Krakowska szkoła historyczna – kierunek w polskiej historiografii, stworzony przez historyków z Uniwersytetu Jagiellońskiego w ostatniej ćwierci XIX wieku.

Badacze z tego nurtu sformułowali nowatorskie, bardzo krytyczne spojrzenie na dzieje Polski, określane jako pesymistyczne. Wedle nich upadek dawnej Rzeczypospolitej i rozbiory nie były efektem działań nikczemnych sąsiadów, ale przede wszystkim wynikiem błędów narodu, zwłaszcza wadliwego ustroju, anarchii, prywaty i braku poszanowania władzy państwowej wśród szlachty. Tym samym tłumaczono także wydarzenia z I połowy XIX wieku, klęski kolejnych powstań narodowych.

Ponadto historycy ci rozwinęli na bardzo wysokim poziomie warsztat badawczy, poświęcali wiele uwagi doskonaleniu metod wydawaniania źródeł. Skupiali się głównie na średniowiecznych i nowożytnych dziejach Polski, koncentrując się głównie na poznawania i wyjaśnianiu organizacji państwa.

Głównymi przedstawicielami krakowskiej szkoły byli ks. Walerian Kalinka, Józef Szujski, Stanisław Smolka i Michał Bobrzyński, a z zakresu historii literatury Stanisław Tarnowski. Ich tezy dotyczące przyczyn upadku Polski przyjęło ugrupowanie stańczyków, które zresztą współtworzyli.

W opozycji do nich, w środowisku warszawskim na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku powstała tzw. warszawska szkoła historyczna. Ponadto, na początku XX stulecia, część historyków Uniwersytetu Jagiellońskiego, m.in. Wacław Sobieski, Stanisław Kutrzeba, Wacław Tokarz, odeszła od pesymistycznej interpretacji dziejów Polski, tworząc tzw. nową krakowską szkołę historyczną.

Szkoła lelewelowska jest to nurt w historiografii polskiej stworzony przez Joachima Lelewela kładący nacisk na republikańską syntezę dziejów Polski. Ukształtowaną koncepcję republikańską Lelewel przedstawił w Uwagach nad dziejami Polski i Ludu jej (1855)

Szkoła lelewelowska atakowana była m.in. przez jednego z przedstawicieli krakowskiej szkoły historycznej profesora Józefa Szujskiego. Uważał on, że Lelewel dzieje współczesne traktuje z polityczną apodyktycznością, która wypływała z przekonań i roli historycznej jaką odegrał w ówczesnych mu wypadkach. Oskarżał Lelewela o tworzenie apologii polskiego społeczeństwa, wychwalanie wolnej elekcji, konfederacji, nawet liberum veto.

Historia narodu polskiego - dzieło polskiego historyka i poety Adama Naruszewicza, opublikowane zostało sześć tomów (od II do VII) w latach 1780-1786, pierwszy tom ukazał się w 1824 roku. W duchu historiografii oświeceniowej Adam Naruszewicz podjął się zadania opisania wzrostu i upadku państwa polskiego.

Związany ze stronnictwem króla Stanisława Augusta autor podkreślał w swym dziele pozytywną rolę władzy monarchicznej w historii polskiej oraz negatywny wpływ swawoli i swobód szlacheckich^[1]. Cechą wyróżniającą pracę Naruszewicza była ich znakomita podstawa źródłowa, oparta na gigantycznej kwerendzie, której wynikiem były tzw. Teki Naruszewicza - zbiór odpisów kilkudziesięciu tysięcy dokumentów, opracowanych z woli króla Stanisława Augusta^[1]. Świadectwem nowatorskiego podejścia do pisania historii było ujęcie w każdym tomie obok historii politycznej, także historii kultury, ustroju, społeczeństwa i gospodarki.

Adam Naruszewicz nie dokończył swojego wielkiego dzieła historiograficznego, doprowadzając wywód do momentu wstąpienia na tron króla Władysława Jagiełły. Nie zdecydował się także na wydanie pierwszego tomu Historii narodu polskiego, w którym podważał sarmacką pochodzenia Słowian oraz skrytykował najdawniejsze legendarne dzieje Polsk

Teki Naruszewicza – zbiór 38 270 kopii dokumentów, zebranych w 230 tomach, powstały w II połowie XVIII wieku.

Dokumenty te zostały zgromadzone przez kancelarię Adama Naruszewicza (finansowaną przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), celem wspomożenia jego pracy przy pisaniu Historii narodu polskiego. Odpisy oryginalnych dokumentów wykonywane były na kartach formatu 36x24 cm. W tekach znalazły się dokumenty o bardzo zróżnicowanym charakterze. Są to rozmaite akty prawne, takie jak nadania, przywileje, immunitety. Mniej liczną grupę stanowią akta prywatne. W miarę biegu wieków pojawia się korespondencja, zarówno królewska, jak i prywatna. Od początku XVII wieku zwraca uwagę duża liczba diariuszy sejmowych i instrukcji sejmikowych. Osobny dział zajmują anonimowe dzieła publicystów, wiadomości z różnych miejsc Polski i Europy oraz, już w wieku XVIII, wypisy z prasy warszawskiej. W dokumentach brak jest odpisów z kronik i pamiętników.

Zbiór ten nie był własnością Adama Naruszewicza. Teki znajdowały się we władaniu króla, który zapłacił za ich przepisywanie 5000 dukatów. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego przekazano je Tadeuszowi Czackiemu, który o to się ubiegał, ponieważ miał swoje ambicje historiograficzne. Następnie od wdowy po nim zakupili archiwum Czartoryscy. W ich rękach dokumenty przebywały przez wiele lat i były przechowywane w różnych miejscach: w Puławach, Siemianowie, Paryżu, Kórniku. Ostatecznie zostały umieszczone w Krakowie, w Bibliotece Czartoryskich. Znajduje się tam obecnie 217 tomów, pozostałe rozsiane są po różnych bibliotekach polskich.