WPŁYWY JĘZYKA NIEMIECKIEGO NA POLSZCZYZNĘ W ZAKRESIE SŁOWNICTWA
Chronologia, etymologia
Polsko-niemieckie kontakty językowe należą do najstarszych w dziejach naszego języka narodowego. Początki sięgają już okresu wspólnot językowych i z tej właśnie epoki odziedziczyła polszczyzna germanizmy takie, jak: chwila, cudzy, izba, komin, ksiądz, kula, marchew, młyn, pieniądz. Właściwe kontakty polsko-niemieckie rozpoczynają się z chwilą wyodrębnienia polszczyzny i języka niemieckiego; w tym okresie pożyczki są stosunkowo nieliczne (400 zapożyczeń takich jak: barwa, bursztyn, fałsz, fant, jedwab, kiermasz, kryształ, klejnot, olej, sól, pieprz)z czego połowa to przyjęcia bezpośrednie, pozostałe wchodzą do polszczyzny za pośrednictwem bardzo aktywnego do XIII wieku języka czeskiego. Szczególne miejsce zajmuje to również proces chrystianizacji, w którym niemczyzna przybywających na polskie ziemie rycerzy, duchownych, kupców jest nie tylko źródłem pożyczek ale obok czeskiego największym medium pożyczek z innych języków, głównie z tematyki chrześcijańskiej: biskup, chrzest, opłatek, kapłan, klasztor, kościół, msza, ołtarz, proboszcz. Najbardziej trwałe pożyczki są konsekwencją kilku potężnych fal osadnictwa niemieckiego. (z zakresu handlu, organizacji życia w mieście i na wsi: buda, handel, jarmark, kiermasz, folwark, gmina, sołtys, wójt, obcęgi, rada, ratusz). Przenikanie do języka polskiego germanizmów w średniowieczu wiązało się również z polityką zakonu krzyżackiego. Germanizmy dominowały głownie w działach prawa, budownictwa, wojskowości, hutnictwa i górnictwa. (blacha, bruk, cegła, żołd, żołnierz, cło, czynsz, huta, kilof etc.).
Fala osadnictwa zmalała w XVI-XVIII wieku. Od tego czasu z dialektem środkowo niemieckim zaczął konkurować dialekt dolnoniemieckich i nowo-wysoko-niemiecki. W czasach rozbioru z racji germanizacji doszło do masowego napływu germanizmów. Zapożyczenia tego okresu charakteryzuje bogactwo i różnorodność oraz równomierne zasilanie języka oficjalnego i obiegowego. Germanizmy z XIX wieku uzupełniały na ogół kręgi słownictwa w których były już dawno obecne np.; rzemiosła: szpindel, bigel, bytowe: pumpemikiel, sznycel, roleta, tapeta. Wśród odmian kształtujących się dopiero w XIX wieku szczególne miejsce zajmuje język urzędowy (zwłaszcza w zaborze austriackim). Wtedy utrwaliły się takie konstrukcje jak: w odpowiedzi na coś, w nawiązaniu, w uzupełnieniu, w pierwszym rzędzie. Na przełomie XIX i XX wieku kalkowanie staje się jednym z podstawowych sposobów uzupełniania polskiego zasobu leksykalnego. (rzeczowniki, przymiotniki, takie jak: czasopismo, duszpasterz, przeciętny, przepracowac, wodoodporny). Co prawda liczne XIX wieczne zapożyczenia przetrwały do dziś, jednak duża ich część (tak jak rusycyzmów) wraz z odzyskaniem niepodległości zniknęła z języka polskiego. Do zaniku zapożyczeń przyczyniły się również obecne wtedy silne postawy purystyczne. Znacznie mniej pożyczek pozostawiła po sobie okupacja hitlerowska z okresu II wojny światowej. We współczesnej polszczyźnie takie wyrazy jak: gestapo, kapo, szmugiel są wykorzystywane tylko okazjonalnie i w kontekście do tamtych czasów. W drugiej połowie XX wieku w czasie dominacji j. angielskiego niemiecki wraz z innymi językami został zmarginalizowany. (tylko 40 wyrazów np.: szyberdach, kombi).
Łączną liczbę germanizmów we współczesnej polszczyźnie szacuje się na około 3-4 tysiące, z czego znaczna większość to zapożyczenia dawne, silnie zakorzenione.
Gramatyka, typologia słownictwa
W zapożyczeniach dominują semantyczne. Fleksyjne wdrażanie germanizmów polegało głównie na włączenie ich w polską odmianę z zachowaniem pierwotnej postaci fleksyjnej, lub zamianą końcówki. W czasownikach niemieckich zakończonych na –en, zastępuje się końcówką morfemem –(ow)ać: drylować, grawerować, holować, meldować, smarować. Nieraz kontury strukturalne pozyczki zostają wyraźnie zatarte np.: gemaine-gmina, gewalt-gwałt. Dochodziło także do zamiany końcówki –ung na _unek np.: gatunek-Gattung, pocałunek, podarunek, sprawunek. Dodatkowo dochodzą niemieckie makaronizmy, maksymy, sentencje. np.: Mehr Licht – więcej światła.