Sztuka Etrusków
malarstwo i rzeźba
Etruskowie to lud, który pojawił się ok. 1000 roku p.n.e. na terenie środkowych Włoch między Tybrem, Arno a Morzem Tyrreńskim. Jest to lud nieznanego pochodzenia i już w starożytności sprzeczano się kim byli i skąd pochodzili. W prawie wszystkich miastach etruskich badania archeologiczne pokazały, że ich początek sięga okresu willanowiańskiego. Etruria była zespołem niezależnych miast –państw. Niektóre z nich dzięki bogatym złożom dominowały pośród innych i miały własne terytorium z mniejszymi ośrodkami. O wartościach artystycznych dzieła decydował artysta i jego talent, oraz różne inne elementy takie jak: zależność od wpływów obcych, brak ciągłości miejscowej tradycji, duża rola sztuki zdobniczej, duża waga przywiązywana do wierzeń związanych z zmarłymi oraz duża rola sztuki grobowej. Artyści tworzyli dzieła dzięki praktyce na którą składały się: znajomość schematów i typów z improwizacją. Dlatego bardziej skupiano się na uzewnętrznieniu cech indywidualnych, pokazaniu temperamentu i wrażliwości niż na formie. Niestety prawie wszystkie dzieła są anonimowe ze względu na bardzo niską pozycję społeczną artystów.
Artyści etruscy korzystali niemal wyłącznie z miejscowych, łatwo dostępnych materiałów. Tereny te bogate były w liczne złoża gliny, pokłady kamienia, drewna, złoża żelaza czy miedzi. Rozwój kamiennej rzeźby etruskiej ograniczała niska jakość dostępnego lokalnie kamienia, który co prawda był łatwy w obróbce, ale nietrwały, kruchy i porowaty. Dostępność materiału implikuje charakter stylowy dzieł, które rzadko charakteryzują się starannością modelunku czy uwagą w kształtowaniu detali. Piaskowce i wapienie stosowane były w Etrurii północnej, natomiast tufy wulkaniczne wykorzystywali rzeźbiarze i rzemieślnicy na południu i w środkowej części kraju.
Artyści i rzemieślnicy etruscy uzależnieni byli od arystokracji. Przez wzgląd na niską pozycję społeczną, zajmowaną przez artystę czy rzemieślnika, nie udało się wytworzyć w Etrurii silnych osobowości artystycznych. Na wyrobach prawie zawsze pojawiają się podpisy właścicieli, a nie twórców danego dzieła. Stąd też jedynym znanym z imienia artystą etruskim jest niejaki Vulka, pochodzący z Veii. Żył on w VIw. pne., który to okres charakteryzował się wzrostem produkcji rzemieślniczej i poziomu artystycznego wyrobów.
Dominacja arystokracji wpływając na rozdrobnienie polityczne sprzyja także utrzymującemu się rozdrobnieniu i partykularyzmowi obserwowanym w sztuce. Każdy z większych ośrodków produkcji artystycznej charakteryzuje odmienność produkcji rzemieślniczej, specjalizuje się w wyrobie określonego kształtu naczyń, rzeźb czy biżuterii, wypracowuje sobie tylko właściwe formy grobów czy urn grobowych.
Brak silnej, scentralizowanej władzy nastręcza trudności natury organizacyjnej i ekonomicznej, co wpływa na konieczność wykorzystania materiałów łatwo dostępnych, jak drewno czy miejscowe złoża kamienia, z reguły bardzo wątpliwej jakości.
Okres willanowiański
Sztuka tego okresu była głównie dekoracyjna, na ornamentykę składały się proste geometryczne znaki i figury oraz wzory linearne. Najczęściej stosowanym materiałem była gruboziarnista, zanieczyszczona glina, z której lepiono ręcznie przedmioty, rzadko brąz, gdyż najprawdopodobniej przedmioty z tego materiału wyrabiali wędrowni rzemieślnicy. Przykładami mogą być popielnice z grobów etruskich, które posiadały zazwyczaj kształt zbliżony do dwustożkowego, czasami kulisty, posiada jeden uchwyt umieszczony w miejscu największego wybrzuszenia. Szyjkę i brzusiec popielnicy dekorowano liniami, trójkątami, meandrami. Później popielnice nakrywano najczęściej brązowym hełmem aby wyobrażenie bardziej przypominało postać zmarłego.
przykładem jest urna wilannowiańska z Tarquinii
późniejszym przykładem antropomorfizacji z okresu orientalizującego jest urna kanopska – jest to przykład późnej, najbardziej rozwiniętej kanopy, o pokrywie wykonanej w kształcie głowy zmarłego. Z czasem różnorodność twarzy maleje i stają się one stereotypowe, pozbawione indywidualności. Dodatkowo popielica odznacza się plastycznie wymodelowanymi rękami wetkniętymi w uchwyty.
Oprócz tych wyobrażeń na terenach etruskich znaleziono naczynia na prochy w kształcie owalnej, lub okrągłej chaty o dwuspadowym dachu, zdobione motywami geometrycznymi, które były wyobrażeniami mieszkania zmarłego.
Popielnica domkowa z południowej Etruii
Okres orientalizujący
Na przełomie wieków VIII i VII p.n.e. rozwinął się handel, który spowodował wzrost bogactwa. Etruskowie zaczęli zmieniać swoje wyroby poprzez monumentalizację oraz wykorzystywanie szlachetnych materiałów. W VII w. p.n.e. zaczęto odchodzić od ornamentyki geometrycznej, ale dopiero pod koniec wieku widać jednolitość figuralnych form i bogatą ornamentykę roślinną w całym kraju. W grobach można znaleźć najbogatsze przedmioty takie jak bransolety ze złota, srebra, naszyjniki. Złotnictwo etruskie w tym czasie osiągnęło największy poziom stosując zdobienie granulacją czyli dekorowanie złotej powierzchni przyspawanymi, małymi kulkami, które były wzorem lub tłem.
Złota zapinka – możemy zauważyć wielość malutkich figurek lwów, sfinksów, harpii, chimer, głów ludzkich i zwierzęcych, wykonanych techniką filigranu i granulacji.
Te przedmioty wykonywali emigranci ze Wschodu. Przyuczali oni Etrusków a Ci, łączyli motywy wschodnie z miejscowymi. Przykładem może być naczynie bucchero czyli ceramika o czarnej, błyszczącej powierzchni oraz czarnym przełomie ścianek. Wyrabiana na kole. Dodatkowo pojawiają się nowe, skomplikowane kształty naczyń łączące motywy organiczne z nieorganicznymi i bogatą dekoracją plastyczną
Bucchero – zdobione pokrywą z figurką konia
Późniejsze – dzban z wylewem w kształcie głowy zwierzęcej
Okres archaiczny: dominacja wpływów korynckich, dominacja wpływów jońskich, okres stylu surowego.
Z końcem VII w. p.n.e. sztuka etruska wchodzi w okres wpływów greckich a przede wszystkim korynckich i pod wieloma względami można go nazwać złotym okresem rozkwitu. Rozpowszechniła się sztuka figuralna i pojawiły się sceny figuralne zaczerpnięte z greckiej mitologii czy też sceny z życia codziennego, rozrywek, obrzędów.
Przykładem mogą być fryzy architektoniczne z dekoracją reliefowa z Poggio Civitate di Murlo – po analizie widać wpływy korynckie i jońskie stylu. Przedstawiają najstarsze przedstawienia bankietu, wyścigi konne, grupę siedzących urzędników – może sędziów zawodów, pieszych z wachlarzami i dwie postacie jadące wozem konnym pod parasolem.
W rzeźbie kamiennej charakterystyczne są krępe proporcje, przypłaszczony wierzch głowy, niskie czoło, trójkątny rysunek torsu, duże oczy. Poprzez miękki kamień artyści mieli problem z oddaniem szczegółu, więc modelunek był sumaryczny.
Rzeźba centaura – jest to połączenie pełnej postaci brodatego mężczyzny z końskim zadem.
Ok. 560 r. p.n.e. zaczyna się okres panowania wpływów jońskich. W tym czasie kraj przeżywał apogeum dobrobytu ekonomicznego i ekspansji politycznej. Wpływy jońskie zaistniały w Etrurii dzięki żeglarzom, kolonistom i uciekinierom z tamtego terenu. Na południu kraju zajęto się rzeźbą terakotową i wspaniałym przykładem jest
Sarkofag małżonków z Caere - na pokrywie wyobrażona jest ucztująca para. Jest to przykład małżeńskiej czułości i partnerskiej pozycji kobiety. Widać uśmiechnięte twarze, opiekuńczy gest mężczyzny. W opracowaniu możemy zauważyć dekoracyjną wytworność szczegółu oraz falisty kontur.
Jak wiemy, artysta w Etrurii miał słabą pozycję społeczną i większość dzieł jest anonimowa, jednak znamy słynnego rzeźbiarza z Veii Wulkę, który ozdobił m.in. dach świątyni Jowisza Kapitolińskiego, oraz świątynię Minerwy
Posąg Apollina i głowa Hermesa – należą do grupy akroterionów ze świątyni Minerwy z Veii z pracowni rzeźbiarza Wulki, łączą dekoracyjność stylu jońskiego i dynamikę oraz energię etruską.
Dzięki bogatym złożom rud metali na terenie Etrurii Etruskowie doskonale radzili sobie z brązem. Wykonywali naczynia, kandelabry czyli świeczniki, trójnogi, figurki ludzi i zwierząt.
Figurka tancerki - stanowi część kandelabru, jest przykładem jońsko – etruskim, modelunek jest miękki i widać ozdobne rozfalowanie konturu.
Rączka pokrywy brązowej urny – w kształcie pary: menady i satyra, widzimy tutaj elegancję, erotyzm.
Po roku 500 p.n.e. nasiliły się wpływy attyckie przez co dzieła stały się refleksyjne i nastrojowe, zainteresowano się anatomią postaci, jej pozą i gestem. Ale w okresie późno archaicznym w Etrurii zaczęły się klęski i wojny przez co handel morski minął, bogactwo podupadło i nastał kryzys kulturalny. Przez zerwanie łączności z sztuką grecką poziom rzemiosła się obniżył i zmniejszyła się produkcja. Tylko dzieła osadzone w fascynacji światem zwierzęcym wyróżniają się ekspresją, autentyzmem, dojrzałością form.
Wilczyca Kapitolińska – Symbol Wiecznego Miasta, została odlana w jednym kawałku i dokładnie opracowana. Można odczytać idealizowane funkcje władzy: łaskawość i groźbę, matczyną opiekę i złowrogą determinację.
Styl klasyczny
Upowszechnił się w Etrurii dopiero w połowie IV w. p.n.e. niedługo dołączyły wpływy hellenistyczne. Przed połową III w. p.n.e. zakończyły się rzymskie podboje miast etruskich. Wraz z innymi podbitymi miastami Etruria się integruje a dzięki ożywieniu gospodarczemu wzrosła produkcja artystyczna. Dzieła kolejnych trzech wieków zerwały z ciągłością artystyczną Etrusków a przystały bardziej do greckiej formy klasycznej. Najczęściej naśladowano, kopiowano i imitowano dzieła co nie dawało dobrych efektów a najważniejszą funkcją była funkcja dekoracyjna. Najciekawszymi przykładami są Glowy wotywne związane z wierzeniami grobowymi, w tym przypadku wpływ sztuki hellenistycznej był mniejszy. Zainteresowano się indywidualnymi cechami twarzy co widać po
Glowie chłopca – jego rysy wyrażają spokój i melancholię
Tzw. Brutusie – wywołuje wrażenie determinacji i mocy poprzez podkreślenie ekspresyjnego, linearnego szczegółu
Posagu mówcy - uchodzi za jedno z ostatnich dzieł etruskich, informacje o postaci wyryto na rąbku togi, przez ciemną twarz i grube jej rysy postać ma związek z wsią i ziemią
Późna sztuka etruska wyróżnia się licznymi reliefami sarkofagów i urn na których widnieją sceny podróży w zaświaty, wizje podziemia, sceny z mitologii greckiej. Relief łączy elementy pejzażu, architektury, elementów figuralnych. Aby uzyskać niekończącą się głębię relief był bardzo głęboki
Urna ukazująca przygodę Odysa z syrenami. Syreny grające na lirze, aulosie i syryndze symbolizują wszystkie namiętności dusz.
Po III w. p.n.e. jakość rzemiosła artystycznego znacznie się obniża. Najważniejszym ośrodkiem staje się Rzym a Etruria podupada i nie może się mu przeciwstawić a w okresie Augusta sztuka etruska traci swoją odrębność.