NOTATKA: A. FREDRO „ŚLUBY PANIEŃSKIE” BN (Wstęp: M. Inglot)

GENEZA I RECEPCJA „ŚLUBÓW”

Oryginalna komedia polska. Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca była przedstawiona w teatrze lwowskim w 1832r., a drukiem ogłoszona została w IC tomie moich komedii w roku 1834. Komedia od razu zyskała spora popularność i była artystycznym wyrazem tworzenia dzieła oryginalnego.

Geneza i przemiany tekstu. Pracę nad utworem, który pierwotnie nosił tytuł Magnetyzm, rozpoczął Fredro przy końcu 1826r. na początku następnego roku była już komedia gotowa do druku. Wówczas autor opatrzył ją nazwą Nienawiść mężczyzn. Początkowo nieszczesliwa miłosc Fredry do Zofii z jabłonowskich Skarbkowej miała być przyczynkiem do napisania Ślubów, jednak na jesieni 1828r. autor wziął ślub z ukochaną. Ostateczna więc redakcja komedii ukazała się 15 lutego 1832r.

Dzieje badań nad „Ślubami”. Geneza motywu niechęci ku mężczyznom czy lęku przed miłością w komedii wiąże się z komediami m.in. Szekspira, Moliera, czy Marivaux. Od tychże autorów Fredro zaczerpnął XVIII – stowieczne motywy tzw. komedii miłości. Zdaniem jednych Badach, Śluby miały Stanowic koronny dowód przynależności Fredry do grona pisarzy romantycznych, inne przeciwnie: uważali komedię za manifest antyromantyczny, za polemikę z II i IV cz. Dziadów. Po wojnie podkreślano parodystyczną postawę pisarza wobec przejawów sentymentalizmu, uosobionych w postaci Albina. Zdecydowana większość komentatorów wyjątkowo zgodnie chwaliła mistrzostwo Fredry w budowie intrygi, subtelne jej powiązanie z dynamiczną psychiką bohaterów, a także urodę obrazu młodzieńczej miłości. Zachwycano się muzyczną lekkością słowa i przejrzystością.

W KRĘGU BOHATERÓW KOMEDII

Parodia kontrastów. Swoich bohaterów Fredro tworzył według znanych już reguł scenicznych, ale z myślą o określonych indywidualnościach aktorskich.

Gustaw. Określany przez Klarę „laleczką warszawską”, ukazuje się jako fircyk, birbant, filut, lampart który zajmował się przede wszystkim podbijaniem serc trudnych do zdobycia dam, oraz spędzaniem czasu w męskim gronie. Postać Gucia sugerowana jest jako satyra na „złotego młodzieńca”; wiązano Gucia z rokokowym fircykiem, którego najdobitniej prezentował niegdyś F. Zabłocki. Gustawa cechuje lekkomyślność, humor, werwa i spryt, a nawet pomysłowość. Obdarzony przez naturę urodą, stał się pewnym siebie podbijaczem damskich serc. Jest też Gucio postacią wieloznaczną, mająca kontrastujące cechy moralne.

Ewolucja postaci. O Guciu jako fircyku można mówić tylko w I akcie dramatu; w dalszych aktach postać zaczyna ulegać ewolucji, od momentu, gdy zaczyna prawdziwie kochać dojrzewa i staje się mężczyzną który wie, czego chce. Nabiera takiej pewności siebie, że ani Aniela, ani Klara nie SA w stanie z niego żartować. Zmienił się w ciągu kilku tylko godzin. Pod wpływem zainteresowania Anielą Gucio zaczyna kierować się takimi cechami jak rozum i rozsądek, rozstaje się z lekkomyślnością. Proces dojrzewania moralnego został ukazany u Fredry w sprzeczny z osiemnastowiecznym nowoczesny, antymoralizatorski sposób. W roli romantyka Gucio błyszczy jednak dopiero w akcie IV: tam padają jego znamienne słowa o duszach stworzonych dla siebie. Finał przynosi sympatyczny wniosek, że miłość jako samoistny walor może kapitulować rozważania i argumenty, i tylko sama miłość może dyktować kierunek postępowania.

Albin. To łzawy kochanek, pełen uległości wobec ubóstwianej kobiety, zatopiony w swoim uczuciu. Mimo że beznadziejne, urasta ono do rangi samoistnej wartości. Konstruując tą postać Fredro wzorował się na galerii kochanków przedstawianych na łamach powieści sentymentalnych. jednocześnie wiele cech łączyło kochanka Klary z od dawna zadomowionymi w komedii nieporadnymi amantami, skłonnymi do ustawicznego dramatyzowania swojej sytuacji, skazanymi na pomoc sprytnych służących-przyjaciół.

Aniela. Naiwność, dobroć, łagodność, uległość wobec przyjaciółki i Gustawa to podstawowe cechy tej bohaterki. Zostały one podkreślone wiele mówiącym imieniem bohaterki: jest ono autentyczne, nieliterackie, bardzo popularne w środowisku ziemiańskim. W komedii Fredry Aniela została uchwycona w momencie przekształcającego ją uczucia i budzących się zmysłów. Odwrót bohaterki od idei ślubów przedstawił bowiem pisarz poprzez subtelnie uchwycony zarys zmagań dziewczęcej skromności i podejrzliwości z narastającym, nieznanym dotąd, a przecież wszechwładnym uczuciem.

Klara. Jest to postać żywej, energicznej dziewczyny, wiernej powziętym zamiarom, a pokonanej jedynie przez skomplikowane działania Gustawa. Jako rzeczniczka ślubów została Klara uznana za jedną z pierwszych emancypantek polskich. Miano to zawdzięcza łamaniu reguł dotychczasowej obyczajowości, chodzeniu własnymi drogami oraz czytaniu zakazanych, zbójeckich ksiąg. Kobiecość bohaterki ustawicznie dochodzi do głosu, zdaje tez sobie sprawę, jak może wyglądać życie młodej żony przy starym mężu i co należy czynić, aby mu to życie zatruć.

Radost. Wprowadzenie poczciwego wujaszka unaocznia nawiązanie pisarza do znanej w komediach XVIII – stowiecznych postaci opiekuna. Z drugiej jednak strony Radost reprezentuje nie tak dawno wyznawane przezeń wartości, którymi kieruje się ówcześnie Gustaw. Radost został w komedii przedstawiony jako samotny, stary kawaler i zarazem jedyny opiekun chłopca pozbawionego rodziców. Wyrozumiałość Radosta wobec Gustawa wiąże się z przekonywująco umotywowaną troską. U jej źródeł tkwiła niezrealizowana miłość do pani Dobrójskiej. Relacja drugoplanowego Radosta z Gustawem oscyluje między postawą serio a objawami wybujałej czułości.

Pani Dobrójska. Postać czcigodnej i prostolinijnej kobiety jest ukłonem Fredry w stronę matrony polskiej.

Jan. Postać służącego pojawia się tylko dwukrotnie, w pierwszym i czwartym akcie. W obu przypadkach postać Jana posłużyła pisarzowi do uwypuklenia określonych cech osobowości panicza. W wiernym, oddanym i bezkrytycznie wykonywującym rozkazy Janie mógł odbiorca dopatrzyć się cech idealnego służącego na ówczesnym dworze ziemiańskim.

AKCJA „ŚLUBÓW PANIENSKICH”

Komedia intrygi. Oznacza to, że główny akcent pada w komedii na rozwój wydarzeń. wydarzenia stanowią oś, wokół której krąży świat charakterów. Głębia komizmu utworu pozostaje z reguły w stosunku wprost proporcjonalnym do rangi i zakresu owych potencjalnie tragicznych powikłań, determinujący kierunek działania bohaterów. I w s stosunku odwrotnie proporcjonalnym do rangi czy wymiarów istniejących w każdym utworze komediowym obrazów wartości autentycznych.

U źródeł konfliktów. Konflikty w Ślubach wynikają ze starcia pokoleń, temperamentów, płci, w tym zaś ostatnim przypadku: z różnicy poglądów na miłość. Wytycza to różnice dwóch postaw: jedna opiera się na moralności rozwoju gatunkowego i sankcjonuje ją tradycja ziemiańskiego obyczaju. Jest to to pogląd stanowiący małżeństwo przed miłością. Drugiej patronuje moralność namiętnego uczucia, moralność romansu, bez którego nie może być mowy o autentyczności małżeńskich związków.

Kawalerska wolność. Gucio to nie tylko warszawski bawidamek skazany moca rodzinnych układów na małżeństwo z gęsią. To kawaler demonstrujący swoją obawę przed związkiem zamykającym bezpowrotnie młodzieńczy okres życia. Jednak Gucio zostaje przez Fredrę przysposobiony w godne rywalki, które wyrastają ponad poziom wiejskiej panny.

Amazonki XIX wieku. Wątek niechęci ku mężczyznom powraca raz po raz w dialogach komedii, nabierając charakteru „walki płci”. Wątek Amazonek łącza badacze Ślubów z polską i obcą komedią czasów przedfredrowskich. Był to wątek zdeterminowany w literaturze polskiej od dawna. Można się z nim spotkać m.in. w Sejmie panieńskim : sowizdrzalskiej satyrze z XVII w.

Społeczne podłoże panieńskich buntów. Małżeństwo było w owych warunkach dla młodych ludzi loterią: w układzie tym panna była istotą szczególnie upośledzoną przez prawo i obyczaj, o wiele bardziej tolerancyjny dla mężczyzn. Autor Ślubów jako baczny obserwator przemian dziejowych, utrwalił moment narodzin nowej świadomości. U źródeł protestu panien nie należała niechęć do miłości, lecz nieufność i duma urażona przez lekceważące odnoszenie się Gucia. Leżały przykre doświadczenia układającego się pożycia małżeńskiego rodziców Klary. Bohaterki tęskniły do prawdziwej miłości.

Magnetyzm. to popularna na przełomie XVIII i XIX w. teoria, sformułowana przez Franciszka Mesmera, głosiła wiarę w istnienie duchowej siły, fluidu „sympatii” zdolnej oddziaływać w mistyczny sposób na otoczenie. Apoteoza siły ludzkiej woli, teoria wspólnoty duchowej powstającej między osobowościami sprawiły, iż teorię tę zaczął w Polsce propagować „Pamiętnik Magnetyczny Wileński”. Teoria magnetyzmu opierała się również na russowskiej teorii o duchowej „komunii dusz”. Fredro potraktował omawianą teorię kpiąco, jej założenia dostarczyły bowiem uwodzicielowi uzasadnień dla wprowadzenia akcentów cie tylko duchowego, lecz także fizycznego oddziaływania na osobowość Anieli. Tym samym magnetyzm obok ślubów i realizowanego przez Gucia pomysłu romansowego współtworzy istotny dla komedii układ wartości pozornych. Fredro budował ten układ z materiału literackiego, ze stereotypów nowej literatury, przenikających do codziennego obyczaju. Kpina z owych wartości została przez pisarza zaakcentowana przez układ intrygi.

Komedia miłości. Śluby panieńskie Fredro tworzył zgodnie z zasadami komedii miłości. Miłość stała się centralnym tempem utworu, a akcję tworzyła historia jej narodzin. Postaci „walki płci” zostały skonstruowane wg konwencji romansowej literatury, współtworzącej w czasach współczesnych Fredrze obyczajowy klimat epoki. Stylizacja ta miała wyraźnie parodystyczne intencje.

Czas i miejsce akcji. Pisarz umieścił intrygę w czasie nieprzekraczającym 12 godzin. Akcja zaczęła się wczesnym rankiem, a piąty akt ma miejsce przy porze obiadowej. Miejscem akcji jest szlachecki dworek pod Lublinem. Bohaterami byli ziemianie zaprzyjaźnieni i sąsiadujący ze sobą.

JĘZYK „ŚLUBÓW PANIEŃSKICH”

Śluby zawdzięczają swój artyzm przepięknej polszczyźnie: żywej, zrozumiałej i niewymagającej wielu komentarzy. Spora doorze humoru stanowią licznie umieszczane w wypowiedziach przysłowia i sentencje (zwłaszcza w kwestiach Radosta). Komizm językowy tkwi przede wszystkim w fakcie wzajemnego przytaczania powiedzeń jednych postaci przez inne. Nacisk pisarza na metafizyczną funkcję słowa, polegający na celowym nagromadzeniu sentencji i cytatów, wzbogacając ekspresję wypowiedzi, tworząc efekty komiczne, pełnił jeszcze jedną, być może podstawową rolę. polegała ona na współtworzeniu tła dla aluzji literackiej, w imię której powstawała parodiująca nową literaturę przekorna komedia. Dla efektu komicznego wykorzystuje Fredro wieloznaczność słów, obdarzając jednocześnie postacie w świadomość owej wieloznaczności. Język komedii roi się od dwuznaczników i wyrażeń w zaskakujący sposób kontrastujących ze sobą.