J. J. SZCZEPAŃSKI, BUTY I INNE OPOWIADANIA (1956r.)

Za: Barabara Gontarz, Pisarz i Historia. O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego

1. Narracja: powściągliwa, oszczędna w epitetach, wolna od autorskiej dygresji – tylko niezbędne komentarze, refleksja autorska ograniczona jest do minimum.

2. Problematyka moralna w cyklu Szarego: przedstawienie bohaterów w sytuacjach niejednoznacznych ze względu na moralną ocenę postępowania (egzekucje bez sądu, morderstwo własowców, kradzież butów).

3. Po publikacji „Butów…” pojawiły się zarzuty krytyków wobec Szczepańskiego o zszarganie dobrego imienia żołnierzy. Szczepański twierdził jednak: „Moi bohaterowie nie są pozytywni, ich poczynania nie są krzepiące. Interesuje mnie ludzka słabość, pogranicze moralnego upadku, rezygnacji, oportunizmu”.

4. Brak optymizmu w opowiadaniach o życiu partyzantów – ukazanie brutalnej rzeczywistości, bez idealizacji. Następuje odrzucenie romantycznej wizji żołnierza. „(…)dla autora najważniejszą sprawą było przekazanie autentycznych doświadczeń, które stały się udziałem jego i rówieśników.”

5. Nieustanne zagrożenie „zarażenia śmiercią”, znieczulenie, zobojętnienie i zatracenie wartości moralnych oraz własnego człowieczeństwa z powodu okrucieństw wojny. Szary – pomimo realiów wojennych – jest wierny własnemu kodeksowi, systemowi wartości, który chroni go przed „zarażeniem”. „Hierarchię wartości Szarego cechuje prymat kategorii moralnych nad korzyściami materialnymi, ponad złamaniem żołnierskiego kodeksu stawia prawo fundamentalne dla każdego człowieka – prawo sumienia”.

6. Błogosławione wody Lete – problemy i wybory młodego autora w powojennej rzeczywistości. Opowiadanie ukazuje fałsz ideowy i moralny na jaki skazywał ówczesny system polityczny – jest to także próba rozliczenia niektórych twórców z karierowiczostwa i wykorzystywania literatury dla pieniędzy.

7. Narracja: 1-osobowa, ukazująca stosunek bohatera do otaczającej go rzeczywistości.

8. Literatura pełni rolę terapeutyczną, umożliwia oczyszczenie się z doświadczeń wojennych (pisanie pod wpływem impulsu, spontanicznie, by się „uzdrowić”, ale także dać świadectwo i ostrzeżenie dla współczesnych).

Za: Andrzej Sulikowski, Nie można świata zostawić w spokoju. O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego

1. Opowiadanie jest jak katharsis – uwalnia psychikę z traum i koszmaru wojny, ale też – stanowi ocalenie wartości, którym grozi zapomnienie. Jest to „chęć oddania sprawiedliwości widzialnemu światu”.

2. Cykl Szarego – niczym notatka partyzanta, ukazanie rzeczywistości żołnierskiej bez heroizmu, wręcz nudnej, szarej, jednostajnej.

3. Komentarz autorski ograniczony jest do minimum, dotyczy głównie przestrzeni, zachowań, unika jednak oceny wartości, nie ma moralizatorstwa.

4. Kompozycja – tradycyjny porządek chronologiczny, zamknięty układ fabularny, tj. jedno zdarzenie jest przedmiotem wielostronnego, wyczerpującego przedstawienia.

5. Struktura tekstu oparta jest na dialogu: dominuje język wojskowy, zwroty środowiskowe, dialekty (widoczna jest różnica między językiem inteligentów a partyzantów), „język ujawnia natychmiast myślenie żołnierzy”.

6. Problemy natury moralnej – egzekucje bez sądu. „Mniejsza zdrada ma ochronić Polaków przed większą zdradą. Szary zdaje sobie sprawę, że nikt nie może bezkarnie zdradzać i zabijać. W ten sposób narusza się bowiem moralny porządek świata”. Rozważania Szarego na temat mordu na Ukraińcach są pełne dystansu – wie, że czyn jest niemoralny, ale zdaje sobie sprawę, że nie można go było uniknąć. Jest to przykład gorzkiej nauki, jaką zyskało pokolenie ’20 podczas II WŚ.