Traktat Amsterdamski (Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty) podpisany został 2 października 1997 roku, a wszedł w życia 1 maja 1999 roku. Sygnowało go 15 krajów: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Jednym z głównych założeń dokumentu było wzmocnienie federacyjnego charakteru Unii Europejskiej. Traktat wprowadził też zmiany instytucjonalne: wzmocnił władzę Parlamentu Europejskiego i przewidział powołanie wspólnego przedstawiciela ds. polityki zagranicznej.

Jednym z podstawowych założeń Traktatu Amsterdamskiego było dostosowanie  wcześniejszych unijnych aktów prawnych do planowanego rozszerzenia Unii Europejskiej o państwa Europy Środkowo-Wschodniej, jednak konferencja międzyrządowa przygotowująca ten dokument nie zdołała wypracować wystarczających zmian. Zdecydowano wobec tego, że dotychczasowe traktaty zostaną zrewidowane w późniejszym terminie.

Wartości

Traktat Amsterdamski określił jednoznacznie wartości jakie jednoczą Unię Europejską. Są to wolność, demokracja, poszanowanie praw człowieka i fundamentalnych swobód. Zasady te są wspólne dla wszystkich państw członkowskich i wszystkie są zobowiązane do ich przestrzegania. Z deklaracją dotyczącą wartości wiąże się jedna z nowości prowadzonych przez Traktat - procedura postępowania wobec kraju, który w jakiś sposób naruszyłby wspólne dla UE zasady. Przewiduje ona, że kraj członkowski, który w sposób „poważny i trwały” naruszy  zasady obowiązujące w  UE, jest najpierw proszony o ustosunkowanie się do zgłaszanych wobec niego zastrzeżeń. Kolejnym krokiem może być wyłączenie kraju z niektórych jego praw, np. z głosowania w Radzie UE.

Traktat Amsterdamski wzmacnia ponadto zapisy zabraniające dyskryminacji. Dodany do dokumentu artykuł zobowiązuje Radę do podjęcia odpowiednich kroków w walce z przejawami dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie rasowe lub etniczne, przekonania religijne, niepełnosprawność, wiek czy orientację seksualną.

Wspólna polityka zagraniczna

Jednym z głównych założeń konferencji międzyrządowej, która poprzedziła przyjęcie Traktatu Amsterdamskiego, było zwiększenie skuteczności wspólnej polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa, tak aby głos Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej był silniejszy. Reforma wspólnej polityki zagranicznej wydawała się szczególnie ważna wobec wojny na Bałkanach, gdy stało się jasne, że UE musi mówić jednym głosem i podejmować skoordynowane działania.

Traktat wprowadził urząd wysokiego przedstawiciela ds. wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, który miał zagwarantować, że działania  UE będą bardziej spójne i widoczne. Funkcję tę powierzono sekretarzowi generalnemu Rady Unii Europejskiej, który wspomagał Radę UE w kwestiach związanych z polityką zagraniczną. Pierwszym sprawującym urząd był Niemiec Juergen Trumpf (przez pierwszych kilka miesięcy 1999 roku), który został zastąpiony przez Hiszpana, byłego sekretarza NATO Javiera Solanę. Na prośbę kraju sprawującego przewodnictwo, przedstawiciel mógł w imieniu Rady prowadzić dialog ze stronami trzecimi. Mimo utworzenia stanowiska przedstawiciela, Rada w dalszym ciągu mogła wyznaczać specjalnych wysłanników, którzy pełnili misję w niespokojnych regionach, np. krajach dawnej Jugosławii.

Jako jeden z instrumentów wspólnej polityki zagranicznej Traktat wprowadził też tzw. wspólne strategie, które miały określone cele, czas realizacji i środki zapewniane przez kraje członkowskie.

Instytucje

Traktat Amsterdamski wzmacniał uprawnienia Parlamentu Europejskiego poprzez rozszerzenie procedury współdecydowania na nowe obszary i jej uproszczenie. Zmiana w porównaniu z Traktatem z Maastricht polegała na zlikwidowaniu trzeciego czytania ustawy w Radzie UE. W praktyce oznaczało to, że jeśli Rada UE i Parlament Europejski nie doszły do porozumienia po dwóch czytaniach projektu aktu prawnego, propozycja była odrzucana, a nie – jak dotychczas – kierowana do trzeciego czytania w Radzie. Zmiana ta zrównała w kwestii kompetencji legislacyjnych Parlament Europejski z Radą, która odtąd zmuszona była do poszukiwania kompromisu.

Traktat Amsterdamski ograniczał też liczebność Parlamentu do 700 członków. Zakładano, że liczba ta nie zostanie przekroczona nawet po rozszerzeniu Unii Europejskiej o kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Dokument wzmocnił też ustalenia Traktatu z Maastricht dotyczące roli PE w zatwierdzaniu Komisji Europejskiej.

W odniesieniu do Rady UE Traktat przewidywał, że głosowanie kwalifikowaną większością będzie obowiązywało w nowych obszarach, m.in. związanych z zatrudnieniem i bezpieczeństwem socjalnym.

Traktat rozszerzył ponadto kompetencje Trybunału Sprawiedliwości na obszary związane z polityką azylową, imigracyjną i swobodnym przepływem osób.