OBYWATELSTWO UNII EUROPEJSKIEJ

1. POJĘCIE OBYWATELSTWA

Definicja słownikowa „obywatelstwa” – względnie trwała więź między jednostką i państwem, z którą łączą się określone uprawnienia i obowiązki jednostki i państwa

Cechy obywatelstwa: trwałość, niezależność od woli samej jednostki, obywatelstwo kształtuje status osoby fizycznej co oznacza, iż nakłada na nią określone prawa i obowiązki

Prawa i obowiązki związane z obywatelstwem: prawa polityczne, prawo powrotu do kraju, prawo do wykonywania zawodów zaufania publicznego, niemożność pozbawienia obywatelstwa bez zgody zainteresowanej osoby, obowiązek płacenia podatków, wierności, przestrzegania prawa i służby wojskowej

2. IDEA OBYWATELSTWA EUROPEJSKIEGO – ZARYS HISTORYCZNY

Roger Picar – 1947 – prekursor, stopniowe przyznawanie praw obywatelom,

Od momentu stworzenia Wspólnoty Europejskiej dąży się do wpojenia ludziom zasady „obywatela Europy” – w jej myśl, gdy zapewni się podobne warunki rozwojowe na terenie wszystkich państw wspólnoty każdej niezależnej jednostce, będzie ona p

ostrzegała Europę jako ojczyznę i nawiąże z nią głębszą więź., droga do urzeczywistnienia obywatelstwa europejskiego otworzyła się z dniem podpisania przez Roberta Schumana traktatu ustanawiającego EWWiS 18 kwietnia 1951 roku.

II etapy kształtowania się w dokumentach pojęcia obywatelstwa europejskiego:

1. Lata 50 i 60 – obywatelstwo rynku tj. tworzenie podstaw opartych na swobodnym przepływie ludzi, nie pada słowo ‘obywatel’ dosłownie, ale jest nadmienione w:

   1. Traktat o EWWiS – dążenie do zrównania praw pracowniczych w gałęziach przemysłu będących pod kontrolą Wspólnoty

   2. Traktat o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (25 III 1957) – zakaz dyskryminacji ludzi ze względu na przynależność państwową, wyznaczono okres do zniesienia ograniczeń w swobodnym przepływie pracowników,

2. Lata 70 i 80 –

   1. Raport Komisji Europejskiej pt. „Europa Obywateli” – 1974, ogłoszony pół roku po szczycie w Paryżu; propozycja wprowadzenia paszportów europejskich, takich samych dla wszystkich obywateli WE (wzory paszportów i prawa jazdy ujednolicono od pocz. Lat 80)

   2. Raport Tindemansa – grudzień 1975, wymiana naukowa uczniów i studentów (od 1976 roku zaczęto przeprowadzać bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego)

   3. Raport Scelby – 76, propozycja przyznania praw obywatelom państw wspólnoty – dokument nie był wiążący

   4. Rezolucja parlamentu z 1977 – też nie wiążący, prawo do zgromadzeń i stałego pobytu na terenie pańśtw Wspólnoty

   5. Projekt traktatu o UE – oprac. 1984 – każdy obywatel automatycznie dostawał status obywatela Europy

   6. Umowa z Schengen – 1985 – podp. Przez BEL, FR, HOL, LUX, RFN – częściowe zniesienie kontroli granicznych

   7. JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI – 1986 – nie zmienił zbyt wiele, nie wprowadził obywatelstwa;

3. USTANOWIENIE OBYWATELSTWA UE I JEGO ROZWÓJ

1. Memorandum Belgijskie – 1990, istotny impuls do dalszych dyskusji na temat obywatelstwa europejskiego

2. Raporty Martina – 1990, kwestie dotyczące lepszego zabezpieczenia polityki socjalneji ochrony środowiska oraz dotyczące praw człowieka

3. List otwarty premiera Hiszpanii – 1990, propzycja obywatelstwa jako jednego z trzech filarów wspólnoty europejskiej

4. Konferencja w Dublinie – 1990, włączenie kwestii obywatelstwa eu do celów nadrzędnych Unii

5. II raport Martina – 1990, ustosunkowanie się pozytywne do listu premiera Hiszpanii

6. Memorandum hiszpańskie – 1990, najbardziej pełna wizja obywatelstwa eu, zawierał: specjalne prawa podstaowe, prawa socjalne, do ochrony śrdowoiska itp., obywatelstwo eu jako uzupełnienie obywatelstwa krajowego

7. Opinia komisji europejskiej wydana w październiku 1990 popierała memorandum hiszpańskie

8. Szczyt w Rzymie – 1990, wskazanie problemów do rozwiązania w kwestii obywatelstwa – powołanie europejskiego RPO, określenie zakresu praw cywilnych i obywatelskich itd.

9. Traktazylit o Unii Europejskiej – Maastricht 7 II 1992, ustanowienie obywatelstwa Eu, nadanie UE charakteru quasi-państwowego, ochrona jednostki, wzmocnienie praw jednostki

10. Traktat Amsterdamski – 1997, podkreślenie uzupełniającego charakteru obywatelstwa europejskiego, nadanie PE bardziej demokratycznego charakteru; generalnie zmiany rozszerzające TUE

11. Traktat Nicejski – niewielkie zmiany, przyjęcie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej – prawo do beztronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, prawo do otrzymania odszkodowania za szkodliwą działaność urzędników oraz prawo do otrzymania informacji z instytucji Unijnych w jednym z języków oficjalnych Unii, KPPUE nie ma charakteru wiążącego (SPRAWDŹ CZY TO SIĘ ZMIENIŁO PO WEJŚCIU TRAKTATU LIZBOŃSKIEGO!!!!!!!)

4. ISTOTA PRAWNA OBYWATELSTWA EUROPEJSKIEGO

Obywatelstwo UE jest:

• więzią personalną – dot. Tylko osób fizycznych

• więzią wzajemną – bo opiera się na stosunku prawnym pomiędzy osobą fizyczną a Unią

• więzią akcydentalną i zależną – czyli jest elementem dodatkowym, który zależy od związku prawnego osoby fizycznej i państwa członkowskiego

• więzią pozorną – nie liczą się warunki jakie należy spełnić aby dostać obywatelstwo danego państwa ale sam fakt jego posiadania.

Obywatelstwo nie jest nabywane tak samo w całej Unii – zależy to od państwa i to ono decyduje o charaterze ich traktowania.

Różnice między obywatelstwem państwowym a unijnym:

• gwarantem praw nie jest państwo, ale „struktura organizacyjna o charakterze ponadnarodowym”

• więź między jednostką a unią nie jest bezpośrednia – pośrednikiem jest państwo

• obywatelstwo ue nie daje tak szerokie wachlarza praw jak obywatelstwo państwowe

• w przypadku państw federalnych obywatelstwo stanowe czyli niższe ma mniejsze znaczenie niż federalne czyli wyższe; w ue krajowe jest warunkiem koniecnzym uzyskania europejskiego

• w obywatelstwie europejskim istnieje pluralizm tożsamości co wpływa negatywnie na obywateli – dualizm ojczyzn

5. PRAWA I OBOWIĄZKI OBYWATELA UNII EUROPEJSKIEJ WZGLĘDEM PRAWA WSPÓLNOTOWEGO

1. Traktat o Wspólnocie Europejskiej

• brak odniesienia do praw obywatelskich; nazwa: ‘prawa, z których korzystają obywatele UE’

• prawo UE nie przewiduje żadnych obowiązków wobec obywateli UE i daje im szerszy wachlarz praw niż państwowe obywatelstwa np. do opieki zdrowotnej, podejmowania pracy, zakaz dyskryminacji ze względu na płeć itp.

• formułował prawa główne z których wynikały niezapisane prawa pochodne

• prawa te mogą być rozszerzane poprzez jednomyślną akceptację przez Radę UE takich propozycji zawartych w raportach Komisji Europejskiej składanych co 2 lata

• generalnie prawa się cały czas zmieniają i podlegają modyfikacji

6. WYBRANE PRAWA OBYWATELI UNII EUROPEJSKIEJ

1. Prawo swobodnego poruszania się i pobytu na terenie państw członkowskich

• Inne reguły co do tego prawa obowiązują: osoby aktywne gospodarczo i nieaktywne, których sytuacja jest regulowana przez jakąś inną dyrektywę

• Prawo przysługuje także członkom rodzin obywateli ue niezależnie od ich obywatelstwa

• Zakres przedmiotowy prawa:

  • Wjazd i wyjazd z każego państwa ue

  • Prawo do pozostawania lub stałego zamieszkiwania dowolnego pańśtwa ue i przemieszczania się wewnątrz niego

• Pobyt bez zezwolenia – do 3 miesięcy, potem w zależności od przepisów danego pańśtwa – po złożeniu wniosku decyzja musi zapaść w ciągu 6 miesięcy

• Możliwość podejmowania nauki czy pracy na własny rachunek w dowolnym państwe ue

• To prawo warunkuje inne prawa w Unii Europejskiej

• Po rozszerzeniu Unii w 2004 roku przyjęto okresy przejściowe przy otwieraniu rynku dla obywateli nowych państw

2. Prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych

• Na szczeblu lokalnym istnieje taka możliwość dla wszystkich mieszkańców niezależnie od narodowości [oczywiście mowa o ue] jeśli nie regulują tego specjalne przepisy – mogą je rozszerzać jak np. w Niemczech

• Aby nie zagrozić równowadze pomiędzy obywatelami państwa ojczystego a obcjokrajowcami zamieszkującymi na danym terenie można wprowadzić cenzus domicylu

• Istnieje jeszcze jeden wyjątek – ograniczenie biernego prawa wyborczego w zakresie ubiegania się o funkcję burmistrza i wiceburmistrza – może być zastosowany przez wszystkie państwa ue

• Aby wziąć udział w wyborach należy: złożyć wniosek o to [w większości państw], dostarczenie tych samych dokumentów które są wymagane od obywatela państwa

• Pomimo tych uprawnień partycypacja obcokrajowców w wyborach wynosi przeciętnie poniżej 30%

3. Prawo do głosowania i kandydowania do parlamentu europejskiego

• Możliwośc takiego głosowania i kandydowania w państwie którego nie jest się obywatelem

• Podobne ograniczenia: cenzus domicylu i [tu nowość] możliwe głosowanie i kandydowanie tylko w jednym miejscu w Europie, żeby nie powielać głosu

• Brak w tym zakresie jednolitej ordynacji wyborczej; uwarunkowane przepisami państw

• Małe zainteresowanie podobnie jak w przypadku wyborów lokalnych taką możliwością kandydowania tudzież głosowania

4. Prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej

• Przysługuje wyłącznie obywatelom UE (nie członkom rodzin o innej narodowości)

• W praktyce regulują to również umowy bilateralne pomiędzy państwami

• Ma to być głownie ochrona konsularna udzielana w przypadku śmierci, wypadku, choroby, pozbawienia wolności itp.

• Udzielenie pomocy finansowej jest możliwe tylko wtedy gdy dostanie się zgodę władz danego kraju a na terenie kraju w którym doszło do wypadku nie ma przedstawicielstwa kraju pochodzenia danej osoby

5. Prawo petycji do Parlamentu Europejskiego

• Jest zarówno prawem samym w sobie jak i instrumentem ochrony innych praw obywateli UE

• Uprawnieni do składania petycji są obywatele UE a także osoby fizyczne i prawne zamieszkałe na terenie UE

• Petycję można napisać w dowolnym języku i musi dotyczyc ważnej kwestii politycznej; rozpatrywana jest ona przez Komitet ds. petycji Parlamentu Europejskiego i następnie przekazuje ją albo do PE albo do KE albo do Rzecznika Praw Obywatelskich UE

• Komitet ds. petycji Parlamentu Europejskiego nie ma charakteru władczego czyli nie może sądzić skarg ale gdy jego działania mają charakter złej administracji petent może wnioskować o rozpatrzenie sprawy przez RPO UE;

• Petycja zawsze musi dotyczyć wnioskodawcy osobiście i w razie nie podjęcia przez Komisję Europejską działań w wykazanych uchybieniach można ją postawić w stan oskarżenia przez trybunałem sprawiedliwości

6. Prawo skargi do rzecznika praw obywatelskich ue

• Prawo nie tylko dla obywateli ue ale dla wszystkich osób zamieszkujących jej terytorium

• Musi dotyczyć osobiście wnioskodawcy i może być składane osobiście, grupowo, pojedyńczo lub za pomocą przedstawiciela w Parlamencie Europejskim

• Przedmiotem skargi mogą być wyłącznie przypadki złego zarządzania podczas działań instytucji lub organów wspólnoty z wyłączeniem działalności orzeczniczej Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji

• Warunkiem rozpatrzenia skargi jest wyczerpanie innych możliwości jej załatwienia

• Rpo nie ma podobnie jak komiska ds. … charakteru wiążącego

• Rpo działa faktycznie od 1995 roku

7. Prawo do informacji i dostępu do dokumentów wspólnotowych

• Każdy obywatel ma możliwość zwrócenia się do jednej z instytucji unii w celu uzyskania informacji i ta instytucja ma obowiązek mu odpisać w języku w jakim on się zwrócił jeżeli jest to jeden z 20 języków urzędowych UE

• Każda osoba fizyczna zamieszkująca UE ma prawo bez podania powodu do wglądu w dokumenty Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji

• Nie można udostępniać do wglądu petycji bez zgody osób które je napisały

7. OBOWIĄZKI OBYWATELA UE

Obowiązki obywatela UE są głównie teoretyczne a w praktyce posiada on tylko prawa co wynika ze statusu tegoż związku państw.

Do nałożenia obowiązku na obywatela UE konieczna byłaby zmiana traktatu/traktatów.

8. OCHRONA PRAW OBYWATELI UE

Prawa obywateli UE są realizowane horyzontalnie (czyli w stosunkach z organami czy służbami państw członkowskich lub w stosunkach z innymi organami Wspólnot) a nie wertyklanie (czyli w stosunku do innych obywateli)

Ochrona na poziomie krajowym odbywa się zgodnie z dwiema zasadami prawa wspólnotowego:

• Zasada bezpośredniej skuteczności

• Zasada pierwszeństwa przed prawem krajowym

Ochrona na poziomie krajowym jest lepsza dla wnioskujących: zasady prawa europejskiego ale w szybszym tempie bo w kraju (ale zonk: nie można dochodzić na poziomie krajowym tych praw, które są wyłącznie kompetencjami instytucji unijnych np. o jawności ich dokumentów).

Metody:

• Odwołanie się do sądu w trybie postępowania administracyjnego lub cywilnego

• Skarga do RPO

Sądy krajowe muszą wziąć pod uwagę:

• Orzeczenia prejudycjalne – czyli dotyczące wykładni oraz przepisów prawa europejskiego możliwych do zastosowania przez krajowe sądy

Przeszkody w tworzeniu jednolitego prawa wspólnotowego:

• Prawo precedensowe w GB

• Różny stopień kontroli decyzji administracyjnych w państwach UE

Ochrona państw obywateli UE na poziomie wspólnotowym:

• Realizowana na wniosek państw lub instytucji a nie zwykłych obywateli; może przybierać formy:

  • Odpowiedzialności politycznej przed KE i prawnej przed TS

    • Wadliwa implementacja dyrektyw

    • Przepisy prawa krajowego sprzeczne z prawem wspólnotowym

  • Odpowiedzialności politycznej przed RE:

    • Naruszenie zasad wolności, praw człowieka i poszanowania demokracji

  • Odpowiedzialności organów UE za naruszenie praw obywateli UE:

    • Realizowana przed TS na wniosek osoby fizycznej w przypadku:

      • Bezprawne działanie Rady, Parlamentu, Komisji lub EBC

      • Wyrządzenie szkody osobie fizycznej podczas wykonywania obowiązków na służbie

PODSUMOWANIE:

Obywatelsto europejskie to póki co instytucja wątła:

• Prawnie – bo dziwny sposób ujęcia niektórych praw

• Politycznie – bo nikły stopień partycypacji obywateli w życiu politycznym wspólnoty

Nadal ma wymiar historyczny, prawa przyznane obywatelom raczej mało się odróżniają od tych nieobywateli [np. przemieszczanie się po unii].