II ENCYKLOPEDIE

- Najstarszym twórcą encyklopedii i najwybitniejszym – Arystoteles (384-322 p.n.e.). W kilku swoich dziełach zawarł ówczesną wiedze o świecie zewnętrznym, psychologię, nauki o społeczeństwie, filozofię wraz z logiką. Później wiele powstawało encyklopedii, ale zaginęło. Jednak przekłady na arabski z greckiego, zachowały fragmenty.

- W kulturze europejskiej najważniejsze encyklopedie:

• Originum sive Etymologiarum libri (Księgi początków czyli nauki o źródłosłowach) – Izydor z Sewilli

• Specula (Zwierciadło) – Wincenty z Beauvais

• Summa theologiae – św. Tomasz z Akwinu

• Novum Organon scientiarum (Nowe narzędzie nauki) – Bacon z Verulanum

- Przełomowe znaczenie miała „Encyklopedia, czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł” J. d’Alemberta, D. Diderota (28 tomów w latach 177-57-1772). Potem w również w Paryżu wydano Encyclopedie methodique mającą 201 tomów!

- Trudności w tworzeniu encyklopedii:

• sporządzenie listy haseł

• odp. autorzy (kompetentni, zwięźli, punktualni)

• hasła osobowe (zwł. dot. osób żyjących)

- Francuskie encyklopedie: przede wszystkim Grand dictionanaire Larousse’a (i inne encyklopedie pod redakcją Laroussego)

- Niemieckie encyklopedie: przede wszystkim wydawnictwa Brockhausa z Lipska (np. Allgemeine Enzyklopadie der Wissenschaften Und Kunste, 1818r.)

- Angielska encyklopedia: Enciclopedia Brittanica

- Włoska: Encyclopedia Italiana

- Kraje słowiańskie i Rosjak były biedne, nie mogły sobie więc pozwolić sobie na wydawanie encyklopedii. Tłumaczone były np. encyklopedia Brockhausa. Po rewolucji październikowej wydano Bolszaja sowietskaja encyklopiedija (1. wyd. - 65 tomów, 2. wyd. – 51 tomów)

- Każda encyklopedia uwzględnia przede wszystkim sprawy swojego kraju. Polska nie istniała w XIX wieku jako osobne państwo, dlatego często ją pomijano a naszych obywateli opisywano np. jako Rosjanów lub Niemców. Jeśli już było cos wydawanego to były to małe, wyspecjalizowane encyklopedie, były tańsze niż te ogólne.

Za pierwszą polską encyklopedię (niektórzy mówią, że to quasi-encyklopedia) uważa się Benedykta Chmielowskiego „Nowe Ateny, albo Akademia wszelkiej scyjencyji pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjału, idy jotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana” (Lwów 1745/6 i 1754/5)

• to encyklopedia z układem rzeczowym, nie alfabetycznym, przeznaczona dla wszystkich

- za encyklopedie uważa się także „Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem abecadła ułożonych” Ignacego Krasickiego (2 tomy, 1781 rok)

Wiele potem wychodziło takich ksiąg, na wzór encyklopedii d’Alemberta i Diderota, ale pierwsza poważną encyklopedię wydał księgarz warszawski Szymon Orgelbrand, z pomoca kilku uczonych. Była to Encyklopedia powszechna, licząca 28 tomów (1859-1868). Jest to źródło informacji o Polsce pierwszej połowy XIX wieku.

Klęska powstania styczniowego zahamowała ambitniejsze poczynania w sferze kultury. Na przełomie XIX i XX wieku wyszło kilka pomniejszych encyklopedii:

• Encyklopedia handlowa Orgelbranda

• Encyklopedia kościelna, wydawana przez ks. Nowodworskiego

• Encyklopedia wychowawcza pod red. J. T. Lubomirskiego

• Encyklopedia staropolska ilustrowana Zygmunta Glogera

Kolejna przerwa w wydawaniu wywołała I WŚ, potem wojna polsko rosyjska (1919-1920) i wyniszczenie kraju tym spowodowane. Kolejne encyklopedie zaczęły się ukazywać od około 1930 r. Między innymi wydana jako jedyna w Krakowie Wielka Ilustrowana encyklopedia powszechna Gutenberga (18 tomów, 4 tomów dodatków, 1929-1938). Firma Trzaski, Ewerta i Michalskiego wydała Encyklopedię XX wieku. Kilka encyklopedii w porządku alfabetycznym dowiodło, że cieszyły się wówczas wielkim powodzeniem, dla wydawców były dochodowym interesem.

Oprócz alfabetycznych ukazywały się także systematyczne, ale były to raczej encyklopedie specjalistyczne, np. Wiedza o Polsce (1931-1932). Encyklopedie miały także przysłużyć się szkole, jak np. Encyklopedia wychowania pod opieka s. Łempickiego. Zainteresowanie psychologią głębi Freuda i seksem doprowadziło do wydania Encyklopedii wiedzy seksualnej, w opracowaniu M. Markuse, przy współudziale samego Freuda.

Wielkim osiągnięciem było ukazanie się w latach 1937-1939 Encyklopedii staropolskiej A.Brucknera. To rzadki przypadek, że tak wielkie dzieło, wymagające tak wielkiej wiedzy zostało napisane przez jednego człowieka. Napisanie zajęło rok, jednak kontrola rzeczowa, uzupełnienia, adiustacja i ilustrowanie zajęło kolejne trzy lata.

Sytuacja wydawnicza zmieniła się po II WŚ się zmieniła, zniknęły wydawnictwa prywatne, a encyklopedie stały się niepisanym monopolem Państwowego Wydawnictwa Naukowego. Instytuacja poświęciła wiele wysiłku, aby encyklopedie były na wysokim poziomie. Zaczęto od 1-tomowej Małej Encyklopedii Powszechnej PWN (1959) i Encyklopedii popularnej (1962). Szczytowym osiągnięciem jednak była Wielka encyklopedia powszechna PWN (12 tomów, tom dodatkowy, 1962-1970, liczba haseł – ok. 80 tysięcy). Subskrypcję zgłosiło 178 tys. osób, do udziału w przedsięwzięciu zgłosiło się wielu uczonych. Pomimo ok. 2000 tysięcy autorów i 1000 recenzentów, czytelnicy zgłaszali wiele błędów, zarzucano także nieodpowiednie przedstawianie niektórych wydarzeń historycznych, dotyczących np. zbrodni hitlerowskich. Poprawki zawarto w 13 tomie.

Sprawom polskim poświęcona jest księga Polska. Zarys encyklopedyczny, wydana również przez PWN na XXX-lecie Polski Ludowej. Wydawano wówczas wiele encyklopedii specjalnych. Wyd. Wiedza Powszechna ogłosiło kilkunastotomowa serię „małych słowników”, m.in. Mały słownik historii Polski, Mały słownik pisarzy świata, kultury antycznej. To wydania przeznaczone przede wszystkim dla uczącej się młodzieży.

Staraniem PWN wyszła także Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny (1984-85), jednak pozycja spotkała się z krytyką dotyczącą doboru autorów. Mniejsza i skromniejsza ukazała się Encyklopedia o języku polskim opracowana pod red. S. Urbańczyka, wydana przez Ossolineum.

Wiele uwagi poświęca się także edukacji dorosłych. Z ta myślą wydano : Encyklopedię oświaty i kultury dorosłych , pod red. K. Wojciechowskiego, Encyklopedię wiedzy o książce, pod red. A. Birkenmajera, Encyklopedię wiedzy o prasie zredagowaną przez J. Maślankę, Encyklopedię muzyki (PWN), Słownik starożytności słowiańskich.

Każdą gałąź nauki i techniki rozporządza już polską encyklopedią, niektóre mają ich kilka. Warto zwrócić uwagę, że granica między encyklopedią rzeczową a podręcznikiem może być zatarta, tu i tam układ powinien być systematyczny, a wiedza podana w sposób zwięzły. Przykładem może być Encyklopedia polska Akademii Umiejętności, której pewne tomy są podręcznikami na poziomie uniwersyteckim. Układ systematyczny ma tez wspomniana wyżej encyklopedia Wiedza o Polsce oraz Świat i życie.