Pojmowanie zagrożeń w strategicznych dokumentach Rzeczypospolitej Polskiej

Kamil Zieniewski

Spis treści:

1. Aspekty teoretyczne pojęcia zagrożeń……………………………………………………...2

   1. Definicja pojęcia zagrożenia…………………………………………………………..2

   2. Typologia zagrożeń……………………………………………………………………2

2. Zagrożenia w dokumentach strategicznych RP……………………………………………..5

   1. Doktryna Obronna RP z 1990 r……………………………………………………….5

   2. Założenia Polskiej Polityki Bezpieczeństwa z 1992 r. ……………………………….6

   3. Polityka Bezpieczeństwa i Strategia Obronna RP z 1992 r. ………………………….6

   4. Strategia Obronności RP z 2000 r. ……………………………………………………7

   5. Strategia Bezpieczeństwa RP z 2000 r………………………………………………...8

   6. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2003 r. ………………………………...9

   7. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r. ……………………………….10

   8. Mała Konstytucja RP z 1992 r. oraz Konstytucja RP z 1997 r. ……………………..11

Podsumowanie ……………………………………………………………………………….12

Bibliografia …………………………………………………………………………………..13

1. Aspekty teoretyczne pojęcia zagrożeń

1.1 Definicja pojęcia zagrożenia

Przemiany systemowe w Polsce w ostatniej dekadzie XX w. pociągnęły za sobą zmiany w wielu sferach życia, a szczególnie w politycznej, społecznej i gospodarczej. Zmianom uległy m.in. formy własności, mechanizmy rynkowe, swobody obywatelskie.

Jedną z dziedzin, która uległa radykalnym przeobrażeniom było szeroko rozumiane bezpieczeństwo. Przez prawie cały okres PRL-u nasze państwo nie posiadało narodowej strategii bezpieczeństwa, nie wspominając o koncepcji obronności. W wyniku transformacji systemowej powstało nowe środowisko międzynarodowe, do którego Polska musiała się dostosować, w którym mogła samodzielnie podejmować decyzje. Wymusiło to opracowanie strategii określających podstawowe kierunki polityki państwa, w tym strategii w dziedzinie bezpieczeństwa i obronności.

Pojęcie zagrożenia jest podstawową kategorią bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Dale tego też, przy rozważaniach na temat bezpieczeństwa konieczne jest powiązanie tej dziedziny z zagrożeniami.

Współcześnie pojęcie zagrożeń rozszerzyło się. Tradycyjnie kojarzyło się ono z atakiem militarnym, a obecnie obejmuje coraz szersze spektrum (np. cyberterroryzm, ekoterroryzm). Zatem można przyjąć, że zagrożenia bezpieczeństwa narodowego to: „potencjalne lub istniejące zjawiska, sytuacje bądź działania godzące w wartości warunków bytu, mienia i środowiska oraz destrukcji (destabilizacji) organizacji życia społecznego i państwowego a także zniweczenia (osłabienia) możliwości rozwoju”¹.

Charakterystyka zagrożeń bezpieczeństwa nie może się odbyć bez określenia cech bezpieczeństwa w XXI wieku, do których można zaliczyć:

1. Pojawienie się nowych zagrożeń wynikających z rozwoju naukowo – technicznego. Rozwój nauki sprawił, że zrodziły się nowe zagrożenia zarówno cywilne jak i wojskowe (bron nuklearna, broń chemiczna i biologiczna). Wraz z postępem naukowo – technicznym mamy do czynienia z erozją sfery moralnej i społecznej.

2. Degradacja środowiska naturalnego związana z postępem naukowo – technicznym

3. Nabierające coraz większego znaczenia negatywne zjawiska społeczne: globalne bezrobocie ubóstwo, narzucanie zachodnie kultury innym państwom i demokratyzacja,

4. Terroryzm międzynarodowy, przed którym obawy zostały spotęgowane po zamachach z 11 września 2001 r.

5. Realne lub potencjalne niebezpieczeństwo użycia siły militarnej

6. Słaby stan bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, którego wady zostały obnażone przez zamachy terrorystyczne na WTC².

1.2 Typologia zagrożeń

Po dokonaniu definicji pojęcia można przejść do scharakteryzowania podziału typologicznego. Najczęściej stosowanym jest kryterium przedmiotowe, które wyróżnia następujące zagrożenia: polityczne, ekonomiczne, militarne, społeczne, kulturowe i ekologiczne. Te zaś można podzielić na:

• Zewnętrzne – wynika z aktualnej sytuacji międzynarodowej i położenia geopolitycznego. Jego źródłem jest inne państwo – najczęściej sąsiadujące. Skutkuje ograniczeniem lub utratą suwerenności lub integralności terytorialnej³.

• Wewnętrzne – mają swe źródło w sytuacji polityczno – społecznej danego państwa. W ich wyniku zmniejszają się zdolności administracji państwowej do utrzymania porządku publicznego⁴.

Zagrożenie polityczne jest definiowane jako „stan, w którym nasilają się działania zorganizowanych grup społecznych (politycznych) uniemożliwiające wypełnianie przez państwo jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące działania organów lub instytucji realizujących cele i interesy narodowe”⁵. Zagrożenia polityczne mogą dać podstawy do powstawania zagrożeń innego typu (np.: ekonomicznych). Rozmiar obszaru jakim zajmuje się polityka (zarówno wewnętrzna jak i zewnętrzna) daje przesłanki do powstawania dużej liczby zagrożeń politycznych:

• Zewnętrznych: nieprzestrzeganie prawa międzynarodowego, eskalacja konfliktów międzynarodowych, systemy polityczne innych państw (szczególnie ościennych), nieprzestrzeganie rezolucji ONZ.

• Wewnętrznych: korupcja, przestępczości zorganizowanej, nieprzestrzeganie praw człowieka, istnienie w państwie grup separatystycznych, fałszerstwa wyborcze, naruszanie zasad praworządności⁶.

W związku z szybko rozwijającymi się procesami globalizacji i coraz większym stopniem współzależności gospodarczej państw ważną grupą są zagrożenia ekonomiczne. Często są utożsamiane z zagrożeniami gospodarczymi, definiowanymi, jako „stan, w którym państwo nie może przeciwstawić się takim oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które uniemożliwiają rozwój ekonomiczny zgodny z określonymi kierunkami i tempem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo – obronny”⁷. Do zagrożeń ekonomicznych bezpieczeństwa państwa można zaliczyć:

• Zewnętrzne: niestabilne i zmieniające się kursy walutowe, nierównowaga bilansów płatniczych, zadłużenie zagraniczne, prywatyzacja strategicznych sektorów gospodarki (udział w procesie zagranicznych inwestorów), brak dywersyfikacji dostawców surowców energetycznych,⁸

• Wewnętrzne: niskie tempo rozwoju gospodarczego, niski poziom wydatków inwestycyjnych, intensyfikowanie się zjawiska głodu i ubóstwa, niskie nakłady na naukę, bezrobocie, rozwijanie się tzw. „szarej strefy” w gospodarce, ⁹

Kolejną grupą są zagrożenia militarne dla bezpieczeństwa państwa. Wiążą się one z użyciem bądź groźbą użycia siły militarnej zarówno przez państwa jak i inne podmioty (np. organizacje terrorystyczne).¹⁰ Przejawiają się w destabilizacją ładu międzynarodowego. Ich intensyfikacja może zależeć od stopnia sprzeczności interesów stron konfliktu. W tej grupie największe znaczenie mają zagrożenia zewnętrzne, do których można zaliczyć: incydent graniczny, prowokację militarną, szantaż militarny, dywersję militarną, napaść zbrojną gryp nieformalnych, zbrojne starcie graniczne, konflikty międzypaństwowe¹¹. Do zagrożeń wewnętrznych bezpieczeństwa można zaliczyć: wojna domowa, zamach stanu, konflikty wywołane działaniami grup separatystycznych.

Jednym z najważniejszych zadań władz państwowych jest zapewnienie bezpieczeństwa społecznego. Aby tego wyeliminować zagrożenie na tej płaszczyźnie. Można powiedzieć, że zagrożenia społeczne najczęściej powiązane są z migracjami ludności, międzynarodową przestępczością zorganizowaną, niebezpieczeństwem utraty życia lub zdrowia, oraz niezapewnieniem bezpieczeństwa socjalnego i publicznego. Do zagrożeń tego typu można zaliczyć:

• Wewnętrzne: nieprzestrzeganie praw człowieka i obywatela, dyskryminację ze względu na płeć, katastrofy i kataklizmy, niestabilny system ochrony zdrowia, niż demograficzny, patologie społeczne, dyskryminacja mniejszości, migrację ludności, naruszanie wolności mediów

• Zewnętrzne: terroryzm i zorganizowana przestępczość międzynarodowa, zjawisko tzw. „kolonializmu kulturowego” – przyjmowanie elementów kultury innych państw, fundamentalizm religijny¹².

Intensyfikacja procesów globalizacji spowodowała, że wyzwaniem dla bezpieczeństwa narodowego są zagrożenia kulturowe. Związane są one z tożsamością narodową danego społeczeństwa. Wartości (duchowe i materialne) charakterystyczne dla kultury mogą wpływać na świadomość obronna obywateli. Poprzez nasilenie wzajemnych sympatii i antagonizmów kultura danego narodu może wpływać na relacje międzypaństwowe, a w końcu na politykę bezpieczeństwa¹³. Do najważniejszych zagrożeń kulturowych można zaliczyć:

• Zewnętrzne: uniwersalizacja kultury, migracja ludności, wędrówki idei i propagandy, konflikty narodowościowe i religijne

• Wewnętrzne: spadek poczucia więzi kulturowej wśród danego narodu, nieuczestniczenie mieszkańców w życiu kulturalnym państwa, kryzys tożsamości kulturowej, asymilacja imigrantów¹⁴.

Rozwój przemysłu i postęp techniczny, a właściwie nieumiejętne korzystanie z tych dwóch czynników sprawił, że pojawił się nowy typ zagrożeń – ekologiczne. Przejawiają się poprzez naruszenie równowagi pomiędzy człowiekiem a środowiskiem naturalnym. Ich źródłem może być zarówno człowiek, jak i czynniki naturalne. Można je zdefiniować, jako „rodzaj zagrożenia, w wyniku którego może nastąpić niebezpieczeństwo dla istot żywych na skutek zmiany środowiska naturalnego”¹⁵. Do tego typu zagrożeń można zaliczyć:

• Zewnętrzne: ocieplenie klimatu, malejąca warstwa powłoki ozonowej, wzrost emisji dwutlenku węgla i promieniowania ultrafioletowego, wycinanie lasów tropikalnych, awarie gazociągów i ropociągów, skażenia powietrza przenoszone przez wiatr, zanieczyszczenia przenoszone przez rzeki¹⁶

• Wewnętrzne: nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych, nieodpowiedni poziom gospodarki odpadami komunalnymi, stosowanie przestarzałych technologii przemysłowych, zanieczyszczenie wód powierzchniowych i gleby, ¹⁷

Przedstawiona powyżej typologia zagrożeń bezpieczeństwa, z szerokiej perspektywy przedstawia omawianą problematykę. Jednak szybko postępujące procesy globalizacji, a szczególnie postęp w dziedzinie przepływu informacji sprawia, że pojawia się nowe typ zagrożeń, o których warto wspomnieć- zagrożenia informacyjne. Ewolucja technologii informacyjnych spowodowała, że bezpieczeństwo informacyjne stało się strategiczną dziedziną bezpieczeństwa narodowego i jest definiowane jako „działania zmierzające do zabezpieczenia zasobów informacyjnych w pamięciach komputerów oraz w sieciach teleinformatycznych. Inaczej jest to zbiór reguł dotyczących bezpieczeństwa informacji”¹⁸. Często stosuje się inne określenia tej dziedziny- bezpieczeństwo informacji, cyberbezpieczeństwo, bezpieczeństwo teleinformacyjne.

Zagrożenia informacyjne związane są z gromadzeniem, przetwarzaniem i ochroną danych. Dzielą się na trzy grupy:

1. Zagrożenia informacyjne (szpiegostwo, dezinformacja prowadzona przez obce państwa, przestępstwa komputerowe, cyberterroryzm i walka informacyjna)

2. Zagrożenia praw obywatelskich (przekazywanie informacji nieupoważnionym podmiotom, sprzedaż informacji, bezprawna i nadmierna ingerencja służb specjalnych, ograniczanie jawności życia publicznego

3. Zagrożenia będące efektem błędnych i niewystarczających rozwiązań strukturalno – technologicznych (podejmowanie błędnych decyzji, wadliwa infrastruktura, patologie)¹⁹.

Globalizacja świata sprawia, że wyeliminowanie zagrożeń informacyjnych, jest punktem wyjściowym do zapewnienia bezpieczeństwa narodowego. Można powiedzieć, że każda płaszczyzna bezpieczeństwa jest uzależnione od ochrony informacji i przepływu danych (szczególne znaczenie ma ochrona informacji politycznych i ekonomicznych).

Zdefiniowanie pojęcia zagrożeń i ukazanie typologii tego problemu ułatwi rozważania dotyczących pojmowania zagrożeń w strategicznych dokumentach RP opracowanych w latach 1990-2007.

2. Zagrożenia w dokumentach strategicznych RP

2.1 Doktryna Obronna RP z 1990 r.

Pierwszym dokumentem po 1898 r., o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa Polski była Doktryna Obronna Rzeczypospolitej Polskiej. Została przyjęta przez Komitet Obrony Kraju 21 lutego 1990 r. Strategia była pierwszym dokumentem określającym podstawowe kierunki i cele polityki obronnej państwa oraz organy odpowiedzialne za koordynowanie polityki bezpieczeństwa. Jednak mimo wysiłków polskich ekspertów dokument nie nadążał za tempem zmian, jakie dokonywały się środowisku międzynarodowym w ówczesnym czasie.

Strategia Obronna bardzo ogólnie określała zagadnienia z zakresu obronności. Pierwszy rozdział dokumentu określa zagrożenie dla Polski w związku z nadal istniejącym brakiem zaufania pomiędzy NATO a państwami skupionymi w Układzie Warszawskim. Autorzy zwracają uwagę na to, że w Europie Środkowo – Wschodniej w dalszym ciągu są składowane duże ilości broni jądrowej i konwencjonalnej, co może doprowadzić (razem z brakiem zaufania pomiędzy dwoma blokami) do konfliktu zbrojnego na kontynencie europejskim. Mógłby on swoim zasięgiem objąć cały kontynent. Nie da się przewidzieć jego charakteru (np. tego, jakiego rodzaju będzie użyta broń, czy będzie użyta broń atomowa). Nie wykluczono możliwości użycia broni masowego rażenia. Biorąc pod uwagę zasięg terytorialny, może się on przerodzić w konflikt zbrojny o zasięgu globalnym. Polska, jako państwo tranzytowe (charakterystyczne położenie geostrategiczne i geopolityczne) w regionie musiałaby zaangażować się w owy konflikt, niezależnie od swojej woli. Uczestnictwo RP w międzykoalicyjnej wojnie niosłoby za sobą bardzo poważne skutki – degradacja społeczeństwa, gospodarki i kultury.²⁰

Ocena zagrożeń wynika z sytuacji w Europie – końcowa faza okresu dwublokowego. Strategia nie wskazuje potencjalnego agresora, zwracając jedynie uwagę na możliwość

zaistnienia konfliktu zbrojnego. Doktryna Obronna RP z 1990 r. zawierała dość zachowawcze założenia, zbyt ostrożnie wybiegające w przyszłość. Jest przejawem odcinania się Polski od Układu Warszawskiego²¹.

Po okresie PRL-u polska myśl strategiczna była nieprzygotowana do działania w nowej rzeczywistości. Polskie organy odpowiedzialne za bezpieczeństwo nie potrafiły myśleć perspektywicznie. Dlatego też 5 sierpnia 1991 r. przy Biurze Bezpieczeństwa Narodowego powołano międzynarodowy zespół ekspercki, który miał pracować nad strategicznymi dokumentami. Efektem jego pracy było opracowanie dwóch dokumentów – Założenia Polskiej polityki bezpieczeństwa RP oraz Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna RP. Zostały przyjęte przez Komitet Obrony Kraju 2 listopada 1992 r.

2.2 Założenia Polskiej Polityki Bezpieczeństwa z 1992 r.

W drugim rozdziale („Integracja z Europą Zachodnią) przewiduje potencjalne zagrożenie polegające na izolowaniu się państwa. Brak otwarcia na Europę mógłby spowodować marginalizacje polskiej gospodarki i wzrost poziomu ubóstwa wśród polskiego społeczeństwa. W skutek tego Rzeczypospolita Polska mogłaby utracić suwerenność²².

W dalszej części dokument widzi zagrożenia w rozpadzie ZSRR. Mimo tego, iż z jednej strony powstanie nowych państw na wschodzie Europy zwiększa bezpieczeństwo w regionie, to z drugiej strony obecność broni jądrowej na tym obszarze może zdestabilizować sytuację. Autorzy wskazują na możliwość zaistnienia konfliktów lokalnych, które mogłyby rozszerzyć się na terytorium Polski. Zagrożeniem dla bezpieczeństwa RP wynikającym z tego typu konfliktu mogą być fale uchodźców z Europy Wschodniej, a także groźba przerwania lub ograniczenia dostaw „surowców strategicznych”. De facto chodzi o surowce energetyczne, które Polska importuje głównie z Rosji. Zakłócenia w dostawach mogłoby doprowadzić do paraliżu polskiej gospodarki²³.

2.3 Polityka Bezpieczeństwa i Strategia Obronna Rzeczypospolitej Polskiej z 1992 r.

Tak samo jak w poprzednim, tak i w tym dokumencie autorzy wskazują poważne zagrożenia związane z obecnością broni nuklearnej w państwach powstałych z rozpadu ZSRR. Istotne zagrożenia upatruje się w nieprzestrzeganiu układów rozbrojeniowych przez państwa, które są w posiadaniu radzieckiej broni atomowej. Upatruje się w tym niekontrolowane rozprzestrzenianie się broni nuklearnej, a w związku z tym braku kontroli nad nią przez organizacje międzynarodowe. W strategii i dostrzeżono możliwość konfliktów lokalnych o podłożu etnicznym, ekonomicznym oraz granicznym. Działania zbrojne mogłyby się rozprzestrzenić na państwa sąsiadujące, a nawet cały region. W przypadku takiego konfliktu bardzo prawdopodobne jest uczestnictwo Polski. Również w tym dokumencie rozpatruje się potencjalne fale uchodźców, jako zagrożenie dla bezpieczeństwa kraju. Innymi możliwymi zagrożeniami mogą być: zerwanie stosunków gospodarczych, zakłócenia w dostawach surowców strategicznych oraz zamknięcie wschodnich rynków dla polskich towarów.²⁴

Kolejnym typem zagrożeń ujętych w strategii, są te związane z transformacją ustrojową – niemilitarne zagrożenia polityczne, społeczno- ekonomiczne, i ekologiczne. Osłabiają państwo wewnętrznie, a także zwiększają możliwość presji z zewnątrz. Następnie autorzy dopatrują się zagrożeń związanych ze skutkami gospodarki centralnie planowanej. Chodzi tu o pojawienie się w skutek tego takich zjawisk jak: załamanie gospodarcze, bezrobocie, emigracje ludności oraz przestępczość. Powyższe zjawiska mogą doprowadzić do pojawienia się w społeczeństwie postaw szowinistycznych i nacjonalistycznych. Wydłużanie się okresu przemian ustrojowych może doprowadzić do narastania napięć i zaburzeń społecznych. Zgodnie ze strategią zagrożenia dla procesów transformacyjnych niosą: brak świadomości społeczeństwa (skutek sowietyzacji), działalność przeciwników przemian, a także, brak kompetencji organów państwowych. W dalszej części dokumentu jest mowa o zagrożeniach dla bezpieczeństwa spowodowanymi: klęskami żywiołowymi i ekologicznymi, a także innymi niemilitarnymi zagrożeniami cywilizacyjnymi i biologicznymi²⁵.

W obydwu dokumentach strategicznych z 1992 r. mówi się o zewnętrznych zagrożeniach dla bezpieczeństwa Polski, które mogą mieć swoje źródło w Europie Wschodniej. Na pierwszy plan wysuwane są zagrożenia lokalne i regionalne, w których istnieje możliwość użycia broni atomowej

2.4 Strategia Obronności RP z 2000 r.

Perspektywa przystąpienia RP do Sojuszu Północnoatlantyckiego wymusiła opracowanie kolejnego dokumentu strategicznego z dziedziny obronności. Prace rozpoczęły się w 1997 r., wraz z rozpoczęciem procesu akcesyjnego. Efektem prac było przyjęcie w 2002 r. Strategii obronności Rzeczypospolitej Polskiej.²⁶

Jako pierwsze wymienione są zagrożenia kryzysowe wywołane przez dwa rodzaje zagrożeń kryzysowych: polityczno – militarnych i pozamilitarnych. Konflikty polityczno – militarne mogą być uwarunkowane czynnikami o różnorakim charakterze: polityczne, społeczne, ekonomiczne, religijne i etniczne. Mogą się przejawić pośrednio i bezpośrednio. Bezpośrednie zagrożenia wiążą się użyciem bądź groźbą użycia siły zarówno przeciwko Polsce jak i jej sojusznikom w celu osiągnięcia korzyści (np. zmiana przebiegu granicy). Kolejnym niebezpieczeństwem dla państwa polskiego mogą być zgrupowania wojsk na danym obszarze niezgodne z postanowieniami międzynarodowymi. Może to doprowadzić do naruszenia polskiej przestrzeni powietrznej i morskiej lub do naruszenia granic. Zagrożenia pośrednie wiążą się z udziałem Polski w międzynarodowych misjach pokojowych i stabilizacyjnych. I przejawem może być zwiększone ryzyko ataku terrorystycznego, a także zagrożenia dla Polaków zamieszkujących w pobliżu konfliktów.²⁷

Strategia Obronności RP wyróżnia też zagrożenia o charakterze pozamilitarnym do których zalicza działalność międzynarodowych grup przestępczych (przemyt, korupcja urzędników państwowych, narkobiznes). Polska myśl strategiczna przewiduje wzrost zasięgu terytorialnego (zasięg regionalny a w skrajnych przypadkach międzykontynentalny).

Dokument przewiduje też postępujący proces proliferacji broni atomowej. Zagrożeniem jest fakt, że do jej posiadanie dążą organizacje przestępcze. W związku z tym zwiększa się poziom zagrożenia atakiem nuklearnym dla Polski, a także możliwością przewożenia broni niekonwencjonalnej przez jej terytorium.

Autorzy dokumentu zwracają uwagę na fakt zmniejszenia się możliwości konfliktu zbrojnego na szeroką skalę. Istnieje większe prawdopodobieństwo zaistnienia konfliktu o charakterze lokalnym (nie wyklucza konfliktu o większym zasięgu). Strategia bierze po uwagę to, że armia agresora może przekroczyć granice państwa z lądu, morza i powietrza. Zakłada prawdopodobieństwo ataku na punkty o znaczeniu strategicznym dla utrzymania bezpieczeństwa państwa²⁸.

W porównaniu z poprzednią, strategia z 2000 r. za podstawowe źródło zagrożeń dla bezpieczeństwa brała zagrożenia kryzysowe. Fakt członkostwa w NATO sprawił, że oprócz zagrożeń dla bezpieczeństwa Polski zaczęto brać pod uwagę zagrożenia dla sojuszników.

2.5 Strategia Bezpieczeństwa RP z 2000 r.

Strategia bezpieczeństwa RP została przyjęty przez Radę Ministrów 4 stycznia 2004 r. dokument określał uwarunkowania bezpieczeństwa Polski po przystąpieniu do Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego.

Autorzy dokumenty zmarginalizowali możliwość bezpośredniego ataku zbrojnego na Polskę, można powiedzieć nawet, że wykluczyli²⁹. Jednak przewidziano możliwość ataku na jednego z członków NATO, co równałoby się z agresją na Polskę. Zgodnie z założeniami dokumentu postęp technologiczny sprawił, że potencjalne zagrożenia można wykryć z wyprzedzeniem pozwalającym na rozwiązanie sprawy drogą dyplomatyczną i przygotowanie działań o charakterze wojskowym.

Dokument zwraca uwagę na zmianę tendencji w konfliktach tamtych lat. Zmniejsza się poziom zagrożenia wojną globalną, na rzecz rosnącej liczby konfliktów lokalnych, które mają różne przyczyny (np.: etniczne, religijne, ekonomiczne, spowodowana w wyniku klęsk żywiołowych, wywołane naruszaniem praw człowieka, brakiem podstawowych środków do życia). Aby zapobiec tym zagrożeniom powinno się skupić uwagę na działaniach prewencyjnych. Bezpośrednim, a nawet pośrednim zagrożeniem dla bezpieczeństwa Polski mogą być wspominane konflikty regionalne, szczególnie te w pobliży jej terytorium.

Pomimo licznych traktatów rozbrojeniowych dokument widzi zagrożenia w nadmiernej koncentracji broni konwencjonalnej w pobliżu granic, może ono ulec spotęgowaniu wraz z rozmieszczeniem potencjału nuklearnego. Niebezpieczeństwo z tego powodu może być potęgowane destabilizacja sytuacji polityczno – społecznej w państwach sąsiadujących

Kolejnym niebezpieczeństwem dla Polski i całego środowiska międzynarodowego jest proces niekontrolowanego rozprzestrzeniania się broni nuklearnej. Zagrożenie to jest spotęgowane niedoskonałością procedur zapobiegawczych, oraz stosunkowo łatwy dostępem do niezbędnych składników. Polska jest bezpośrednio zagrożona atakiem nuklearnym w związku z położeniem kraju w regionie o zwiększonej możliwości proliferacji.

W kolejnej części dokumentu wskazuje się na zagrożenia ekonomiczne. Dla utrzymania bezpieczeństwa ekonomicznego duże znaczenie ma sytuacja w państwach sąsiednich. Destabilizacja gospodarcza może wywołać bezpośrednie reperkusje dla Polski. Dlatego, w celu zminimalizowania zagrożeń Polska powinna wspierać procesy transformacyjne w krajach ościennych. Strategia bezpieczeństwa z 2000 r. po raz pierwszy mówi o zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego. Wskazuje za konieczne dywersyfikację źródeł, a także poszukiwanie alternatywnych dostawców.

Dokument, jako potencjalne zagrożenia wskazuje te związane z pojawieniem się nowych podziałów w Europie na tle pogłębiających się różnic rozwojowych. Stanowi to szczególne zagrożenie dla Polaki z racji położenia naszego państwa w sąsiedztwie krajów, w których mają miejsce procesy transformacji.

Kolejne źródło zagrożeń widzi się w niekontrolowanych migracjach ludności (z obszarów słabo rozwiniętych do państw bogatych), co w połączeniu z przestępczością zorganizowaną spotęguje problem. Polska jest szczególnie narażona na tego typu zagrożenia z powodu zmiany statusu z kraju tranzytowego na kraj docelowy.

Kolejną grupą są zagrożenia ekologiczne. Dzielności człowieka niesie obecnie duże zagrożenie dla środowiska naturalnego, którego stan przekłada się na bezpieczeństwo państwa. Doświadczenia z Czarnobylu potęgują obawę wśród Polaków zagrożeniami energetyki jądrowej dla stanu środowiska.

Strategia bezpieczeństwa zwraca uwagę na zagrożenia mające swe źródła w terroryzmie i przestępczości zorganizowanej. Pomimo dużej odległości od źródeł potencjalnych ataków istnieje ryzyko ich. W związku ze swoim położeniem Polska może stać się miejsce przygotowywania działań skierowanych w inne państwa. Zagrożenie bezpieczeństwa w tej dziedzinie może się przejawiać w postępującym rozwoju narkobiznesu i handlu ludźmi. Z racji tego, że RP jest w trakcie przemian charakteryzuje się słabą odpornością na zagrożenia związane z powstawaniem i działalnością transnarodowych grup przestępczych.

Ostatnia grupą są zagrożenia spowodowane działalnością obcych służb wywiadowczych i ochroną informacji. Przejawiają się one z możliwością dostępu do tajnych informacji³⁰ (zarówno polskich jak i naszych sojuszników) obcych wywiadów. Potencjalni przeciwnicy mogą dążyć do zniszczenia systemów informatycznych w celu zmniejszenia przewagi w uzbrojeniu, dlatego też państwo polskie powinno dążyć do jak najdoskonalszego zabezpieczenia ich przed atakami.

Podsumowując można powiedzieć, że nowością w tym Strategii bezpieczeństwa RP z 2000 r. jest zwrócenie uwagi na problem bezpieczeństwa informacyjnego i energetycznego. Do tej pory te dwie dziedziny były niezauważalne w polskich dokumentach strategicznych³¹.

2.6 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2003 r.

Dynamika zmian środowiska międzynarodowego i jego charakteru (ataki z 11 września 2001 r. na wieże WTC, przystąpienia Polski do UE oraz kolejne rozszerzenia NATO) wymusiła konieczność opracowania nowego dokumentu strategicznego. Wynikiem tego była Stratega bezpieczeństwa narodowego RP popisana przez prezydenta w 2003 r.

Warto wspomnieć, że w strategii zaakcentowano coraz większy stopień zależności pomiędzy bezpieczeństwem narodowym a procesem globalizacji. Do czynników coraz bardziej destabilizujących sytuację międzynarodową należy zaliczyć: biedę, zacofanie rozwojowe, degradację środowiska, powiększające się różnice w rozwoju gospodarczym³².

Za najważniejsze zagrożenie dla Polski i reszty państw autorzy uznali terroryzm międzynarodowy (zwrócono uwagę na zróżnicowany poziom zagrożenia w zależności od podmiotu). Działania grup terrorystycznych jest skierowana przede wszystkim na państwa euroatlantyckie³³.

Kolejnym poważnym zagrożeniem dotyczących nie tylko poszczególnych państw i regionów, ale też w cały system międzynarodowy jest niekontrolowane rozpowszechnianie się broni jądrowej oraz środków przenoszenia. Przewiduje się, że w skutek działań kilku państw (np.: Iran) Polska może znaleźć się w zasięgu rakiet balistycznych. Proces ten jest potęgowany prze możliwość posiadania tego rodzaju broni przez organizacje terrorystyczne i grypy przestępcze.

Kolejna grupa zagrożeń wiąże się z działalnością transnarodowych grup przestępczych, których działalność może być szczególnie niebezpieczne w zakresie: przemytu broni oraz ludzi, handlu narkotykami, korupcja). Zagrożenia w tej materii potęgowane są przez tranzytowe położenie Polski.

Autorzy wskazują na zagrożenia związane z ochroną informacji. Akcentuje się możliwość pozyskania tajnych informacji przez obcy służby wywiadowcze, organizacje przestępcze w celu destabilizacji kraju. Dostrzeżono możliwość zagrożenia atakami na sieci teleinformatyczne instytucji państwowych oraz prywatnych destabilizujących bezpieczeństwo państwa. Zwraca się uwagę także na niebezpieczeństwo nielegalnego przeszukiwania baz danych oraz akcje dezinformacyjne.

Strategia zwraca uwagą także na zagrożenia ekonomiczne. Można do nich zaliczyć destabilizację finansowo – kapitałową oraz gospodarczą. Istotne znaczenia w tej dziedzinie mają zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego. Zwraca się uwagę na koniczność poszukiwanie alternatywnych źródeł dostaw. Nowością w stosunku do poprzednich dokumentów jest dostrzeżenie potrzeby bezpieczeństwa w regionach wydobycia i tranzytu surowców.

Dalej poruszono kwestie zagrożeń ekologicznych. Aby zachować bezpieczeństwo w tej dziedzinie należy poczynić kroki zapobiegające: degradacji środowiska, zapobieganiu katastrofom ekologicznym i transportowym, awariom elektrowni atomowych.

Po raz kolejny porusza się zagrożenie o charakterze społecznym tj.: migracje ludności z krajów bidnych i zacofanych rozwojowy oraz niekorzystne tendencje demograficzne (np.: starzenie się społeczeństwa)³⁴.

Strategia bezpieczeństwa narodowego z 2003 roku zwraca uwagę na wszystkie nowe zagrożenie obecne w tamtym czasie (terroryzm międzynarodowy, proliferacja broni masowego rażenia). Mimo nowych uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego wiele zagrożeń poruszanych w poprzednich dokumentach pozostaje nadal aktualnych

2.7 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 roku

W listopadzie 2007 r. została podpisana przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego nowa strategia bezpieczeństwa RP. Dokument został przyjęty w okresie po wyborczym, ale w chwili, kiedy nie powołano nowego rządu. Jest o tyle istotne, że dwa różne rządy (od pewnego czasu najwięksi rywale polityczni) przygotowywały i wykonywały założenia strategii³⁵.

Po raz kolejny podkreślono, że bezpieczeństwo Polski uzależnione jest od procesów globalizacji. Warto wspomnieć, że po raz pierwszy dokonany podziału zagrożeń na wewnętrzne i zewnętrzne. Jako pierwsze wymieniono te o charakterze społecznym. W związku z masową emigracją zarobkową Polaków po 1 maja 2004 roku, wskazano na zagrożenia wywołane negatywnymi tendencjami demograficznymi. Wyjazd z kraju młodych ludzi przyśpieszy proces starzenia się społeczeństwa, co w dłuższej perspektywie może doprowadzić do zapaści systemu emerytalnego. Strategia upatruje także zagrożenia dla bezpieczeństwa w zjawisku pogłębiania się różnic w dochodach ludności, co może sprzyjać regionalnemu różnicowaniu społeczeństwa, a także zmniejszyć jego spójność.

Jako zagrożenie dla Polski i Unii Europejskiej wymienia się także migracje zarobkowe. Wiąże się z tym szczególne niebezpieczeństwo nielegalne, zorganizowanej imigracji. Dlatego też dostrzega się konieczność opracowania odpowiedniej polityki w stosunku do imigrantów w celu uniknięcia groźby negatywnym zjawisk (zamieszki ludności arabskiej we Francji).

Drugą grupę stanowią zagrożenia zewnętrzne. Najgroźniejsze dla bezpieczeństwa narodowego jest uzależnienie się od surowców energetycznych pochodzących z jednego państwa³⁶. Aby zminimalizować tego typu zagrożenia należy poszukiwać alternatywnych źródeł energii, pracować na dywersyfikacją dostaw, a także umacniać współpracę w ramach NATO i UE.

Jako potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa RP strategia wymienia zahamowanie procesów integracji europejskiej poprzez prowadzenie polityki państw przez pryzmat swoich interesów narodowych. Wewnętrznym zagrożenie bezpieczeństwa Polski mógłby być proces ochładzania relacji transatlantyckich

Wśród zagrożeń dla bezpieczeństwa Polski i całej Europy wymienia się umacniające się rządy autorytarne na kontynencie oraz tendencje konfrontacyjne (Naddniestrze, Kaukaz Południowy).

Po raz kolejny zwraca się uwagę na zagrożenia związane z działalnością grup terrorystyczny. Szczególnie narażona jest Polska i inne państwa biorące udział w kampanii na rzecz zwalczania terroryzmu. Autorzy dokumentu biorą pod uwagę możliwość działań odwetowych w związku z operacjami pokojowymi NATO i UE, szczególnie w rejonach stacjonowania polskich oddziałów (np.: Irak i Afganistan).

W związku z globalizacją gospodarki widzi się potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego Polski w kryzysach ekonomicznym, mogących mieć miejsce niekoniecznie w regionie naszego państwa.

Również dokument z 2003 roku dostrzega zagrożenia przestępczości zorganizowanej, wynikające z tranzytowego położenia państwa. Innym źródłem zagrożeń może być przystąpienie Polski do Układu z Schengen. W związku ze zniesieniem kontroli na wewnętrznych granicach UE może zwiększyć się ryzyko przypływu osób poszukiwanych, utrudnieniami w zwalczaniu terroryzmu, a także ułatwieniem wwozu do Polaki odpadów radioaktywnych, oraz nielegalny wywóz z Polski dóbr kultury.

W związku z możliwością ataków cybernetycznych przewiduje się zagrożenie dla sieci teleinformatycznych, co może sparaliżować ważne dziedziny życia jak również spowodować stary materialne.

Dokument zwraca uwagę także na zagrożenia ekologiczne, do których zalicza się: awarie przestarzałych elektrowni atomowych, handel materiałami rozszczepialnymi, składowanie i transport materiałów radioaktywnych, awarie gazociągów i ropociągów.³⁷

W porównaniu z poprzednimi, w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r. jest odpowiedzią na szybko zmieniające się warunki bezpieczeństwa, które pojawiły się w związku atakami terrorystycznymi z 11 września 2001 r. i akcesją Polaki do Unii Europejskiej. Po raz pierwszy dokonano podziału zagrożeń na zewnętrzne i wewnętrzne. Wymieniono dość szerokie spektrum zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego, z którymi Polska będzie musiała się zmierzyć na początku XXI w.

2.8 Mała Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1992 r. oraz Konstytucja RP z 1997 r.

W przeciwieństwie do wcześniej omawianych dokumentów w Małej Konstytucji RP z 1992 r. oraz Konstytucji RP z 1997 r. nie ma mowy o konkretnych zagrożeniach dla bezpieczeństwa państwa. Nie podejmuje się w nich takich problemów jak: bezpieczeństwo energetyczne, ochrona informacji, bezpieczeństwo społeczne, bezpieczeństwo społeczne czy militarne.

Można powiedzieć, że w Małej Konstytucji o zagrożeniach traktują artykuł 24 i 37. Pierwszy z nich mówi o wprowadzeniu prze Sejm stanu wojny na wypadek agresji militarnej skierowanej bezpośrednio przeciwko Polsce lub w przypadku konieczności zaangażowania się w pomoc dla sojuszników, co wynika z umów międzynarodowych.³⁸

Artykuł 37 Małej konstytucji mówi o możliwości wprowadzenie stanu wyjątkowego przez Prezydenta RP. Może on skorzystać z takiej możliwości w przypadku zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa lub w przypadku klęski żywiołowej. Stan wyjątkowy może być wprowadzony na okres nie dłuższy niż 3 miesiące³⁹.

W artykule 13 Konstytucji RP z 1997 r. (co prawda nie napisano o tym wprost) ustawodawca zdaje sobie sprawę z tego, że działalność organizacji, które odwołują się do ideologii nazizmu, faszyzmu i komunizmu, niesie zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Dlatego też zakazano działalności tego typu podmiotów⁴⁰.

W artykule 74 ustawa zasadnicza odwołuje się do zagadnień z zakresu bezpieczeństwa ekologicznego i związanych z tum zagrożeń. Ochrona środowiska naturalnego, – czyli de facto zwalczanie zagrożeń ekologicznych jest obowiązkiem władz publicznych, które powinny wspierać i aktywizować społeczeństwo na rzecz jego ochrony⁴¹.

Dalszy fragment Konstytucji zwraca uwagę na możliwość agresji zbrojnej na Polskę. W myśl tego artykułu Prezydent RP może ogłosić powszechną bądź częściową mobilizację i użycie sił zbrojnych⁴². W przypadku ataku z zewnątrz na Polskę głowa państwa może wprowadzić stan wyjątkowy na terytorium całego państwa, bądź jego części⁴³

W artykule 138 konstytucji jest mowa o sytuacjach szczególnych zagrożeń. W takich przypadkach Prezydent RP ma możliwość wprowadzania stanów nadzwyczajnych: stan wojenny, stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej⁴⁴.

Podsumowanie

Po przeanalizowaniu dokumentów strategicznych RP z lat 1990-2007 pierwszym i jednocześnie najważniejszym wnioskiem jaki się nasuwa jest to, że ich cechą wspólną jest pobieżne potraktowanie zagrożeń wewnętrznych. Jest to cecha wspólna prawie wszystkich dokumentów z tego okresu⁴⁵. Stawia to negatywnym świetle polską myśl strategiczną, szczególnie w latach 90- tych i w początkach pierwszej dekady XX w. W tym okresie polska gospodarka borykała się z poważnym problemem bezrobocia (w krytycznym momencie stopa bezrobocia przekraczała 20%). Brak miejsc pracy sprzyjał procesowi ubożenia społeczeństwo oraz pojawianiu się patologii. Dlatego też autorzy dokumentów strategicznych powinni poświęć więcej uwagi wewnętrznym zagrożeniom dla bezpieczeństwa państwa, szczególnie tym o podłożu ekonomicznym i społecznym.

Warto też zwrócić uwagę, że w dokumentach (szczególnie tych z XXI w ) nie podjęto problemu emigracji zarobkowej Polaków. Ucieczki rodaków za granicę niosły poważne zagrożenia dla struktury demograficznej polskiego społeczeństwo, ponieważ problem dotyczył szczególnie ludzi młodych. Problemu tego nie podjęto nawet SBN RP z 2007 r., mimo tego, że w chwili opracowywania dokumentu zjawisko to miało już miejsce.

Kolejny nasuwający się wniosek dotyczy bezpieczeństwa energetycznego. Pierwsze wzmianki o potrzebie dywersyfikacji pojawiły się dopiero w Strategii Bezpieczeństwa RP z 2003 r.⁴⁶ Można powiedzieć, że problem ten nie był dostrzegany w latach dziewięćdziesiątych, co niewątpliwie jest mankamentem dokumentów strategicznych.

Niewątpliwie czynnikiem mającym wpływ na wszystkie braki w dokumentach miał syndrom PRL-u. W okresie komunizmu polska myśl strategiczna była podporządkowana radzieckiej. Nie miała możliwości samodzielnego i niezależnego działania. W wyniku tego z PRL-u wyszliśmy bez wysokiej klasy ekspertów w dziedzinie obronności, nieprzystosowanych do pracy w nowych warunkach

Bibliografia:

1. Flis J., Jakubczak R (red), Bezpieczeństwo narodowe w XXI w – wyzwania i strategie, Warszawa 2006.

2. Soroka P., Strategia bezpieczeństwa zewnętrznego Polski. Proces formułowanie, Warszawa 2005.

3. Włodkowska A., Bezpieczeństwo kulturowe, w: Bezpieczeństwo państwa, (red) Materska – Sosnowska A., Wojtaszczyk K. A., Warszawa 2009.

4. Potejko P., Bezpieczeństwo informacyjne, w: Bezpieczeństwo państwa, (red) Materska – Sosnowska A., Wojtaszczyk K. A., Warszawa 2009.

5. Koziej S., Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo u progu XXI w, Toruń 2008.

6. Pilas P. Czy należy nowelizować strategię bezpieczeństwa narodowego, http://www.psz.pl/tekst-18163/Pawel-Pilas-Czy-nalezy-nowelizowaa-strategie-bezpieczenstwa-narodowego, z dnia 10.12 .2010 r.

7. Strategia Obronna RP z 1990 r.

8. Założenia Polskiej Polityki Bezpieczeństwa z 1992 r.

9. Polityka Obronna i Strategia Bezpieczeństwa RP z 1992 r.

10. Mała Konstytucja RP z 1992 r.

11. Konstytucja RP z 1997 r.

12. Strategia Obronności RP z 2000 r.

13. Strategia Bezpieczeństwa RP z 2000 r.

14. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2003 r.

15. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2003 r.

16. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002.

1^ J. Flis, R. Jakubczak (red), Bezpieczeństwo narodowe w XXI w – wyzwania i strategie, Warszawa 2006, s. 98.

2^ Ibidem, s. 98-109.

3^ Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 153

4^ Ibidem, s. 153

5^ ibidem, s. 152.

6^ J. Flis, R. Jakubczak (red), Bezpieczeństwo narodowe…, op. cit., s. 110-111.

7^ Słownik terminów …, op. cit., s. 151.

8^ P. Soroka, Strategia bezpieczeństwa zewnętrznego Polski. Proces formułowania, Warszawa 2006, s. 68-83.

9^ J. Flis, R. Jakubczak (red), Bezpieczeństwo narodowe…, op. cit., s. 112.

10^ Zagrożenie militarne – „splot zdarzeń w stosunkach międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju państwa, albo naruszenie bądź utrata jego suwerenności i integralności terytorialnej – w wyniku zastosowania wobec niego przemocy zbrojnej ( militarnej)”, w Słownik z zakresu…, op. cit., s. 152.

11^ P. Soroka, Strategia bezpieczeństwa, op. cit., s.83-109.

12^ J. Flis, R. Jakubczak (red), Bezpieczeństwo narodowe…, op. cit., s. 112.

13^ P. Soroka, Strategia…, op. cit., s. 115-117.

14^ A. Włodkowska, Bezpieczeństwo kulturowe, w: Bezpieczeństwo państwa, (red.) A. Materska – Sosnowska, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2009, s. 152-159, 168-169.

15^ Słownik terminów …, op. cit., s. 151.

16^ P. Soroka, Strategia…, op. cit., s. 121-124.

17^ J. Flis, R. Jakubczak (red), Bezpieczeństwo narodowe…, op. cit., s. 113.

18^ P. Potejko, Bezpieczeństwo informacyjne, w: Bezpieczeństwo państwa, (red.) A. Materska – Sosnowska, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2009, s. 194.

19^ Ibidem, s. 197-198.

20^ Strategia obronna RP z 1990 r. s. 2-3.

21^ S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo u progu XXI w, Toruń 2008, s. 214.

22^ Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa z 1992 r., s. 4.

23^ ibidem, s. 5.

24^ Polityka obronna i strategia bezpieczeństwa RP z 1992 r., s. 2.

25^ Ibidem, s. 2.

26^ S. Koziej, Między piekłem…, op. cit., s. 229

27^ Strategia obronności RP z 2000 r., s. 3

28^ Ibidem, s. 3-4.

29^ „W dającej się przewidzieć przyszłości niepodległy byt Polski nie jest zagrożony, kraj nasz nie jest narażony na bezpośrednią agresję militarną”, Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej z 2000 r.

30^ Szczególne znaczenia ma ochrona informacji politycznych, wojskowych, ekonomicznych i technicznych.

31^ Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej z 2000 r.

32^ S. Koziej, Między piekłem…, op. cit., s. 258.

33^ Autorzy strategii brali pod uwagę możliwość wzrostu zagrożenia ze strony terrorystów w związku z udziałem w koalicji antyterrorystycznej. Największe ryzyko ataku istnieje ze strony grup przeciwko którym walczy koalicja (radykalne ugrupowanie islamskie, a w szczególności Al Kaida), Strategia bezpieczeństwa narodowego RP z 2003 r., s. 4.

34^ ibidem, s. 1-3.

35^ Pilas P., Czy należy nowelizować strategię bezpieczeństwa narodowego, http://www.psz.pl/tekst-18163/Pawel-Pilas-Czy-nalezy-nowelizowaa-strategie-bezpieczenstwa-narodowego, z dnia 10.12 .2010 r.

36^ W dokumencie nie jest powiedziane wprost o kogo chodzi, ale nie trudno zauważyć, że autor miał na myśli Rosję.

37^ Strategia bezpieczeństwa narodowego RP z 2007 roku, s. 8-10.

38^ Mała Konstytucja RP z 1992 r., art. 24

39^ Ibidem, art. 37.

40^ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., art. 13.

41^ Ibidem, art. 74.

42^ Ibidem, art. 136.

43^ Ibidem, art. 229.

44^ Ibidem, art.. 228

45^ Trochę więcej uwagi poświęcono tym zagadnieniom w Polityce Bezpieczeństwa i Strategii obronnej RP z 1992 r. oraz w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r., jednak nie zrobiono tego adekwatnie do skali problemu.

46^ W poprzednich dokumentach poruszano zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego, ale tylko w odniesieniu do możliwości przerwania dostaw surowców strategicznych związanych z możliwości pojawienia się konfliktów zbrojnych w Europie Wschodniej.

12