Rządy sanacji - potoczna nazwa rządów sprawowanych w Polsce w latach 1926-1939 przez marszałka Józefa Piłsudskiego i jego następców. Charakteryzowały się ograniczeniem demokracji i swobód obywatelskich i autorytarnymi metodami sprawowania władzy.

Geneza rządów sanacji

Polityczna niestabilność Polski, częste zmiany rządów, korupcja polityczna i prywata zniechęciły marszałka Józefa Piłsudskiego do obowiązującego modelu ustrojowego. Były naczelnik państwa wycofał się w 1924 roku z życia publicznego, jednak nie zaprzestał działalności publicystycznej. W swoich felietonach Józef Piłsudski wielokrotnie krytykował polski system polityczny, który określał jako "sejmokrację" i "partyjniactwo".

Centralnym punktem myśli politycznej Józefa Piłsudskiego było hasło "sanacji państwa", czyli jego naprawy. Miało być to osiągnięte przez "poskromienie sejmokracji" i wprowadzenie silnych rządów. Idea "sanacji" napotkała na znaczący odzew w społeczeństwie, zmęczonym polityczną niestabilnością i konfliktami społecznymi.

Zamach majowy i wczesny okres rządów sanacyjnych (1926-1930)

Pomimo opuszczenia wszystkich stanowisk, Józef Piłsudski zachował znaczne wpływy w Wojsku Polskim. Umożliwiło mu to dokonanie, w dniach 12-15 maja 1926 roku, zamachu stanu. Tzw. Przewrót majowy doprowadził do dymisji prezydenta Stanisława Wojciechowskiego i premiera Wincentego Witosa.

Wbrew oczekiwaniom, Józef Piłsudski nie objął po przewrocie funkcji prezydenta, którym został uległy mu Ignacy Mościcki. Mimo to, pozostając formalnie tylko ministrem spraw wojskowych i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, Józef Piłsudski faktycznie sprawował władzę dyktatorską. Oparta ona była na bezgranicznym autorytecie i oddaniu jakim cieszył się u swych współpracowników, zajmujących kluczowe stanowiska państwowe.

Po przewrocie majowym Józef Piłsudski nie spowodował rozwiązania istniejącego parlamentu, uważając, że po doznanym upokorzeniu sejm nie będzie w stanie przeciwstawić się skutecznie jego planom politycznym. Przeprowadzono natomiast czystki w administracji państwowej i wojsku, którego władze naczelne zostały zreorganizowane.

Podstawą rządów sanacji stała się tzw. nowela sierpniowa (2 sierpnia 1926): poprawka do konstytucji nadająca prezydentowi prawo weta zawieszającego, wydawania poza sesjami sejmu dekretów z mocą ustawy, oraz prawo do rozwiązania parlamentu.

W roku 1928 zwolennicy sanacji stworzyli Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) - organizację polityczną mającą stanowić sejmowe zaplecze obozu sanacyjnego. Pomimo wsparcia udzielonego BBWR-owi przez administrację państwową, nie zdołał on zdobyć większości w wyborach 1928 roku.

Nasilający się w następnych latach spór pomiędzy opozycją a obozem sanacyjnym doprowadził do zgrupowania opozycji w dwóch blokach - Centrolewie (partie lewicy i centrum) oraz Obozie Wielkiej Polski (partie prawicowo-nacjonalistyczne). W celu zdławienia opozycji, w czerwcu 1930 roku parlament został rozwiązany.

Rządy sanacji od "wyborów brzeskich" do roku 1935

Po rozwiązaniu parlamentu czołowi posłowie opozycji (m.in. Wincenty Witos i Wojciech Korfanty) zostali uwięzieni w twierdzy brzeskiej, gdzie poddawano ich rozmaitym szykanom, w tym przemocy fizycznej. Wynik wyborów do parlamentu jesienią 1930 roku został zmanipulowany, przynosząc zwycięstwo BBWR.

Po wyborach 1930 roku, potocznie określanych jako "wybory brzeskie" (od twierdzy w której osadzono działaczy opozycji) rozpoczął się okres pogłębiania rządów silnej ręki i ograniczania swobód obywatelskich i demokratycznych.

Utrwaleniu władzy obozu sanacyjnego służyło uchwalenie 23 kwietnia 1935 roku nowej konstytucji (tzw. konstytucja kwietniowa). Dawała ona prezydentowi niezwykle szerokie uprawnienia: mianowanie rządu, zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu, wskazywanie kandydata na swego zastępcę itd. Prezydent, w myśl nowej konstytucji, był nadrzędny wobec parlamentu i sądów, a odpowiedzialność ponosił wyłącznie przed Bogiem i historią.

Rządy sanacji po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego

Konstytucję kwietniową opracowywano z myślą o Józefie Piłsudskim, który jednak nie zdążył skorzystać z jej owoców. Marszałek Józef Piłsudski zmarł po ciężkiej chorobie 12 maja 1935 roku, w wieku 67 lat. Jego śmierć postawiła obóz sanacyjny przed otwartą kwestią znalezienia następcy.

Jeden z głównych pretendentów do władzy, premier i prezes BBWR Walery Sławek pozbawił się bazy politycznej i wyeliminował z rozgrywki, rozwiązując w październiku 1935 roku BBWR. W późniejszym okresie ukształtowała się względna równowaga pomiędzy tzw. "zamkiem" tzn. umiarkowanymi politykami skupionymi wokół prezydenta Ignacego Mościckiego, a "GISZ-em" tj. skupionymi wokół marszałka Edwarda Rydza Śmigłego zwolennikami głęboko autorytarnych metod rządzenia. Samodzielną pozycję polityczną posiadał minister spraw zagranicznych Józef Beck.

W roku 1937 z inicjatywy marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego powołano tzw. Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN, potocznie "Ozon"). Była to formacja polityczna mająca skupić obywateli wokół idei "państwa" i "wodza" (czyli Edwarda Rydza-Śmigłego). OZN nie zyskał szerszego poparcia społecznego, był za to oskarżany o tendencje faszystowskie.