Teoria i praktyka dramaturgiczna Stanisława Ignacego Witkiewicza

Witkacy (1885-1939) - prekursor awangardowego teatru światowego.

1. Teoria Czystej Formy jako wynik „niepokoju metafizycznego” Witkiewicza.

a) zainteresowania Witkacego metafizyką i Tajemnicą Istnienia - najistotniejszym, problemem metafizycznym było zagadnienie sensu istnienia człowieka w danym momencie dziejowym i danym miejscu oraz jego stosunku do świata; według Witkiewicza każdy powinien dążyć do poznania tej Tajemnicy;

b) klęska wcześniejszych dążeń do zgłębienia Tajemnicy Istnienia i powstanie teorii Czystej Formy - Witkacy uważał, że do poznania Tajemnicy Istnienia i pokonania „niepokoju metafizycznego” od wieków dążyły religia, filozofia i sztuka; dwie pierwsze dziedziny myśli ludzkiej, wg niego, zbłądziły w tych poszukiwaniach i upadły; zmierzała do upadku również sztuka; mogła ją uchronić jedynie gruntowna przemiana, polegająca na realizacji stworzonej przez niego teorii Czystej Formy;

2. Idea i założenia teorii Czystej Formy.

a) celem sztuki dramatycznej - wprowadzenie widza w sferę uczuć metafizycznych („wstrząs metafizyczny”) i wzbudzenie w nim zainteresowania Tajemnicą Istnienia. Utwór nie ma odtwarzać (poprzez naśladownictwo) życia i świata, lecz umożliwić odbiorcom przeżycia metafizyczne (odkrywanie, że świat jest jednością złożoną z wielości istnień, a każde poszczególne istnie – utworzone z wielu jakości). Mamy tu więc;

- przeciwstawienie się tradycji - naśladowaniu rzeczywistości, a więc zarówno dramatowi naturalistycznemu jak i symbolicznemu

b) sposobem oddziaływania dramatu na widza jest forma i konstrukcja poszczególnych elementów - słów, gestów działań, dźwięków, barw - widz ma być wciągnięty do akcji kreowania dramatu, ma zostać zaszokowany, porażony, olśniony jego dziwnością, niesamowitością;

c) głównym celem twórcy dążenie do Czystej Formy, a więc do ideału, w którym utwór nie ma żadnego związku ze światem rzeczywistym - układ elementów konstrukcji sztuki zależy wyłącznie od koncepcji artystycznej twórcy i nie powinien być podporządkowany żadnej nadrzędnej idei;

d) groteska jako środek do realizacji teorii Czystej Formy - kategoria ta opiera się na odcięciu od rzeczywistości, całkowitym odrealnieniu wszystkich elementów sztuki (deformacja, karykatura, dziwaczność, jednoczesne występowanie elementów komicznych i tragicznych, brak zasady prawdopodobieństwa, psychologicznej motywacji postaci i przyczynowo-skutkowego ciągu zdarzeń), a więc służy idei Czystej Formy;

''Szewcy'' jako dramat formistyczny.

Cechy dramatu formistycznego:

1. forma góruje nad treścią utworu;

2. groteskowa niesamowitość;

3. ukazywanie postaci w sposób karykaturalny;

4. dziwaczne, wymyślne Imiona i nazwiska bohaterów, dowodzą pomysłowości językowej pisarza i zawierają duży ładunek humoru;

5. różnorodność języka; występuje na przemian język pełen błyskotliwych erudycji i uczonych terminów; tekst pełen wulgaryzmów, wyrazów potocznych;

6. deformacja przedstawionego świata;

7. operowanie wszystkimi środkami charakterystycznymi dla teatru; Dramat formistyczny jest syntezą wszystkich czynników teatru: słowa, muzyki, koloru, ruchu, światła, ekspresji aktorskiej;

8. Witkacy swoistym układem chciał wstrząsnąć widzem i dlatego ważną rolę odgrywają kostiumy, maski, manekiny, inne rekwizyty połączone z efektami akustycznymi, światłem i muzyką;

9. brak logicznego ciągu wydarzeń; Autor narusza zasoby logicznego prawdopodobieństwa, np.: osoby, które umarły, są przywracane do życia i zachowują się normalnie: jedzą, rozmawiają, ale mogą przejść przez zamknięte drzwi, unieść się w przestworzach jak duch;

10. zabawne dialogi, spięcia słowne i komiczne sytuacje stanowią o specyficznym humorze Witkacego;

11. chociaż przedstawiony świat wydaje się absurdalny można odnaleźć realizm dotyczący m.in. stosunków międzyludzkich, postaw moralnych, zagadnień egzystencji ludzkiej;

12. ważną rolę odgrywają pierwiastki filozoficzne, wypowiadane maksymy o sensie istnienia;

3. Rola groteski w dramacie Witkiewicza na przykładzie „Szewców”.

a) groteskowe miejsce akcji - warsztat szewski położony z dala od miasta na szczycie góry (nierealność jego umiejscowienia), w którym rozgrywają się wydarzenia mające wpływ na losy świata (absurdalność, nieprawdopodobieństwo);

b) postacie dramatu

- groteskowe nazwiska (Scurvy, Gnębon Puczymorda, Księżna Irina Wsiewołodowna Zbereżnicka-Podberezka)

- groteskowy, karykaturalny, czasami makabryczny wygląd zewnętrzny (Hiper-Robociarz - „żywy zmechanizowany trup”, Gnębon Puczymorda o twarzy tak strasznej, że może ją oddać tylko maska

- przerysowany charakter (Księżna jako potwór w kobiecej postaci

o sadomasochistycznych skłonnościach

- nielogiczny i absurdalny sposób myślenia (Scurvy potępiający arystokrację za doprowadzenie do rozkładu państwa i marzący jednocześnie, „aby choć jeden moment hrabią prawdziwym być”)

- reprezentowanie tego samego poziomu intelektualnego, niepełna identyfikacja z własną grupą społeczną (szewcy myślący jak filozofowie, znający zagadnienia psychologiczne);

c) język jako element groteski

- używanie tego samego języka przez postacie niezależnie od grupy społecznej, z której

się wywodzą (szewcy używają języka naukowego, Księżna klnie jak szewc)

- liczne neologizmy odrealniające wypowiedzi pseudonaukowe:

„hipersupramegafonopumpa”, „suprapanbabojarchat”, przekleństwa: „sturba jego suka”, „chądrołaje przepuklinowe”, przezwiska: „sflądrysyn”, „skurczyflak” )

- mieszanie mowy wykwintnej, nasyconej terminologią naukową z wulgaryzmami i antyestetycznym obrazowaniem

- wypowiedzi bohaterów i komentarze z didaskaliów o komicznym zabarwieniu, kontrastujące z dramatyczną, czy nawet makabryczną sytuacją;

d) groteskowe sytuacje i wydarzenia

- brak zachowania przyczynowo-skutkowego ciągu zdarzeń (szewcy wywołujący rewolucję w momencie, gdy całkowicie o niej zapomnieli, a ich jedynym celem jest „praca sama w sobie”)

- łamanie praw natury (pośmiertne przemówienie Sajetana)

- przekreślanie kanonów obyczjowych (Czeladnicy uznający za stroje urzędowe pidżamy)

- brak motywacji postaci (Hiper-Robociarz strzelający co jakiś czas z „colta” do nieżywego Sajetana )

-całkowita absurdalność, odrealnienie i nieprawdopodobieństwo sytuacji (torturowanie szewców przez pozbawienie ich możliwości pracy, nabranie przez Scurvy’ego cech psa)