HOMO SOVIETICUS (łac. człowiek sowiecki)
Termon wprowadzony przez Zinowjewa, spopularyzowany w Polsce przez ks. J. Tischnera.
Sama postać ma dwie odmiany:
kreowany przez władzę wzorcowy, upiększony typ człowieka, znany z literatury, filmu i gazet;
Człowiek pracy, oddany bezgranicznie socjalistycznej ojczyźnie, czuje się za wszystko odpowiedzialny, wszystko go obchodzi, człowiek wyższych ideałów, aktywnie wcielający zasady Wielkiego Października, rozwijający się harmonijnie. Wie, że jego towarzysze decydują o sprawach państwa, godzi się na to, rozumiejąc, że działają oni w imię jego dobra.
pełen złości zniecierpliwienia i zawiści do świata zewnętrznego.
Podporządkowany organizacji partyjnej, pozbawiony osobowości i godności. Brakuje mu zdolności samodzielnego myślenia i działania, zniewolony intelektualnie. Charakterystyczna jest ucieczka od wolności i odpowiedzialności, agresja wobec słabszych i uniżność wobec silniejszych.
Cechy człowieka sowieckiego ujawniały się najwidoczniej w ich zetknięciu się z kulturą zachodnią. Emigranci lat 70-tych byli tego najwyraźniejszym przykładem. Obfitość towarów, możliwość zmiany miejsca zamieszkania, szeroki wachlarz innych swobód obywatelskich wydawał się ludziom sowieckim niepojęty i groźny.
SFERY KSZTAŁTOWANIA NOWEGO CZŁOWIEKA
W chwili zdobycia władzy partia Lenina nie miała szczegółowego planu kształtowania nowego typu człowieka. Znała cel, było nim wpojenie obywatelom sowieckiej ideologii tak głęboko, aby stała się ona drogowskazem, w ich praktycznym postępowaniu i czynach.
Zastosowano cztery środki propagandowe:
INFANTYLIZACJA
„infantylność: czynienie infantylnym; infantylny: o człowieku dorosłym, zachowującym się jak dziecko, niedojrzałym naiwnym, niepoważnym” słownik PWN.
obywatele sowieccy byli poddawani „praniu mózgu” na każdym kroku, atakowani środkami masowej propagandy;
życie w ciągłym stresie, strachu, chronicznym braku towarów, ciągłe kolejki, ciasne mieszkania, szare ulice, nędzne środki komunikacji dawały uczucie życia w potrzasku;
państwo chciało stać się pocieszycielem, który zaprowadzi Rosję do raju;
terror i strach sprawiał, że ludzie stawali się karni i posłuszni;
nowym instrumentem terroru stały się obozy koncentracyjne. Do obozu można było trafić np. za niechodzenie do pracy – traktowano dorosłych ludzi jak dzieci na wagarach;
innym instrumentem infantylizacji ludności Związku Sowieckiego była walka z analfabetyzmem, likwidacja go siłą, usprawiedliwiona hasłem o wychowaniu ludu: Państwo troszczy się o wykształcenie swoich dzieci. Powstaje system oświaty dorosłych;
kolektywizacja ubezwłasnowolniła chłopów, pozbawiła ludzi samodzielności, zgładziła nieposłusznych, z pozostałych przy życiu zamieniła w posłuszną i bezwolną masę obywateli;
straty w ludziach podczas II wojny światowej pogłębiły uczucie braku bezpieczeństwa;
ludzie przestraszeni i rozbici poddali się woli srogiego, ale i kochającego ojca.
UPANSTWOWIENIE
głównym sposobem na upaństwowienie każdej sfery działalności człowieka stało się planowanie;
pierwszy plan gospodarczy powstał już w 1920 roku, a pierwszy plan pięcioletni zatwierdzono w kwietniu/maju 1929 roku;
wprowadzono nowe pojęcie – „przekroczenie planu”, każdy wskaźnik musiał być przekroczony. Stalin wprowadza żelazną zasadę gospodarki planowej: najważniejsze jest tempo;
stosowane techniki miały służyć przeróbce świadomości człowieka, społeczeństwo w ciągłym biegu ku czemuś lepszemu;
planowanie było głównym elementem integracji, pozwalało kontrolować wszystkie dziedziny działalności ludzkiej i kształtować postępowanie człowieka;
przykłady irracjonalnych sposobów na realizowanie planów: milicja, by wykonać zaplanowaną liczbę zatrzymań była zmuszona aresztować niewinnych ludzi, nauczyciele nie mogli stawiać złych stopniu uczniom, gdyż nie zrealizowaliby planu, straż pożarna podpalała domy, aby mieć co gasić;
przekraczanie planu było nagradzane, co spowodowało wzrost „współzawodnictwa socjalistycznego”;
czas i działania ludzi w jego wymiarze zostały upaństwowione.
IDEOLOGIZACJA
Stała się możliwa dzięki działaniom partii, opartym na trzech siłach. Były to:
Cud
rewolucja była cudem, mistycznym celem społeczeństwa sowieckiego stał się raj;
historia systemu sowieckiego to historia obietnic i oczekiwania na cud;
ideologizacja cudu oparta była na pośpiechu i gigantyzmie.
Tempo stało się środkiem przymusu, a ludzie w oczekiwaniu na osiągnięcie celu poddają się aparaturze państwa.
Wszystkie projekty realizowane w ZSRR mają gigantyczne rozmiary, a przynajmniej tak przedstawia je propaganda.
wiara w „cuda nauki” i magiczne zdolności partii i rządu są substytutem wiary w Boga. Atmosfera magii i cudotwórstwa panująca w kraju;
ciągłe oczekiwanie na cud usprawiedliwia i pozwala zapomnieć o nieetycznych działaniach państwa, dzięki temu człowiek potrafi pogodzić się ze swoją sytuacją życiową, traktując ją jako przejściową.
Tajemnica
stróże tajemnicy obejmują władzę, a stopień wtajemniczenia decyduje o miejscu w hierarchii władzy. Podziała na przyjaciół i wrogów, wtajemniczonych i niewtajemniczonych;
tajemnica i tajność otaczają wszystkie dziedziny życia. Powszechne przepustki, pozwolenia, „tajne instrukcje”, agenci i zdrajcy tajemnicy.
Wartość ma tylko to co tajne, zdobyte nielegalnie;
istnienie tajemnicy, marzenia przeciętnego obywatela, aby się do niej zbliżyć dają poczucie uczestniczenia w czymś niezwykłym, czego inni – głównie świat zachodni – nie potrafiłby zrozumieć.
Autorytet
kult wodza został zbudowany od podstaw;
deklasyfikacja Boga na rzecz Lenina;
uciekano się do skojarzeń i symboli religijnych, aby nadać partii i wodzowi mistycznego charakteru;
sfałszowane biografie Lenina przedstawiały go jako apostoła komunizmu, a zamach, którego dokonano 30 sierpnia 1918 roku, jako męczennika, jego powrót do zdrowia jako cud;
śmierć Lenina zakończyła proces deifikacji, wyrazem jego nieśmiertelności stało się wybudowanie mauzoleum;
Stalin pomnożył kult wodza, przekształcono go w Boga już za jego życia;
na osiągnięcie takich efektów miała wpływ silna propaganda, zebrania, specjalne instruktaże, radio, kino i literatura.
WYCHOWANIE
Szkoła
Jednym z pierwszych posunięć rządu sowieckiego była likwidacja starego systemu oświaty. Sowiecka szkoła lat 20. Była pod względem nauczania najbardziej postępowa na świecie. Zlikwidowano m.in. egzaminy, prace domowe, lekcje łaciny, mundurki, a nową szkołą zarządzał „kolektyw szkoły”, złożony z uczniów i nauczycieli. Jednak już w latach 30. Przywrócono jej wszystkie elementy szkoły feudalnej – przywrócono system tradycyjnych klas, lekcji, rozkładu zajęć, a przede wszystkim surową dyscyplinę. Dla każdego przedmiotu opracowano jeden podręczni zatwierdzony przez KC.
Szkoła sowiecka z najbardziej innowacyjnej przekształciła się w najbardziej reakcyjną i konserwatywną na świecie. Miała wychowywać i formować ludzi, przekazywanie wiadomości było drugorzędne. Oto kilka przykładów metod, które stosowano, aby wtłoczyć dzieciom ideologię sowiecką:
treść zadań arytmetycznych dostosowana do sytuacji politycznej;
interpretacja bajek w socjalistyczny sposób, np. Baba- Jaga przedstawiana jako władczyni lasu, wyzyskiwaczka;
w żłobkach dzieci śpiewały o miłości do Stalina;
literatura dziecięca przekazywała idee socjalistyczne. Bohaterami dziecięcych bajek stali się chłopcy i dziewczynki, gotowi ponieść ofiarę dla ojczyzny. Najsłynniejszym przykładem jest postać Pawlika Morozowa, chłopca, który doniósł na własnego ojca. Ojciec – zdrajca zostaje rozstrzelany, chłopiec ginie z rąk krewnych, którzy się na nim mszczą.
wzory stawiane dzieciom i młodzieży to żołnierze i milicjanci;
organizowanie igrzysk wojskowo – sportowych, w których dyscyplinami było np. strzelanie, rzucanie granatem czy marsz bojowy;
nauczanie każdego przedmiotu w szkole jest wytłumaczone idologicznie;
kształtowanie w dzieciach niezłomnej ateistycznej postawy;
poziom nauczanie był świadomie obniżany i dostosowywany do najgorszych uczniów;
nauczanie języka rosyjskiego na równi z językiem ojczystym, zredukowanie godzin nauczania języków obcych;
opór wobec „komputeryzacji” szkół;
uczniowie w większości kierowani są do szkół zawodowych lub wprost do przemysłu, kształcenie wyższe stało się wysoce niepopularne.
Rodzina
1917 rok dekrety o ślubach cywilnych (zamiast kościelnych) i rozwodach. Od tej pory rozwód mógł być orzeczony na żądanie jednego z małżonków, który nawet nie musiał powiadamiać współmałżonka;
dążenia do zaniku rodziny jako trwałej komórki społecznej. Przedmiotem ataku były głównie kobiety, młodzież i dzieci;
równouprawnienie kobiet, które miałoby obalić typ monogamicznej rodziny;
zadaniem państwa staje się również regulowanie intymnego życia obywateli;
nowa koncepcja życia płciowego – apele o „wolną miłość”, jednak na wybór partnera ma mieć pozycja klasowa;
atak na religię i wiarę wzmacniał rozpad rodziny i kodeksu moralnego;
hasła „nowej moralności”:
„moralne jest wszystko co służy rewolucji światowej, a niemoralne wszystko, co służy rozbijaniu szeregów proletariatu, jego dezorganizacji i osłabieniu”;
intymne relacje między kobietą a mężczyzną ma ludziom zastąpić miłość do partii, nabiera ona erotycznego charakteru;
państwo regulowało możliwość doboru małżonka (m.in. poprzez paszportyzację mieszkańców miast, nie wydawanie chłopom powolne na migrację do miast, trudności w zmienianiu miejsc zamieszkania – nawet migracje pomiędzy miastami były wręcz niemożliwe);
w 1944 roku uchwalono nowy kodeks rodzinny i małżeństwa. Zlikwidowano wszelkie swobody pozostałe z okresu walki z rodziną burżuazyjną i wprowadzono: zakaz rozwodów, kary za przerywanie ciąży, zakaz małżeństw cudzoziemcami, zaczęto używać pojęcia „dziecko z nieprawego łoża”. Nowy kodeks umocnił też nierówność pomiędzy kobietą a mężczyzną – niezamężne kobiety straciły prawo do alimentów oraz wpisywania w metryce dziecka nazwiska jego ojca. Nazywane było odtąd samotnymi matkami;
po śmierci Stalina kodeks rodzinny nieco łagodzono: znów zezwolono na aborcję, znacznie rozszerzono możliwość rozwodu za obopólną zgodą małżonków. Zaprzestano też używania pojęcia „dziecko z nieprawego łoża”;
w drugiej połowie lat 80. struktury rodziny zaczęto paradoksalnie wzmacniać – ograniczenie możliwości rozwodów, przerywania ciąży. Jednak zwrotu tego dokonano, gdy silnie został już ukształtowany oczekiwany model rodziny;
rodzina sowiecka uzyskała swój ostateczny kształt, uchodziła ona za rodzinę wyższego rzędu, najbardziej postępową. Stanowiła kolektyw, którego najwyższą instancją była partia.