HISTORIA KULTURY POLSKIEJ W XIX WIEKU, WYKŁAD, 18.11.11

Postać chłopa

• Grupa, przestrzeń, w której substancja narodowa przetrwała w czystej formie.

• XIX wiek – narodziny folklorystyki, antropologii domowej. Tożsamość narodowa, niezaburzona.

• Herder, Bracia Grimm – baśnie domowe, zbiór, który kształtuje wyobraźnię nie tylko dziecięcą w XIX i XX wieku, Oskar Kolberg – pieśni, podania, obyczaje, obrzędy doroczne, folklorystyka w XIX wieku – folklorystyka cenzury. Miało swoje źródła w sentymentalizmie także. Właściwości kultury ludowej – pożądane jej właściwości sentymentalne. Są takie wytwory. Rozczarowanie kultury ludowej – nie ma romantyzmu, erotyzmu.

• Próba ogarnięcia całości spuścizny ludowej i narzędzi badawczych, których jeszcze nie ma – nauka, która kształtuje się w praktyce. Wysiłek praktyki terenowej – jest wysiłkiem idącym na marne, oni sami poruszają się w ramach stworzonego modelu, czym ta kultura ludowa powinna być.

• Ludoznawstwo w XIX wieku – rodzaj mody towarzyskiej. Wypadało interesować się kulturą ludową. (np. Emilia Plater zajmowała się folklorystyką). Rodzaj obowiązku towarzyskiego – wypadało to robić, bo lud był polski. Zaginiona substancja polskości. Od samego początku kwestii ludowości towarzyszył cień niejasności – czy kultura ludowa jest dobrem, czy problemem społecznym – czy należy ją zachowywać, ocalać, bo dawność mówi do nas przez praktyki ludowe bezpośrednio, nieskażona edukacją mówi do nas bez ekranu i zapośredniczenia, czy też jest tak, ze ten sam lud mazowiecki, co nie potrafi czytać i pisać, nie jest rodzajem wyzwania społecznego, problemu, który należy rozwiązać, albo zastanawiać się, jak go rozwiązać. Kwestia – czy przestrzeń kultury narodowej w ramach tradycyjnej, ma być izolowana, czy lud jest typem kultury, który powinien zostać objęty procesem emancypacyjnym – nawet jeżeli sobie nie zdaje z niego sprawy, lub go nie chce.

• Izolować, czy emancypować? Dwie opcje: zachowywać ocalać lud, modernizować, edukować chłopa. Sprzeczne narracje, które płyną i krążą. Jednocześnie – wielki skarb i ogromny problem społeczny, który nie zostaje zdefiniowany.

• Kwestia tego, czy w XIX wieku pojawiają się ślady autonarracji, tego, który ma być izolowany, emancypowany. Czy w polskim wieku XIX – tym chłop polski mówi w ogóle. Na ile dziś mamy dostęp do XIX wiecznej polskiej kultury chłopskiej. A jeśli mamy – to przez co? w II połowie XIX wieku – niewielkie, nasilające się świadectwa autonarracji – pamiętniki, epistolografia. To, co się dzieje przez ¾ stulecie – projekt, czym chłop polski ma być.

Jan Matejko – Konstytucja 3 maja

Chłopiec – chłop – ofiara polskiej emancypacji. Król – można go przeoczyć. Władza jest gdzie indziej. Kobieta – nie może się przyznać, ze jest żoną króla, bo jest jego kochanką. Mieszczanie – Dekert – wita króla z zaświatów, bo nie żył, gdy uchwalano konstytucję. Na obrazie są też żydzi – w dolnym prawym rogu – same głowy. Jest też chłop – jeden. Ściska w dłoniach czapkę. Jest jedyna postacią, która ma spuszczoną głowę, oczy i nie rozumie nic, co się dzieje wokół niego. Nie łączy go nic z resztą postaci na obrazie – nawet nie szuka kontaktu z innymi. Jest postacią z pierwszego planu. Chłop nie ma imienia – jest typem, a nie osobą. Nie ma bohatera chłopskiego, którego Matejko umieścił, jako postać historyczna i emblematyczna.

Chłopa należy bić – Antoni Marczewski - nieuchronność machiny do bicia chłopa. Nie było to zniekształcenia, a patrzenie an coś pod szkłem powiększającym. Machina – jako coś, nad czego skonstruowaniem należy się zastanowić.

Chłop nie mówi – sarka, burczy, narzeka, charczy, przeklina, ale nie posługuje się artykułowanym językiem. Niedostateczność komunikacyjna objawia się jako strukturalna obyczajowość chłopska. Postać chłopa jako problem i jako skarb, ale jego właściwość – nie posługuje się ludzkim językiem, a jeżeli już – to w sposób ograniczony. (Ziemia obiecana – Wajdy – chłopi mówią nieskładnie ). Chłopi mają pamięć tego, skąd pochodzą.

Chłopi – nieosadzeni w tym, co normatywne. Niedostateczność komunikacyjna – nie są obcy etnicznie, historycznie, a narodowo – komunikacyjnie. Dogadać się z nimi nie idzie. Eliza Orzeszkowa – bardzo o tym pisze dokładnie.

Orzeszkowa – nad Niemnem

Zadomowienie w języku – zepsuł cech. Brak doświadczenia pańszczyzny. Godność bohaterów.

Godność; utrwalanie:

• Pamięć – celebracja

• Doświadczenie historyczne

• Przestrzeń nieustanej odnowy

Życie w naturze, w zgodzie, integracją z naturą

Realizacja programu pozytywistycznego.

Orzeszkowa – przestrzega rejestrów języka chłopskiego. „zapomnieć języka w gębie” – mówić niezrozumiale. Język komunikacji, normatywny – polski. Dla cywilizowanych słuchaczy – dialekt niezrozumiały / niesłyszalny. Rozumienie mowy chłopskiej – dar rozumienia mowy zwierząt.

Niziny - Zbiorowe uniesienia, przepowiadana przez społeczność wiedza, o tym, co robi się z czarownicami, bogactwo praktyk ustnych, plotka, oszczerstwo, pomówienie, wrzask gniewu – zmienia się w milczenia w obliczu instytucjonalizacji języka. Chłop polski – ktoś, kto jest gorszy.