Istota i początki prawa.
Prawo stanowi zespół reguł postępowania (zbiór norm) ustanowionych lub usankcjonowanych przez władzę państwową, których przestrzeganie jest zapewnione za pomocą środków przymusu w celu ochrony istniejących stosunków społecznych.
Prawo jest powiązane z państwem które uznaje prawotwórczą rolę zwyczaju, precedensów oraz dorobku uczciwych prawników. Państwo poprzez własny aparat władzy tworzy prawo i dysponuje przymusem w razie jego naruszenia.
Prawo realizuje swe funkcje wykorzystując normy prawne, a organizacje państwa i funkcjonowanie społeczeństwa określają przepisy prawa.
→ Prawo słowiańskie. Wiadomości o początkach prawa s. są bardzo ubogie. Do XII w. nie ma w Polsce źródeł ściśle prawnych. Materiału należy szukać w źródłach historiograficznych jako jedynych. Znaczenie ich maleje w miarę przybywania źródeł ściśle prawnych ( XV wiek).
Najstarsze wiadomości o prawie polskim stosowanym w X wieku przynoszą relacje kupców arabskich lub informacje ze źródeł kronikarskich (zawarte tam fakty są niepewne i dotyczą sfery obyczajowej, np. wielożeństwa, kupna żon, karach w wypadku cudzołóstwa i łamania postu).
Białą plamą w dziejach źródeł polskiego prawa są XI i XII wiek i dopiero w XIII wieku dostrzega się pełniejszy obraz prawa sądowego (od czasu kiedy dokumenty pozwalają na lepsze ich poznanie.)
metoda retrogresywna – wnioskowanie wsteczne tj. rozumowanie zakładające, że jakaś instytucja prawna występująca później (XIII w.) musiała istnieć wcześniej (XI w.)
metoda porównawcza – zakłada, że rozwój prawa (w społ. zbliżonych do siebie) przebiegał podobnie i fakty dotyczące innych państw można wykorzystać dla historii polskiego prawa.
np. Zakon sudnyj liudem (zabytek prawa bułgarskiego z IX/X w.)
dogowory (traktaty zawarte w X wieku przez książąt ruskich z Bizancjum)
Ruska prawda (tj. tzw. Krótka prawda z XI w. i Obszerna prawda z poł. XII w.)
Najdawniejsze prawo polskie nie było jednolite i rozpadało się na oddzielne układy uwarunkowane zróżnicowanie społeczeństwa i podziałami terytorialnymi państwa. Do XIII wieku nie było w zasadzie w Polsce praw stanowych (!). Istniało jedno prawo polskie stworzone przez zwyczaj.
→ Polskie prawo zwyczajowe (ius Polonicum). Stopniowo uzupełniane i reformowane przez monarchów, uwzględniało odmienną pozycję prawną jednostek zależności od ich przynależności społecznej. Było ono nierówne i niejednolite (różniło się w poszczególnych dzielnicach).
Kolonizacja miasti wsi na prawie niemieckim spowodowała napływ prawa niemieckiego (ius Theutonicum), które stworzyło podstawę prawu miejskiemu oraz w mniejszym stopniu prawu wiejskiemu.
Prawo rodzime polskie stawało się prawem ziemskim (ius terrestre) tj. prawem szlacheckim.
W średniowieczu prawo polskie rozpadło się na trzy podstawowe systemy stanowe:
prawo ziemskie (obowiązujące w zasadzie w stosunkach między feudałami)
prawo miejskie (obowiązujące w stosunkach między mieszczanami)
prawo wiejskie ( obowiązujące w stosunkach między chłopami)
Obok tych podstawowych systemów istniało prawo kanoniczne (regulujące głównie stosunki wewnętrzne Kościoła, a także
ingerujące w niektóre sprawy osób świeckich – małżeństwa).
Ludność obca zachowała autonomię prawną i posługiwała się własnym prawem.
Pojęcie źródeł prawa i źródeł poznania prawa.
W literaturze historyczno prawnej:
źródła prawa (fontes iuris) – w znacz. formalnym: określa formy powstawania normy prawnej
- w znacz. materialnym: określa czynniki wpływające na ukształtowanie się norm prawnych, np. wola
prawodawcy
- w znacz. poznawczym: pomniki prawa, teksty prawa obowiązującego, a więc formy w jakich była
realizowana działalność prawotwórcza („forma prawa”)
W historii prawa:
źródło powstania prawa (fontes iuris oriundi) inaczej źródła prawa w znacz. materialnym, którym jest sankcjonowany przez władzę państwową zwyczaj (pr. zwyczajowe), ustawy oraz inne akty normotwórcze władzy (pr. stanowione), traktaty międzynarodowe, zasady prawa ustalone przez prawników w ich działalności sądowej (precedensy) i naukowej (doktryna)
źródło poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) inaczej źródło formalne – spisy i zbiory norm prawnych, dokumenty, księgi urzędowe, kroniki itp.
Ogólny charakter prawa w średniowieczu.
→ Dominacja prawa zwyczajowego.
Źródłem prawa był zwyczaj (obyczaj), tj. powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się przyjęta w danej zbiorowości społecznej. Zwyczaj nabierał mocy niepisanych praw. Powstawało przekonanie (tzw. opinio necessitatis), że pewne zwyczaje użyteczne są niezbędne i mają powagę prawa. Zwyczaj przekształcił się w prawo zwyczajowe – wówczas organy państwa rozstrzygały sprawę na podstawie przyjętego zwyczaju w danej społeczności i obwarowały ten zwyczaj sankcją. W pr. zwyczajowym najszybciej rozwinęło się prawo karne (związane z realizacją funkcji przymusu).
Trzy etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawa uznawanego przez państwo:
Powstanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego w postaci zbiorów częściowych lub całościowych danego terytorium. Osoby prywatne spisywały normy prawne w celu lepszego ich poznania. Prace te noszą nazwy: zwodu, zwyczaju, zwierciadła, kodeksu itp.
Potwierdzenie spisanego prawa przez panującego. Zatwierdzony zwyczaj otrzymuje sankcję oficjalną, utwierdzającą jego autentyczność. Prawo potwierdza też praktyka (stosowanie w sądach).
Intensywne prawodawstwo królewskie, którego celem jest aprobata starych praw i stanowienie nowych. Obok monarchy czynnikiem prawotwórczym stają się stany, istnieje tendencja objęcia normami wszystkich dziedzin życia. Tam, gdzie ukształtował się absolutyzm jako forma państwa, dominuje król i jego prawo zwyczajowe, gloryfikowane przez szlachtę konsekwentnie do końca zgodnie z zasadą: „dawne prawo – dobre prawo”.
→ Partykularyzm prawa.
Jest cechą charakterystyczną prawa feudalnego, oznacza to że prawo zwyczajowe nie miało zasięgu powszechnego. Kształtowało się ono w obrębie określonych grup etnicznych, grup społecznych i określonych terytoriów wczesnofeudalnego państwa polskiego, np. na Mazowszu, Wielkopolsce. Był to partykularyzm personalny i terytorialny. Partykularyzm personalny w dalszym rozwoju państwa feudalnego przerodził się w stanowość prawa. Partykularyzm terytorialny pogłębił się w okresie rozbicia dzielnicowego (1138 r.), lecz nei był zbyt silny, gdyż główne systemy (prawo wlkpl, małopl i mazow.) w podstawowych pojęciach i instytucjach były do siebie podobne.
zasada osobowości prawa – polega na tym, że bez względu na miejsce swego pobytu jednostka podlegała swemu prawu, tj. właścicielowi dla danej osoby.
Każdy rządził się swym prawem i wg niego odpowiadał przed sądem. Takie postępowanie przed sądem było uciążliwe, trzeba było, bowiem badać wg, jakiego prawa dana osoba żyje. Służyła temu tzw. Professio iuris (wyznanie prawa), stanowiąca oświadczenie osoby zainteresowanej, co do tego, jakim prawem się posługuje, Nawet wobec Kościoła stosowano zasadę osobowości prawa wg maksymy Ecclesia vivit lege Romana.
zasada terytorialności prawa – tj. obowiązywanie prawa w ramach danego obszaru.
Wyrazem likwidacji prawnego partykularyzmu były inicjatywy unifikacji lokalnych praw zwyczajowych. Czynnikiem integrującym było tzw. prawo uczone, które stanowiło podstawę studiów uniwersyteckich. Było to prawo mające w swych założeniach walor powszechny (uniwersalny), a było nim prawo rzymskie (ius commune) i prawo kanoniczne. Oba te prawa przenikały do praktyki sądowej, wypełniając luki w prawie miejscowym i pozwalając na usunięcie rozbieżności między prawami partykularnymi.
→ Stanowość prawa.
Przepisy prawa w niejednakowy sposób odnosiły się do różnych grup feudalnych społeczeństwa. Stany jako welkie grupy społeczne były określone przez prawo i wyróżniały się odrębnym stanowiskiem prawnym. Każdy stan rządził się innymi prawami:
szlachta – prawo ziemskie
duchowieństwo – prawo kanoniczne i kościelne
mieszczanie – prawo niemieckie (prawo miejskie)
ludność wiejska – prawo chłopskie (dworskie)
W każdym stanie była odrębna stanowa struktura sądownictwa.
*W ramach jednego prawa stanowego mogło występować dalsze zróżnicowanie, tj. prawo dla poszczególnych grup, np. w prawie miejskim pojawiały się odrębne prawa dla grup cechowych czy prawa kupieckie. Prawo to miało charakter korporacyjny.
→ Systematyka prawa.
Do czasów oświecenia gałęzie prawa feudalnego nie były wyraźnie sprecyzowane. Nie miał tu zastosowania podział Ulpiana na prawo publiczne i prywatne. Między prawem prywatnym a karnym także niebyło wyraźnego rozróżnienia. W oświeceniu w postulatach kodyfikacyjnych operując tradycyjną systematyką instytucji justyniańskich (personae-res-actiones) podejmowano próby systematyzacji prawa. W prawie feudalnym niedoszło nigdy do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego.
Michał Bobrzyński w pracy O dawnym prawie polskim, jego nauce i umiejętnym badaniu polskie prawo feudalne podzielił na dwie grupy:
prawo publiczne (polityczne) na jego straży stoi władza polityczna państwa
prawo sądowe (prywatne) na jego straży stoją sądy
Najdawniejsze wiadomości o polskim prawie.
→ Historyczne źródła poznania prawa:
ROCZNIKI (podstawą dla nich były tzw. tablice paschalne, na których od końca X wieku zaczęto notować ważniejsze wydarzenia. Wypisanie tych zapisek historycznych z tablicy tworzy dopiero właściwy rocznik, np. świętokrzyski, założony po 1122r. i następnie uzupełniany. Roczniki: kapitulny krakowski, poznański, kamieniecki i lubiński.)
ŻYWOTY ŚWIĘTYCH (do najstarszych należy żywot św. Wojciecha (997), których było kilka. Najstarszy Vita s. Adalberti został spisany około 1000r. w Rzymie. Z XIII w. pochodzi żywot św. Stanisława ( 1320r.) oraz św. Jadwigi Śląskiej (trzebnickiej, żony Henryka Brodatego) i św. Anny (żony Henryka Pobożnego).
OPISY POLSKI I OBCE KRONIKI ( Jednym z ciekawszych jest tzw. geograf bawarski z IX wieku oraz opis pisarza arabskiego z XII wieku Al.-Bekri, który przejął wiele wiadomości o Polsce z zaginionego dzieła Żyda Ibrahima syna Jakuba, bawiącego m.in. w państwie Mieszka I. Z kronik obcych materiał do historii prawa przynosi również niemiecka kronika Thietmara – biskupa merseburskiego (+1018) w której są wzmianki o Polsce czasów Bolesława Chrobrego. Z kronik ościennych wiadomości o Polsce zawiera też najstarsza kronika ruska tzw. Latopis Nestora z początku XII wieku oraz czeska kronika Kosmasa, zestawiającego dzieje Czech do 1120 r.)
KRONIKI POLSKIE (Najstarszą jest kronika tzw. Galla Anonima, napisana w latach 1113-1116, opisująca w trzech księgach dzieje Polski z przełomu XI i XII w. Poglądy prawne możnowładztwa z przełomu XII i XIII wieku znalazły odbicie w kronice biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka z około 1223r. Cennym źródłem poznania prawa są również kroniki – wielkopolska z ok. 1295 i Janka z Czarnkowa z XIV w. Wielką pierwszą syntezą w historiografii jest napisane w latach 1455-1480 przez Jana Długosza fundamentalne dzieło Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego).
→ Dokumenty praktyki.
Dokument to pisemne oświadczenie woli o treści prawnej, sporządzony w wymaganej formie. Najczęściej zachowały się w kopiach lub ekscerptach albo regestach, tj. streszczeniach.
Najstarszym dokumentem zachowanym w archiwum watykańskim dokumentem jest tzw. akt Dagome iudex z około 990 r. Sporo aktów prawnych pojawiło się w czasie rozbicia dzielnicowego.
Dokumenty można podzielić na dwie grupy:
Przywileje, statuty (źródła ściśle prawne)
Akty zatwierdzające czynności prawne osób prawnych, akty sądowe(wyroki). akty prywatne(testamenty, darowizny, akty kupna i sprzedaży)
→ Księgi uposażeń.
Najstarsza zachowana zwana jest Księgą Henrykowską (Liber fundationis claustri sancte Marie Virginis In Henrichow). Ta niewielka książeczka licząca 100 stron jest przechowywana w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Jej treścią jest opis dziejów założenia i uposażenia klasztoru w Henrykowie, sporządzony w 1270 r. przez opata Piotra (ks.I) i uzupełniony w 130 r. przez nie znanego nam bliżej brata konwentu cystersów.
Celem księgi było przygotowanie najskuteczniejszej obrony praw klasztoru do posiadanych dóbr ziemskich. Przedstawiono w jaki sposób klasztor otrzymał darowizny i nadania ziemi oraz dokonywał transakcji kupna-sprzedaży czy zamiany. Do tekstu wciągnięto liczne akty prawne.
Inne późniejsze księgi to:
- księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego (spisana w postaci regestów na pocz. XIV w.)
- księga uposażeń diecezji krakowskiej (z poł. XV w.; Jana Długosza, sporządzona na potrzeby Kościoła, nie zachowała się w całości).
→ Spisy prawa zwyczajowego.
Najstarszy spis nazywa się Księga Elbląską, Najstarszym Zwodem lub Kodeksem Neumanna. Egzemplarz został znaleziony w poł. XIX w. w bibliotece elbląskiej przez Ferdynanda Neumanna. Pierwszy wydawca – Antoni Zygmunt Helcel nazwał go Księgą prawa zwyczajowego polskiego z XIII w. We współczesnej literaturze nazywa się go Najstarszym Zwodem Prawa Polskiego (NZPP).
Prawdopodobnie autorem księgi był mnich cysterski, Niemiec, który dokonał dla Krzyżaków spisu prawa zwyczajowego ludności polskiej z ziemi chełmińskiej. Spisane w języku staroniemieckim polskie prawo ułożone zostało w logicznym porządku. Tekst liczący 29 nieponumerowanych ustępów poprzedza wierszowany wstęp.
Dominują w nim przepisy dotyczące procedury sądowej i prawa karnego, mało z cywilnego (spadkobranie). Tekst nie objął całości polskiego prawa i urywa się w pośrodku. Podobny do Leges barbarorum (prawo barbarzyńców, prawa zwyczajowe szczepów germańskich, spisywane w języku łacińskim pomiędzy V a IX wiekiem).
Zwyczaje ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses). Jedyny zabytek spisu praw zwyczajowego spisane przez nieznanego Polaka. Powstał w końcu XIV w. i z dołączonymi po 1419 orzeczeniami sądowymi i laudami sejmikowymi tworzył część składową tzw. zwodu praw łęczyckich. Spis wiązał się z utrzymywaniem przez tę dzielnicę stosunkowo długo odrębności, gdyż nie stosowano tam statutów K. Wielkiego.
Artykuły sądowe. Spis prawa zwyczajowego z XVI w. Nosi nagłówek: Poczynają się niektóre artykuły z rozmaitych statutów zebrane, sędziom potrzebne. Tytuł błędnie określa zabytek, ponieważ neijest on kompilacją przepisów lecz spisem prawa zwyczajowego.
Spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej. Ogłoszony w zbiorze Jana Łaskiego w 1506, pt. Consuetudines terrae Cracoviensis. Tylko ten spis prawa uzyskał sankcję ze strony króla Aleksandra Jagiellończyka.
Rzeczpospolita w dużej mierze opierała się w zakresie prawa sądowego na prawie zwyczajowym, gdyż ustawodawcza działalność przejawiała się głównie w kwestiach ustrojowych i w zasadzie fragmentarycznie regulowała kwestie prawa sądowego. Rozesłano spis krakowski do innych województw z prośbą o spisanie swoich praw zwyczajowym (12 czystych kart poświęconych na to). Zabiegi o spisanie prawa nie przynosiły rezultatów.
Najdawniejsze polskie prawo stanowione.
Statuty
Mieszko I – statuty dotyczące przestrzegania postu i jednożeństwa.
Bolesław Chrobry – dotyczy stróży
Bolesław Krzywousty – dotyczy danin i służby wojskowej oraz ustanowienia pryncypatu (1138)
Leszek Biały – statut dla górników
Bolek I – statut w sprawie podatków z 1292-1301
Władysław Łokietek – statuty nadające niektórym miastom prawo karania złoczyńców
Statuty były wydawane w formie ustnej. Dotyczyły rozmaitych dziedzin życia państwowego bądź prawa sądowego w związku z działalnością jurysdykcyjną prowadzoną przez władzę.
Przywileje jednostkowe
Rozwijanie prawa w okresie rozbicia dzielnicowego przez przywileje jednostkowe (immunitety). Dawał on uprawnienia, których monarcha bez zgody uprawnionego nie mógł zmieniać. Najczęściej wydawane dla duchowieństwa.
Oryginału pierwszego przywileju łęczyckiego z 1180 nie znamy, a jego treść podaje papież Aleksander III w bulli z 1181 r. Przypuszcza się, że to statut Kazimierza Sprawiedliwego, w którym władza świecka zrzeka się zaboru ruchomości po zmarłych biskupach (tzw. ius spolii) i ogranicza ciężary prawa książęcego (daniny i posługi).
1210 – międzydzielnicowy wiec w Bożykowie – Leszko, Konrad i Władysław Odonicz
(wydali przywilej potwierdzający dotychczasowe immunitety oraz rozszerzający terytorialne ius spolii.
1215- Wolborz, Leszko, Konrad, Władysław Odonicz, Kazimierz opolski
(przywilej na rzecz arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, w którym Kościół uzyskał immunitet sądowy i ekonomiczny.
1227 – Leszek Biały
1228 – Władysław Laskonogi
1254, 1255, 1258 – Bolesław Wstydliwy
Przywileje dla klasztorów mają wyłącznie charakter przywilejów immunitetowych.
Przywileje na rzecz rycerstwa ograniczały się tylko do nadawania immunitetów, tj. dotyczyły zwolnień od niektórych ciężarów oraz spraw sądownictwa nad ludnością w dobrach immunizowanych.
1252 – przywilej księcia sandomierskiego i krakowskiego Bolesława wydany dla wojewody krakowskiego Klemensa z Ruszczy
Przywileje ziemskie
Privilegia terrestria były wydawane przez władcę na rzecz członków jednego lub więcej stanów z określonej ziemi.
1228 – wiec w Cieni, Władysław Laskonogi (tracił ważność po śmierci wystawiającego)
1291 – Lutomyśl, Wacław II
1355 – Buda, Ludwik Węgierski (wszedł życie w 1370)
1374 - Koszyce, Ludwik Węgierski
1388 – przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły
1442 – czerwiński
1425 – brzeski (warunkowy)
1430 – jedleński
1433 – krakwoski
1454 – cerekwicko-nieszawski Kazimierza Jagiellończyka