Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów została określona w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. Według tej ustawy sędzia odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia służbowe, w tym za oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienia godności urzędu (przewinienia dyscyplinarne) oraz za wykroczenia1.
Art. 81 p.u.s.p. mówi, że za wykroczenia sędzia odpowiada wyłącznie dyscyplinarnie, co oznacza, że sędzia jest wyłączony z odpowiedzialności za wykroczenia na zasadzie przepisów prawa o wykroczeniach2.
Art. 107 p.u.s.p. nie zawiera definicji przewinienia służbowego, lecz jedynie przykładowo wskazuje, że stanowi je uchybienie godności urzędu oraz oczywista i rażąca obraza przepisów prawa. W § 1 tego artykułu ustanowiona jest materialna podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego i zawiera on generalne znamiona deliktu dyscyplinarnego, których konkretyzacja następuje w wyroku sądu dyscyplinarnego i powinna mieć postać jednoznacznego określenia tego deliktu jako przewinienia służbowego lub uchylenia godności urzędu oraz odpowiednio: precyzyjnego wskazania naruszonych przez sędziego norm konkretnego aktu prawnego albo dokładnego opisu jego zachowania przynoszącego ujmę pełnionemu urzędowi. Czyn stanowiący przewinienie dyscyplinarne musi być bezprawny i zawiniony oraz społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy. Przewinienia służbowe zawierające znamiona przestępstwa stanowią najcięższą kategorię przewinień służbowych sędziów. Popełnienie przez sędziego przewinienia dyscyplinarnego, którego opis odpowiada ustawowym znamionom czynu zabronionego stypizowanego jako przestępstwo umyślne, stanowi wyraz tak rażącego lekceważenia porządku prawnego, że z reguły powoduje utratę kwalifikacji do sprawowania urzędu sędziego.
Godność urzędu sędziego jest definiowana jako zdolność zarówno całego środowiska sędziowskiego, jak i poszczególnych sędziów do dochowania wierności ślubowaniu sędziowskiemu do stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, do utrzymywania nieposzlakowanego charakteru, który był jednym z warunków mianowania na ten urząd publiczny, a także do strzeżenia powagi stanowiska sędziowskiego, jak również unikania wszystkiego, co mogło by przynieść ujmę godności sędziego lub osłabić zaufanie do jego bezstronności. Naruszenie godności urzędu sędziego jest więc identyfikowane jako naruszenie obowiązków określonych w art. 82 p.u.s.p., przy czym może ono dotyczyć zarówno zachowania się w czasie wykonywania czynności, jak i w życiu prywatnym sędziego. Niegodne jest także zachowanie sędziego, które może przynieść ujmę jego bezstronności3.
Po upływie trzech lat od chwili czynu nie można wszcząć postępowania dyscyplinarnego. W razie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przed upływem 3 lat, przedawnienie dyscyplinarne następuje z upływem pięciu lat od chwili czynu. Jeżeli jednak przed upływem tego terminu, sprawa nie została prawomocnie zakończona, sąd dyscyplinarny orzeka o popełnieniu przewinienia dyscyplinarnego, umarzając postępowanie w zakresie wymierzenia kary dyscyplinarnej4. Jeżeli przewinienie ma charakter trwały, to przedawnienie rozpoczyna bieg od ostatniego momentu, w którym obwiniony zrealizował znamiona czynu, a karalność ulega przedawnieniu z upływem dalszych 3 lat.
Immunitet sędziowski powoduje skutek w postaci spoczywania biegu przedawnienia karalności przewinienia dyscyplinarnego sędziego wówczas, gdy uprawomocni się uchwała sądu dyscyplinarnego odmawiająca zezwolenia na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej5.
W zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej za wykroczenie, przedawnienie dyscyplinarne następuje jednocześnie z przedawnieniem przewidzianym dla wykroczeń6. Karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok. Jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem 2 lat od popełnienia czynu7.
Jeżeli jednak przewinienie dyscyplinarne zawiera znamiona przestępstwa, przedawnienie dyscyplinarne nie może nastąpić wcześniej niż przedawnienie przewidziane w przepisach Kodeksu karnego8. Karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło 30 lat – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa, 20 lat – gdy czyn stanowi inną zbrodnię, 15 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą lat 5, 10 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, 5 lat – gdy chodzi o pozostałe występki. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, jednak nie później niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia9.
Karami dyscyplinarnymi są:
1) upomnienie,
2) nagana,
3) usunięcie z zajmowanej funkcji,
4) przeniesienie na inne miejsce służbowe,
5) złożenie sędziego z urzędu10.
Sąd dyscyplinarny jest związany tym katalogiem kar dyscyplinarnych. Rodzaj kary w pierwszej kolejności zależy od stopnia szkodliwości społecznej czynu. Jako okoliczności łagodzące, brane pod uwagę przy wymierzaniu odpowiedniej kary dyscyplinarnej, należy uwzględnić dotychczasową nienaganną służbę, osiąganie jednych z najlepszych wyników w zakresie sprawności orzekania i stabilności rozstrzygnięć sądowych. Okolicznością obciążającą jest w szczególności uprzednia karalność dyscyplinarna obwinionego.
Kary upomnienia i nagany powinny być stosowane przy najlżejszych przewinieniach dyscyplinarnych, zarówno pod względem przedmiotowym jak i podmiotowym. Zarówno kara upomnienia, jak i nagany są karami, których celem jest jedynie ostrzeżenie sędziego dla zapobiegnięcia kolejnym ewentualnym naruszeniom przez niego prawa lub godności urzędu. Pierwsza z nich dotyczyć jednak powinna, co do zasady, tylko bardzo drobnych przewinień dyscyplinarnych, o niezbyt poważnych skutkach, druga zaś, jako jednak kara surowsza, czynów drobnych ale poważniejszej już natury, w tym i w zakresie skutków.
Kara usunięcia z zajmowanej funkcji może być stosowana wobec sędziów pełniących takie funkcje, jednakże zastosowanie tej kary może nastąpić również wobec sędziego nie pełniącego żadnej funkcji w chwili orzekania. Kara ta jest karą surową i powinna być stosowana za poważniejsze przewinienia. Również przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe jest karą surową, która powinna być wymierzana za ciężkie przewinienia dyscyplinarne11. Obie te kary pociągają za sobą konsekwencje zawarte w art. 109 § 3 p.u.s.p., czyli pozbawienie możliwości awansowania na wyższe stanowisko przez okres 5 lat, niemożność udziału w tym okresie w kolegium sądu, orzekania w sądzie dyscyplinarnym oraz uzyskania utraconej funkcji12.
Prawomocne orzeczenie kary dyscyplinarnej złożenia z urzędu pociąga za sobą, z mocy prawa, utratę urzędu i stanowiska sędziego. Stosunek służbowy sędziego wygasa z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia. Skutkiem dodatkowym tej kary jest niemożność ponownego powołania ukaranego do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim (art.109 § 4 p.u.s.p.). Ten skutek jest bezterminowy, a więc trwa do końca życia sędziego złożonego z urzędu. Jest on również bezwzględny w tym znaczeniu, że żadne okoliczności nie mogą go uchylić13.
Sąd może podać prawomocne orzeczenie dyscyplinarne do wiadomości publicznej. W przypadku przewinienia dyscyplinarnego lub wykroczenia mniejszej wagi, sąd dyscyplinarny może odstąpić od wymierzenia kary14.
Sądami dyscyplinarnymi w sprawach dyscyplinarnych sędziów są:
1) w pierwszej instancji - sądy apelacyjne,
2) w drugiej instancji - Sąd Najwyższy.
Wedle art. 110 § 2 p.u.s.p., sądy dyscyplinarne są ponadto właściwe do orzekania w sprawie zastrzeżeń sędziego do zwrócenia mu na piśmie przez Ministra Sprawiedliwości oraz prezesa sądu uwagi na uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego i zażądanie usunięcia tego uchybienia (art. 37 § 4a p.u.s.p.), przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe, bez jego zgody na wniosek kolegium właściwego sądu, gdy wymaga tego wzgląd na powagę stanowiska (art. 75 § 2 pkt 3 p.u.s.p.) oraz zezwolenia (odmowy) na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej (art. 80-80c p.u.s.p.)15.
Do rozpoznania spraw w pierwszej instancji, właściwy miejscowo jest sąd dyscyplinarny, w okręgu którego pełni służbę sędzia objęty postępowaniem. Jeżeli jednak sprawa dotyczy sędziego sądu apelacyjnego albo sędziego sądu okręgowego właściwy jest inny sąd dyscyplinarny wyznaczony, na wniosek rzecznika dyscyplinarnego, przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.
Sądy dyscyplinarne orzekają w składzie trzech sędziów. Do orzekania w sądzie dyscyplinarnym są uprawnieni wszyscy sędziowie danego sądu dyscyplinarnego, z wyjątkiem prezesa sądu, wiceprezesów sądu oraz rzecznika dyscyplinarnego16. Należy przy tym stosować odpowiednie przepisy o wyłączeniu sędziego zawarte w Kodeksie postępowania karnego. Wedle art. 40 § 1 tego kodeksu wyłączony z mocy prawa z udziału w sprawie jest sędzia, jeżeli:
sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone.
Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. Sędzia ulega również wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie17.
Sąd dyscyplinarny pierwszej instancji może orzekać na sesjach wyjazdowych w sądzie okręgowym, na obszarze właściwości którego obwiniony zajmuje stanowisko sędziego, chyba że sprzeciwia się temu dobro wymiaru sprawiedliwości. Skład sądu dyscyplinarnego wyznacza się w drodze losowania, z listy wszystkich sędziów danego sądu, z tym że w składzie sądu zasiada przynajmniej jeden sędzia stale orzekający w sprawach karnych. Składowi sądu dyscyplinarnego przewodniczy sędzia stale orzekający w sprawach karnych, najstarszy służbą.
Uprawnionym oskarżycielem przed sądem dyscyplinarnym, w sprawach sędziów sądów apelacyjnych, a także prezesów oraz wiceprezesów sądów okręgowych, jest rzecznik dyscyplinarny, zaś w sprawach pozostałych sędziów, zastępca rzecznika dyscyplinarnego. Rzecznika dyscyplinarnego wybiera, spośród kandydatów zgłoszonych przez zgromadzenia ogólne sędziów sądów apelacyjnych, Krajowa Rada Sądownictwa. Rzecznik dyscyplinarny działa przy Krajowej Radzie Sądownictwa. Kadencja rzecznika dyscyplinarnego trwa cztery lata. Zgromadzenia ogólne sędziów sądów apelacyjnych, wybierają spośród sędziów sądu apelacyjnego po jednym kandydacie na rzecznika dyscyplinarnego i wybranych kandydatów zgłaszają Krajowej Radzie Sądownictwa, najpóźniej na trzy miesiące przed upływem kadencji rzecznika dyscyplinarnego, albo w ciągu miesiąca po jego ustąpieniu. Zastępców rzecznika dyscyplinarnego wybierają dla każdej apelacji kolegia sądów apelacyjnych, a dla każdego okręgu kolegia sądów okręgowych spośród sędziów danego sądu. Kadencja zastępców rzecznika trwa dwa lata. Rzecznik dyscyplinarny i jego zastępcy są związani wskazaniem organu uprawnionego, w zakresie przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Rzecznik dyscyplinarny jest uprawniony do przejęcia każdej sprawy prowadzonej przez zastępcę rzecznika dyscyplinarnego, jeżeli uzna to za uzasadnione interesem wymiaru sprawiedliwości. W razie niemożności prowadzenia sprawy przez właściwego zastępcę rzecznika dyscyplinarnego rzecznik dyscyplinarny wyznaczy do jej prowadzenia zastępcę rzecznika dyscyplinarnego z innego okręgu. W razie przeszkód w pełnieniu obowiązków przez rzecznika dyscyplinarnego, jego obowiązki przejmuje najstarszy służbą sędziowską zastępca rzecznika dyscyplinarnego, do czasu ustania przeszkody18.
Obwiniony może ustanowić obrońcę spośród sędziów lub adwokatów (art.113 p.u.s.p.). Obrońcą może być sędzia jakiegokolwiek sądu, a także sędzia w stanie spoczynku. Adwokat może być ustanowiony obrońcą, jeżeli jest uprawniony do obrony według przepisów o ustroju adwokatury. Obrońcę ustanawia obwiniony. Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie19.
Rzecznik dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne na żądanie Ministra Sprawiedliwości, prezesa sądu apelacyjnego lub okręgowego oraz kolegium sądu apelacyjnego lub okręgowego, Krajowej Rady Sądownictwa, a także z własnej inicjatywy, po wstępnym wyjaśnieniu okoliczności koniecznych do ustalenia znamion przewinienia, a także złożeniu wyjaśnień przez sędziego, chyba że złożenie tych wyjaśnień nie jest możliwe20. Krąg podmiotów uprawnionych do żądania podjęcia czynności dyscyplinarnych jest zamknięty i żadne inne podmioty nie mogą z takim żądaniem wystąpić w sposób wiążący rzecznika. Inne osoby mogą zwracać się do podmiotów uprawnionych z odpowiednimi wnioskami, ale są to tylko zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przewinienia dyscyplinarnego, które mogą spowodować wystąpienie z żądaniem podjęcia czynności dyscyplinarnych. Celem przeprowadzenia czynności wyjaśniających powinno być ustalenie, czy został popełniony czyn i czy stanowi on przewinienie dyscyplinarne, wykrycie sprawcy (jeśli nie jest on znany), wyjaśnienie okoliczności sprawy oraz zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów21.
Po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego, jeżeli zachodzą podstawy do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, rzecznik dyscyplinarny wszczyna postępowanie dyscyplinarne i przedstawia sędziemu na piśmie zarzuty. Jednocześnie jeśli sprawa dotyczy sędziego sądu apelacyjnego albo sędziego sądu okręgowego rzecznik dyscyplinarny zwraca się do Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o wyznaczenie właściwego sądu dyscyplinarnego, do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Wyznaczenie tego sądu powinno nastąpić w terminie siedmiu dni. Po przedstawieniu zarzutów obwiniony, w terminie czternastu dni, może złożyć wyjaśnienia i zgłosić wnioski o przeprowadzenie dowodów. Po upływie tego terminu, a w razie potrzeby po przeprowadzeniu dalszych dowodów, rzecznik dyscyplinarny składa wniosek o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej do właściwego sądu dyscyplinarnego. Wniosek powinien zawierać dokładne określenie czynu, który jest przedmiotem postępowania oraz uzasadnienie.
Jeżeli rzecznik dyscyplinarny nie znajduje podstaw do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego na żądanie uprawnionego organu, wydaje postanowienie o odmowie jego wszczęcia. Odpis postanowienia doręcza się organowi, który złożył wniosek o wszczęcie postępowania, kolegium odpowiednio sądu okręgowego lub apelacyjnego i obwinionemu. W terminie siedmiu dni od dnia doręczenia postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania lub postanowienia o umorzeniu postępowania dyscyplinarnego, obwinionemu, organowi, który złożył wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego i właściwemu kolegium służy zażalenie do sądu dyscyplinarnego. Zażalenie powinno być rozpoznane w terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia zażalenia do sądu22.
Po wpłynięciu wniosku o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej, prezes sądu dyscyplinarnego wyznacza rozprawę. Pomiędzy wpływem wniosku, a terminem rozprawy nie powinno upłynąć więcej niż miesiąc (art. 115 § 1 i n. p.u.s.p.). Wyznaczenie rozprawy powinno być niezwłoczne. Postępowanie dyscyplinarne zaś prowadzone sprawnie i szybko, gdyż jego wynik jest wiążący nie tylko dla samego sędziego, ale także dla pracy sądu jako organu wymiaru sprawiedliwości i instytucji. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo obwinionego lub jego obrońcy nie wstrzymuje rozpoznania sprawy (art. 115 § 3 p.u.s.p.)23 .
Postępowanie dyscyplinarne jest jawne. Sąd dyscyplinarny może wyłączyć jawność postępowania dyscyplinarnego ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. W razie wyłączenia jawności postępowania dyscyplinarnego orzeczenie ogłaszane jest publicznie24.
Jeżeli w toku rozprawy ujawni się inne przewinienie, oprócz objętego wnioskiem o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej, sąd może wydać co do tego przewinienia wyrok tylko za zgodą rzecznika dyscyplinarnego i obwinionego lub jego obrońcy. W razie braku zgody rzecznik dyscyplinarny prowadzi w tym zakresie odrębne postępowanie dyscyplinarne25.
W razie rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku służbowego sędziego w toku postępowania dyscyplinarnego, postępowanie to toczy się nadal. Jeżeli obwiniony podjął pracę w urzędzie państwowym, Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, adwokaturze lub jako radca prawny albo notariusz, sąd przesyła wyrok odpowiednio temu urzędowi, Prezesowi Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, Naczelnej Radzie Adwokackiej lub Krajowej Radzie Radców Prawnych albo Krajowej Radzie Notarialnej (art. 118). Po rozwiązaniu lub wygaśnięciu stosunku służbowego nie jest już możliwe wykonanie kary dyscyplinarnej usunięcia z zajmowanej funkcji lub przeniesienia na inne miejsce służbowe. W istocie nie można też wykonać kary złożenia z urzędu, gdyż wcześniej, wskutek zrzeczenia się urzędu lub jego utraty, sędzia nie jest już powołany na urząd. Ponieważ jednak przepis wyraźnie stanowi, że postępowanie dyscyplinarne toczy się nadal, i nie zawiera żadnych ograniczeń co do jego zakresu, a także żadnych ograniczeń lub przekształceń katalogu kar dyscyplinarnych, to należy uznać, że wyrok kończący postępowanie uznający winę byłego sędziego co do popełnienia przewinienia dyscyplinarnego, powinien także orzekać karę według katalogu zawartego w art. 109 § 1. W tym wypadku kara dyscyplinarna nie będzie podlegała wykonaniu w ścisłym tego słowa znaczeniu, będzie więc miała swego rodzaju symboliczny charakter napiętnowania zachowania byłego sędziego w sposób adekwatny do szkodliwości czynu i zawinienia sprawcy26.
Jeżeli przewinienie zawiera znamiona przestępstwa, sąd dyscyplinarny z urzędu rozpoznaje sprawę w zakresie zezwolenia na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej i wydaje uchwałę, w przedmiocie zezwolenia na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej, o której mowa w art. 80 § 1, co nie wstrzymuje biegu postępowania dyscyplinarnego27.
Po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego przeciwko sędziemu, sąd lub prokurator przesyła akta sprawy właściwemu rzecznikowi dyscyplinarnemu. Jeżeli postępowanie dyscyplinarne nie było wszczęte, rzecznik dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne, choćby w postępowaniu karnym został wydany wyrok uniewinniający. Jeżeli przeciwko sędziemu zapadł prawomocny wyrok pociągający za sobą, w myśl ustawy, utratę stanowiska, sąd dyscyplinarny zawiadamia o tym Ministra Sprawiedliwości, który zarządza złożenie ukaranego sędziego z urzędu, chociażby wykonano już wyrok dyscyplinarny skazujący na karę łagodniejszą niż złożenie z urzędu28.
Od wydanych w pierwszej instancji wyroków sądu dyscyplinarnego oraz postanowień i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku, przysługuje odwołanie obwinionemu i rzecznikowi dyscyplinarnemu, a także Krajowej Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości (art. 121 § 1 p.u.s.p.). Odwołanie należy wnieść na piśnie do sądu dyscyplinarnego, który wydał zaskarżone orzeczenie. Termin jego wniesienia wynosi 14 dni i biegnie dla każdego uprawnionego od daty doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem. Obwiniony może cofnąć wniesione na jego korzyść odwołanie, chyba, że wniósł je rzecznik dyscyplinarny. Odwołania wniesionego na korzyść obwinionego nie można cofnąć bez jego zgody.
Odwołanie powinno być rozpoznane w terminie dwóch miesięcy od dnia jego wpłynięcia do sądu dyscyplinarnego drugiej instancji (art. 121 § 2 p.u.s.p.). Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach odwołania, a w zakresie o tyle szerszym, o ile ustawa to przewiduje. Sąd jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w odwołaniu. Może orzec na niekorzyść obwinionego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść odwołanie, a także w granicach zaskarżenia. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę na rozprawie, a w wypadkach przewidzianych przez ustawę – na posiedzeniu. Udział w rozprawie rzecznika dyscyplinarnego jest obowiązkowy. Sąd Najwyższy może uznać udział stron w rozprawie za konieczny. Nie może on przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy, może jednak w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni się to do przyśpieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znaczniej części. Dowód można dopuścić również przed rozprawą. Sąd Najwyższy nie może skazać obwinionego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono postępowanie.
Po rozpoznaniu odwołania Sąd Najwyższy orzeka o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego orzeczenia w całości lub części. Dotyczy do odpowiednio rozpoznania środka odwoławczego od uzasadnienia orzeczenia. Jeżeli pozwalają na to zebrane dowody, Sąd Najwyższy zmienia zaskarżone orzeczenie, orzekając odmiennie co do istoty, lub uchyla je i umarza postępowanie. W innych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Sąd dyscyplinarny, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, orzeka w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie. Uchylenie wyroku tylko w zakresie rozstrzygnięcia o karze nie stoi na przeszkodzie uniewinnieniu obwinionego lub umorzeniu postępowania. W wypadkach przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd dyscyplinarny orzekający w pierwszej instancji, przeprowadzając postępowanie w zakresie dowodów, które miały wpływ na uchylenie wyroku, może poprzestać na ich ujawnieniu29.
Od wyroku sądu dyscyplinarnego drugiej instancji kasacja nie przysługuje30.
Jeżeli orzeczona została kara złożenia sędziego z urzędu, a sąd dyscyplinarny wcześniej nie zawiesił sędziego w czynnościach służbowych, wyrok wywołuje zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych, z jednoczesnym obniżeniem do 50% jego wynagrodzenia na czas trwania zawieszenia. Przewodniczący sądu dyscyplinarnego pierwszej instancji przesyła odpis prawomocnego wyroku sądu dyscyplinarnego Krajowej Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości, a ponadto - prezesowi właściwego sądu i kolegium tego sądu. Wykonanie wyroku co do kary przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe i złożenie sędziego z urzędu należy do Ministra Sprawiedliwości, a co do kary usunięcia sędziego z zajmowanej funkcji - do prezesa sądu okręgowego oraz do prezesa sądu apelacyjnego w stosunku do sędziów tego sądu31.
Odpis prawomocnego wyroku skazującego na karę dyscyplinarną dołącza się do akt osobowych obwinionego. Po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku orzekającego karę przewidzianą w art. 109 § 1 pkt 1-4 Minister Sprawiedliwości zarządza usunięcie odpisu wyroku z akt osobowych, jeżeli w tym okresie nie wydano przeciwko ukaranemu innego wyroku skazującego. W takim przypadku dopuszczalne jest tylko jednoczesne usunięcie z akt osobowych sędziego odpisów wszystkich wyroków skazujących32.
Krajowa Rada Sądownictwa, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego i Minister Sprawiedliwości mogą wystąpić o wznowienie postępowania dyscyplinarnego (art. 125 p.u.s.p.) Organy te mogą występować o wznowienie postępowania z własnej inicjatywy lub ich działanie może być inspirowane wnioskami podmiotów, które nie mają własnych uprawnień procesowych w tym zakresie33.
Wznowienie postępowania dyscyplinarnego na niekorzyść obwinionego może nastąpić, jeżeli umorzenie postępowania lub wydanie wyroku nastąpiło wskutek przestępstwa albo jeżeli w ciągu pięciu lat od umorzenia lub od wydania wyroku wyjdą na jaw nowe okoliczności lub dowody, które mogły uzasadniać skazanie lub wymierzenie kary surowszej. Wznowienie postępowania na korzyść skazanego może nastąpić także po jego śmierci, jeżeli wyjdą na jaw nowe okoliczności lub dowody, które mogłyby uzasadniać uniewinnienie lub wymierzenie kary łagodniejszej. W razie śmierci skazanego, wniosek o wznowienie postępowania mogą złożyć jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przysposabiający lub przysposobiony oraz rzecznik dyscyplinarny34.
Rozstrzygnięcia zapadające w toku postępowania dyscyplinarnego wymagają z urzędu uzasadnienia na piśmie i doręczenia ich stronom. Wyroki oraz postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku doręcza się także Krajowej Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości35.
Sąd dyscyplinarny może zawiesić w czynnościach służbowych sędziego, przeciwko któremu wszczęto postępowanie dyscyplinarne lub o ubezwłasnowolnienie. Zawieszenie w czynnościach (służbowych, zawodowych) jest instytucją znaną niemal wszystkim postępowaniom dyscyplinarnym. Jest swoistym środkiem zapobiegawczym. Celem tego środka jest – dyktowane zazwyczaj poważnymi powodami – czasowe odsunięcie osoby od pełnienia służby, wykonywania zawodu lub świadczenia pracy. Przepis art. 129 § 1 nie ustanawia żadnych konkretnych przesłanek zawieszenia sędziego w czynnościach służbowych. Ze względu na poważne konsekwencje zawieszenia i znaczną dolegliwość tego środka należy uznać, że powinien być on stosowany z ostrożnością i rozwagą, w szczególnych przypadkach, gdy wymaga tego znaczna szkodliwość przypisywanego czynu i wysoki stopień zawinienia, a przy tym środek ten jest uzasadniony dobrem służby i uprawdopodobnienie popełnienia przewinienia służbowego jest wystarczające36.
Jeżeli sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwalającą na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej, z urzędu zawiesza sędziego w czynnościach służbowych. Sąd dyscyplinarny, zawieszając sędziego w czynnościach służbowych, obniża w granicach od 25% do 50% wysokość jego wynagrodzenia na czas trwania tego zawieszenia. Nie dotyczy to osób, w stosunku do których wszczęto postępowanie o ubezwłasnowolnienie. Jeżeli postępowanie dyscyplinarne zostało umorzone lub zakończyło się uniewinnieniem, sędziemu wypłaca się zatrzymane wynagrodzenie37.
Jeżeli sędziego zatrzymano z powodu schwytania na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa umyślnego albo jeżeli ze względu na rodzaj czynu dokonanego przez sędziego powaga sądu lub istotne interesy służby wymagają natychmiastowego odsunięcia go od wykonywania obowiązków służbowych, prezes sądu albo Minister Sprawiedliwości mogą zarządzić natychmiastową przerwę w czynnościach służbowych sędziego aż do czasu wydania uchwały przez sąd dyscyplinarny, nie dłużej niż na miesiąc. Jeżeli sędzia, pełni funkcję prezesa sądu, zarządzenie przerwy w czynnościach służbowych należy do Ministra Sprawiedliwości. O wydaniu zarządzenia w sprawie natychmiastowego odsunięcia sędziego od obowiązków służbowych, prezes sądu albo Minister Sprawiedliwości, w terminie trzech dni od dnia jego wydania, zawiadamia sąd dyscyplinarny, który niezwłocznie, nie później niż przed upływem terminu, na który przerwa została zarządzona, wydaje uchwałę o zawieszeniu sędziego w czynnościach służbowych albo uchyla zarządzenie o przerwie w wykonywaniu tych czynności. Sąd dyscyplinarny zawiadamia sędziego o posiedzeniu, jeżeli uzna to za celowe38.
W przypadkach przewidzianych w art. 37 § 4a (zastrzeżenia sędziego do zwrócenia mu na piśmie przez Ministra Sprawiedliwości oraz prezesa sądu uwagi na uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego i zażądanie usunięcia tego uchybienia) lub w art. 75 § 2 pkt 3 (przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe, bez jego zgody na wniosek kolegium właściwego sądu, gdy wymaga tego wzgląd na powagę stanowiska) oraz w sprawie zawieszenia sędziego w czynnościach służbowych lub uchylenia zarządzenia o przerwie w wykonywaniu czynności, o której mowa w art. 130 § 1, sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę po wysłuchaniu rzecznika dyscyplinarnego. Wysłuchuje także sędziego, jeżeli stawił się na posiedzenie.
Na uchwałę odmawiającą uwzględnienia wniosku, o którym mowa w art. 75 § 2 pkt 3, przysługuje zażalenie Krajowej Radzie Sądownictwa oraz kolegium sądu, które złożyło wniosek. Na uchwałę odmawiającą uwzględnienia zastrzeżenia, o którym mowa w art. 37 § 4a, sędziemu przysługuje zażalenie. Na uchwałę o zawieszeniu w czynnościach służbowych sędziemu przysługuje zażalenie, a rzecznikowi dyscyplinarnemu - także na uchwałę o uchyleniu zarządzenia o przerwie w wykonywaniu czynności, o której mowa w art. 130 § 2. Zażalenie nie wstrzymuje wykonania uchwały. Zażalenie rozpoznaje sąd dyscyplinarny drugiej instancji, a w przypadkach, o których mowa w art. 131 § 3, ten sam sąd dyscyplinarny w innym równorzędnym składzie39.
Zawieszenie w czynnościach służbowych ustaje z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania dyscyplinarnego, chyba że sąd dyscyplinarny uchylił je wcześniej40.
Koszty postępowania dyscyplinarnego ponosi Skarb Państwa41.
Bibliografia
Ereciński Tadeusz, Gudowski Jacek, Iwulski Józef: Prawo o ustroju sądów powszechnych. Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa. Komentarz, Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis 2009.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555).
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2001 nr 98 poz. 1070).
Wykaz skrótów
Art.
Dz. U.
Ibid.
n.
nr
nr alb.
op. cit.
p.u.s.p.
pkt
poz.
r.
s.
artykuł
Dziennik Ustaw
tamże
następny
numer
numer albumu
dzieło cytowane
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych
punkt
pozycja
rok
strona
1 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2001 nr 98 poz. 1070).
3 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit.., s.436-443.
4 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art.108 § 1 i n.
5 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.477.
6 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 108 § 3.
7 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.447.
8 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 108 § 4.
9 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.479.
10 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 109 § 1.
11 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.482- 491.
12 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 109 § 3.
13 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 495 i n.
14 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 109 § 2 i § 5.
15 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 509.
16 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art..110 § 3 i n.
17 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 511 i n.
18 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 111 i n.
19 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 519 i n.
20 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 114 § 1.
21 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 523 i n.
22 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 114 § 2-7.
23 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.532 -540.
24 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 116.
25 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 117.
26 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 546.
27 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 119.
28 Ibid., art.120.
29 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.554- 559.
30 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 122.
31 Ibid., art. 123.
32 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 124.
33 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s.567.
34 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 126.
35 Ibid., art. 127.
36 Ereciński, Gudowski, Iwulski, op.cit., s. 580.
37 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art.129 § 2-4.
38 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 130.
39 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych, art. 131.
40 Ibid., art. 132.
41 Ibid., art. 133.