Jak konstruuje się językowy obraz świata?

Pojęcie językowego obrazu świata

Centralnym pojęciem językoznawstwa kognitywnego jest pojęcie językowego obrazu świata, a więc sposobu, w jaki język ujmuje rzeczywistość. Termin językowy obraz świata jest polskim odpowiednikiem niemieckiego terminu Sprachliches Weitbild, wywodzącego się z XIX-wiecznej koncepcji Wilhelma Humboldta, przyjmującego, że w języku zawarty jest swoisty ogląd świata, wewnętrzna forma, która pośredniczy między językiem a opisywanym światem. Językoznawcy amerykańscy Sapir i Whorf, badając języki indiańskie, stwierdzili uderzającą odmienność tych języków w stosunku do języków indoeuropejskich i wysunęli hipotezę o zależności języka od kultury i warunków życia: warunki kulturowo-społeczne, wpływają na kształt języka, a następnie język determinuje sposób ujmowania świata. Widzimy świat przez „okulary” nałożone przez język.

W językoznawstwie polskim pojęcie językowego obrazu świata zostało zaadaptowane przez Bartmińskiego i Tokarskiego, którzy w 1986 roku użyli tego terminu w artykule Językowy obraz świata a spójność tekstu. Od tego czasu pojęcie to stało się bardzo popularne w polskim językoznawstwie kręgu kognitywistycznego, czego wyrazem jest, m.in. wydanie w 1990 tomu pt. Językowy obraz świata.

Pojęcie językowego obrazu świata odpowiada mniej więcej temu, co kognitywiści z kręgu amerykańskiego ujmują jako konceptualizacja świata zawarta w języku, a językoznawcy rosyjscy (głównie Apresjan) określają mianem naiwnego obrazu świata, utrwalonego w języku.

Mimo ogromnego rozrostu badań nad językowym obrazem świata pojęcie to nie jest do końca jasne: różnie rozumiany jest jego zakres i sposób rekonstruowania.

Wg Tokarskiego językowy obraz świata to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości.

Można na opisywane zjawisko spojrzeć od drugiej strony i powiedzieć, że językowy obraz świata to: sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji świata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektami nazywanymi.

Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata

1. Jako przykład faktów gramatycznych można podać kategorię męskoosobowości w polszczyźnie, która może być traktowana jako świadectwo uprzywilejowanej pozycji mężczyzn w dawnej Polsce: zrównuje ona gramatycznie kobiety ze światem nie-osób, np. szafy, drzewa, psy, kobiety stały, ale mężczyźni stali.

2. Przykładów świadectw derywacyjnych językowego obrazu świata można przytoczyć bardzo wiele: motywacje nazw świadczą o wyróżnieniu przez mówiących określonych cech obiektów. Wystarczy przypomnieć nazwanie ptaka głuszcem dlatego, że jest głuchy przy tokowaniu, czy groźnego zwierzęcia ze względu na to, że lubi jeść miód – niedźwiedziem.

3. Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata. Wystarczy przypomnieć różnorodność określeń śmierci w poszczególnych językach, np. polskie gryźć ziemię, wyciągnąć nogi, pójść na łono Abrahama.

4. Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język, można zilustrować przykładem jakiegokolwiek pola wyrazowego. Podręcznikowy przykład stanowią nazwy usuwania brudu przy użyciu wody: język francuski i angielski mają tu jedną nazwę wspólną (laver, to wash), podczas gdy polszczyzna odróżnia prać – w odniesieniu do przedmiotów miękkich i myć – w odniesieniu do przedmiotów sztywnych, twardych. Wyjątek stanowią tu ‘włosy’, które nie są prane, a myte, chyba ze względu na związek z głową jako częścią ciała.

5. Aspekt najtrudniejszy w badaniu językowego obrazu świata to zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi zjawiskami. Te wyobrażenia i przekonania są znakomitym świadectwem językowego ujmowania przedmiotu. Trwa dyskusja wokół tej kwestii. Zwłaszcza problematyczny Jest zakres ustalania konotacji. Czy wszystkie skojarzenia wiązane ze zjawiskami włączyć do konotacji językowych? Mają one często charakter indywidualny lub środowiskowy. Np. słowo abnegat w jednych środowiskach mają konotacje pozytywne, w innych – negatywne. Podobnie słowo demokracja obrasta w różne konotacje, zarówno pozytywne, jak i negatywne. W tej kwestii rysują się dwa skrajne stanowiska: pierwsze uznaje za konotacje skojarzenia językowo potwierdzone (przez derywaty, frazeologizmy itp.), drugie włącza do konotacji także cechy potwierdzone tylko tekstowo, zwłaszcza pojawiające się w poezji, a więc tekstach kreatywnych.

Konotacje potwierdzone językowo to np. „zmienność” i „nietrwałość” dla „wiatru” (wietrznica, przeminęło z wiatrem), „beztreściwość” dla „wody” (wodnisty, lać wodę – mówić bez treści), „niezbędność do życia”, „ważność” dla wyrazu chleb.

Konotacje tekstowe, indywidualne uwidocznia poezja, np. „deszcz” – zmywa i przynosi zapomnienie (w wierszu Baczyńskiego Deszcze: „I przejdą deszcze, zetną deszcze, jak kosy ciche i bolesne” i wcześniej „Deszcz – życiu zmiłowanie”). Pajdzińska i Tokarski pokazują, że nie ma ostrych granic między konotacjami ustabilizowanymi a pojawiającymi się indywidualnie, tekstowo. Poezja wydobywa na jaw to, co jako potencja semantyczna dane jest systemowo.

Reasumując:

1. Sposób ujmowania świata, tzn. wyróżnianie obiektów i wiązanie z nimi zespołu cech, wyobrażeń i przekonań, wyrażony w języku (jego cechach gramatycznych i leksykalno-gramatycznych) tworzy tzw. językowy obraz świata, charakterystyczny dla określonego języka. Na ten obraz składają się obrazy poszczególnych wyróżnionych obiektów (fragmentów świata).

2. Rekonstruujemy ten obraz, badając język, jego cechy fleksyjne, słowotwórcze (które są potwierdzeniem konotacji wyrazu podstawowego, a także odzwierciedlają sposób ujmowania przedmiotu nazywanego derywatem, np. głuszec, zielonka, mrowiskowiec – o wielkim domu mieszkalnym, przypominającym mrowisko), frazeologizmy, będące świadectwem obrazowania nazywanych zjawisk, ale przede wszystkim badając cechy semantyczne: kategoryzację świata, odzwierciedloną w istnieniu nazw, wyobrażenia i przekonania wiązane ze zjawiskami nazywanymi, utrwalone w postaci tzw. konotacji semantycznych. Dla wykrycia konotacji bardzo ważne jest badanie łączliwości tekstowej wyrazów: one są świadectwem tworzenia i utrwalania konotacji sementycznych.

Analiza przykładu: językowy obraz ziemi

Najważniejsze znaczenia wyrazu ziemia:

1) ziemia – planeta, świat, np. Życie na ziemi pojawiło się stosunkowo późno, Wieloryb jest największym ssakiem na ziemi,

2) ziemia – podłoże, to, po czym chodzimy, np. Coś spadło na ziemię,

3) ziemia – gleba, grunt uprawny, np. ziemia żyzna, jałowa,

4) ziemia – ląd, w opozycji do morza, np. Wreszcie podróżnikom ukazała się ziemia,

5) ziemia - terytorium posiadane, także obszar, na którym ktoś się urodził, np. ziemia ojczysta.

Samo takie ukształtowanie znaczeń pochodnych jest już świadectwem swoistej konceptualizacji wyróżnionego fragmentu rzeczywistości. Warto zauważyć, że w języku angielskim poszczególnym polskim znaczeniom wyrazu ziemia odpowiadają zupełnie różne wyrazy: earth, world, land, grodnu.

Analiza derywatów i frazeologizmów opartych na różnych znaczeniach wyrazu ziemia, a także cech, wynikających z łączliwości tego wyrazu z innymi wyrazami, pozwala zrekonstruować wyobrażenia wiązane z pojęciem ziemi. W konsekwencji wyraz ziemia nie jest nazwą obiektywnie wyróżnionego fragmentu świata, ale przedmiotu ukształtowanego wyobrażeniowo i symbolicznie, z którym wiąże się cała sfera emocjonalna, implikująca określone postawy i symboliczne zachowania.

Największy profil ziemi to ziemia-matka. Dotyczy on przede wszystkim ziemi w znaczeniu 3, 5, ale też może być w znaczeniu 1: ziemia – planeta, glob, na którym mieszkają ludzie. Ziemia w 3 znaczeniu – gleba, rodzi i karmi, jak żyzna. Ziemia rodzi płody, owoce, jest urodzajna bądź jałowa, brzemienna owocem. Praca rolnika, zwłaszcza siew, ma w kulturze ludowej wymiar sakralny. Podobnie zbieranie owoców. Ten aspekt ma charakter archetypiczny, współcześnie zanika wraz z industrializacją pracy na roli.

Ziemia – matka w znaczeniu 5 „rodzi” ludzi, którzy na niej żyją. Mówi się, że ziemia wydała ludzi i nosi ich. Człowieka, który nie jest godny po niej chodzić, pochłonie, a każdego, który umiera, przyjmie do swojego łona, bo z łona ziemi wyszedł. Biblijne wyobrażenie, że człowiek powstał z mułu.

Taki obraz ziemi kształtuje postawy człowieka. Widzenie sakralności ziemi motywuje postawy takie jak szacunek, wyrażany np. całowaniem ziemi, czy pragnienie bycia pochowanym w ziemi ojczystej, czego formą zastępczą jest zabieranie prochów ojczystej ziemi na obczyznę.

Odarcie pojęcia ziemi z metaforycznych u symbolicznych sensów może uniemożliwić zrozumienie poezji, np. wiersza Baczyńskiego Dwie miłości. Sensy metaforyczne i symboliczne, niesione przez znaczenia wyrazów, powodują, że ludzie mówiący różnymi językami, zanurzeni w różnych kulturach, często z trudem mogą się wzajemnie porozumieć, zwłaszcza w sferze dotyczącej wartościowania. Stąd bardzo ważna jest świadomość odmienności obrazów świata ukrytych w językach i wysiłek w kierunku wzajemnego ich poznania i zrozumienia.

Rekonstrukcja językowych obrazów świata wymaga jednak bardzo subtelnych narzędzi badawczych i może być dokonywana właściwie tylko w odniesieniu do własnego języka: opis właściwości semantycznych opiera się bowiem na wyczulonej intuicji językowej, która jest możliwa jedyna wobec własnego języka.