ANGIELSKIE KOCIOŁY ROTUNDOWE TEMPLARIUSZY

Początki angielskiej prowincji templariuszy związane były z pobytem Hugona de Payns na dworze Henryka I. Uzyskane tam poparcie zaowocowało licznymi nadaniami angielskiego rycerstwa. Ośrodkiem nowo powstałej prowincji stało się Holborn Bars, gdzie templariusze założyli dom macierzysty, określany mianem Starej Świątyni. W jej obrębie znajdował się okragły kościół pod wezwaniem mariackim, z wewnętrznym wieńcem sześciu kolumn formujących rotundę i obejście. Ta niezachowana do dzisiejszych czasów budowla, wzniesiona około 1135 roku, znana jest na podstawie nowożytnej kroniki i XIX - wiecznych wykopalisk. Okres swojej największej prosperity angielscy templariusze przeżywali po wstąpieniu na tron Stefana de Blos, syna hrabiego de Blois, uczestnika I wyprawy krzyżowej. Do potęgi zakonu przyczynił się trzeci z kolei mistrz prowincjonalny - Ryszard Hastings, który dał się poznać jako doskonały administrator. Doprowadził między innymi do zakupu rozległych terenów nad Tamizą w Londynie, przy dzisiejszej Fleet Street, gdzie założył kolejny dom macierzysty -tzw. Nową Świątynię. Tymczasem siedziba w Holborn Bars została sprzedana biskupowi Lincoln, co zatwierdziła kapituła generalna zakonu, obradująca w 1161 roku. W obrębie nowego domu macierzystego templariusze wznieśli okrągły kościół pod wezwaniem mariackim, konsekrowany w 1185 roku przez patriarchę jerozolimskiego Herakliusza, w obecności króla Henryka II. Budowla została wybudowana na planie okrągłym, z wewnętrznym wieńcem sześciu filarów. Powyżej wznosi się tambur przykryty sklepieniem sześciodzielnym. Koliste obejście podzielone jest naprzemianległymi przęsłami- czworobocznymi i trójkątnymi. Pierwotnie od strony wschodniej znajdowało się jednonawowe, trzyprzęsłowe prezbiterium zamknięte apsydą. W rzeczy samej zastosowano tutaj strukturę sformułowaną pół wieku wcześniej w Starej Świątyni. Koncentrycznie wpisany wieniec sześciu filarów tworzy rotundę przykrytą sklepieniem sześciodzielnym - kopułowym oraz koliste obejście. W 1240 roku dobudowano po stronie wschodniej, w miejscu wcześniejszego, halowe, trzyprzęsłowe prezbiterium, konsekrowane w obecności króla Henryka III. Kościół szczęśliwie przetrwał do naszych czasów. Dziewiętnastowieczne modyfikacje nie zatraciły jego pierwotnego charakteru. Dopiero bombardowania z okresu II wojny światowej spowodowały poważne zniszczenia, co wymusiło wprowadzenie betonowych stropów i usunięcie stożkowatego dachu rotundy. Templariusze posiadali w Anglii jeszcze kilka innych, niezachowanych do dnia dzisiejszego, choć udokumnetowanych tego typu budowli. Najbardziej okazała spośród nich znajdowała się w obrębie komandorii w Temple Bruer. Wziesiona około 1185 roku kaplica znana jest na podstawie szesnastowiecznej wzmianki Johna Lelanda, który stwierdził, iż wschodnia część świątyni służyła jako opere circulari de more. Około 1598 roku Camden porównywał znajdującą się w ruinie kaplicę do kościoła w Nowej Świątyni w Londynie, natomiast szesnastowieczny drzeworyt Samuela Bucka przedstawia południową ścianę okrągłej nawy. Wielu cennych danych dostarczyły wykopaliska przeprowadzone w latach 1833 i 1908. Na ich podstawie wiadomo, że kaplica została założona na planie okrągłym z wewnętrznym wieńcem ośmiu filarów konstuytuujących rotundę i pierścieniowe obejście. Po stronie wschodniej znajdowało się dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte apsydą, a następnie przedłużone o kolejne dwa przęsła i zamknięte murem prostym. Na wysokości trzeciego i czwartego przęsła znajdowały się dwa dwunastowieczne, czworoboczne donżony. W tym samym czasie wybudowano także kaplicę w komandorii w Garway, najważniejszej siedzibie templariuszy na granicy z Walią. W 1927 roku zostały tam odkryte fundamnety okrągłej kaplicy pod późniejszym kościołem św. Michała. Wykopaliska dowiodły, że budowla została rozebrana pod koniec XIII wieku. Przyczyną podjęcia powyższej decyzji było prawdopodobnie osiadanie wschodniej części kaplicy, co doprowadziło do osłabienia struktury obiektu. Sądząc po znacznym rozmiarze zewnętrznej średnicy budowli, wewnątrz znajdował się koncentrycznie wpisany wieniec podpór, formujący rotundę i obejście. Po stronie wschodniej mieściło się prezbiterium, o czym świadczy istnienie pierwotnego łuku tęczowego, będącego częścią kolistego muru

kościół templariuszy w Londynie na przedwojennych rycinach i widokówkach

Najmniejszym znanym kościołem rotundowym templariuszy w Anglii była kaplica w Dover. Prowadzone tam w 1877 roku badania ujawniły kolisty fundament i czworoboczne prezbiterium po stronie wschodniej. Według J. Hope wewnątrz tej budowli znajdował się wieniec sześciu kolumn wyznaczający rotundę i pierściniowe obejście. Tymczasem, jak dowodzi M. Gervers, niewielkie wnętrze tego kościoła uniemożliwiało wprowadzenie podpór. Z drugiej strony wymiary podawane przez M. Gerversa są zaniżone względem tych, którymi posługiwał się J. Hope. W każdym razie nie można nic pewnego powiedzieć o istnieniu tam wieńca podpór, przy czym nie można go jednocześnie wykluczyć. Innym kościołem templariuszy wzniesionym na planie okrągłym była świątynia w Aslackby. Budowla ta znana jest na podstawie tekstu z 1798 roku stwierdzającego, że była tam okrągła kaplica, zamieniona na dom farmerski, nadal określany mianem Świątyni. Budowlę wzniesiono około 1164 roku z fundacji Roberta de Rye i następnie przekazano templariuszom. W ich posiadaniu znajdowała się też okrągła kaplica w Bristol. Dane dotyczące tej budowli są bardzo skromne. Fundamenty kaplicy zostały odsłonięte w obrębie zrujnowanego kościoła szpitalników. W posiadaniu angielskich templariuszy były jeszcze inne komandorie, takie jak w Baldock, Canterbury, Dunwich, Suffolk i Warwick. Niektórzy badacze sugerowali, że znajdowały się w ich obrębie kościoły rotundowe. Takiej tezy nie potwierdzają jednak ani badania archeologiczne, ani żadne teksty źródłowe. Kościoły rotundowe templariuszy w Anglii nie powstały na gruncie lokalnej tradycji, jak wcześniej uważano, były natomiast najprawdopoodbniej efektem importu. Kaplice zamkowe w Ludlow i Woodstock wskazuje się jako te, które przygotowały dwunastowieczną, angielską tradycję rotundową. Pierwsza z tych budowli była początkowo datowana na 1 ćw. XII wieku i przypisywana Hugonowi de Lacy. Datowanie kaplicy należy jednak na podstawie nowszych badań przesunąć na 3 ćw. XII wieku. Możliwe, że jej fundatorem był Gilbert de Lacy, który wstąpił do zakonu templariuszy około 1158 roku. Wkrótce po tym wyjechał do Ziemi Świętej, gdzie przed 1163 rokiem został wysokim funkcjonariuszem zakonnym w hrabstwie Trypolis. Prawdopodobnie ta okrągła budowla z czworobocznym prezbiterium, zamkniętym pięcioboczną apsydą, powstała pod wpływem kościołów rotundowych templariuszy. Istnieje jednak jeszcze inna, równie przekonywająca teza dotycząca tej realizacji. Według niej, należałaby ona do serii Sancta Maria Rotunda, wyrażającej ideologię władczej ostentacji. Druga kaplica w Woodstock, obecnie nieistniejąca, znana jest ze średniowiecznych i nowożytnych opisów. Wiadomo jedynie, że posiadała plan okragły i została wzniesiona prawdopodobnie w XII wieku. Nie znane są okoliczności jej powstania i nie należy zakładać jej szczególnego znaczenia dla XII - wiecznej, angielskiej tradycji rotundowej. Dwa do dnia dzisiejszego zachowane kościoły Św. Grobu w Northampton i Cambridge były tradycyjnie przypisywane templariuszom. Tymczasem dzięki badaniom źródłowym powyższe atrybucje zostały zweryfikowane. Oba kościoły datowane są na 1 ćw. XII wieku i jak się okazało, były ściśle związane z ruchem pielgrzymkowym i krucjatowym. W takim układzie mogły przygotować tradycję dwunastowiecznych, angielskich kościołów rotundowych, w tym także tych, należących do templariuszy. Kościół Św. Grobu w Cambridge został wzniesiony w 1 ćw. XIII wieku przez zakon Rycerzy Św. Grobu, założony w Jerozolimie w 1099 roku. Według dokumentu wystawionego między 1114 a 1130 rokiem przez Reinaldusa - opata Ramsey, przedstawiciele de fraternitate sancti Sepulchri otrzymali w Cambidge ziemie ad construendum ibi monasterium in honore Dei et Sancti Sepulchri. Nie wiadomo jakie były dalsze losy tego zgromadzenia w Cambidge i w ogóle na terenie Anglii. W każdym razie zachował się kościół wzniesiony na planie okrągłym z wewnętrznym wieńcem ośmiu filarów wyznaczających rotundę i pierścieniowe obejście. Powyżej obejścia znajduje się empora otwarta pod kopułą bliźniaczymi arkadami. Kościół pierwotnie nie posiadał prezbiterium ani narteksu, które zostały dodane w późniejszym czasie. Natomiast kościół Św. Grobu w Northampton został ufundowany przez uczestnika I wyprawy krzyżowej - Simona de Senlis, który zmarł w 1111 roku, jeszcze przed ukończeniem budowy. Wiadomo jednak, że budowla była ukończona w 1122 roku, skoro król Henryk I będący sukcesorem Simona de Senlis, przekazał go pod opiekę probostwa św. Andrzeja. Jest to budowla założona na planie okrągłym, z wewnętrznym wieńcem ośmiu kolumn. Podobnie jak w Cambridge znajduje się tutaj empora otwierająca się arkadami na rotundę. Po stronie wschodniej usytuowane jest jednonawowe, trzyprzęsłowe prezbiterium zamknięte apsydą. Zastosowane w tym kościele łuki ostre zostały wprowadzone później, kiedy założono sklepienie krzyżowo-żebrowe.

Temple Bruer

Innym zakonem krzyżowym wznoszącym okrągłe kościoły w Anglii byli szpitalnicy. Znane są dwa kościoły rotundowe należące do tego zgromadzenia. Pierwszy z nich, obecnie nie zachowany, to kościół św. Jana w Clerkenwell. Budowla została wzniesiona około 1150 roku, a następnie rozbudowana i uroczyście konsekrowana w 1185 roku przez patriarchę jerozolimskiego Herakliusza. Na podstawie wykopalisk wiadomo, że była to świątynia założona na planie okrągłym, z wewnętrznym wieńcem ośmiu kolumn formujących rotundę i obejsćie. Po stronie wschodniej znajdowało się czworoboczne prezbiterium. Kolejną budowlą tego typu jest kościół w Little Maplestaed, założony na planie okrągłym z wieńcem sześciu filarów, wyznaczających rotundę i obejście. Od strony wschodniej znajduje się jednonawowe prezbiterium zamknięte półkolistą apsydą. Detale architektoniczne pozwalają określić czas jego powstania na koniec XIII wieku. Prawdopodobnie kościół został wzniesiony na miejscu wcześniejszej budowli, albo też elementy gotyckie pojawiły się w wyniku trzynastowiecznej przebudowy. Wprawdzie kościół w Little Maplestead wymienia się już w 1185 roku, to nie wiadomo czy chodziło o budowlę centralną. Okazją do wzniesienia okazałego kościoła mogło być przekazanie całegogo Little Maplestead zakonowi lub wyznaczenie tamtejszej komandorii w 1 ćw. XIII wieku na główną siedzibę szpitalników w hrabstwie Essex. Ostatecznym argumentem przemawiającym za przebudową tego kościoła pod koniec XIII wieku jest fakt, że na początku tego stulecia kościół był określany jako ecclesia Omnium Sanctorum, a następnie capella sancti Johanis Baptiste. Zmiana wezwania sugeruje w tym przypadku przeobrażenia w fizycznej strukturze budowli.

Garway Garway Garway Garway Dover

Innym obiektem, dla którego wybór formy mógł być wypadkową wpływów templariuszy i szpitalników był kosciół rotundowy w West Thurrock. Został on odkryty w 1912 roku pod XV-wiecznym kościołem św. Klemensa. Fundamenty wskazują, że znajdował się tam okrągły kościół o niewielkiej średnicy z czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej, co nasuwa skojarzenia z kaplicą templariuszy w Dover. Świątynia była prebendą kościołą kolegiackiego na zamku Hastings. West Thurrock było od XII wieku własnością rodu Brianzun, który przyznał templariuszom między 1159 a 1181 rokiem ziemie w parafii West Thurrock, prawdopodobnie w Purfleet. Krótko potem, w latach 1189-1190 William Fervers przyznał szpitalnikom kościół w sąsiednim Gray's Thurrock. W takim układzie, w ostatnim ćwierćwieczu XII wieku oba zakony krzyżowe miały swoje siedziby w odległości kilku kilometrów od West Thurrock i mogły mieć wpływ na wybór rormy architektonicznej tamtejszego kościoła. Kolejną budowlą tego typu była kaplica szpitalna w Eigne, należąca do zakonu Św. Łazarza - innego jerozolimskiego zgromadzenia. Zostałą wzniesiona z fundacji króla Henryka II, który w 1159 roku przeznaczył stałe środki dla chorych mieszkańców Eigne. Była to budowla założona na planie okrągłym, z czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej, przywodząca na myśl kościoły w Dover i West Thurrock.

Cambridge Cambridge Northampton Northampton

Jak utrzymywali dziewiętnastowieczni badacze templariusze w swoich europejskich siedzibach wznosili wyłącznie kościoły rotundowe na pamiątkę Św. Grobu w Jerozolimie. Miały to być budowle założone na planie kolistym lub wielobocznym z wewnętrznym wieńcem podpór, zwieńczone kopułowo. Łączono z templariuszami kościoły w Cambridge, Northampton czy w Little Maplestead. W wyniku badań archiwalnych te atrybucje zostały zweryfikowane. Tak więc nie jest jednak prawdą, jak sądzono wcześniej, że fundatorami tego typu budowli byli wyłącznie templariusze. Angielska, dwunastowieczna tradycja architektury rotundowej powstała na fali wypraw krzyżowych i ruchu pilegrzymkowego. Jednym z celów powracających do domów uczestników wypraw krzyżowych i pielgrzymów było ufundowanie świątyni na pamiątkę Świętego Grobu w Jerozolimie, niekiedy w intencji umieszczenia tam cząstki jerozolimskiej relikwii, niekiedy wyłącznie po to aby podziękować w ten sposób za szczęśliwy powrót w rodzinne strony. Podobnie postępowały zakony krzyżowe, chcące podkreślić swoje jerozolimskie korzenie i motyw swojej działalności i stąd wśród fundatorów centralnych kościołów templariusze, joannici czy lazaryści.

Błażej Skaziński