wiosną lub wczesnym latem rozkłada cienką warstwą na papierach lub siatkach, można także surowiec powiązać w pęczki i zawiesić na sznurku; suszy się je w normalnej temperaturze. Ziele bylicy bożego drzewka (Kawon) – opak. 50 g.

Skład chemiczny

W surowcu występują: olejek eteryczny - ok. 2%, garbniki, gorycze, kumaryny (umbeliferon, izofraksydyna, skopoletyna), flawonoidy (zwłaszcza rutozyd;, kwas kawowy, kw. chlorogenowy, abrotyna i składniki mineralne.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela bożego drzewka działają silnie żółciopędnie, przeciwzapalnie, przeciwrobaczo, wiatropędnie, przeciwbakteryjnie; zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, pobudzają apetyt, ułatwiają przyswojenie mleczka pokarmowego.

Wskazania: choroby wątroby, trzustki i pęcherzyka żółciowego, zaburzenia trawienne, nieżyty przewodu pokarmowego.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzątku; parzyć 20 minut; przecedzić Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci w wieku przedszkolnym - ok. 30 ml, w wieku szkolnym - 50-100 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka - Tinctura Abrotanii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce; dzieciom podawać pół łyżeczki nalewki 3-4 razy dz.

Ze świeżego ziela przyrządza się również intrakt zgodnie z przyjętą recepturą.

Bylica estragon (bylicy głupich) - Artemisia dracunculus sive Oligoporus condimentarius (Compositae)

Opis

Bylina dorastająca do 120 cm wys., aromatyczna; liście nie podzielone, lancetowate lub równowąskie, zwykle całobrzegie; koszyczki kwiatowe kuliste, drobne, liczne, zwisające, zebrane w luźną wiechę; kwiaty rurkowate, żółte, brzeżne - żeńskie, wewnętrzne - obupłciowe, bezpłodne; owoc - niełupka. Dziko rośnie na stepach i brzegach rzek na Ukrainie, w rejonach Kaukazu, w umiarkowanych klimatycznie strefach Azji i w Ameryce Północnej. U nas często uprawiana w ogródkach i na działkach.

Surowiec.

Surowcem jest ziele estragonu - Herba Dracunculi sive Herba Oligoporii condimentarii, zbierane w początkach lub w czasie kwitnienia. Estragon można pozyskać z uprawy lub kupić w sklepach zielarskich, bądź też w sklepach spożywczych. Estragon (Kawon) – opak. 50 g

Skład chemiczny

W zielu znajduje się olejek eteryczny - ok. 0,15-3,1%, kumaryny, garbniki, kwas askorbinowy, woski, karotenoidy, sterole, flawonoidy (głównie rutozyd) i kw. chlorogenowy.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela działają żółciopędnie, moczopędnie, odkażająco, rozkurczowo, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, rozgrzewająco, napotnie oraz trawiennie.

Wskazania: niedostateczne wydzielanie żółci, kamica żółciowa, choroby wątroby, zastoje żółci, zaburzenia trawienia, brak łaknienia, nieżyt przewodu pokarmowego i układu oddechowego, przeziębienie, zmarznięcie.

Napar, nalewkę, intrakt przyrządza się tak samo jak w przypadku bylicy bożego drzewka; podobnie się też dawkuje.

Estragon to cenna roślina przyprawowa, z której można przyrządzić ocet i olej estragonowy.

Ocet estragonowy - Aceti Dracunculi: pół szkl. suchego lub świeżego ziela zalać 300 ml octu spożywczego; macerować 14 dni; przefiltrować. Stosować jako przyprawę do galaret, barszczy, marynat, sosów, mięs i ryb. Estragon lub ocet estragonowy warto dodawać do kiszenia ogórków i kapusty; kiszonym produktom nadają one miły aromat, przyjemny smak, jędrność, a ponadto posiadają niezastąpione właściwości konserwujące. Rozcieńczonym octem estragonowym płukać można jamę ustną i gardło przy nieprzyjemnym zapachu i stanach zapalnych; ponadto przemywać skórę suchą, łojotokową i wrażliwą w celu jej zakwaszenia po umyciu zasadowym mydłem. W tym celu na łyżkę octu ziołowego należy przeznaczyć 150-200 ml wody przegotowanej.

Olej estragonowy - Oleum Dracunculi: pół szkl, świeżego lub suchego ziela zalać 200 ml gorącego oleju słonecznikowego lub sojowego (znakomita do tego celu jest również oliwa); macerować 14 dni; przefiltrować. Stosować jaka przyprawę lub zażywać doustnie (1-2 razy dz. po 1 łyżce) jako środek silnie żółciopędny i regulujący trawienie oraz wypróżnienia. Olej estragonowy leczy nieżyt żołądka, działa osłaniające na śluzówkę żołądka, a zastosowany zewnętrznie przyśpiesza gojenie się ran i oparzeń.

Bylica piołun - Artemisia absinthium. (!)

Opis

Bylina dorastająca do 100 cm wys., o silnej woni, szaro-filcowato owłosiona; liście jedwabisto-filcowate, 1-3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach podłużnie lancetowatych; koszyczki kwiatowe drobne, zwisłe, liczne, zebrane w wiechę; kwiaty tylko rurkowate, jasnożółte, zewnętrzne - żeńskie, wewnętrzne - obupłciowe; owoc - niełupka. Pospolita w całym kraju - po przydrożach, na nieużytkach, na ruinach starych domów i zamków, na zrębach, na polanach leśnych, w zaniedbanych ogrodach, przy wykopach, budowach i rzekach.

Surowiec

Surowcem jest ziele piołunu - Herba Absinthii, FP II,III,IV i V. W aptekach i sklepach zielarskich można kupić: Herba Absinthii - opak. 50 g /Herbapol, Kawon, Herba Lux). Ekspresówki z zielem piołunu wykazują niska wartość leczniczą.

Ziele zbiera się przed kwitnieniem lub w początkach kwitnienia: ścina się tylko górną część łodygi; surowiec suszy się w temp. 20-40^o C.

Skład chemiczny

Ziele zawiera związki gorczyczne (glikozydy gorczyczne) – absyntynę, anabsyntynę, artabsynę, garbniki, kwasy organiczne (np. bursztynowy), olejek lotny – do 1 %, sole potasowe, miedziowe i żelazowe, witaminę C, karoten, żywice, triterpeny i flawonoidy. W skład olejku eterycznego piołunowego wchodzą między innymi: tujon, azulen, pinen, felandren, keton D-tujon, tujol i kadinen.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela piołunu działają rozkurczowo, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwbólowo, żółcio-pędnie i -twórczo, moczopędnie, przeciwrobaczo i uspokajająco; poza tym wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, zwiększają odporność organizmu na choroby, pobudzają apetyt, stymulują trawienie, ogólnie wzmacniają, poprawiają samopoczucie, likwidują nieprzyjemny zapach z przewodu pokarmowego. Zewnętrznie wyciągi z piołunu stosuje się do okładów na trudno gojące się rany, na oparzenia, na owrzodzenia, na liszaje i do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych i ropnych. Piołun pobudza i reguluje krwawienia miesiączkowe, prawdopodobnie wpływa na gruczoły dokrewne, pobudzając ich funkcje wydzielnicze, a przez to i przemianą materii.

Wskazania: skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, brak miesiączki przy wykluczeniu ciąży, choroby zakaźne (np. grypa, angina), rekonwalescencja, przeziębienie, choroby wątroby (np. bóle, stany zapalne, żółtaczka, niewydolność) i pęcherzyka żółciowego (kamica, zastoje żółci, stany zapalne), brak apetytu, choroby skórne (np. łuszczyca, trądzik różowaty) i trzustki, zaburzenia hormonalne i trawienne oraz metaboliczne, niedokrwistość (niektórzy zielarze uważają, że piołun zwiększa liczbę erytrocytów i stężenie hemoglobiny we krwi), niedokwaśność, bóle brzucha, stany zapalne układu pokarmowego, zaparcia i in.

Przeciwwskazania: ciąża, krwawienia z przewodu pokarmowego, obfite miesiączki, laktacja.

Napar: 2 łyżki suszu zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 100 ml; dzieci od 10 r ż, do 12 lat – 34 ml, od 13 do 14 lat – 60 ml, 2-3 razy dz, po jedzeniu lub w razie potrzeby przed posiłkiem.

Nalewka piołunowa - Tinctura Absinthii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce. Dzieciom wyciągów alkoholowych nie podawać !.

Intrakt - Intractum Absinthii; pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml gorącej wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Uwaga ! Kuracja piołunowa nie może trwać dłużej niż 15 dni; po 7-dniowej przerwie można leczenie powtórzyć.

Jak wiemy w zielu występuje tujon. Co to jest tujon?

Tujon – C₁₀H₁₆O, keton terpenowy dwupierścieniowy, jest składnikiem psychoaktywnym, zbliżony strukturą przestrzenną do tetrahydrokanabinolu - THC. Tetrahydrokanabinol jest podstawowym składnikiem haszyszu. Tujon i THC są ligandami tego samego receptora w ośrodkowym układzie nerwowym. Absyntyna i anebsyntyna to izomery tujonu. Związki te dobrze rozpuszczają się w alkoholu, czyli szczególnie dużo jest ich w nalewce i w intrakcie z piołunu. Długotrwałe stosowanie piołunu w postaci wyciągów alkoholowych doprowadza do uzależnienia, a następnie do psychicznych i nerwowych zaburzeń oraz do napadów padaczkowych. Przewlekłe zatrucie piołunem określa się mianem absyntyzmu. Wodne wyciągi z bylicy piołunu w dużych dawkach i często stosowane powodują bóle i zawroty głowy, a u kobiet w ciąży - poronienie. Absyntyzm objawia się niepokojem, wymiotami, drżeniem, utratą świadomości, psychozą i stanem podniecenia.

Bylica pospolita - Artemisia vulgaris

Opis

Bylina dorastająca do 1,5 m wys. o łodygach zwykle czerwono nabiegłych; liście pierzastodzielne z wierzchu ciemnozielone, spodem białawo-wełniste, o odcinkach podłużnych, głęboko o odległe piłkowanych; koszyczki kwiatowe drobne, liczne, zebrane w wiechę; kwiaty tylko rurkowe, żółte lub czerwone, brzeżne - żeńskie, wewnętrzne - obupłciowe; owocem jest niełupka. Pospolita w całym kraju. Kwitnie od lipca do września. Rośnie na ruinach, przy budowach, w zaniedbanych ogrodach i sadach, na nieużytkach, przy drogach; lubi gleby świeże, ciężkie, nowo usypane, gliniaste, kamieniste, potrafi rosnąć w ruinach domów, gdzie przeważają cegły, tynk i kamienie; nie brakuje jej też nad brzegami rzek.

Surowiec

Surowcem jest ziele - Herba Artemisiae, które zbiera się przed, w początkach lub w czasie kwitnienia; ścina się górne odcinki pędów.

Skład chemiczny

Ziele zawiera olejek eteryczny - ok. 0,2-0,3% (tujon, izotujon, cyneol, pinen, kemfen, borneol), inulinę - ok. 9%, gorycze, żywice, kwasy, sterole, absyntynę, sole mineralna, flawonoidy i garbniki.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z bylicy posp. działają żółciopędnie, rozkurczowo, moczopędnie, wzmacniająco, przeciwzapalnie, odkażająco, wykrztuśnie, trawiennie; pobudzają apetyt, regulują wypróżnienia, pobudzają krwawienie miesiączkowe; działają tonizująco na naczynia krwionośne.

Wskazania: zaburzenia trawienia, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, zaparcia, biegunki, nieżyty jelit i żołądka oraz układu oddechowego, niedokwaśność treści żołądkowej, skąpomocz, skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, osłabienie, choroby zakaźne i skórne.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci od 6 do 7 r. ż. 32 ml, od 8 do 10 r. ż. - 40 ml, od 11 do 13 r. ż. - 50 ml, od 14 do 15 r. ż. - 70 ml, 2-3 razy dz.

Nalewka - Tinctura Artemisiae; pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10-15 ml»

Ze świeżego ziela można też przyrządzić intrakt i zażywać go jak nalewkę. Bylica pospolita ma podobne działanie lecznicze jak bylica piołun lecz jest znacznie od niego bezpieczniejsza.

Brzoza brodawkowata i brzoza omszona - Betula verrucosa et Betula pubescens (Betulaceae)

Opis

Brzozy to drzewa dorastające do 20 m wys., o charakterystycznej białej łuszczącej się korowinie; kwiaty zebrane są w bazie ułożone z trójkwiatowych wierzchotek; kwiat pręcikowy osadzony w kącie przysadki ma dwa listki okwiatu i dwa rozwidlone dwudzielne pręciki; wierzchotka wyrasta w kącie listka okrywowego - podsadki; kwiaty żeńskie nie mają okwiatu; przysadki kwiatów zrastają się z podsadką wierzchotki; środkowe kwiaty pręcikowe i słupkowe nie mają przysadek; słupki mają dwukomorowe dolne zalążnie i dwa długie znamiona; owoce są maleńkimi jednonasiennymi oskrzydlonymi orzeszkami, rozsiewającymi się za pomocą wiatru. Kwitną w kwietniu i maju; walcowate owocostany dojrzewają i rozpadają się w sierpniu i we wrześniu. Brzoza omszona różni się od brzozy brodawkowatej (białej, zwisłej) omszonymi młodymi gałązkami, odwrotnie jajowatymi liśćmi, bardziej sztywnymi gałęziami, białą koroną w dolnej części pnia.

Surowiec

Brzozy dostarczają pączków - Gemmae, liści - Folium, kory - Cortex i soku - Succus Betulae, FP II, III, IV i V.

Succus Betulae /Phytopharm/ (płyn 45 i 100 g) et Folium Betulae (opak. 20, 25 i 50 g)/Herbapol, Herba Lux, Kawon, Elanda, Zioła Lecznicze Boguccy/ można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Cortex et Gemmae Betulae trzeba samemu zebrać ze stanu naturalnego.

Liście zrywa się w maju, gdy są jeszcze młode i lepkie, ale i późniejsze są dobrym surowcem zielarskim. Suszy się je w normalnej temperaturze. Dobrze wysuszone liście mają zielony kolor, słaby i przyjemny zapach i gorzkawy, cierpki smak, zaciśnięte w dłoni kruszą się z szelestem. Korę pozyskuje się wiosną, na przedwiośniu lub w jesieni, z młodych gałęzi i pni, mowa tu o korowinie, a nie o białej błonce pokrywającej korek. Korę suszy się w normalnej temp. lub lepiej w lekko ogrzanym, otwartym piekarniku; korę można zastąpić cienkimi gałązkami zbieranymi wraz z pączkami wiosną. Po wysuszeniu całe gałązki należy rozdrobnić. Pączki zbiera się wiosną przed rozwinięciem lub w I fazie rozkwitu.

Skład chemiczny

Surowce zawierają związki flawonoidowe (3-galaktozyd kwercetyny, 3-di-galaktozyd mirycetyny, garbniki, saponiny, trójterpeny, olejek eteryczny, wit. P i C, sole mineralne, betulinę i kwasy organiczne. Kora zawiera dużo betuliny i żywicy.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z brzozy zwiększają wydalanie moczu, a wraz z nim jonów sodu, chloru i kwasu moczowego (odkwaszają organizm), regulują przemianę materii, odtruwają organizm (wywierają wybitne działanie oczyszczające organizm ze szkodliwych produktów), ochraniają miąższ wątroby, ogólnie wzmacniają, działają silnie napotnie (zwłaszcza kora i całe gałązki), przeciwobrzękowo, przeciwgośćcowo, żółciopędnie, przeciwtrądzikowo, zapobiegają kamicy moczowej i żółciowej, uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, regulują trawienie.

Wskazania: skąpomocz, kamica moczowa, zapalenie nerek, moczowodów i pęcherza moczowego, kamica żółciowa, skaza dnawa (artretyzm), obrzęki, nadmierna ilość kwasu moczowego, sodu i chloru (chlorku sodowego) w organizmie, reumatyzm, choroby skórne (np. trądziki, łuszczyca, wypryski), uczulenie, zatrucia, uszkodzenie wątroby, wadliwa przemiana materii, otyłość, osłabienie, złe samopoczucie, rekonwalescencja, choroby zakaźne, gorączka, przeziębienie.

Napar: 2 łyżki suchych liści lub pączków zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3 kg - 8,5 ml, 4 kg - 11 ml, 5 kg - 14 ml, 6 kg - 17 ml, 8 kg -22 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące; 10 kg - 28 ml, 15 kg - 40 ml, 23 kg -65 ml, 32 kg - 91 ml, 42 kg - 120 ml, 54 kg - 154 ml, 3-4 razy dz.

Intractum Betulae: pół szkl. świeżych zmielonych liści lub świeżych półotwartych pączków brzozowych zalać 300 ml gorącej wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz, po 15 ml w 50 ml wody; dzieci ważące 10-12 kg - 2 ml, 13-15 kg - 3 ml, 16-18 kg - 4 ml, 19-21 kg - 4,5-5 ml, 22-24 kg - 5 ml, 25-27 kg - 6 ml, 28-30 kg - 6,5-7 ml, 32-35 kg - 7,5 ml, 36-42 kg - 8-8,5 ml, 43-49 kg - 9 ml, 54 kg - 11-12 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Kora, podobnie jak gałązki są silnym środkiem moczopędnym, napotnym, przeciwgorączkowym, przeciwobrzękowym, uspokajającym, hipotensyjnym (obniżającym ciśnienie krwi), przeciwbólowym, żółciopędnym i oczyszczającym. Polecam ją stosować przy chorych zatokach, bólach głowy, zatruciach, nadciśnieniu, wszelkich chorobach skórnych i zakaźnych, gorączce, przeziębieniu, kamicy moczowej i żółciowej, obrzękach, niewydolności krążenia, wyczerpaniu nerwowym, osłabieniu i wielu innych chorobach. Wyciągi z kory i gałązek są mocnym lekiem i wyjątkowo skutecznym. U niektórych osób zaobserwowałem, iż wyciągi z kory i gałązek za każdym razem po wypiciu przyczyniały się do wydalenia piasku i bardzo drobnych kamieni moczowych wraz z moczem. Szczególnie intensywnie proces ten zachodził, gdy korę brzozy zmieszałem z korą wierzby i z korą bzu czarnego lub hebdu w równych częściach: 1 łyżka kory brzozowej, 1 łyżka kory wierzbowej, 1 łyżka kory z bzu; surowce wymieszać i zalać 400 ml wody; gotować 10 minut (uzupełniać wyparowaną wodę); odstawić na 30 minut; przecedzić; pić co 3 godz. po 100 ml; stosować tak przez 5 dni, potem pić 2 razy dz. po 200 ml przez 7 dni; w razie potrzeby kurację powtórzyć; proponuję równocześnie pić 3 razy dz. napar z glistnika w ilości 100 ml, który jest silnym spazmolitykiem rozkurczającym drogi moczowe co ułatwia sprawę, a przy tym działa też moczopędnie i przeciwkamiczo; kuracja zupełnie nieszkodliwe. Przedstawiona mieszanka działa silnie przeciwgorączkowo, przeciwbólowe i napotnie.

Odwar: 3 łyżki rozdrobnionej kory lub gałązek zalać 400 ml wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 4 razy dz. po 100-150 ml; dzieciom podawać 30-50-100 ml, zależnie od wieku. Zmiana barwy odwaru i moczu na czerwoną lub brunatną jest zjawiskiem normalnym.

Sok kupiony w aptece pije się 4 razy dz. po 1 łyżeczce lub 1 łyżce w 50 ml wody. Osoby leczące się sulfonamidami (Biseptol, Amidoxal, Merafin, Urenil itd.) oraz antybiotykami powinny pić sok brzozowy, napar z liści lub odwar z kory brzozowej, co zapobiegnie powstaniu objawów niepożądanych lub ubocznych.

W odwarze z kory można płukać chore, przetłuszczające się włosy oraz z łupieżem, po każdorazowym umyciu. Odwar z kory znakomicie leczy też stany zapalne gardła i jamy ustnej.

Okłady na oczy z naparu brzozowego lub odwaru z kory działają przeciwzapalnie, odkażająco i przeciwropnie (okład trzymać 5 minut i stosować 3-4 razy dz. przy stanach zapalnych i ropnych spojówek, gałki ocznej itd.).

Cebula - Allium cepa (Liliaceae)

Opis

Cebula zwyczajna jest w naszym klimacie rośliną dwuletnią, która w pierwszym roku wegetacji tworzy pęd spichrzowy zwany cebulą, a w drugim roku wegetacji kosztem substancji zapasowych zgromadzonych w cebuli wyrasta pęd kwiatostanowy z kwiatami, a następnie z owocami. Pęd kwiatostanowy ma postać pustego walca wysokości 0,90-1,20 m na szczycie którego osadzony jest główkowaty baldach, początkowo okryty dwiema lub trzema okrywami. Liczba kwiatów wynosi od 50 do 1000. Roślina uprawiana.

Surowiec

Surowcem jest cała roślina, zwłaszcza jednak cebula - Bulbus Allii cepae sive potius Bulbus Cepae.

Skład chemiczny.

Cebula zawiera dwusiarczek alilo-propylowy, siarczki (fitoncydy), wit. C (18-33 mg/100g), wit. B- (50 mg/100g), karotenoidy (4 mg/100g), cukrowce (ok. 10-11%), tlenek wapnia (ok. 20%), kw. cytrynowy, kw. jabłkowy, olejek eteryczny (0,3-0,5%), tłuszcz (0.1%), flawonoidy -spireozyd, kwercetyno-3-glukozyd, kwercetyno-3,4-diglukozyd, kwercetyno-7,4-diglukozyd oraz sole mineralne (sole fluoru, jodu, siarki, żelaza, magnezu, sodu, fosforu, wapnia, potasu i cynku).

Działanie i zastosowanie

Rp. Miodek cebulowy

Pół szkl. miodu i pół szkl. soku z cebuli (otrzymać przy pomocy sokowirówki lub wycisnąć z miazgi utartej na tarce) - zmieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce w uporczywym suchym kaszlu, w anginie, w grypie, w zapaleniu oskrzeli, w skąpomoczu, w zaburzeniach trawiennych, w przeziębieniu i w okresie rekonwalescencji.

Tartą cebulą przykładać na rany, ropnie i czyraki oraz owrzodzenia i opryszczki.

Miodek cebulowy polecam stosować w każdej chorobie zakaźnej. Działa on ogólnie wzmacniająco, lekko moczopędnie, napotnie, odkażająco, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, żółciopędnie i trawiennie, likwiduje wzdęcia i biegunki.

Nalewka cebulowa - Tinctura Cepae; pół szkl. tartej lub mielonej cebuli zalać 400 ml wódki; macerować 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz, po 1 łyżeczce. Można ją zmieszać z miodem w proporcji 1:1 uzyskując Alkoholmel Cepae, znakomity na kaszel oraz środek wzmacniający.

Rp. Odżywka do włosów.

50 ml nalewki cebulowej, 50 ml nalewki (soku lub intraktu) z liści brzozy i 50 ml nalewki pokrzywowej zmieszać razem. Płyn wcierać we włosy 5 minut, na 8 godzin przed umyciem; kuracja powinna trwać 21 dni (21 zabiegów), potem przerwa 15-dniowa i zabieg można powtórzyć. Odżywka cebulowo-brzozowo-pokrzywowa zawiera wiele witamin i soli mineralnych oraz innych ciał czynnych, które doskonale wnikają we włosy i w skórę, zapobiegają wypadaniu włosów, odżywiają je, wzmacniają, nadają im połysk, przeciwdziałają tworzeniu się łupieżu. Z tego względu, że odżywka posiada silny zapach należy ją wetrzeć we włosy każdego wieczoru, nakryć je folią, a rano umyć włosy szamponem ziołowym.

Rp. Krem cebulkowy na plamy i cellulitis

Sok z cebuli świeżej 15 ml

Olejek cytrynowy – 1 ml

Olejek herbaciany 1 ml

Olejek cedrowy lub cyprysowy – 1ml

Maść allantoinowa (np. Alantan, Alantavit) – 2 tubki

Krem Nivea 2 op. ok. 50 g (ok. 100 g)

Maść z wit. A – 1 tubka

Glicerol – 10 ml

Olej rycynowy – 10 ml

Składniki ucierać na ciepło aż do połączenia. Sok z cebuli najpierw wymieszać z gliceryną i olejkami, potem olejem rycynowym i maściami oraz kremem.

Działanie: wygładzające, przeciwzapalne, odżywcze, rozmiękczające, regenerujące, odkażające, regulujące pigmentację skóry, przeciwwągrowe. Zapobiega cellulitis i plamom na skórze.

Centuria pospolita - Centaurium umbellatum (Gentianaceae)

Opis

Roślina dwuletnia dorastająca do 50 cm wys.; liście dolne odwrotnie jajowate, w różyczce, górne jajowatopodługowate; kwiaty w dość gęstych podbaldachach; kielich rurkowaty, głęboko 5-dzielny; korona różowoczerwona, lejkowata; w górze rozpostarta, o 5 łatkach; pręcików 5 przyrośniętych do korony; słupek 1; owoc - torebka. Kwitnie w czerwcu i w lipcu. W Polsce pospolita na całym obszarze; rośnie na łąkach, na suchych zboczach i w zaroślach.

Surowiec

Surowcem jest ziele - Herba Centaurii umbellati, FP III,IV i V. Ziele można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Surowiec zbiera się na początku lub w czasie kwitnienia, zanim jednak liście z rozetki odziomkowej zaczną żółknąć; suszy w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny

W zielu znajdują się: glikozydy (erytauryna, erytrocentauryna, amarogentyna), alkaloidy (erytrycyna czyli gencyanina), flawonoidy, kw. askorbinowy, kw. oleanolowy, zw. żywicowe, woski, garbniki, cukrowce i sole.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela centurii działają wiatropędnie, żółciopędnie, antyseptycznie, pobudzają apetyt, likwidują niesprawność i nieżyty jelit oraz żołądka, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, obniżają ciśnienie krwi, leczą zgagę.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia trawienia, nadciśnienie, kamica i stany zapalne pęcherzyka żółciowego, zastoje żółci.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -5 ml, 5-6 kg - 7-8 ml, 7-8 kg - 10,7 ml -10 kg - 12-13 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 15-18 kg - 21-25 ml, 20-25 kg - 28 ml, 30-35 kg - 42 ml, 40-45 kg - 57-60 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka centuriowa - Tinctura Centaurii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki.

Rp. Mikstura CP na wrzody i zapalenie przewodu pokarmowego

Napar z ziela centurii - 50 ml

Odwar z korzenia babki - 100 ml

Płyny wymieszać i wypić; stosować 3-4 razy dz. Dzieciom podawać 50-100 ml płynu 3-4 razy dz..

Wskazania: zgaga, zaparcia, nieżyt jelit, niestrawność, biegunka, choroba wrzodowa.

Rp. Mikstura CVC uspokajająca i obniżająca ciśnienie krwi

Nalewka centuriowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Wskazania: nadciśnienie, zdenerwowanie, lęk, histeria, nerwica serca, kamica pęcherzyka żółciowego, brak żółci, zastoje żółci, niewydolność wątroby, ból brzucha, wzdęcia, brak łaknienia, niepokój wewnętrzny.

Chaber - Centaurea (Compositae)

Opis

1. Chaber bławatek - Centaurea cyanus czyli błękitny - roślina roczna lub dwuletnia, dorastająca do 80 cm wys., liście równowąsko- lub wąsko-lancetowate, dolne niekiedy pierzastodzielne; koszyczki kwiatowe na szczycie łodygi; kwiaty wszystkie rurkowate, brzeżne większe, płonne, niebieskie, wewnętrzne mniejsze, obupłciowe, płodne, ciemnofioletowe; owoc - niełupka z puchem kielichowym. Roślina pospolita w całej Polsce. Występuje w zasiewach zbóż ozimych, na miedzach i przydrożach. Kwitnie od maja do października.

2. Chaber łąkowy (przestrzelon) - Centaurae jacea - roślina wieloletnia dorastająca do 80 cm wys.; liście środkowe i górne nie podzielone, lancetowate lub jajowate, całobrzegie lub ząbkowane, lub głębiej wcinane, dolne - zatokowo-pierzaste; koszyczki z kulistą okrywą; kwiaty brzeżne, lejkowate, płonne, nijakie, środkowe rurkowate, liliowopurpurowe; owoce to niełupki odwrotnie jajowate. Gatunek bardzo zmienny, wytwarza liczne formy i odmiany w zależności od warunków ekologicznych. Występuje na łąkach, pastwiskach, na suchych zboczach, na przydrożach, na opuszczonych polach; lubi gleby ciężkie, tłuste, gliniaste. Kwitnie od czerwca do października,

Nie mylić (!) z chabrem drakiewnikiem (świerzbiec) - C. scabiosa - liście nierówno podwójnie lub pojedynczo pierzasto-sieczne; kolor kwiatów purpurowy; kwitnie od lipca do września; wys. do 100 cm.

Surowiec

Surowcem jest kwiat chabra - Flos Centaureae lub dokładniej określmy nazwę zależnie od gatunku od którego kwiat pochodzi; Flos Cyani lub Flos Jeceae. Zrywa się kwiaty tylko świeżo rozkwitłe lub dopiero rozkwitające. Kwiaty suszy się wyłącznie w ciemnym miejscu rozłożone cieniutką warstwą na papierze. Surowiec po rozdrobnieniu przechowywać w światłoszczelnych opakowaniach.

Skład chemiczny

W kwiatach występują flawonoidy, glikozydy (centauryna, cichoryna, cyanina - do 0,7% - wrażliwe na światło !), sole mineralne – 11% (magnezowe, manganowe, potasowej, kw. askorbinowy, śluzy, garbniki i kw. kawowy.

Cyanina zwana także cyjaniną - w hydrolizie daje nam aglikon cyjanidynę i glukozę.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z chabrów działają żółciopędnie, osłaniające (powlekające), przeciwbakteryjnie, przeciwkaszlowo, przeciwzapalnie, uspokajająco, moczopędnie, lekko napotnie; regulują wypróżnienia i pobudzają krwawięnia miesiączkowe.

Wskazania: skąpomocz, obrzęki, zaburzenia trawienia, nieżyt przewodu pokarmowego, zapalenie nerek, stany zapalne spojówek;, zmęczenie oczu, kaszel, przeziębienie, bezsenność u niemowląt, skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, stany zapalne gałki ocznej i gardła, zaparcia.

Napar: 2 łyżki kwiatów zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml} niemowlęta - 6-7 ml; dzieci - 50-100 ml, 3-4 razy dz.

Na chore oczy robić okłady z naparu 3 razy dz. po 5 minut lub dłużej. Niemowlętom przemywać oczy słabym naparem chabrowym (1 łyżka na 200 ml wrzątku).

Nalewka chabrowa - Tinctura Centaureae: pół szkl. suchych kwiatów zalać 300 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce w 50 ml wody. Nalewką przemywać skórę w celu jej wybielenia i odkażenia. Zastosowana zewnętrznie działa przeciwzapalnie. Zażyta doustnie działa żółciopędnie, moczopędnie, uspokajająco.

Rp. Mikstura ACCT

Napar z piołunu - 20 ml

Napar z chabra - 50 ml

Napar z glistnika - 50 ml

Napar z wrotycza - 30 ml

Płyny wymieszać i wypić od razu. Stosować rano i wieczorem.

Wskazania; brak miesiączki, skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, kolka żółciowa i jelitowa, nerwica żołądka, niedostateczne wydzielanie żółci, choroby trzustki i wątroby, silne zaburzenia trawienne.

Uwaga ! Lek silny.

Cykoria podróżnik - Cichorum intybus (Compositae)

Opis

Bylina dorastająca do 120 cm wys., szorstko owłosiona; liście dolne w różyczce, zatokowo-pierzasto wykrawane, łodygowe - podługowate lub lancetowate, najwyższe - całobrzegie; koszyczki kwiatowe na szczytach gałązek i w kątach górnych liści; kwiaty jasnoniebieskie (lub błękitno-fioletowe), rzadko białe lub różowe, wszystkie języczkowate, obupłciowe, zewnętrzne - duże; owoc - niełupka z wieńcem łuseczek na szczycie. W Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich; rośnie na zboczach, po przydrożach, na łąkach, na pastwiskach i niekiedy na stanowiskach kamienistych. Kwitnie od lipca do września. Roślina azotolubna.

Surowiec

Surowcem są: korzeń, ziele i kwiat (koszyczki) cykorii - Radix, Herba, Flos (Anthodium) Cichorii. Ziele zbiera się w początkach i w czasie kwitnienia, kwiaty - gdy są rozwinięte, a korzeń - w jesieni. Surowce suszy się w temp. do 40^o C. Jedynie korzeń można suszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do 60^o C. Radix Cichorii można nabyć w sklepach zielarskich /Flos, Kawon, Herba Lux/ - op. 25 i 50 g.

Skład chemiczny

W korzeniu i zielu znajdują się następujące substancje chemiczne: inulina - do 20%, glikozyd - intybina - do 2%, garbniki – 0,2%, cholina – 0,2 g/100 g, cukry redukujące - do 15%, kw. askorbinowy, kw. chlorogenowy, kw. izochlorogenowy, kw. cykoriowy, kw. kawowy, laktucyna, ester kw. paraoksyfenylo-szczawiowego, alkohol trójterpenowy, taraksasterol.

W kwiatach występują glikozydy kumarynowe - cykoryna i eskulina. Ziele oprócz wyżej wymienionych składników zawiera witaminy z grupy B oraz sole żelaza, sodu, potasu, manganu, wapnia i fosforu.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z kwiatów działają lekko uspokajająco na centralny układ nerwowy, tonizująco na serce; zmniejszają przepuszczalność naczyń krwionośnych, działają przeciwzapalnie, lekko moczopędnie i słabo odkażająco.

Napar: 2 łyżki kwiatów zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz, po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8-9 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 ml - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 32 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35 -40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-4 razy dz.

Wyciągi z ziela i korzenia działają podobnie lecz silniej: przeciwzapalnie, uspokajająco, antyseptycznie, żółciopędnie, wzmacniająco, moczopędnie, odtruwająco; regulują przemianę materii, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, zwiększają apetyt, regulują ciśnienie krwi, polepszają trawienie, ułatwiają przyswojenie mleczka pokarmowego.

Wskazania: choroby zakaźne, skórne, wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, stany zapalne układu pokarmowego, nieżyt żołądka i jelit, niestrawność, osłabienie, skoki ciśnienia krwi, stany ozdrowieńcze, brak łaknienia, zaburzenia trawienia, metabolizmu, hormonalne, reumatyzm, dna, zapalenie gruczołów limfatycznych, wyczerpanie nerwowe, stres, skąpomocz, kamica moczowa, pękanie naczyń krwionośnych, choroby oczu (okłady i jednoczesne picie naparu lub nalewki).

Napar: 2 łyżki ziela lub korzenia zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawkować jak napar z kwiatów.

Odwar: 2 łyżki korzenia zalać 400 ml wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawkować jak napar z kwiatów.

Intrakt cykoriowy - Intractum Cichorii: pół szkl. świeżego zmielonego korzenia lub ziela zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni prze filtrować. Zażywać 3 razy dz. po 15 ml lub stosować zewnętrznie.

Nalewka cykoriowa - Tinctura Cichorii: pół szkl. suszu zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 15 ml.

Alkoholmel Cichorii wzmacniający i uspokajający (reguluje też ciśnienie krwi i wzmacnia serce): do 100 ml intraktu lub nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki tego środka.

Rp. Mikstura CAAV uspokajająca

Nalewka z cykorii (we wszystkich przypadkach może być oczywiście intrakt) - 10 ml

Nalewka z arniki - 10 ml

Azulan - 5 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Valeriana - 10 ml

Płyny wymieszać.

Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml; dzieci 6-8 letnie - 3 ml, 9-10 letnie - 4 ml, 11-12 letnie - 5 ml, 13-14 letnie -6 ml, 15-16 letnie - 7-8 ml, 2-3 razy dz. (w razie ostrych stanów dawkę zwiększyć o 50%).

Wskazania: bezsenność, podenerwowanie, niepokój, lęk, nerwice, kłucie

w sercu, nadciśnienie, zaburzenia trawienia.

Zewnętrznie do przemywania: opryszczki, trądzik różowaty i młodzieńczy,

owrzodzenia, oparzenia, pryszcze, siniaki, rany.

Rp. Mikstura CVPC na nadciśnienie i nerwice

Nalewka cykoriowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Wymieszać płyny. Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml; dzieci od 7 do 8 r. ż. - 3,5 ml, 9-10 r. ż. - 4 ml, 11-12 r. ż. - 5 ml, 13-14 r ż. - 7 ml od 15 do 16 r. ż. - 8 ml, 2-3 razy dz.

Wskazania: skoki ciśnienia krwi, kolki, bóle brzucha, nerwice narządowe, zaburzenia trawienia.

Czeremcha zwyczajna Prunus padus L. (Rosaceae)

Opis

Krzew lub drzewo do 15 m wys.; liście podłużnie-odwrotnie-jajowate lub eliptyczne, brzegiem ostro piłkowane, przy roztarciu wydzielające miły specyficzny zapach; kwiaty silnie pachnące, skupione w długich zwisających gronach; kielich 5-działkowy; korona biała, 5 płatkowa; owoc - czarny pestkowiec. W Polsce występuje na niżu i w niższych położeniach górskich; rośnie w lasach, przy bagnach i mokradłach, nad brzegami jezior, przy rzekach i strumieniach; w niektórych miejscach występuje wyjątkowo licznie. Kwitnie od kwietnia do maja.

Surowiec

Surowcem są: kwiat, kora i owoc - Flos, Cortex et Fructus Padli. Korę pozyskuje się wiosną lub jesienią (posiada mocny migdałowo-waniliowy, nieco drapiący zadach) i suszy w normalnej temperaturze; można ją dosuszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do 60^o C. Przechowywać w szczelnym opakowaniu. Kwiat zbiera się w I fazie rozkwitu; ścina się całe pęki kwiatów - kwiatostany, całe suszy w normalnej temp. i potem mieli. Owoce zbiera się tylko dojrzałe i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C; po wysuszeniu owoców nie wolno rozdrabniać!.

Skład chemiczny

Kora zawiera nitrylozyd - prunazynę, alkohol cyjanowy - pruniol, garbniki, sitosterol, lupeol, nonakosan i klimarynę. Są to substancje aromatyczne wykazujące wyjątkowo silne działanie antybiotyczne - fitoncydy.

Owoce zawierają cukry - do 5%, dużo garbników, olejek eteryczny, kwasy organiczne, witaminy i sole mineralne; są bogate w pektyny.

Kwiaty mają podobny skład do kory, ale posiadają dodatkowo flawonoidy i dużo olejku eterycznego

Działanie j zastosowanie

Wodny wyciąg z kwiatów i z kory działa silnie wykrztuśnie, uspokajająco, odkażająco, moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwobrzękowo, przeciwreumatycznie, przeciwzapalnie, hipotensyjnie, żółciopędnie; reguluje przemianę materii. Kwiaty działają lekko przeczyszczająco, a kora przeciwbiegunkowo. Wywierają silny wpływ przeciwtrądzikowy.

Wskazania: choroby zakaźne, nadciśnienie, zaburzenia metaboliczne, niedostateczne wydzielanie i zastoje żółci, choroby wątroby, stany zapalne i zakażenia układu oddechowego i pokarmowego oraz układu moczowego, nieżyty jelit i żołądka, ból brzucha, przeziębienie, gorączka, reumatyzm, obrzęki, zapalenie gardła, choroby skórne, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, zaburzenia trawienia, zapalenie przydatków, trudny okres po- i przekwitania, upławy (picie odwaru z kory z jednoczesne stosowanie nasiadówek).

Odwar: 3 łyżki kory zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz.

Napar: 2 łyżki kwiatów zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz, po 100-150 ml; dzieciom podawać tyle co odwaru z kory, zależnie od wagi ciała.

Syrop czeremchowy - Sirupus Padii: 1 szkl. kwiatów i 1 szkl. mielonych gałązek zalać 3 szkl. wody; zagotować, odstawić, wlać 100 ml wódki; pozostawić pod przykryciem na 30 minut; przefiltrować przez gazę; wlać 200 ml miodu naturalnego, wsypać 250 ml cukru, 30 g gliceryny i sok z dwóch cytryn, starannie wymieszać. Przechowywać w butelkach w ciemnym miejscu. Zażywać 4-6 razy dz. po 1-2 łyżki przy przeziębieniu, nieżytach dróg oddechowych i kaszlu.

Odwarem z kory płukać jamę ustną, gardło, wargi sromowe i pochwę (dobre też są nasiadówki 30-40 minutowe) przy stanach zapalnych i ropnych oraz zakażeniach wirusowych, grzybiczych i bakteryjnych. Z naparu kwiatowego robić okłady 10 minutowe (2-3 razy dz.), na oczy, a przy stanach zapalnych i ropnych oraz przy nadmiernym łzawieniu, pieczeniu (jednocześnie zażywać witaminę A+D - 2 kaps. 3 razy dz. i wit. B2 - 2 draż. 3 razy dz.), opuchnięciu, zmęczeniu i po urazach.

Wyciągi wodne z owoców działają przeciwbiegunkowo, przeciwkrwotocznie, wzmacniająco, napotnie, przeciwgorączkowo i moczopędnie.

Odwar: 3 łyżki owoców zalać 2 szkl. wody; zagotować i odstawić na 30 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić 3-6 razy dz, po 200 ml; podawać odwar gorzki niemowlętom przy ostrych i średnich biegunkach w ilości 10 ml 3-4 razy dz.

Intrakt z owoców: pół szkl. pognieconych świeżych owoców zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Do 100 ml intraktu wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieciom podawać 2 łyżeczki alkoholmiodu przy przeziębieniach, chorobach zakaźnych i kaszlu oraz osłabieniu.

Ze świeżych owoców można uzyskać sok przy pomocy sokowirówki, który jest bardzo bogaty w witaminy, pektyny, sole mineralne i aktywne barwniki. Można go pić po rozcieńczeniu z wodą w czasie upałów oraz dolewać do herbaty w okresie zimowym.

Rp. Nafta czeremchowa – Naphta Pruni padii

Świeżą korę, gałązki lub same kwiaty zmielić przez maszynkę. Na każde pół szkl. masy roślinnej dać 200 ml nafty czystej (kosmetycznej); wytrawiać 3 dni, przefiltrować.

Schorzałą skórę przemywać 2-3 razy.

Wskazania: trądzik, ropne choroby skóry, wirusowe choroby skóry, grzybice, pasożytnicze roztocze, zapalenie mieszków włosowych.

Rp. Mikstura naftowo-olejkowa PTL na trądzik

Nafta czeremchowa – 100 ml

Olejek herbaciany – 1 ml

Olejek lawendowy – 1 ml

Olej rycynowy – 30 ml

Oliwa – 30 ml

Składniki wymieszać. Skórę trądzikową i z zapaleniem mieszków włosowych przemywać 2-3 razy dz.

 

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum (Liliaceae)

Opis

Bylinka dorastająca do 30-40 cm wys.; cebula podłużna; liście odziomkowe płaskie, jajowatolancetowate (podobne do liści konwalii); kwiaty śnieżnobiałe, zebrane w luźny wielokwiatowy nibybaldach; owoc - torebka 3-krotna; roślina przy roztarciu pachnie czosnkiem; kwitnie od maja do początku czerwca. Roślina pospolita na niżu i w górach po regiel dolny. Lubi gleby żyzne, wilgotne i luźne. Rośnie w cienistych lasach, w zagajnikach, w zaroślach, koło rzek i strumieni, w buczynach; często towarzyszą jej kokoryczka, czworolist, kopytnik, bez czarny, miodunka i czeremcha.

Surowiec

Surowcem jest całe ziele lub sam liść czosnku niedźwiedziego - Herba Allii ursini et Folium Allii ursini. Ziele i liście zbiera się tylko w maju, to jest w okresie kwitnienia. Ziele i liście zebrane pod koniec kwitnienia podczas suszenia zawsze żółknie i brązowieje czyli nie nadaje się do użytku. Suszenie surowca musi odbywać się w ciepłym, przewiewnym i suchym miejscu, w którym panuje półmrok.

Skład chemiczny

W całej roślinie znajdują się siarczki i wielosiarczki allilowe, wielosiarczki dwuwinylowe, merkaptan, duże ilości soli mineralnych, witamin, zwłaszcza C, szereg biokatalizatorów, podobnie jak w czosnku uprawnym.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela działają wykrztuśnie, moczopędnie, żółciopędnie, napotnie, odkażająco, przeciwmiażdżycowo, odtruwająco; obniżają ciśnienie krwi, regulują przemianę materii, ogólnie wzmacniają .

Wskazania: rekonwalescencja, osłabienie, nieżyty układu oddechowego, kaszel, stany zapalne przewodu pokarmowego, niedostateczne wydzielanie żółci, choroby zakaźne i skórne, zaburzenia przemiany materii, nadciśnienie miażdżyca, przeziębienie, skąpomocz, stany zapalne układu moczowego, zaburzenia trawienia.

Napar: 2 łyżki suszu zalać 400 ml wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; napar mleczny osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; dzieci - 100-150 ml.

Nalewka czosnkowa - Tinctura Allii ursini; pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki. Dzieciom podawać w mleku osłodzonym miodem. Chorobowe zmiany skórne (opryszczki, choroby bakteryjne, ropne) przemywać nalewką kilka razy dz.

Rp. Mikstura AVCM

Nalewka czosnkowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka z cykorii - 10 ml

Miód naturalny - 1 łyżka

Składniki wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieciom podawać 1-2 łyżeczki preparatu w mleku osłodzonym miodem.

Wskazania: kaszel, nadciśnienie, osłabienie, choroby zakaźne, przeziębienie, osłabienie pracy serca, miażdżyca.

Czosnek ogrodowy - Allium sativum

Opis

Bylina do 70 cm wys.; cebula złożona z kilku cebulek; liście płaskie, do 1 cm szer.; kwiaty w pozornym baldaszku, otulonym przed kwitnieniem okrywą, zawierającym oprócz kwiatów liczne cebulki; kwiaty drobne, różowe; okwiat 6-działkowy; pręcików 6; słupek 1; owoc - torebka. Roślina uprawiana.

Surowiec

Surowcem są: świeże cebulki czosnku - Bulbus Allii recens i liście czosnku - Folium Allii recens.

Skład chemiczny

Ząbki czosnku zawierają olejek eteryczny - do 0,20%, cukrowce - do 24%, białkowce - do 8%, inulinę - ok. 58%, makro-, mikro- i ultraelementy - wapń, fosfor, jod, miedź, żelazo, tytan, molibden, kobalt, nikiel, mangan, chrom, magnez, siarkę i cynk, znaczne ilości glikozydu aromatycznego - alliny, dwu- i trojsiarczkl allilowe i metylowe (wykazują działanie antybiotyczne; są to tak zwane fltoncydy), wit, C i B, fitosterole, glicynę i cysteinę.

Liście mają podobny skład, ale obfitują w witaminę C - 100-140 mg/100 g, allicynę - 0,1-0,3% i w wit. PP.

Działanie i zastosowanie

Czosnek działa wykrztuśnie, napotnie, odkażająco, uspokajająco, moczopędnie, żółciopędnie, przeciwmiażdżycowo, odkwaszająco, przeciwrobaczo, przeciwdusznicowo, hipoglikemicznie (przeciwcukrzycowo); zwiększa odporność organizmu na choroby, reguluje wypróżnienia, “czyści krew”, hamuje wzrost poziomu cholesterolu we krwi, zapobiega odkładaniu na ściankach tętnic i żył cholesterolu. Sok ze świeżego czosnku zabija wirusy oraz bakterie cholery, tyfusu, zgorzeli gazowej, czerwonki i grypy.

Leczy grypę i inne choroby zakaźne oraz trądzik pospolity i wiele innych chorób skórnych.

Świeżą miazgą czosnkową przykładać na czyraki i owrzodzenia.

Wskazania: zaburzenia trawienne z objawami bólu brzucha, wzdęciami i odbijaniem, stany zapalne żołądka i jelit, stany zapalne dróg oddechowych i moczowych, miażdżyca, nadciśnienie, choroby zakaźne (ospa, półpasiec, odrą, angina, świnka).

Przeciwwskazania: uczulenie na czosnek, ciąża, laktacja.

Dawkowanie: 2-4 ząbki czosnku 3-4 razy dz.; preparat Alliofil /Herbapol Poznań/ - 4 razy dz. po 2-4 tabl. powl.; dzieci - 3 razy dz. po 2 tabl.

Napar mleczny: 4 ząbki czosnku zmiażdżyć lub 2 łyżki pognieconych świeżych lub suchych liści zalać 200 ml gorącego mleka; odstawić pod przykryciem na 10 minut; osłodzić miodem i wypić; stosować 3-4 razy dz.; dzieciom dawek nie zmniejszać chyba że są małe.

Nalewka czosnkowa - Tinctura Allii sativi: pół szkl. mielonych ząbków czosnkowych zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce w 200 ml gorącego mleka z miodem. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki nalewki.

Nalewką przemywać kilka razy dz. chorobowe zmiany skórne, ale równocześnie zażywać przetwory czosnkowe doustnie.

Intrakt czosnkowy - Intractum Allii sativi: pół szkl. ząbków czosnkowych lub świeżych liści zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Alkoholmel Allii sativi: do 100 ml nalewki lub intraktu wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać w gorącym mleku 2 łyżeczki tego środka.

W latach czterdziestych używano w lecznictwie pigułki czosnkowe z węglem aktywowanym czyli leczniczym pod nazwą Allisatin i Allysat. Niestety obecnie nie produkuje się ich i nie można i ich kupić w aptece, ale można je domowym sposobem odtworzyć i posiadać w apteczce, a preparat mieć warto, gdyż w wielu przypadkach chorobowych przynosi on znakomite efekty lecznicze. A oto przepis; na każde 5 tabletek węgla leczniczego - Carbo medicinalis (dostępny w aptekach) dajemy 3 sproszkowane tabletki czosnkowe (można je kupić w sklepach zielarskich i w aptekach); proszki wymieszać starannie. Preparat należy przechowywać w szczelnym pojemniku. Tak sporządzony lek wykazuje działanie przeciwgnilne (w jelitach), przeciwczerwiowe, adsorbujące, przeciwmiażdżycowe i odtruwające (w przewodzie pokarmowym wiąże nie tylko produkty gnilne, ale również toksyny, gazy i drażniące produkty pokarmowe); wzmaga czynność wydzielniczą żołądka, ułatwia trawienie, działa żółciopędnie.

Wskazania do stosowania preparatu czosnkowo-węglowego: ostre i przewlekłe nieżyty jelit, infekcyjne biegunki toksyczne, niestrawność fermentacyjna i gnilna, bębnica - wzdęcie brzucha, zaburzenia jelitowe w okresie po- i przekwitania, biegunka letnia, miażdżyca naczyń, brak łaknienia, pasożyty, nadciśnienie, choroba wrzodowa, dusznica bolesna.

Preparat można podawać dzieciom, jest bezpieczny.

Dawkowanie: dzieci - 1 czubata łyżeczka proszku 3-4 razy dz. lub częściej; dorośli - 2-3 łyżeczki proszku 3-4 razy dz.; lek popić naparem miętowym lub rumiankowym.

Rp. Mikstura żółciopędna ACHT

Nalewka (intrakt) czosnkowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka dziurawcowa - 10 ml

Nalewka mniszkowa - 10 ml

Płyny wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce lub w razie bólów - 1 łyżka 2-3 razy dz. w 100 ml wody; dzieci ważące 25-30 kg - 3-4 ml, 35-40 kg - 5 ml, 45-50 kg - 6 ml, 3 razy dz.

Wskazania: kolki jelitowe, żółciowe, żołądkowe, nerkowe, niedostateczne wydzielenie i zastoje żółci, choroby wątroby, zaburzenia trawienia, zaburzenia przemiany materii, lęk, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, choroby zakaźne, nadciśnienie, miażdżyca.

Rp. Mikstura AVCC nasercowa, przeciwmiażdżycowa i hipotensyjna

Nalewka czosnkowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka rutowa, kokoryczkowa lub kasztanowcowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka konwaliowa - 10 ml

Miód naturalny - 2 łyżki

Płyny wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieci ważące:

25-30 kg - 5 ml, 35-40 kg - 7,5 ml, 45-50 kg - 9-10 ml, 2-3 razy

w ciągu dnia.

Wskazania: choroby zakaźne, rekonwalescencja, kłucie w sercu, osłabienie pracy serca, nerwice, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, nadciśnienie, choroby wątroby, miażdżyca, plamice, uczulenie, zaburzenia trawienia.

Dąb szypułkowy i dąb bezszypułkowy – Quercus robur L. et Quercus sessilis Ehrh. (Fagaceae)

Opis

1.      Dąb szypułkowy (seu Quercus pedunculata Ehrh.) – drzewo dorastające do 40 m wys.; korowina gruba, początkowo gładka, potem spękana; liście pierzasto-wrębne, dł. 6-14 cm, w zarysie podłużnie odwrotnie jajowate, krótkoogonkowe lub prawie siedzące, wręby nieregularne; blaszka liściowa w połowie najszersza, w nasadzie sercowata, z wierzchu ciemnozielona, spodem jaśniejsza; kwiatostany pręcikowe kłosokształtne, zwisające, z 5-9-dzielnym okwiatem; pręcików 5-10; kwiaty słupkowe na długiej szypułce, pojedyncze lub zebrane po kilka; słupek 1, z 3-dzielnym znamieniem; owoc – orzech, zwany żołędziem, objety zdrewniałą miseczką, pokrytą łuskami podkwiatków, na długiej szypułce. Kwitnie w maju. Rośnie w lasach, parkach, przy drogach, gospodarstwach.

2.      Dąb bezszypułkowy (seu Quercus petraea Liebel, Q. sessiliflora, Q. intercedens) – drzewo dorastające do 30 m wys.; korowina spękana, gruba; liście pierzastowrębne, dł. 8-12 cm, w zarysie odwrotnie jajowate, długoogonkowe; ogonek liściowy żółtawy; wręby regularne; blaszka w części szczytowej najszersza, w nasadzie klinowata; kwiatostany pręcikowe kłoskokształtne, zwisające; okwiat 5-9-dzielny, pręcików 5-10; kwiaty słupkowe na krótkiej szypułce, prawie siedzące, pojedyncze lub zebrane po kilka, 1-słupkowy, znamię 3-dzielne; owoc – orzech osadzony na bardzo krótkiej szypułce. Kwitnie w maju. Wszędzie sadzony.

Surowiec

Surowcem farmakopealnym jest korowina – Cortex Quercus, dostępna w sklepach zielarskich (Herbapol, Herba Lux, Kawon, Elanda) – opak. 50 g.

Korę pozyskuje się wiosną lub jesienią i suszy w temp. do 60^o C.

W fitoterapii ludowej wykorzystuje się również: żołędzie Glandes seu Semen Quercus, liście – Folium Quercus i młode gałązki – Frondes Quercus.

Wszystkie suszy się w temperaturze pokojowej, warto je potem podsuszyć w lekko ogrzanym piekarniku, a następnie zmielić. Zmielone żołędzie trzeba uprażyć na patelni lub blasze na jasno-brązowy kolor (nie spailić !).

Pędy pozyskuje się wiosną, wraz z pączkami lub młodziutkimi liśćmi.

Liście zbiera się w pod koniec maja i w czerwcu.

Skład chemiczny

Liście, gałązki i kora zawierają garbniki (w korze do 20%, w liściach i gałązkach – do 12%), trójterpeny, flawonoidy (kwercetyna), kwas galusowy i elagowy, katechinę, pektyny, żywice fenolowe, a w niej alkohol fenolowy -kwercytol C₆H₇(OH)₅, fitoncydy, pentozy, fitochinony (liście i pędy).

Żołędzie zawierają 37% skrobi, 7% cukrów, 7-9% garbników, flawonoidy, 6-7% białek, tłuszcze (do 17%) i saponiny.

Właściwości, działanie i zastosowanie

Kawa żołędziowa działa wykrztuśnie, przeciwzapalnie, przeciwbiegunkowo, moczopędnie, odżywczo i wzmacniająco.

Kawa żołędziowa gorzka: 1 łyżkę kawy żołędziowej i 1 łyżkę kawy prawdziwej zalać 250 ml wodzy; gotować 3 minuty i odstawić na 10 minut; przecedzić; pić gorzką przy niestrawności, biegunce, wzdęciach, nieżytach przewodu pokarmowego.

Kawa żołędziowa słodka: 1 łyżkę kawy żołędziowej (można dodać 1 łyżeczkę kawy prawdziwej) zalać 1 szkl. wody, gotować 3 minuty, odstawić na 10 minut; przecedzić; osłodzić miodem, dolać mleka lub śmietanki. Pić przy przeziębieniu, chorobach zakaźnych, nieżytach układu oddechowego, kaszlu i osłabieniu.

Kawa bukowo-żołędziowa: 1 łyżkę kawy żołędziowej i 1 łyżkę kawy bukowej zalać 250 ml wody, gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Osłodzić miodem, dolać mleka lub śmietanki. Pić kilka razy dz. przy stresie, przeziębieniu, osłabieniu, chorobach zakaźnych. Gorzką pić przy biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego. Można zmieszać z prawdziwą.

Odwar z kory, gałązek lub liści działa: ściągająco, przeciwzapalnie, przeciwropnie, przeciwwysiękowo, przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwpierwotniakowo, przeciwgrzybiczo; uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne, przyspiesza krzepnięcie krwi, pobudza procesy gojenia ran.

Odwar z liści, kory lub gałązek: 1 łyżkę surowca zalać 1 szkl. wody, gotować 5 minut, odstawić na 20 minut; przefiltrować; pić 1-4 razy dz. po 100 ml, w razie biegunki 200 ml 4-6 razy dz. Dzieci – 50-100 ml 1-4 razy dz.; w biegunkach 100 ml 4-6 razy dz.

Wskazania: nieżyt żołądka, nieżyt jelit, biegunka, krwawienia w przewodzie pokarmowym, nadmierne krwawienia miesiączkowe, zapalenie nerek i pęcherza moczowego, częstomocz, zatrucia (składniki dębu wiążą wiele toksyn i metabolitów szkodliwych), upławy.

Zewnętrznie: stany zapalne skóry i błon śluzowych (jamy ustnej, gardła, oczu, narządów płciowych), oparzenia, rany, owrzodzenia, opryszczka, liszaje, odparzenia, trądzik, łojotok, upławy, mokre wypryski, potówka, odleżyny, czyraki, afty, nadmierna potliwość stóp, zapalenie odbytu, hemoroidy. Jako płukanki, nasiadówki, lewatywy, okłady, przemywanie.

Ekstrakt dębowy – Extractum Quercus: pół szkl. zmielonej kory zalać 200 ml gorącego alkoholu 40%; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Stosować zewnętrznie do pędzlowania oraz spryskiwania schorzałej skóry i błon śluzowych.

Rp. Zasypka dębowa

Sproszkowana kora lub liście dębu (zmielić w młynku) – 1 cz. (np. 1 łyżka)

Zasypka Linomag lub Alantan – 3 cz. (np. 3 łyżki)

Składniki wymieszać.

Wskazania (pudrować skórę): trądzik, łojotok, odleżyny, rany, opryszczka, owrzodzenia, oparzenia, potówki.

Drożdże – Saccharomycetes (Saccharomycetaceae) seu Faex medicinalis (sive potius Saccharomyces sp.)

Wiadomości ogólne

Przedstawicielem drożdży jest Saccharomycetes (Saccharomyces) cerevisiae, czyli drożdże piwne. Wykorzystuje się również drożdże winne Saccharomyces elipsoideus. Komórki drożdży są jednojądrowe, zazwyczaj tworzą kolonie, kształtu kulistego lub owalnego. Wyróżniają się zdolnością rozmnażania przez pączkowanie. Powstające na komórce wypustki przez dalszy wzrost przekształcają się w komórki podobne do macierzystych, a w końcu oddzielają się. Dzikie gatunki drożdży przezimowują w glebie i w ściółce, skąd latem i jesienią przedostają się na owoce, obornik i inna materię organiczną, bogatą w cukry.

Rozmnażanie płciowe drożdży polega na kopulacji dwóch komórek, które ulegają fuzji i zlewają swoja zawartość w zygotę, przekształcając się w worek. Jądro zygoty dzieli się mejotycznie na 4 haploidalne (monoploidalne) jądra potomne i w obrębie worka powstają 4 zarodniki – askospory, które po rozerwaniu worka kiełkują w nowe komórki wegetatywne.

Podczas wypiekania chleba, produkcji win i piwa następuje fermentacja alkoholowa. Poprzedza ja przejście cukru złożonego - skrobi w cukier prosty, dopiero ten ostatni drożdże rozkładają na etanol i dwutlenek węgla wg reakcji:

C₆H₁₂O₆ – glukoza + drożdże –zespół enzymów –zymaza -> fermentacja -> 2 CO₂ + 2 C₂H₅OH-etanol + 25 kalorii energii

Proces ten został odkryty w 1815 r. przez Gay-Lussaca, a dokładniej zbadany przez Eduarda Buchnera (1860-1917) w 1896 r., kiedy to wyizolował on zespół enzymów – zymazę, odpowiedzialny za fermentację (nagroda Nobla w 1907 r.).

Eduard Buchner /1860-1917/

W czasie wypiekania chleba alkohol ulatnia się, CO₂ natomiast spulchnia ciasto, wskutek czego chleb staje się porowaty i pulchny (komory powietrza tworzą się wskutek gromadzenia w nich gazu – dwutlenku węgla).

Surowiec

Surowcem są drożdże paczkowane, które można kupić w sklepach spożywczych.

Skład chemiczny

Drożdże zawierają aminokwasy: walina, tyrozyna, tryptofan, treonina, fenyloalanina, metionina, lizyna, leucyna, izoleucyna, histydyna, cystyna, arginina, kwas asparaginowy, alanina; sole mineralne: kobalt, mangan, molibden, cynk, miedź, żelazo, wapń, fosfor, sód, selen, chrom, cyna; witaminy: cholina, inozytol – ok. 3 000 ug, biotyna – ok. 1 ug/g, kw. foliowy ok. 30 ug/g, PABA – ok. 100 ug/1 g; niacyna – ok. 300 ug/g, kw. pantotenowy – ok. 200 ug/g, pirydoksyna – ok. 60 ug/g, ryboflawina – ok. 50 ug/g, tiamina – ok. 6 ug/g, ergosterol, ponadto nuklepoproteiny, węglowodany – ok. 25%, tłuszcze – ok. 3%, z tego około 2% lecytyny, enzymy: maltaza, laktaza, inwertaza, amylaza, fosfataza, oksydazy.

Właściwości, działanie i zastosowanie

Drożdże mają dużą wartość odżywczą, co w umiejętny sposób może być wykorzystane w leczeniu i profilaktyce wielu chorób. Przed spożyciem drożdże należy zabić gorącym mlekiem lub gorącą wodą, lub przesmażyć. Nie wolno konsumować żywych drożdży, gdyż kosztem naszej treści pokarmowej przeprowadzają w jelitach fermentację, co objawia się wzdęciami, odbijaniem, bólem brzucha, nudnościami, wymiotami i bardzo złym samopoczuciem. Żywe drożdże w naszym przewodzie pokarmowym to prawdziwy problem, staja się dla nas raczej pasożytami niż sprzymierzeńcami. Dzięki zawartości dużych ilości i łatwo przyswajalnych składników budulcowych, energetycznych i regulujących drożdże wykazują wpływ ogólnie wzmacniający, mobilizujący procesy regeneracji, kompensacji i odporności; przywracają odpowiednią mikroflorę jelitową, wybitnie oddziałują na czynności skóry i jej wytworów: paznokci i włosów.

1.      Drożdże w mleku: 1-2 łyżki drożdży zalać 1 szkl. gorącego mleka, parzyć pod przykryciem 5 minut, osłodzić miodem i wypić po starannym wymieszaniu.

2.      Móżdżek drożdżowy wyśmienity (dla 2 osób):

Składniki: 2 kostki drożdży

2 cebule średnie

tłuszcz

4 jajka

pół kostki rosołka

pieprz, ziele angielskie, zioła (polecam te mieszanki do grilla)

Cebule pokroić w kosteczkę i zeszklić na tłuszczu, rozmieszać z rosołkiem, wsypać rozkruszone drożdże, mieszać energicznie aż do rozpuszczenia na małym ogniu; wbić jajka, przyprawić do smaku. Gdy zacznie tężeć odstawić. Podawać z frytkami lub ryżem.

Maseczka drożdżowa: Z drożdży i mleka (lub z odwaru siemienia lnianego, albo odwaru z korzenia mydlnicy) sporządzić gęstą papkę. Przygotowaną masę nakładać na twarz, szyję i dekolt. Trzymać 20-30 minut, po czym zmyć wodą z dodatkiem Azulanu, Azucalenu – płyn lub naparu rumiankowego.

Maseczka działa oczyszczająco, zwężająco na pory, pojędrniająco, odżywczo i przeciwtrądzikowo.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępne są preparaty drożdżowe: Dromin (Apipol Farma) – tabl. 400 mg (dodatkowo zawierają pyłek kwiatowy) – 3 tabl. 2-3 razy dz.; Dolovit natürliche Torula Hefe (Roche) – tabl. 400 mg – 3 tabl. 2-3 razy dz.; Bio-Strath – tabl. i płyn z dodatkiem ziół – 3 tabl. 2-3 razy dz. lub 1 łyżeczkę płynu 2-3 razy dz.

Dziewanna kutnerowata i dziewanna wielokwiatowa – Verbascum phlomoides et Verbascum thapsiformae (Scrophulariaceae)

Opis

1.      Dziewanna kutnerowata – roślina dwuletnia, cała pokryta żółtawym kutnerem; dorasta do 1,5 m wys.; liście brzegiem karbowane, dolne szeroko-eliptyczne, górne – szerokolancetowate; kwaity po 2-5, skupione w proste, szczytowe, długie grono; kielich o 5 lancetowatych łatkach; korona żółta, do 5 cm średnicy; pręcików 5, dwa dłuższe od pozostałych; słupek 1; owoc – torebka. W Polsce rośnie głównie na niżu – na słonecznych wzgórzach, zrębach i przydrożach, niekiedy uprawiana.

2.      Dziewanna wielokwiatowa – roślina dwuletnia, pokryta żółtawym kutnerem, dorastająca do 2 m wys.; liście dolne eliptyczne, wyższe jajowate, brzegiem karbowane; kwiaty ustawione na osi głównej kwiatostanu w pęczkach, po 2-5; kielich dzwonkowaty, 5-ząbkowany; korona żółta, o krótkiej rurce, płaska, o nierównych łatkach, dolna łatka największa; pręcików 5; słupek 1; owoc – torebka. U nas rośnie na niżu, Podkarpaciu, na słonecznych wzgórzach, polanach i przydrożach.

3.      W Polsce rośnie także dziewanna drobnokwiatowa – Verbascum thaplus, o podobnych właściwościach leczniczych jak poprzednie; pospolita wszędzie.

Surowiec

Surowcem jest sam kwiat dziewanny – Flos Verbasci, FP II, III, IV et V. kwiaty można nabyć w sklepach zielarskich /Herba Lux, Herbapol, Kawon) – op. 25 g. W aptekach i w sklepach zielarskich dostępny jest także syrop dziewannowy Sirupus Verbasci /Rol.Sp.Prod.-Usł.; Hasco Lek) – 1 łyżka 3-4 razy dz.

Z powodzeniem stosowałem także całe ziele dziewanny – Herba Verbasci. Ziele (górna część i liście) pozyskuje się w okresie kwitnienia i suszy w temp. do 60^o C, potem mieli i przechowuje w szczelnych słojach. Jest silniejsze w działaniu niż sam kwiat.

Skład chemiczny

Kwiaty: barwniki (krocetyna, ksantofil), śluzy (2-3%), cukry (ok. 11%), saponiny (verbaskosaponiny), irydoidy, alkohole wielowodorotlenowe, flawonoidy (hesperydyna), olejek eteryczny, sole mineralne (ok. 6%), kwasy organiczne, karoten, witamina PP i z grupy B.

Ziele zawiera glikozydy irydoidowe, alkohole cukrowe, saponiny, flawonoidy (rotenon, hesperydyna, rutyna, luteolina), kwasy fenolowe pochodne kw. cynamonowego, kwas kawowy.

Działanie: wykrztuśne, przeciwkaszlowe (uwaga ! działanie wykrztuśne nie jest równoznaczne z działaniem kaszlowym, oznacza ono jedynie upłynnienie śluzowej wydzieliny, przez co ułatwia jego wydalenie, nie zaś na wywoływaniu kaszlu; działanie przeciwkaszlowe polega na hamowaniu ośrodka kaszlu), przeciwzapalne, silnie odkażające (ziele), przeciwbólowe (ziele), przeciwgorączkowe (ziele), przeciwalergiczne, przeciwwysiękowe, silnie żółciopędne (ziele), moczopędne, rozkurczowe, regulujące wypróżnienia.

Wskazania: nieżyty dróg oddechowych, choroby alergiczne, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, niedoczynność gruczołów dokrewnych, choroby skórne, zaburzenia trawienne, blednica, zaburzenia krążenia obwodowego (ziele).

Przeciwwskazania: ciąża, uczulenie na zioło podczas zbierania.

Napar: 1 łyżkę ziela lub 2 łyżki kwiatów zalać 1 szkl. wrzącej wody (kwiaty zalać mlekiem); parzyć 20 minut, przecedzić; napar mleczny i wodny osłodzić miodem, pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml. Można podawać dzieciom powyżej 3 r. ż. – 100 ml naparu mlecznego z miodem.

Tinctura Verbasci: pół szkl. suchego ziela lub 1 szkl. suchych kwiatów zalać 250 ml wódki; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 15 ml w 100 ml mleka z miodem.

Zewnętrznie stosować (przemywać skórę, okłady z roztworu: 1 cz. nalewki + 1 cz. wody przegotowanej) w leczeniu opornych opryszczek (pędzlować nierozcieńczoną nalewką), trądzika młodzieńczego, krost, ropni, zapalenia mieszków włosowych, trądzika odwróconego, oparzeń i sączących ran.

Rp. Mikstura przeciwstresowa AMVH

Nalewka melisowa 10 ml

Nalewka dziewannowa 15 ml

Nalewka arnikowa – 10 ml

Nalewka (sok, intrakt) dziurawcowa – 10 ml

Płyny zmieszać.

Zewnętrznie - wskazania: opryszczki, trądzik, ropnie, rany sączące, oparzenia, liszaje, liszajce.

Doustnie – wskazania: nerwice narządowe, bezsenność, ból brzucha, niepokój wewnętrzny, stres.

Sposób użycia: okłady (roztwór: 1 cz. mikstury + 1 cz. wody), przemywanie schorzałej skóry 2-3 razy dz. Równocześnie doustnie: 5-10 ml preparatu 3 razy dz. w ciepłym mleku z miodem.

Rp. Mieszanka przeciwprzeziębieniowa VSUMP

Kwiat lub ziele dziewanny 2 cz.

Ziele majeranku 1 cz.

Ziele lub kwiat wiązówki – 1 cz.

Kora wierzby – 1 cz.

Liść lub korzeń babki 1 cz.

Korzeń arcydzięgla lub dzięgla, lub kwiat wrotyczu, lub owoc anyżu – 1 cz.

Kwiat lub liść podbiału – 1 cz.

Zioła wymieszać.

1 łyżkę mieszanki zalać 1 szkl. wody, zagotować, odstawić na 20 minut pod przykryciem, przecedzić; osłodzić miodem. Pić 4-6 razy dz. po 200 ml

Wskazania: choroby przeziębieniowe, gorączka, grypa, angina, ospa, odra, kaszel, zapalenie oskrzeli lub krtani, zapalenie gardła.

 

Dzięgiel leśny – Angelica silvestris (Umbelliferae)

Opis

Bylina dorastająca do 150 cm wys.; liście potrójnie pierzaste o rozdętych pochewkach i jajowatych, nierówno ząbkowanych listkach; kwiaty w dużych baldachach, złożonych; pokryw brak, pokrywki obecne; kielich niewyraźny; korona biała, 5-płatkowa; pręcików 5; słupek 1; owoc - rozłupnia, rozpada się na dwie rozłupki. W Polsce rośnie na całym obszarze po zaroślach i na mokrych łąkach; ponadto w Azji i Ameryce Północnej. Kwitnie od lipca do sierpnia.

Surowiec

Surowcem jest korzeń i liść – Radix et Folium Angelicae silvestris.

Ziele należy zebrać wiosną i wczesnym latem i wysuszyć w normalnej temperaturze.

Korzenie wykopuje się jesienią lub wiosną i suszy w lekko podgrzanym piekarniku (w ok. 50-60^o C).

Skład chemiczny

W roślinie występuje olejek eteryczny z felandrenem, pochodne furanokumaryn (umbeliferon), żywice, gorycze, kwas dzięglowy, kw. walerianowy, sole, witaminy, angelicyna, laktony.

Właściwości, działanie, zastosowanie

Wyciągi z ziela i korzeni działają uspokajająco, rozkurczowo na mięśnie gładkie, wzmacniająco na serce, pobudzająco na ośrodek oddechowy, moczopędnie, napotnie, silnie żółciopędnie, rozgrzewająco, wiatropędnie, przeciwbólowo; regulują metabolizm i wypróżnienia. W większych dawkach działają narkotycznie.

Wskazania: choroby zakaźne, osłabienie, zaburzenia trawienne, powolna przemiana materii, zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci, wyczerpanie nerwowe, nieżyty układu oddechowego, choroby skórne na tle zaburzeń hormonalnych i wadliwego metabolizmu, blednica, sinica rąk, zaparcia, słabe krążenie obwodowe i mózgowe.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja, uczulenie na olejek dzięglowy.

Napar: 2 łyżki ziela lub korzenia zalać 200 ml wrzącej wody lub mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem; pić 4 razy dz. po 200 ml. W razie bezsenności przed snem. Dzieciom powyżej 13 r. ż. – jak dorośli. Młodszym, ale powyżej 6 r. ż. – 100 ml mleka dzięglowego z miodem.

Nalewka dzięglowa: pół szkl suchego mielonego ziela lub korzenia zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce (max 1 łyżka); dzieci ważące 15-20 kg - 2 ml, 25-30 kg - 3,5 ml, 35-40 kg - 5 ml, 45-50 kg - 6 ml, 3-4 razy dz. w mleku z miodem.

Zewnętrznie: łojotok, trądziki, dermatozy, stany zapalne skóry.

Rp. Mikstura AVA

Nalewka dzięglowa - 10 ml

Nalewka kozłkowa - 10 ml

Azulan - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki; dzieciom podawać

tyle co nalewki dzięglowej.

Wskazania: zaburzenia trawienia, bóle brzucha, przejedzenie, podniecenie nerwowe, bezsenność, bóle żołądka, wątroby, trzustki, śledziony i pęcherzyka żółciowego.

Dziurawiec - Hypericum (Hypericaceae sive Guttiferae)

Opis

1. Dziurawiec kosmaty - Hypericum hirsutum - bylina; łodyga wzniesiona, miękko owłosiona; włoski jednokomórkowe, odstające, rudawe; liście jajowatopodłużne, tępe, owłosione, pod światło kropkowane (dziurkowane); kwiaty liczne, zebrane w wydłużoną wiechę; działki kielicha równowąsko-lancetowate, zaostrzone; płatki korony żółte; owoc - jajowata i brunatną torebka. Roślina pospolita; rośnie w lasach i w zaroślach, na polanach przyleśnych oraz na wzgórzach przy lasach.

2. Dziurawiec zwyczajny - Hypericum perforatum - roślina wieloletnia dorastająca do 40 cm wys.; ulistnienie równoległe; liście podłużne, pod światło kropkowane (te kropki to zbiorniczki olejków eterycznych); kwiatostan gałęzisty, gęsty; kielich 5-działkowy; korona 5-płątkowa; płatki korony żółte, pod światło dziurkowane, w górze po jednej stronie brzegiem ząbkowane. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest wielonasienna 3-klapowa, jajowata torebka. Rośnie w lasach, na zrębach, na miedzach, na ugorach, w zaroślach, na łąkach i wzgórzach.

3. Dziurawiec skąpolistny - Hypericum montanum - bylina; łodyga wzniesiona, pojedyncza, czerwonawo nabiegła; liście jajowate lub nieco wydłużone, brzegiem podwinięte, zaostrzone, spodem omszone, sinawe, siedzące; kwiatostan zbity, wiechowaty, oddalony od najwyższej pary liści; kwiaty bladożółte, 5-płatkowe, 5-działkowe; blaszki liściowe z rzadka czarno kropkowane, górne 2-3 pary liści przeświecające kropkowane; owoc - wielonasienna torebka.

4. Dziurawiec czteroboczny - Hypericum quadrangulum - bylina; kłącze czerwone, pełzające; łodyga naga, 4-kanciasta, czerwonobrunatną, pojedyncza, w górze rozgałęziona; liście szerokojajowate, eliptyczne, tępe lub zaokrąglone, bez przeświecających kropek; kwiaty liczne, zebrane w rzadki wiechowaty kwiatostan; działek kielicha 5; płatki korony żółte, czarno kropkowane; słupek 3-szyjkowy; pręciki zebrane w 3 wiązki; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie w lasach, na łąkach, nad brzegami wód, w zaroślach, na wzgórzach.

5. Dziurawiec rozesłany - Hypericum humifusum - roślina jednoroczna lub dwuletnia dorastająca do 15 cm wys.; łodyga ścieląca się, cienka i rozgałęziona, 2-kanciasta, liniowana; liście jajowate lub nieco podługowate, tępe, drobne, górne - przeświecające kropkowane; kwiaty jasnożółte, pojedyncze lub zebrane w kwiatostany; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do września. Rośnie przy ciekach wodnych, na drogach leśnych i łąkowych.

Wszystkie wyżej opisane gatunki dziurawca są lecznicze i mają ten sam skład chemiczny.

Surowiec

Surowcem jest kwitnące ziele (może zawierać niedojrzałe owoce) - Herba Hyperici. Surowiec suszy się w temp. do 40^o C. Ziele dobrze schnie i łatwo mieli się. W aptekach i w sklepach zielarskich można nabyć: Intractum Hyperici (Phytopharm; fl. płyn - 100 g), Succus Hyperici (Phytopharm; płyn fl.45 i 100 g), Tinctura hyperici (Phytopharm, płyn fl. 100 g); Herba Hyperici (opak. 50 g); FP II,III,IV i V. Ekspresówki są mało wartościowe.

Skład chemiczny

Ziele dziurawca zawiera olejek eteryczny w ilości do 1% (a w nim głównie pinen i cineol), flawonoidy (do 5%): hiperozyd, rutynę, kwercytrynę, kwercetynę: ponadto kw. kawowy, garbniki do 12%), żywice (do 18%), antocyjany (dc 6%), hiperycynę (ok. 0,02%), karoten (13%), wit. C, azulen, cholinę, acetylocholinę, hyperynę (glikozyd), kw. chlorogenowy, kw. nikotynowy, pektyny, sole, saponiny.

Hiperozyd, którego jest w roślinie ok. 0,4% w hydrolizie daje nam aglikon kwercytyny i galaktozę; cząsteczka tego glikozydu flawonowego składa się z 21 atomów węgla, 20 atomów wodoru i 12 atomów tlenu.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z dziurawca działają kojąco, ściągające, przeciwkrwotocznie, żółciopędnie, odkażająco, uspokajająco, moczopędnie, przeciwzapalnie, wzmacniająco, przeciwwzdęciowo, odtruwające; poprawiają nastrój, uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, regulują metabolizm, pobudzają trawienie, regulują wypróżnienia, koordynują pracę wątroby, pęcherzyka żółciowego i trzustki. Wyciągi alkoholowe i olejowe wykazują wpływ przeciwstresowy i przeciwdepresyjny, a także fotouczulający i przeciwtrądzikowy.

Wskazania: zaburzenia w wydzielaniu żółci, kamica żółciowa, choroby wątroby, stany zapalne pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, choroby trzustki, choroba wrzodowa, nieżyt żołądka i jelit, zaparcia, niestrawność, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, choroby skórne, zakaźne i sercowo-naczyniowe, złe samopoczucie, wyczerpanie nerwowe, zmęczenie, zatrucia, krwotoki maciczne, zaburzenia miesiączkowania, upławy (pić napar i jednocześnie stosować nasiadówki lub przepłukiwania pochwy), zapalenie przydatków, stres, psychozy, osłabienie, depresja, alergia.

Dłuższe zażywanie nalewki, soku lub intraktu przez osoby młode powoduje u nich wyleczenie trądziku młodzieńczego.

Zewnętrznie: dermatozy, rany, łojotok, trądziki, stany zapalne skóry, zmiany sączące, choroby włosów.

Alkoholowe i olejowe wyciągi z dziurawca działają fotouczulająco co w sposób umiejętny może być wykorzystane do leczenia wielu chorób skóry, np. łuszczycy, trądziku młodzieńczego, bielactwa.

Osoby zażywające alkoholowe wyciągi z dziurawca nie mogą jednak przesadnie opalać się, ani też przebywać zbyt długo na słońcu !.

Napar: 2 czubate łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 4-6 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 3-5 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-5 razy dz.

Nalewka dziurawcowa - Tinctura Hyperici: pół szkl. ziela dziurawca zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml; dzieci ważące 20-25 kg - 2-3 ml, 30-35 kg - 4 ml, 40-45 kg - 5-6 ml, 50-55 kg - 7 ml, 2-4 razy dz.

Alkoholatura zimna: pół szkl. świeżego mielonego ziela zaleć 400 ml zimnego alkoholu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować jak nalewkę.

Intrakt dziurawcowy - Intractum Hyperici: pół szkl. świeżego ziela zalać gorącą wódką; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Ekstrakt dziurawcowy - Extractum Hyperici: pół szkl. świeżego lub suchego ziela zalać 200 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażyważ 3-4 razy dz. po 5 ml.

Oleum Hyperici - pół szkl. świeżego lub suchego ziele zalać 200 ml gorącego oleju słonecznikowego lub sojowego (znakomita jest też oliwa); wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce oleju przy zaparciach, bólach pęcherzyka i wątroby, zaburzeniach wydzielania żółci i trawiennych oraz po obfitym posiłku. Olejem przemywać skórę suchą i wrażliwą ze stanami zapalnymi. Olej dziurawcowy znakomicie leczy trądzik młodzieńczy, rany i oparzenia. Przy trudno gojących się ranach stosować: 30 ml oleju dziurawcowego wlać do 30 ml tranu i 20 ml Linomagu - płynu; wymieszać. Chore miejsca pokrywać sterylną gazą zmoczoną w płynie i zabandażować, Preparat taki leczy też rozpadliny skórne, suchość skóry, odleżyny, zrogowaciałe ręce i stopy, stany zapalne skóry, trądziki, zmiany troficzne.

W przypadku uszkodzenia, suchości, wypadania, braku połysku, rozdwajaniu i łamliwości włosów pokryć je specyfikiem na 12 godz. po czym umyć włosy (zabiegi powtarzać nawet codziennie lub co drugi dzień aż co skutku leczniczego). Przy łupieżu suchym włosów daje znakomite efekty gdy dodamy do preparatu 30 ml oleju rycynowego (wetrzeć we włosy, nakryć je folią na 120 minut, umyć w szamponie do włosów suchych, np. brzozowym, jajecznym. Płynem warto też oczyszczać schorzałe miejsca pokryte maściami lub innymi lekami dermatologicznymi, np. w łuszczycy, w rogowaceniu starczym (w tych przypadkach dodać 30 ml oleju rycynowego).

Rp. Nafta dziurawcowa – Naphta Hyperici – leczy łupież, grzybice we włosach, trądzik skóry owłosionej i ropnie na skórze głowy. Oczyszcza wągry, niszczy roztocze (np. nużeńce). Doskonała na trądzik, w tym także na skórze suchej.

Pół szkl. ziela suchego lub świeżego mielonego zalać 250 ml nafty kosmetycznej. Wytrawiać 3 dni; przefiltrować.

Nafta dziurawcowa – 100 ml

Olej rycynowy – 25 ml

Olejek cedrowy lub herbaciany – 1 ml

Tran – 20 ml

Płyny zmieszać. Skórę z cystami ropnymi, z zapaleniem łojotokowym, z zapaleniem mieszków włosowych, z ropniami po goleniu lub kosmetykach i skórę z opornym trądzikiem przemywać 3 razy dz., po czym osuszyć i wklepać maść Tribiotic lub maść z witaminą A.; zastosować masaż. Leczenie drastyczne, ale skuteczne.

W chore włosy (rozdwojone końce, łamliwe, wypadanie, brak połysku) i w łupieżową skórę wcierać naftę dziurawcową na 8 godzin przed umyciem.

Rp. Mikstura HACM

Wyciąg alkoholowy z dziurawca - 10 ml

Nalewka arcydzięglowa lub dzięglowa - 10 ml

Nalewkę glistnikowa - 10 ml

Nalewka (krople miętowe) miętowa - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 5 ml

Wskazania: bóle brzucha, skurcze jelit, bóle żołądka, trzustki, wątroby, pęcherzyka żółciowego i jajników (w tym przypadku zażyć 10 ml preparatu), zaburzenia trawienne, kamica żółciowa, zastoje żółci, choroby wątroby.

Rp. Mieszanka ziołowa HRS

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Wymieszać. 2 czubate łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody;

odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci ważące 3-4 kg - 8 ml, 5-6 kg - 10 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 2-3-4 razy dz.

Wskazanie: choroby wątroby, trzustki, żołądka, pęcherzyka żółciowego, skóry, zakaźne, alergiczne; zaburzenia trawienia, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, wybroczyny na siatkówce, zapalenie spojówek i gałki ocznej; kamice moczowa, skąpomocz, obrzęki; przeziębienie; po zatruciach.

Rp. Mikstura AHCQ na rany, oparzenia i owrzodzenia

Ekstrakt dziurawcowy - 10 ml

Alkoholowy wyciąg z kory dębowej, z buku lub olchy - 10 ml

Azulan - 5 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Wymieszać.

Oparzenia, rany, owrzodzenia i in. zmiany chorobowe spryskiwać płynem 3-4 razy dz.

Fiołek trójbarwny - Viola tricolor (Violaceae)

Opis

Roślina jednoroczna lub dwuletnia dorastająca do 40 cm dł.; liście podłużnie jajowate lub lancetowate, często z jednej strony ząbkowane; kielich 5-działkowy; korona złożona z 5 płatków; górne - fioletowe, boczne -żółtawe, dolny - z żółtą plamą i ostrogą; pręcików 5; słupek 1; owoc -torebka. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, na ugorach, po przydrożach, na wzgórzach. Kwitnie od kwietnia do października. Podobne właściwości lecznicze wykazuje fiołek polny - Viola arvensis, bardzo podobny do trójbarwnego.

Surowiec

Lecznicze jest ziele - Herba Violae. Można zbierać ziele wraz z korzeniami - Herba Violae cum radice.

Ziele zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40°C.

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić ziele fiołka trójbarwnego luzem (opak. 50 g). Fiołek trójbarwny jest objęty przez naszą FP I, II, III, IV i V. Torebki ekspresowe mają małą wartość leczniczą.

Skład chemiczny

Ziele fiołka trójbarwnego zawiera saponiny, flawonoidy (rutozyd, violutozyd - 10%, kwercetynę), antocyjany (violaninę, 3-glikozyd delfinidyny, 3-glukozyd peonidyny), karotenoidy (beta-karoten, wiolaxantynę, zeaxantynę) dużo śluzu, cukrowców, liczne sole mineralne, kw. askorbinowy, salicylan metylowy, olejek eteryczny, garbniki i alkaloidy.

Działanie i zastosowanie

Wodny wyciąg z fiołka trójbarwnego działa moczopędnie, wykrztuśnie, napotnie, żółciopędnie, odtruwająco, przeciwzapalnie, przeciwalergicznie; reguluje wypróżnienia, przemianę materii; uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne działając w ten sposób przeciwwysiękowo; wykazuje synergizm z wit. C.

Wskazania: zaburzenia w oddawaniu moczu, skąpomocz, stany zapalne kłębuszków i miedniczek nerkowych oraz moczowodów i pęcherza moczowego, kamica moczowa, zaburzenia w wydzielaniu żółci, choroba wrzodowa, zaburzenia trawienia, kamica żółciowa, zaparcia, stany zapalne przewodu pokarmowego, otyłość, wszelkie choroby zakaźne i skórne, przeziębienie, nieżyty układu oddechowego, kaszel, nadciśnienie, reumatyzm, gorączka, zapalenie spojówek, siatkówki i naczyniówki (okłady na oczy i jednoczesne picie naparu), choroba alergiczne, zatrucia.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz, po 150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 2-4 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 42 ml, 25-30 ml - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 2-4 razy dz.

Wraz ze stosowaniem naparu doustnie zalecam zażywać wit. C lub Rutinoscorbin.

Susz fiołkowy można zaparzyć w mleku i osłodzić miodem. W celach kosmetycznych i leczniczych (stany zapalne, suchość, przebarwienia, trądziki, łuszczyca itd.) skórę przemywać naparem 3-4 razy dz. i jednocześnie pić następującą mieszankę:

Rp. Mieszanka VATUE na choroby skórne

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 200 ml; dzieci ważące 4-5 kg - 8,5 ml, 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 ml, 30-35 ml - 85,7 ml, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 3-4 razy dz.

Wskazania (oprócz chorób skórnych): zaparcia, zaburzenia przemiany materii, trawienia i w wydzielaniu żółci, choroby zakaźne, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, miażdżyca, reumatyzm, obrzęki, osłabienie.

Fiołek wonny (ogrodowy) - Viola odorata

Opis

Bylinka dorastająca do 10 cm wys.; liście zielone, sercowate lub nerkowate, zaokrąglone, tępo zakończone, brzegiem karbowane, u nasady z jajowatymi przylistkami; kwiaty wonne, fioletowe, różowe, a nawet białe; owoc - torebka. Kwitnie od marca do kwietnia. Roślina pospolita. Rośnie w zaroślach, na łąkach, na wzgórzach, w lasach, w parkach; lubi gleby żyzne, bogate w azot; roślina bardzo często uprawiana.

Surowiec

Surowcem jest kwitnące ziele lub sam kwiat - Herba vel Flos Violae odoratae. Surowiec suszy się w temp. 20-40^o C. Z upraw można także pozyskiwać kłącza fiołka - Rhizoma cum radicibus Violae odoratae, które są również bardzo cenne leczniczo.

Skład chemiczny

Ziele zawiera przede wszystkim alkaloid - violinę, saponiny, olejek eteryczny, flawonoidy, glikozydy fenolowe (pochodne salicyny) i śluzy.

Działanie i zastosowanie

Fiołek wonny działa wykrztuśnie, napotnie, moczopędnie, odkażająco, żółciopędnie i rozkurczowo. Upłynnia zalegający śluz w drogach oddechowych, ułatwiając jego wydalenie.

Przedawkowanie naparu powoduje nudności, wymioty i biegunkę.

Wskazania: nieżyty układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, skąpomocz, zaparcia, zaburzenia trawienia.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 50-100 ml; dzieci ważące 4-5 kg - 5,7 ml 6-7 kg - 8,5 ml, 8-9 kg - 11,4 ml, 11-12 kg - 14-15 ml, 15-20 kg -21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 ml - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 4 razy dz. Napar można posłodzić miodem. Kwiaty i ziele polecam zaparzyć w mleku z miodem.

Syrop kwiatowy z fiołka - Sirupus Violae odoratae: 1 szkl. świeżych mielonych kwiatów fiołkowych zalać 100 ml wódki i 100 ml wody; gotować 5 minut pod przykryciem; odstawić na 5 godz. pod przykryciem. Następnie masę roślinną odcedzić od wyciągu. Wyciąg osłodzić miodem lub sokiem owocowym, dodać nieco soku cytrynowego i wanilii lub cynamonu. Na każde 100 ml wyciągu należy przeznaczyć 100 ml miodu. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 2 łyżeczki syropku.

Glistnik jaskółcze ziele - Chelidonium maius (Papaveraceae); (!)

Opis

Roślina wieloletnie dorastająca do 90 cm wys.; łodyga wyprostowana, mocna, rozgałęziona, owłosiona; liście pierzastosieczne, dolne - ogonkowe, górne - siedzące, z wierzchu zielone, pokryte srebrnym delikatnym nalotem, od spodu siwe, owłosione; odcinki liści jajowate, nierówno-wrębno-karbowane, u nasady często zbiegające się; ogonki liściowe owłosione; włoski biało-siwe; kwiaty umieszczone na szczytach pędów; płatki korony żółte; działek kielicha 2, wcześnie odpadające, prawie kuliste; płatków korony 4, również koliste, całobrzegie, w górze rozszerzone; owoc - pękająca wzdłuż torebka w kształcie strączka; nasiona czarne, na przekroju białe, w smaku słodkie i jednocześnie gorzkie, opatrzone w białe ciałko - mięsisty wyrostek zwabiający mrówki; nasiona glistnika są rozsiewane przez mrówki. Kwitnie od maja do października. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie w lasach, na ich skrajach, w zaroślach, nad brzegami wód, w ogrodach, niekiedy występuje masowo. Lubi gleby wilgotne i miejsca zaciszne. Przy skaleczeniu roślina wydziela pomarańczowy sok, co jest jej cechą charakterystyczną.

Surowiec

Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia, najlepiej w maju i w czerwcu i suszy w normalnej temperaturze lub w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60^o C. Dobrze wysuszone ziele kruszy się, a łodygi łamią się z trzaskiem; posiada miły, charakterystyczny zapach i jasno-zielony kolor. Wygodnie też jest suszyć ziele zawieszone na sznurkach, a odgałęzienia w przewietrzanym mocno po mieszczeniu.

Uwaga ! Ziela pozyskane w sierpniu i we wrześniu jest mało wartościowe i bardzo często żółknie podczas suszenia. Ziele ścinać ostrym nożem, tak aby nie uszkodzić korzeni. Zalecany przez niektórych zielarzy zbiór korzeni powinien być zarzucony. Glistnika mamy coraz mniej, a do celów leczniczych najwartościowsze jest ziele.

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić ziele /Kawon, Herba Lux/ - Herba Chelidonii (FP II,III,IV i V) – op. 20 i 50 g

Skład chemiczny

Glistnik posiada bardzo bogaty skład chemiczny. Najwięcej ciał czynnych zawierają niedojrzałe owoce - do 2,4% i korzenie - do 4% s.m. (suchej masy) rośliny; natomiast ziele zawiera około 0,5% co do celów leczniczych w zupełności wystarcza. Substancje zapasowe w komórkach glistnika nie mają postać skrobi lecz formę glikogenu - charakterystyczne dla tkanek zwierzęcych; dzięki temu glistnik jest rośliną mrozoodporną.

Występujące w glistniku alkaloidy można podzielić na 3 grupy:

1). Pochodne benzofenantrydyny - chelidonina, chelitrydyna, sangwinaryna, chelerytryna.

2). Pochodne protopiny - protopina, alfa- i beta-allokryptopina.

3). Pochodne protoberberyny - stylopina, koptyzyna, berberyna.

Oprócz wyżej wymienionych alkaloidów w zielu występują; sparteina, oksysangwinaryna, chelirubina, chelidamina, metoksy-chelidonina, homochelidonina, korykawina, korykwileina, korykawidyna, kw. chelidonowy, kw. askorbinowy - 150-170 mg/100 g, kw. jabłkowy, kw. cytrynowy, kw. bursztynowy, karoten (15 mg), olejek eteryczny ok. 0,01%), flawonoidy, saponiny, garbniki, sole mineralne.

Działanie i zastosowanie

Glistnik jest ziołem niezmiernie cennym, wykazującym silne, szerokie, a zarazem ciekawe działanie farmakologiczne. Jego działanie jest widoczne i pewne jeśli będzie odpowiednio stosowany.

Jaskółcze ziele działa silnie uspokajająco, nasennie, obniża napięcie mięśni gładkich i prążkowanych, zmniejsza ich pobudliwość i hamuje skurcze (widoczne uczucie odprężenia), obniża napięcie mięśni naczyń krwionośnych, powoduje ich rozszerzenie, w tym także wieńcowych, obniża ciśnienie krwi, ułatwia oddychanie, działa przeciwbólowo, przeciwuczuleniowo, znieczulająco, lekko narkotycznie, moczopędnie, przeciwobrzękowo, przeciwwirusowo, przeciwpierwotniakowo, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, silnie żółciopędnie, żółciotwórczo, przeciwzapalnie, przeciwnowotworowo; reguluje, a zarazem przyśpiesza przemianę materii, reguluje wypróżnienia, odtruwa organizm, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, reguluje miesiączkowanie, likwiduje zastoje żółci, przez co zapobiega powstawaniu kamieni żółciowych (niektórzy medycy uważają, iż glistnik ułatwia wydalenie drobnych kamieni i złogów żółciowych oraz piasku i kamieni moczowych; ja również to zaobserwowałem), znosi stan przedmiesiączkowy i bolesne krwawienia miesiączkowe, poprawia samopoczucie, znosi bóle jajników. Glistnik wywiera działanie papaweryno- kodeino- i morfinopodobne. Według Aminiewa jaskółcze ziele leczy polipowatość jelita grubego i brodawczaki pęcherza moczowego.

Wskazania: kolka żółciowa, wątrobowa, jelitowa, żołądkowa, moczowodowa, nerkowa; bóle trzustki, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, zapalenie wątroby i pęcherzyka żółciowego, niedostateczne wydzielanie żółci, niewydolność wątroby, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, zapalenie trzustki, nowotwory, choroba wrzodowa (zdania podzielone; osobiście nie widzę w tym przypadku chorobowym przeciwwskazań, wręcz przeciwnie), bolesna biegunka, zapalenie żołądka, skurcze odźwiernika, zaparcia, parcie na kał i mocz, skąpomocz, obrzęki, zapalenie nerek, dróg moczowych i przydatków, bolesne oddawanie kału i moczu, bóle nerek, skurcze oskrzeli (utrudnione oddychanie, astma, zadyszka, niemożność złapania tchu), dusznica bolesna, kaszel bolesny, skurcze mięśni i naczyń w kończynach (jednocześnie zażywać Dolomit !), kłucie w sercu, niedotlenienie mięśnia sercowego, nerwica i kołatanie serca, bezsenność, spięcie, zdenerwowanie, lęk, stres, wewnętrzny niepokój, nerwica żołądka i jelit, zmęczenie, osłabienie, złe samopoczucie, zaburzenia miesiączkowania i hormonalne, okres po- i przekwitania i choroby z nim związane, bóle miesiączkowe, otyłość, choroby skórne, gruźlica (glistnik zabija pałeczki), choroby alergiczne i zakaźne, reumatyzm, zapalenie płuc, choroby narządów płciowych (stany zapalne jąder, jajników), stan przedmiesiączkowy, zaburzenia trawienia, niestrawność.

Przeciwwskazania: ciąża, zaćma, jaskra, zażywanie leków w skład których wchodzi atropina i jej podobne.

Napar: 1 łyżkę ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml (max 150 ml); dzieci powyżej 7 r. ż. - zgodnie z wagą ciała: 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg -50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz.

Wywar: 1 łyżkę ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawkować jak napar.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; w kolkach - 1 łyżka.

Intrakt - Intractum Chelidonii: pół szkl. świeżego i mielonego ziela zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody; dzieci ważące 25-30 kg - 3 ml, 35-40 kg - 4 ml, 45-50 kg - 6 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Nalewka glistnikowa - Tinctura Chelidonii: pół szkl. suchego ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Doustnie zażywać jak Intrakt. Leczy niektóre oporne zmiany trądzikowe. W tym celu przemywać skórę 3 razy dz.

Wyciąg glicerynowy z glistnika Gliceroextractum Chelidonii: każdą łyżkę pobranego świeżego lub suchego ziela zalać 30 g gliceryny płynnej i 15 ml wódki; wymieszać; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml po rozcieńczeniu z dowolnym sokiem w zaparciach bolesnych, przy kolkach i kamicy moczowej oraz żółciowej. Lek silny w działaniu!

Rp. Mikstura CML azulenowa

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Azulan - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 60 kropli.

Wskazania: nerwice narządowe, stres, depresja, lęk, niepokój wewnętrzny, bóle brzucha, napięcie przedmiesiączkowe, bezsenność, kolki, choroby alergiczne.

Rp. Mieszanka CMLM przeciwalergiczna i uspokajająca

Ziele glistnika - 1 łyżka

Ziele melisy - 1 łyżka

Ziele serdecznika - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odsta»

wić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci

ważące 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-4

razy dz.

Wskazania: alergiczne choroby skóry i ogólne (np. polekowe), podniecenie nerwowe, lęk, bezsenność, nerwice, skurcze mięśni gładkich, zaburzenia trawienne, złe samopoczucie, wewnętrzny niepokój, stres.

Głóg - Crataegus (Rosaceae)

Opis

1. Głóg jednoszyjkowy - Crataegus monogyna - krzew dorastający do 5 m wys. (niekiedy ma postać drzewka do 8 m wys.), opatrzony w kolce; liście szeroko- lub odwrotnie jajowate, 3-7-klapowe, głęboko wcięte; kwiaty w podbaldachach; kielich 5-dzielny o rurce zrośniętej z zalążnią; korona złożona z 5 okrągławych, białych lub nieco różowawych płatków; pręcików wiele; słupek 1 jednoszyjkowy; owoc jabłkowaty, jajowaty lub okrągły, czerwony, z 1 pestką. Rośnie w lasach i w zaroślach.

2). Głóg dwuszyjkowy - Crataegus oxyacantha - krzew dorastający do 5 m wys.; liście odwrotnie jajowate, 3-5 klapowe; kwiaty w baldachogronach; kielich 5-dzielny o rurce zrośniętej z zalążnią; korona złożona z 5 okrągławych, białych lub różowawych płatków; słupek dolny zaopatrzony w 2 szyjki, zrośnięty z dnem kwiatowym; owoc jabłkowaty, okrągławy, ciemnoczerwony. Rośnie w lasach, w zaroślach, często sadzony w polach, na zboczach i na zrębach.

Surowiec

Surowcem jest kwiatostan, liść i owoc - Inflorescentia, Folium et Fructus Crataegi (FP T,II,III,IV IV). W aptekach i w sklepach zielarskich surowce farmakopealne: kwiatostan (Herba Lux, Herbapol, Kawon, Phytopharm) – op. 25 lub 50 g; owoc głogu (Herbapol, Kawon) – op. 50 g; intrakt głogowy Intractum Crataegi (Phytopharm) – płyn we flakonach po 100 g.

Kwiaty zbiera się w I fazie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C. Owoce zrywa się jesienią, gdy są dojrzałe i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C. Liście zbiera się przed lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C. Kwiaty i liście można połączyć.

Skład chemiczny

Liście zawierają kw. głogowy = krategusowy, flawony, flawonoidy, garbniki, cholinę i kumaryny.

Kwiaty w swym składzie chemicznym posiadają kw. kawowy, kw. chlorogenowy, hiperozyd, acetylocholinę, cholinę, trojmetyloaminę, cukrowce, puryny, olejek eteryczny, kumaryny i związki glikozydowe.

W owocach można znaleźć wit. C (54 mg/100 g), karoten (300 j.m.), tiaminę (1300 ug), pektyny (1,50%), sole mineralne (1,20%), zw. azotowe (0,80%), flawonoidy, kw. jabłkowy (0,30%), cukier inwertowy (3,80%), kw. ursolowy, kw. oleinowy, kw. krateogolowy, kw. kawowy, sorbitol, adenozynę, guaninę, glikozydy, garbniki, sacharydy, fitochinony, ryboflawinę, niacynę, pirydoksynę i in.

Spośród flawonoidów ważne są: hiperozyd, kwercetyna i witeksyna.

Działanie

Przetwory z głogu tonizują i zwalniają czynność serca, rozszerzają naczynia wieńcowe (wyciągi alkoholowe !), obniżają ciśnienie krwi, uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne oraz błony międzykomórkowe, zapobiegając w ten sposób powstawaniu wysięków; regulują pracę nerek; działają uspokajająco, rozkurczowo i moczopędnie.

Wskazania: choroba nadciśnieniowa, nadczynność tarczycy, częstoskurcz, nerwice serca, nerwobóle, miażdżyca, choroba wieńcowa, zdenerwowanie, bezsenność, stres, kołatanie serca, reumatyzm, obrzęki i wysięki, zaburzenia metabolizmu, skąpomocz.

Napar: 3 łyżki kwiatów, liści lub owoców zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz, po 150-200 ml; dzieci ważące; 4-5 kg - 8,5 ml; 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 rai, 30-35kg - 85,7 ml, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 3-4 razy dz.

Alkoholatura zimna: pół szkl, świeżych kwiatów i liści lub owoców zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1,5-2 ml, 20-25 kg - 2-3 ml, 30-35 kg - 4 ml, 40-45kg - 5-6 ml, 50-55 kg - 7 ml, 3-4 razy dz.

Intrakt głogowy - Intractum Crataegi: pół szkl. świeżych liści i kwiatów lub owoców zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

Nalewka głogowa - Tinctura Crataegi: pół szkl. suchych kwiatów, liści i kwaitów lub owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

Alkoholmel Crataegi: do 100 ml dowolnego wyciągu alkoholowego wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki; dzieciom podawać 1-2 łyżeczki płynu. Znakomity środek wzmacniający, przeciwmiażdżycowy i kardiotoniczny.

Miód głogowy - Mel Crataegi: suche owoce lub liście z kwiatami zmielić na drobniutki proszek. Na każdą łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kropli alkoholu lub gliceryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 czubatej łyżeczce.

Rp. Mikstura CAV nasercowa i obniżająca ciśnienie krwi

Nalewka (intrakt) głogowa - 10 ml

Nalewka rutowa lub nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka lub intrakt jemiołowy – 10 ml

Valeriana – nalewka lub intrakt – 10 ml

Miód naturalny - 1 łyżka

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub przed snem 1 łyżkę. Tyle też można podawać dzieciom.

Wskazania: nadciśnienie, podniecenie nerwowe, lęk, bezsenność, nerwice, kołatanie serca, choroby alergiczne i skórne (pomocniczo).

Rp. Mikstura nasercowa, uspokajająca, przeciwcukrzycowa
i obniżająca ciśnienie krwi

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Mentowal - krople - 10 ml lub nalewka miętowa – 15 ml

Waleriana - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz, po pół łyżeczki.

Wskazania: zaburzenia trawienia, nadciśnienie, zawroty głowy, bóle brzucha, wyczerpanie nerwowe, stres, nerwice wegetatywne, bezsenność, kłucie w sercu, osłabienie serca.

Goryczka - Gentiana (Gentianaceae)

Opis

1. Goryczka żółta - Gentiana lutea - roślina wieloletnia o grubym pomarszczonym kłączu: łodyga gruba, wzniesiona, do 100 cm wys.; liście duże, szerokoeliptyczne, niebieskawozielone; dolne zwężone w krótki, szeroki ogonek, wyższe obejmujące łodygę sercowatą nasadą; kwiaty skupione w kątach liści i na szczycie łodygi, długoszypułkowe; kielich błonkowaty, jednostronnie wzdłuż rozcięty; korona duża, o łatkach lancetowatych, ostrych, gwiazdkowato rozpostartych; kwiaty żółte. Kwitnie od lipca do sierpnia. Występuje w Karpatach Wschodnich. Rośnie na łąkach i w zaroślach.

2}. Goryczka kropkowana - Gentiana punctata - bylina o grubym kłączu; liście dolne krótkoogonkowe, środkowe i górne - siedzące, u nasady zwężone i zrosłe w krótką pochewkę; kwiaty skupione w kątach najwyższych liści i na szczycie łodygi, siedzące; kielich krótki, dzwonkowaty; korona żółta, brunatno nakrapiana, o 6 łatkach, bez ząbków między nimi.

U nas występuje w Sudetach i w Karpatach.

3. Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea - bylina dorastająca do 100 cm wys.; liście jajowato- lub szeroko-lancetowate, zaostrzone, prawie siedzące lub krótkoogonkowe, u nasady sercowate, 3-5 wiązkowe; kwiaty po 1-2 w kątach liści; korona szerokodzwonkowato-lejkowata, ciemnobłękitna, ciemno kropkowana. Kwitnie od sierpnia do września. Występuje na Podkarpaciu, w Karpatach i w Sudetach oraz na niżu.

Surowiec

Surowcem jest kłącze i ziele - Rhizoma et, Herba Gentianae, FP I,II,III,IV i V. W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić kłącze (to nie jest korzeń (!), choć pod taką nazwą surowiec figuruje w FP) - “Radix" Gentianae – op. 25 i 50 g /Herba Lux, Kawon/.

Skład chemiczny

W zielu i w kłączach goryczek znajdują się glikozydy gorczyczne (gencyopikrozyd, amarogentyna), alkaloidy (gencyanina, gencyalutyna), pochodne ksantonu (gentyzyna, izogentyzyna), fitosterole, cukrowce, barwnik, sole i kwasy.

Działanie

Surowce pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, zwiększają ruchy robaczkowe przewodu pokarmowego, regulują wypróżnienia, zwiększają apetyt; działają żółciopędnie, wiatropędnie.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia trawienia, niestrawność, nie=» dostateczne wydzielanie soków trawiennych, zaparcia, zmazy nocne, osłabienie, choroby skórne.

Zewnętrznie: rany, stany zapalne skóry i błon śluzowych, potówki, zmiany sączące, łojotok.

Odwar: 2 łyżki korzenia lub ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 5 min.; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci ważące; 8-9 kg - 8,5 ml, 10-15 kg - 14 ml, 16-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 55-60 kg - 78-80 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka goryczkowa - Tinctura Gentianae; pół szkl. suchych kłączy lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml. Dzieci: 3 r. ż. - 2 ml, 7 r. ż. - 3 ml, 10 r. ż.-4 ml, 15 r. ż. - 7 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Rp. Mikstura GA na trawienie

Nalewka goryczkowa - 10 ml

Nalewka z bylicy posp. lub piołunowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 30-40 kropli.

Wskazania: niedostateczne wydzielanie soków trawiennych, brak apetytu, obfity i (lub) tłusty posiłek, niestrawność (5 ml 3 razy dz.), zaburzenia trawienia, osłabienie.

Rp. Mieszanka GAAC na zaburzenia trawienne i skąpe miesiączki

Ziele lub kłącze goryczki - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść lub ziele bylicy posp., albo piołunu - 1 łyżkę

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty;

odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia przemiany materii, zaburzenia trawienne, zaparcia, niedostateczne wydzielanie soków trawiennych, skąpe i bolesne, a przy tym nieregularne krwawienia miesiączkowe, kamica żółciowa, zastoje żółci, niedomoga wątroby, bóle wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, brzucha i jajników, nieżyt żołądka, choroby nerek.

Goździkowiec korzenny - Eugenia caryophyllata sive Eugenia aromatica (Myrtaceae)

Opis

Drzewo dorastające do 12 m wys.; liście eliptycznolancetowate, całobrzegie, z wierzchu błyszczące, zimozielone; ulistnienie równoległe; kwiatostany baldachokształtne; kwiaty złożone z 4-działkowego, czerwonego kielicha, 4-płatkowej różowobiałej korony, wielu pręcików i z 1 słupka. Uprawiany na Amboinie, Uliassar, Półwyspie Malajskim, Zanzibarze, Madagaskarze i w Afryce.

Surowiec

Surowcem są kwiaty - Flos Caryophylli, zwane popularnie goździkami. Goździki można rzecz jasna kupić w sklepach spożywczych.

Skład chemiczny

Goździki będące w handlu zawierają ok. 15-20% olejku eterycznego, a w nim eugenol (70-90%), kariofilen i acetyloeugenol. Ponadto w goździkach można znaleźć garbniki (10%), żywice (8%),tłuszczowce, woski i kwasy organiczne, głównie fenolowe.

Działanie

Wyciągi z goździków działają wiatropędnie, silnie przeciwzapalnie, silnie ściągająco, odkażająco, znieczulająco, przeciwbólowe, wykrztuśnie; pobudzają apetyt, zwiększają wydzielanie soków żołądkowych, trzustkowych i jelitowych oraz żółci, przyśpieszają trawienie.

Wskazania: zaburzenia trawienia, nieżyt jelit i żołądka, niestrawność, biegunka, nieprzyjemny zapach z jamy ustnej pochodzący w rzeczywistości z jelit, w których zachodzą niepożądane procesy rozkładu, nieżyty układu oddechowego, stany zapalne układu trawiennego; cuchnące biegunki z kolkami.

Zewnętrznie: stany zapalne skóry i błon śluzowych, pryszcze w okresie miesiączki, nadmierne pocenie się. Nogi nadmiernie pocące się kąpać w wodzie z dodatkiem nalewki lub odwaru goździkowego.

Pomimo podjętych licznych prób i eksperymentów muszę stwierdzić, że nie leczy trądziku pospolitego.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja.

Napar: 2 łyżki goździków zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci, zależnie od masy ciała: 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz. Goździki zalecam parzyć w gorącym mleku, który następnie należy osłodzić miodem; taki mleczny napar stosować przy przeziębieniu, kaszlu i nieżytach układu oddechowego.

Odwar: 2 łyżki goździków zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 15 minut; przecedzić. Stosować do kąpieli nóg, do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach ropnych i zapalnych oraz przy nieprzyjemnym zapachu (przełknąć 2-3 łyki).

Nalewka goździkowa - Tinctura Caryophylli: pół szkl. całych goździków zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody lub mleka z miodem. Stosować też zewnętrznie; po umyciu nóg przetrzeć je nalewką; przemywać skórę twarzy lub stosować do płukania po rozcieńczeniu - 1 łyżka nalewki + 150 ml wody. Nalewkę wcierać w bolące miejsca przy mięśnio-, nerwo- i stawobólach. Odstrasza owady i roztocze.

Przy oduczaniu się palenia tytoniu, przy stanach zapalnych dziąseł i przy nieprzyjemnej woni z ust żuć 2-3 goździki kilka razy dz.

Olej goździkowy - Oleum Eugeniae caryophylli: pół szkl. goździków zalać 200 ml gorącego oleju; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do wcierań przeciwbólowych, znieczulających, rozgrzewających i przeciwświądowych (np. przy swędzących wysypkach). Olej goździkowy leczy ukąszenia owadów, odstrasza komary (natrzeć olejem skórę), pchły i pluskwy. Przy przeziębieniach, stanach zapalnych układu oddechowego, chorobach zakaźnych nacierać ciało olejem goździkowym wymieszanym z olejem rozmarynowym, arcydzięglowym, majerankowym i (lub) palustrowym (czyli z bagna zw.) w proporcji 1:1.

Herbata chińska Camelia sinensis sive Thea chinensis (Theaceae)

Opis

Krzew dorastający do 6 m wys.; liście krótkoogonkowe, eliptyczno-lancetowate, zimozielone, skórzaste, brzegiem piłkowane; ulistnienie skrętoległe; kwiaty duże, białe, wonne, osadzone w kątach liści; owoc - torebka.

Istnieje kilka odmian herbaty, np.:

- Herbata assamska (indyjska) - Choisy = Thea assamica, rosnąca dziko w Assamie, Burmie i w Indochinach; główne środki uprawy to: Chiny, Japonia, Brazylia, Cejlon i Syjam.

- Herbata kambodżańska.

- Herbata paragwajska - Ilex paraguariensis (mate) - Ameryka Południowa.

- Kamelia - Caraelia japonica.

Produkuje się 4 typy herbaty suchej: czarną, zieloną, czerwoną i żółtą. Zabarwienie suchej herbaty zależy od technologii przerobu zerwanych liści, co wpływa też na skład chemiczny, smak i zapach każdego typu.

Herbata zielona to nic innego jak suche, rozdrobnione liście, niekiedy aromatyzowane (rzadko), natomiast herbata czarna, czerwona i żółta zawdzięczają swe właściwości procesowi fermentacji i aromatyzowania.

Surowiec

Wykorzystuje się liść herbaciany - Folium Theae.

Skład chemiczny

W herbacie występują garbniki - 9-30% (galusan l-epikatechiny, epigalokatechina, galusan galokatechiny, l-epikatechina, kw. galusowy), alkaloidy (koffeina - 2%; w 100 ml mocnej herbaty znajduje się ok. 50-100 mg koffeiny; teofilina, teobromina), sole mineralne (dużo żelaza, manganu, potasu, krzemu, sodu, fluoru, miedzi, jodu, fosforu, wapnia i magnezu), kumaryny (umbeliferon-7-glukozyd), witaminy (C – ok. 100 mg/100 g, tiamina, ryboflawina, fitochinony, pirydoksyna), olejek eteryczny - ok. 0,6%, flawonoidy (kwercetyna, kemferol), ksantyna, hipoksantyna, paraksantyna, metyloksantyna, nekleotydy, nukleoproteidy, barwniki (tearubigina, teaflawina, karotenowce, ksantofile), aminokwasy (kw. glutaminowy, metionina), kw. organiczne (fumarowy, pirogronowy, bursztynowy, szczawiowy, jabłkowy, cytrynowy), białkowce (gluteliny, albuminy).

Działanie

Napar herbaciany sporządzony z 1 łyżki suszu na 2 szkl. wrzącej wody (parzyć 15 minut; przecedzić; pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml) działa moczopędnie, żółciopędnie; zwiększa wydzielanie śliny i soku żołądkowego, w tym także kwasu solnego; likwiduje niestrawność, zaburzenia trawienne, biegunki; ponadto wywiera działanie ściągające, a zarazem przeciwzapalne i odkażające; ogólnie wzmacnia, usuwa zmęczenie, działa tonizująco na układ nerwowy; ułatwia pracę umysłową.

Rp. Mieszanka herbaciana

Herbata - 1 łyżka

Kwiat lub ziele pierwiosnka - 1 łyżka

Kwiat lub ziele wrzosu - 1 łyżka

Suche płatki różane - 4 szczypty

Wymieszać i zalać 3 szkl. wrzącej wody; parzyć 10-15 minut; przecedzić. Do szklanki wlać 100 ml naparu i dopełnić do 200 ml; osłodzić do smaku, najlepiej glukozą, fruktozą lub miodem.

Powyższy napój działa moczopędnie, przeciwzapalnie, wzmacniająco, gasi pragnienie; gorzki - leczy niestrawność i biegunki. Podawać przy chorobach zakaźnych, zaburzeniach trawiennych, nieżytach przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Odkaża drogi moczowe. Jest bardzo smaczny i zdrowy.

Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis (Labiatae)

Opis

Krzewinka dorastająca do 60 cm wys.; łodyga w dole zdrewniała, gałęzista, gęsto ulistniona; liście prawie siedzące, lancetowate lub równowąskolancetowate, tępe, 1-wiązkowe, gruczołowato kropkowane; kwiaty w nibyokółkach, na szczycie skupionych, często w jednostronny pozorny kłos; korona niebieska lub floletowoniebieska. Kwitnie od lipca do sierpnia. Roślina uprawiana, niekiedy na łąkach zdziczała.

Surowiec

Wykorzystywane jest ziele - Herba Hyssopi, pozyskiwane z uprawy lub kupione w sklepie zielarskim.

Skład chemiczny

Ziele zawiera olejek eteryczny - ok. 1% (kamfen, pinen), garbniki – ok. 8%, flawonoidy (diosmina, hysopina), wit. C - 100-170 mg/100 g, kw. oleinowy i ursolowy, karotenoidy i in.

Olejek lotny hyzopowy składa się z pinokamfenu – 30-40%, alfa- i beta-pinenu, cineolu i kamfenu.

Działanie

Hyzop działa wykrztuśnie, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie, przeciwpotnie, przeciwbakteryjnie (wrazliwe są na hyzop, m.in. Escherichia coli, Staphylococus aureus, Bac. sporogena, Bac. mesenthericum), żółciopędnie, wiatropędnie; odkaża drogi żółciowe, upłynnia zalegającą wydzielinę śluzową w drogach oddechowych i ułatwia jej usuwanie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, zwiększa apetyt.

Wskazania: suchy kaszel, zapalenie górnych dróg oddechowych, stany zapalne krtani l jamy ustnej, zaburzenia trawienia, biegunka, nadmierna potliwość (zalecam łączyć z szałwią), osłabienie, stany zapalne przewodu pokarmowego, przeziębienie, choroby zakaźne, stany zapalne dróg żółciowych, zaburzenia w wydzielaniu żółci.

Zewnętrznie: rany, stłuczenia, łojotok, trądzik ropny i biznowcowy, stany zapalne skóry, ropnie, zapalenie mieszków włosowych.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-6 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące: 3-4 kg -8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-3 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml; dzieci ważące: 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 55 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg -107 ml, 3-4 razy dz. lub w razie potrzeby częściej.

Nalewka hyzopowa - Tinctura Hyssopi: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml w 5 ml wody. Dzieciom podawać 5-10 ml nalewki w gorącym mleku osłodzonym miodem.

Olej hyzopowy - Oleum Hyssopi: pół szkl. ziela (suchego lub świeżego) zalać 200 nil gorącego oleju uniwersalnego, sojowego, winogronowego lub słonecznikowego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Przy zaparciach połączonych z zaburzeniami trawiennymi zażywać 2 łyżki oleju 2-3 razy dz. Jest znakomitą przyprawą do licznych zup, mięs, sosów, ryb i sałatek. Używać go do leczenia ran, ropni, czyraków, stłuczeń i stanów zapalnych oraz do leczniczych wcierań przeciwprzeziębieniowych, przeciwgrypowych i wzmacniających (olej wetrzeć przed pójściem do łóżka w klatkę piersiową, w plecy, w szyję, w brzuch oraz w stopy).