1cz\'ea ten raport na stacji kosmicznej Beta, sk\'b9d wyruszymy. Nasz statek otrzyma\'b3 nazw\'ea: \'84M\'9cciciel\'94.
\par \tab W\'b3a\'9cnie za chwil\'ea opu\'9ccimy Ziemi\'ea. Czuj\'ea rado\'9c\'e6. Wolni ludzie wyruszaj\'b9, \'bfeby zabi\'e6 w\'b3adc\'f3w marionetek. Przynios\'b9 im \'9cmier\'e6 i zniszczenie.
\par }{\tab KONIEC
\par }}######################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################{\rtf1\ansi\ansicpg1250\uc1 \deff0\deflang1045\deflangfe1045{\fonttbl{\f0\froman\fcharset0\fprq2{\*\panose 02020603050405020304}Times New Roman;}{\f3\froman\fcharset2\fprq2{\*\panose 05050102010706020507}Symbol;}
{\f27\fswiss\fcharset0\fprq2{\*\panose 020b0604030504040204}Tahoma;}{\f32\froman\fcharset238\fprq2 Times New Roman CE;}{\f33\froman\fcharset204\fprq2 Times New Roman Cyr;}{\f35\froman\fcharset161\fprq2 Times New Roman Greek;}
{\f36\froman\fcharset162\fprq2 Times New Roman Tur;}{\f37\froman\fcharset177\fprq2 Times New Roman (Hebrew);}{\f38\froman\fcharset178\fprq2 Times New Roman (Arabic);}{\f39\froman\fcharset186\fprq2 Times New Roman Baltic;}
{\f248\fswiss\fcharset238\fprq2 Tahoma CE;}{\f249\fswiss\fcharset204\fprq2 Tahoma Cyr;}{\f251\fswiss\fcharset161\fprq2 Tahoma Greek;}{\f252\fswiss\fcharset162\fprq2 Tahoma Tur;}{\f253\fswiss\fcharset177\fprq2 Tahoma (Hebrew);}
{\f254\fswiss\fcharset178\fprq2 Tahoma (Arabic);}{\f255\fswiss\fcharset186\fprq2 Tahoma Baltic;}}{\colortbl;\red0\green0\blue0;\red0\green0\blue255;\red0\green255\blue255;\red0\green255\blue0;\red255\green0\blue255;\red255\green0\blue0;
\red255\green255\blue0;\red255\green255\blue255;\red0\green0\blue128;\red0\green128\blue128;\red0\green128\blue0;\red128\green0\blue128;\red128\green0\blue0;\red128\green128\blue0;\red128\green128\blue128;\red192\green192\blue192;}{\stylesheet{
\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \snext0 Normal;}{\s1\ql \li0\ri0\sb240\sa60\keepn\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 heading 1;}{\s2\ql \li0\ri0\keepn\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 
\sbasedon0 \snext0 heading 2;}{\s3\ql \li0\ri0\keepn\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs23\cf1\lang1033\langfe1045\cgrid\langnp1033\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 heading 3;}{
\s4\ql \li0\ri0\keepn\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 heading 4;}{\s5\qc \li0\ri0\keepn\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\b\fs72\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 heading 5;}{\s6\qj \fi720\li0\ri0\keepn\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs23\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 
heading 6;}{\s7\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel6\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs24\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 heading 7;}{\*\cs10 \additive Default Paragraph Font;}{
\s15\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat9 \f27\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext15 Document Map;}{\s16\ql \li0\ri0\sb120\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\b\i\fs24\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 1;}{\s17\ql \li200\ri0\sb120\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin200\itap0 \b\fs22\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 
\sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 2;}{\s18\ql \li400\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin400\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 3;}{
\s19\ql \li600\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin600\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 4;}{\s20\ql \li800\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin800\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 5;}{\s21\ql \li1000\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin1000\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 6;}
{\s22\ql \li1200\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin1200\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 7;}{\s23\ql \li1400\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin1400\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 8;}{\s24\ql \li1600\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin1600\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 \sautoupd toc 9;}
{\s25\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs22\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext25 Body Text 2;}{\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext26 footnote text;}{\*\cs27 \additive \super \sbasedon10 footnote reference;}{\s28\ql \li0\ri0\sb120\sa120\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\b\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext0 caption;}{\s29\qc \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs28\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext29 Title;}{
\s30\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs24\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext30 Body Text Indent 2;}{
\s31\qc \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon29 \snext31 Tytul sd;}{\s32\qc \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\b\fs28\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 \sbasedon0 \snext32 Autor;}}{\*\listtable{\list\listtemplateid-1018378170\listhybrid{\listlevel\levelnfc1\levelnfcn1\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0
{\leveltext\leveltemplateid237687528\'02\'00.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1\fbias0 \fi-720\li1440\jclisttab\tx1440 }{\listlevel\levelnfc4\levelnfcn4\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485145\'02\'01.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li1800\jclisttab\tx1800 }{\listlevel\levelnfc2\levelnfcn2\leveljc2\leveljcn2\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485147\'02\'02.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-180\li2520\jclisttab\tx2520 }{\listlevel\levelnfc0\levelnfcn0\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485135\'02\'03.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li3240\jclisttab\tx3240 }{\listlevel\levelnfc4\levelnfcn4\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485145\'02\'04.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li3960\jclisttab\tx3960 }{\listlevel\levelnfc2\levelnfcn2\leveljc2\leveljcn2\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485147\'02\'05.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-180\li4680\jclisttab\tx4680 }{\listlevel\levelnfc0\levelnfcn0\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485135\'02\'06.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li5400\jclisttab\tx5400 }{\listlevel\levelnfc4\levelnfcn4\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485145\'02\'07.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li6120\jclisttab\tx6120 }{\listlevel\levelnfc2\levelnfcn2\leveljc2\leveljcn2\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0
\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485147\'02\'08.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-180\li6840\jclisttab\tx6840 }{\listname ;}\listid679897157}{\list\listtemplateid999171558\listhybrid{\listlevel
\levelnfc1\levelnfcn1\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid-733061502\'02\'00.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1\fbias0 \fi-720\li1440\jclisttab\tx1440 }
{\listlevel\levelnfc4\levelnfcn4\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485145\'02\'01.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li1800\jclisttab\tx1800 }
{\listlevel\levelnfc2\levelnfcn2\leveljc2\leveljcn2\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485147\'02\'02.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-180\li2520\jclisttab\tx2520 }
{\listlevel\levelnfc0\levelnfcn0\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485135\'02\'03.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li3240\jclisttab\tx3240 }
{\listlevel\levelnfc4\levelnfcn4\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485145\'02\'04.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li3960\jclisttab\tx3960 }
{\listlevel\levelnfc2\levelnfcn2\leveljc2\leveljcn2\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485147\'02\'05.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-180\li4680\jclisttab\tx4680 }
{\listlevel\levelnfc0\levelnfcn0\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485135\'02\'06.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li5400\jclisttab\tx5400 }
{\listlevel\levelnfc4\levelnfcn4\leveljc0\leveljcn0\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485145\'02\'07.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-360\li6120\jclisttab\tx6120 }
{\listlevel\levelnfc2\levelnfcn2\leveljc2\leveljcn2\levelfollow0\levelstartat1\levelspace0\levelindent0{\leveltext\leveltemplateid68485147\'02\'08.;}{\levelnumbers\'01;}\chbrdr\brdrnone\brdrcf1 \chshdng0\chcfpat1\chcbpat1 \fi-180\li6840\jclisttab\tx6840 }
{\listname ;}\listid1730306183}}{\*\listoverridetable{\listoverride\listid1730306183\listoverridecount0\ls1}{\listoverride\listid679897157\listoverridecount0\ls2}}{\*\revtbl {Unknown;}}{\info{\title SCAN-dal.prv.pl}{\subject SCAN-dal.prv.pl}{\author SCAN-dal.prv.pl}
{\keywords SCAN-dal.prv.pl}{\doccomm SCAN-dal.prv.pl}{\operator Przemek (spir2000)}{\creatim\yr2002\mo7\dy3\hr18\min22}{\revtim\yr2002\mo7\dy7\hr19\min51}{\version6}{\edmins17}{\nofpages158}{\nofwords-32766}{\nofchars-32766}{\*\manager SCAN-dal.prv.pl}
{\*\company SCAN-dal.prv.pl}{\*\category SCAN-dal.prv.pl}{\*\hlinkbase SCAN-dal.prv.pl}{\nofcharsws0}{\vern8249}}\paperw11909\paperh16834\margl1417\margr1417\margt1417\margb1417 
\widowctrl\ftnbj\aenddoc\hyphhotz425\noxlattoyen\expshrtn\noultrlspc\dntblnsbdb\nospaceforul\hyphcaps0\horzdoc\dghspace120\dgvspace120\dghorigin1701\dgvorigin1984\dghshow0\dgvshow3\jcompress\viewkind1\viewscale100\nolnhtadjtbl \fet0\sectd 
\sbknone\linex0\headery709\footery709\colsx709\sectdefaultcl {\*\pnseclvl1\pnucrm\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxta .}}{\*\pnseclvl2\pnucltr\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxta .}}{\*\pnseclvl3\pndec\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxta .}}{\*\pnseclvl4
\pnlcltr\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxta )}}{\*\pnseclvl5\pndec\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxtb (}{\pntxta )}}{\*\pnseclvl6\pnlcltr\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxtb (}{\pntxta )}}{\*\pnseclvl7\pnlcrm\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxtb (}
{\pntxta )}}{\*\pnseclvl8\pnlcltr\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxtb (}{\pntxta )}}{\*\pnseclvl9\pnlcrm\pnstart1\pnindent720\pnhang{\pntxtb (}{\pntxta )}}\pard\plain \s31\qc \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\b\fs28\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs32\lang1031\langfe1045\langnp1031 Werner Carl Heisenberg
\par }\pard\plain \qc \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\b\fs24\lang1031\langfe1045\langnp1031 
\par 
\par 
\par }\pard\plain \s5\qc \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel4\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs72\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {Fizyka a filozofia
\par }\pard\plain \s32\qc \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32 Przek\'b3ad Stefana Amsterdamskiego
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\b\fs28 \page }{\b\fs28\cf1 OD  REDAKCJI
\par }{\b\fs28 
\par }\pard\plain \s1\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs24\cf1 Polski przek\'b3ad ksi\'b9\'bfki W. Heisenberga, kt\'f3
ry oddajemy w r\'eace czytelnik\'f3w, zosta\'b3 dokonany na podstawie oryginalnego tekstu angielskiego. Uwzgl\'eadnione w nim zosta\'b3y merytoryczne zmia\-ny i uzupe\'b3nienia wprowadzone przez autora do wydania niemieckiego }{\i\fs24\cf1 (Physi
k und Philosophie, }{\fs24\cf1 S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1959).}{ 
\par }\pard \s1\qj \li720\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin720\itap0 {\page {\*\bkmkstart _Toc13452051}{\*\bkmkstart _Toc13452122}{\*\bkmkstart _Toc13452275}I. STARE I NOWE TRADYCJE{\*\bkmkend _Toc13452051}
{\*\bkmkend _Toc13452122}{\*\bkmkend _Toc13452275}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard\plain \s25\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs22\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs24 Gdy m\'f3wi si\'ea dzi\'9c o fizyce wsp\'f3\'b3czesnej, na my\'9c
l przychodzi przede wszystkim bro\'f1 atomowa. Wszyscy zdaj\'b9 sobie spraw\'ea z tego, jak ogromny wp\'b3yw ma istnie\-nie tej broni na stosunki polityczne w \'9cwiecie wsp\'f3\'b3\-czesnym, wszyscy zgodnie przyznaj\'b9, \'bfe nigdy jeszcze wp\'b3
yw fizyki na og\'f3ln\'b9 sytuacj\'ea nie by\'b3 tak wielki, jak obecnie. Czy jednak polityczny aspekt fizyki wsp\'f3\'b3czes\-nej rzeczywi\'9ccie jest najbardziej donios\'b3y? W jakiej mierze i na co fizyka mia\'b3aby wp\'b3
yw, gdyby struktura polityczna \'9cwiata zosta\'b3a przystosowana do nowych mo\-\'bfliwo\'9cci technicznych?
\par Aby odpowiedzie\'e6 na te pytania, nale\'bfy przypomnie\'e6, \'bfe wraz z produkcj\'b9 nowych narz\'eadzi zawsze rozpo\-wszechniaj\'b9 si\'ea idee, dzi\'eaki kt\'f3rym zosta\'b3y one stwo\-rzone. Poniewa\'bf ka\'bfdy nar\'f3d i ka\'bfde ugrupowanie poli\-
tyczne niezale\'bfnie od po\'b3o\'bfenia geograficznego i tradycji kulturowych danego kraju musi w tej lub innej mie\-rze interesowa\'e6 si\'ea now\'b9 broni\'b9, przeto idee fizyki wsp\'f3\'b3czesnej przenika\'e6 b\'ead\'b9 do \'9cwiadomo\'9cci wielu na
\-rod\'f3w i zespala\'e6 si\'ea w rozmaity spos\'f3b ze starymi, tra\-dycyjnymi pogl\'b9dami. Jaki b\'eadzie wynik oddzia\'b3ywa\-nia pogl\'b9d\'f3w z tej dziedziny nauki wsp\'f3\'b3czesnej na g\'b3\'ea
boko zakorzenione stare tradycje? W tych krajach, w kt\'f3rych powsta\'b3a nauka wsp\'f3\'b3czesna, ju\'bf od dawna niezmiernie \'bfywo interesowano si\'ea praktycznymi za\-gadnieniami produkcji i technologii oraz \'9cci\'9cle z nimi zwi\'b9zan\'b9
 racjonaln\'b9 analiz\'b9 wewn\'eatrznych i zewn\'eatrz\-nych warunk\'f3w zastosowania odkry\'e6 naukowych w przemy\'9cle. Narodom tych kraj\'f3w do\'9c\'e6 \'b3atwo b\'eadzie zrozumie\'e6 nowe koncepcje; mia\'b3
y czas na to, by powoli, stopniowo przyswaja\'e6 sobie metody nowoczesnego my\-\'9clenia naukowego. W innych krajach nast\'b9pi starcie no\-wych idei z religijnymi i filozoficznymi pogl\'b9dami sta\-nowi\'b9cymi podstaw\'ea rodzimej kultury. Skoro prawd
\'b9 jest, \'bfe teorie fizyki wsp\'f3\'b3czesnej nadaj\'b9 nowy sens tak podstawowym poj\'eaciom, jak rzeczywisto\'9c\'e6, przestrze\'f1 i czas, to w wyniku konfrontacji starych i nowych po\-gl\'b9d\'f3w mog\'b9 zrodzi\'e6 si\'ea zupe\'b3
nie nowe kierunki rozwo\-ju my\'9cli, kt\'f3rych dzi\'9c nie spos\'f3b jeszcze przewidzie\'e6. Jedn\'b9 z istotnych cech tej konfrontacji wsp\'f3\'b3czesnej na\-uki z dawnymi metodami my\'9clenia b\'eadzie to, \'bfe nauce w\'b3a\'9cciwy b\'eadzie ca\'b3
kowity internacjonalizm. W tej wy\-mianie my\'9cli jeden z partner\'f3w - stare tradycje - b\'ea\-dzie mia\'b3 r\'f3\'bfne oblicze na rozmaitych kontynentach, drugi za\'9c, nauka - wsz\'eadzie b\'eadzie taka sama. Tote\'bf wyniki owej wymiany idei b\'ead
\'b9 dociera\'b3y tam wsz\'ea\-dzie, gdzie b\'ead\'b9 si\'ea toczy\'b3y dyskusje.
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs24\cf1 Z wymienionych wy\'bfej wzgl\'ead\'f3w mo\'bfe okaza\'e6 si\'ea po\'bfyteczna pr
\'f3ba wy\'b3o\'bfenia - w spos\'f3b mo\'bfliwie przy\-st\'eapny - koncepcji fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, rozpatrzenia wniosk\'f3w filozoficznych, kt\'f3re z nich wynikaj}{\i\f32\fs24\cf1 \'b9, i }{\fs24\cf1 po\-r\'f3wnania ich z pewnymi starymi, tr}{
\f32\fs24\cf1 adycyjnymi pogl\'b9\-dami.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Najlepszym zapewne wprowadzeniem w problemy fi\-zyki wsp\'f3\'b3czesnej jest om\'f3wienie historycznego rozwo\-ju teorii kwant\'f3w. Oczywi\'9ccie, teoria kwant\'f3w to je\-dynie ma\'b3y wycinek fizyki atomowej, kt\'f3
ra z kolei jest niewielkim tylko fragmentem nauki wsp\'f3\'b3czesnej. Ale najbardziej zasadnicze zmiany sensu poj\'eacia rzeczywisto\'9cci spowodowa\'b3o w\'b3a\'9cnie powstanie teorii kwant\'f3w, w kt\'f3rej wykrystalizowa\'b3y si\'ea ostatecznie i skupi
\'b3y no\-we idee fizyki atomowej. Innym jeszcze aspektem tej dziedziny nauki wsp\'f3\'b3czesnej, odgrywaj\'b9cym nader istotn\'b9 rol\'ea, jest pos\'b3ugiwanie si\'ea niezwykle skompli\-kowanym wyposa\'bfeniem technicznym niezb\'ea
dnym do prowadzenia fizycznych bada\'f1 nad zjawiskami mikro-\'9cwiata. Jednak\'bfe, je\'9cli chodzi o technik\'ea do\'9cwiadczaln\'b9 fizyki j\'b9drowej, to polega ona na stosowaniu niezwykle udoskonalonej, lecz tej samej metody bada\'f1, kt\'f3ra wa\-
runkowa\'b3a rozw\'f3j nauki nowo\'bfytnej od czas\'f3w Huyghensa, Volty czy te\'bf Faradaya. Zupe\'b3nie podobnie, onie\-\'9cmielaj\'b9co trudny aparat matematyczny niekt\'f3rych dzia\'b3\'f3w teorii kwant\'f3w mo\'bfna traktowa\'e6 jako ostatecz\-
ny wynik rozwoju metod, kt\'f3rymi pos\'b3ugiwali si\'ea New\-ton, Gauss i Maxwell. Natomiast zmiana sensu poj\'eacia rzeczywisto\'9cci spowodowana przez mechanik\'ea kwanto\-w\'b9 nie jest skutkiem kontynuacji dawnych idei; wyda\-je si\'ea, \'bfe
 jest ona zmian\'b9 prze\'b3omow\'b9, kt\'f3ra naruszy\'b3a dotychczasow\'b9 struktur\'ea nauki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z tego wzgl\'eadu pierwszy rozdzia\'b3 ksi\'b9\'bfki po\'9cwi\'eacony zosta\'b3 analizie historycznego rozwoju teorii kwant\'f3w.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 \page }{{\*\bkmkstart _Toc13452052}{\*\bkmkstart _Toc13452123}
{\*\bkmkstart _Toc13452276}II. HISTORIA TEORII KWANT\'d3W{\*\bkmkend _Toc13452052}{\*\bkmkend _Toc13452123}{\*\bkmkend _Toc13452276}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Powstanie teorii kwant\'f3w jest zwi\'b9zane z badaniami nad dobrze znanym zjawiskiem, kt\'f3rym nie zajmuje si\'ea \'bfaden z centralnych dzia
\'b3\'f3w fizyki atomowej. Ka\'bfda pr\'f3bka materii, gdy jest ogrzewana, roz\'bfarza si\'ea, naj\-pierw do czerwono\'9cci, p\'f3\'9fniej za\'9c, w wy\'bfszej tempera\-turze, do bia\'b3o\'9cci. Barwa silnie ogrzanego cia\'b3a w nie\-
znacznej  tylko  mierze zale\'bfy od  rodzaju  substancji, a w przypadku cia\'b3a czarnego zale\'bfy wy\'b3\'b9cznie od tem\-peratury. Tote\'bf promieniowanie cia\'b3a czarnego w wy\-sokiej temperaturze stanowi obiecuj\'b9cy obiekt bada\'f1
 fizycznych. Jest to nieskomplikowane zjawisko, kt\'f3re powinno by\'e6 \'b3atwo wyt\'b3umaczone na podstawie znanych praw promieniowania i praw zjawisk cieplnych. W ko\'f1\-cu dziewi\'eatnastego stulecia lord Rayleigh i Jeans pr\'f3\-bowali je wyt\'b3
umaczy\'e6 w taki w\'b3a\'9cnie spos\'f3b; pr\'f3ba jednak\'bfe nie powiod\'b3a si\'ea, przy czym ujawni\'b3y si\'ea trud\-no\'9cci natury zasadniczej. Nie jest rzecz\'b9 mo\'bfliw\'b9 przed\-stawi\'e6 je tutaj w spos\'f3b przyst\'eapny. Dlatego te\'bf
 zado\-woli\'e6 si\'ea musimy stwierdzeniem, \'bfe stosowanie praw fizycznych znanych w owym czasie nie doprowadzi\'b3o do zadowalaj\'b9cych wynik\'f3w. Kiedy w 1895 roku Pianek zaj\'b9\'b3 si\'ea tym zagadnieniem, spr\'f3bowa\'b3 je potraktowa\'e6
 raczej jako problem promieniuj\'b9cego atomu ni\'bf problem promieniowania. Takie uj\'eacie nie usun\'ea\'b3o \'bfadnych trudno\'9cci, upro\'9cci\'b3o jednak interpretacj\'ea fakt\'f3w do\'9cwiad\-czalnych. W tym w\'b3a\'9c
nie okresie, latem 1900 roku, Kurlbaum i Rubens przeprowadzili w Berlinie bardzo do\-k\'b3adne pomiary widma promieniowania cieplnego. Kie\-dy Pianek dowiedzia\'b3 si\'ea o wynikach tych pomiar\'f3w, spr\'f3bowa\'b3 je wyrazi\'e6 za pomoc\'b9
 prostych wzor\'f3w ma\-tematycznych, kt\'f3re wydawa\'b3y si\'ea zgodne z wynikiem jego w\'b3asnych bada\'f1 dotycz\'b9cych zale\'bfno\'9cci mi\'eadzy cie\-p\'b3em i promieniowaniem. Pewnego dnia, goszcz\'b9c u Plancka, Rubens por\'f3wnywa\'b3 wsp\'f3
lnie z nim wyniki ostatnich swych pomiar\'f3w z wzorem proponowanym przez Plancka. Okaza\'b3o si\'ea, \'bfe wz\'f3r jest ca\'b3kowicie }{\i\fs24\cf1 zgod\-ny z }{\f32\fs24\cf1 danymi do\'9cwiadcze\'f1. W ten spos\'f3b zosta\'b3
o odkryte prawo Plancka, prawo promieniowania cieplnego }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{
\lang1031\langfe1045\langnp1031  }{\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031  Por. M. Planck, }{\i\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 Zur Geschichte der Auffindung des physi\-kalischen Wirkungsquantums, }{\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 \'93
Naturwissenschaften", 31 (1943), s. 153 oraz Max von Laue, }{\i\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 Historia fizyki, }{\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 Warszawa 1960, s. 202\emdash 205 }{\i\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 
(przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1 .
\par }{\f32\fs24\cf1 By\'b3 to jednak dopiero pocz\'b9tek intensywnych bada\'f1 teoretycznych, kt\'f3re podj\'b9\'b3 Pianek. Nale\'bfa\'b3o poda\'e6 w\'b3a\-\'9cciw\'b9 interpretacj\'ea fizyczn\'b9 nowego wzoru. Wobec tego, \'bfe na podstawie swych wcze\'9c
niejszych prac Pianek \'b3atwo m\'f3g\'b3 prze\'b3o\'bfy\'e6 sw\'f3j wz\'f3r na twierdzenie o promieniu\-j\'b9cym atomie (o tak zwanym oscylatorze), to wkr\'f3tce ju\'bf musia\'b3 zauwa\'bfy\'e6, \'bfe z wzoru tego wynika, i\'bf oscylator mo\'bfe emitowa
\'e6 energi\'ea jedynie kwantami, a wi\'eac w spos\'f3b nieci\'b9g\'b3y. Wniosek ten by\'b3 tak zaskakuj\'b9cy i tak r\'f3\'bfni\'b3 si\'ea od wszystkiego, co wiedziano dotychczas z fizyki klasycznej, \'bfe Pianek z pewno\'9cci\'b9 nie m\'f3g\'b3 na\-
tychmiast uzna\'e6 go za s\'b3uszny. Jednak\'bfe w ci\'b9gu lata 1900 roku, lata, podczas kt\'f3rego pracowa\'b3 niezwykle in\-tensywnie, przekona\'b3 si\'ea on ostatecznie, \'bfe wniosek ten narzuca si\'ea nieuchronnie. Syn Plancka opowiada\'b3, \'bf
e pewnego dnia podczas d\'b3ugiego spaceru w Grunewald - lesie na przedmie\'9cciu Berlina - ojciec m\'f3wi\'b3 mu}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 o swych nowych koncepcjach. Podczas tego spaceru Pianek zwierzy\'b3 si\'ea, i\'bf czuje, \'bfe dokona\'b3
 odkrycia pier\-wszorz\'eadnej wagi, kt\'f3re, by\'e6 mo\'bfe, da si\'ea por\'f3wna\'e6 je\-dynie z odkryciami Newtona. Tak wi\'eac musia\'b3 on ju\'bf w\'f3wczas zdawa\'e6 sobie spraw\'ea, \'bfe jego wz\'f3
r dotyczy podstaw naszego sposobu opisywania przyrody i \'bfe pew\-nego dnia podstawy te ulegn\'b9 modyfikacji i przybior\'b9 now\'b9, dotychczas nie znan\'b9 posta\'e6. Pianek - uczony o konserwatywnych pogl\'b9dach - bynajmniej nie by\'b3
 zadowolony z takich konsekwencji swego odkrycia; nie\-mniej w grudniu 1900 roku opublikowa\'b3 sw\'b9 hipotez\'ea kwantow\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pogl\'b9d, kt\'f3ry g\'b3osi\'b3, \'bfe energia mo\'bfe by\'e6 poch\'b3aniana i emitowana jedynie kwantami, w spos\'f3b nieci\'b9g\'b3y, by\'b3 ca\'b3kowicie nowy i zupe\'b3nie si\'ea nie mie\'9cci\'b3
 w ramach tradycyjnych koncepcji fizycznych. Podj\'eata przez Plancka pr\'f3ba pogodzenia nowej hipotezy z poprzednio odkrytymi prawami promieniowania spe\'b3z\'b3a na niczym, nie uda\'b3o mu si\'ea bowiem usun\'b9\'e6 pewnych sprzeczno\'9cci o zasadni
czym charakterze. Min\'b9\'e6 jednak\'bfe musia\'b3o a\'bf pi\'ea\'e6 lat, zanim zdo\'b3ano uczyni\'e6 nast\'eapny krok w nowym kierunku.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W\'f3wczas w\'b3a\'9cnie m\'b3ody Albert Einstein, rewolucyjny geniusz w\'9cr\'f3d fizyk\'f3w, odwa\'bfy\'b3 si\'ea odej\'9c\'e6 jeszcze dalej od starych teorii. Istnia\'b3y dwa zagadnienia, do kt\'f3rych rozwi\'b9zania m\'f3g\'b3
 on zastosowa\'e6 nowe idee. Jednym z nich by\'b3o zagadnienie tak zwanego zjawiska fotoelektrycznego - emisji elektron\'f3w z metali pod wp\'b3ywem promieniowania \'9cwietlnego. Do\'9cwiadczenia, w szczeg\'f3l\-no\'9cci do\'9cwiadczenia Lenarda, wykaza
\'b3y, \'bfe energia emi\-towanego elektronu nie zale\'bfy od nat\'ea\'bfenia promienio\-wania \'9cwietlnego, lecz wy\'b3\'b9cznie od jego barwy, m\'f3wi\'b9c za\'9c \'9cci\'9clej - od jego cz\'eastotliwo\'9cci. Dotychczasowa teo\-
ria promieniowania nie mog\'b3a wyja\'9cni\'e6 tego faktu. Ein\-stein zdo\'b3a\'b3 wyt\'b3umaczy\'e6 zaobserwowane zjawiska, interpretuj\'b9c w odpowiedni spos\'f3b hipotez\'ea Plancka. In\-terpretacja ta g\'b3osi\'b3a, \'bfe \'9cwiat\'b3o sk\'b3ada si
\'ea z kwant\'f3w energii poruszaj\'b9cych si\'ea w przestrzeni. Zgodnie z za\-\'b3o\'bfeniami hipotezy kwant\'f3w energia kwantu \'9cwietlnego powinna by\'e6 r\'f3wna iloczynowi cz\'eastotliwo\'9cci \'9cwiat\'b3a i sta\'b3ej Plancka.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Drugim zagadnieniem by\'b3 problem ciep\'b3a w\'b3a\'9cciwego cia\'b3 sta\'b3ych.. Warto\'9cci ciep\'b3a w\'b3a\'9cciwego obliczone na podstawie dotychczasowej teorii by\'b3y zgodne z danymi do\'9cwiadcze\'f1 tylko w zakresie wysokic
h temperatur; w zakresie niskich temperatur teoria by\'b3a sprzeczna z}{\i\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 danymi empirii. R\'f3wnie\'bf i w tym przypadku Einstein zdo\'b3a\'b3 wykaza\'e6, \'bfe fakty te staj\'b9 si\'ea zrozumia\'b3e, je\'9cli spr\'ea\'bf
yste drgania atom\'f3w w cia\'b3ach sta\'b3ych zinterpre\-tuje si\'ea na podstawie hipotezy kwant\'f3w. Wyniki obu tych prac Einsteina by\'b3y wielkim krokiem naprz\'f3d, do\-wodzi\'b3y bowiem, \'bfe kwant dzia\'b3ania - jak nazywaj\'b9 fizycy sta\'b3\'b9
 Plancka - wyst\'eapuje w r\'f3\'bfnych zjawi\-skach, r\'f3wnie\'bf i takich, kt\'f3re bezpo\'9crednio nie maj\'b9 nic wsp\'f3lnego z promieniowaniem cieplnym. \'8cwiadczy\'b3y one jednocze\'9cnie o tym, \'bfe nowa hipoteza ma charakter g\'b3\'ea
boko rewolucyjny: pierwszy z nich prowadzi\'b3 do opi\-su zjawisk \'9cwietlnych w spos\'f3b ca\'b3kowicie odmienny od tradycyjnego opisu opartego na teorii falowej. \'8cwia\-t\'b3o mo\'bfna by\'b3o obecnie traktowa\'e6 b\'b9d\'9f jako fale ele\-
ktromagnetyczne - zgodnie z teori\'b9 Maxwella - b\'b9d\'9f jako szybko poruszaj\'b9ce si\'ea w przestrzeni kwanty \'9cwietlne, czyli porcje energii. Ale czy obydwa te opisy mog\'b9 by\'e6 jednocze\'9cnie s\'b3uszne? Einstein wiedzia\'b3 oczy\-wi\'9ccie, 
\'bfe dobrze znane zjawiska dyfrakcji i interferen\-cji wyja\'9cni\'e6 mo\'bfna jedynie na podstawie teorii falowej; nie m\'f3g\'b3 te\'bf kwestionowa\'e6 istnienia absolutnej sprzecz\-no\'9cci mi\'eadzy hipotez\'b9 kwant\'f3w \'9cwietlnych a teori\'b9 fa
\-low\'b9. Nie podj\'b9\'b3 on pr\'f3by usuni\'eacia sprzeczno\'9cci mi\'ea\-dzy interpretacj\'b9 falow\'b9 i interpretacj\'b9 opart\'b9 na hipotezie kwant\'f3w. Sprzeczno\'9c\'e6 t\'ea traktowa\'b3 po prostu jako co\'9c, co prawdopodobnie zostanie wyt
\'b3umaczone dopiero znacznie p\'f3\'9fniej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Tymczasem do\'9cwiadczenia Becquerela, Curie i Rutherforda w pewnym stopniu wyja\'9cni\'b3y problem budo\-wy atomu. W roku l911 na podstawie swych bada\'f1 nad przenikaniem cz\'b9stek }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 97 \\f "Symbol"
 \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f32\fs24\cf1  [alfa] przez materi\'ea Rutherford opra\-cowa\'b3 s\'b3ynny model atomu. Atom przedstawiony zosta\'b3 jako uk\'b3ad sk\'b3adaj\'b9cy si\'ea z dodatnio na\'b3adowanego j\'b9\-dra, w kt\'f3
rym skupiona jest niemal ca\'b3a masa atomu, i z elektron\'f3w, kr\'b9\'bf\'b9cych wok\'f3\'b3 niego jak planety wo\-k\'f3\'b3 S\'b3o\'f1ca. Powstawanie wi\'b9za\'f1 chemicznych miedzy atomami r\'f3\'bfnych pierwiastk\'f3w potraktowano jako wy\-
nik wzajemnego oddzia\'b3ywania zewn\'eatrznych elektro\-n\'f3w tych atom\'f3w. J\'b9dro nie ma bezpo\'9credniego wp\'b3y\-wu na wi\'b9zania chemiczne. Chemiczne w\'b3asno\'9cci ato\-m\'f3w }{\i\f32\fs24\cf1 zale\'bf\'b9 }{\f32\fs24\cf1 od j\'b9dra w spos
\'f3b po\'9credni, wskutek tego, \'bfe jego \'b3adunek decyduje o ilo\'9cci elektron\'f3w w nie zjonizowanym atomie. Model ten pocz\'b9tkowo nie wyja\'9cnia\'b3 jednej z najbardziej charakterystycznych w\'b3asno\'9cci ato\-
mu, a mianowicie jego niezmiernej trwa\'b3o\'9cci. \'afaden uk\'b3ad planetarny, kt\'f3ry porusza si\'ea zgodnie z prawami Newtona, nie mo\'bfe powr\'f3ci\'e6 do stanu wyj\'9cciowego po zderzeniu z innym tego rodzaju uk\'b3adem. Natomiast atom, np. w\'ea
gla, pozostaje atomem w\'eagla, niezale\'bfnie od zderze\'f1 i oddzia\'b3ywa\'f1, kt\'f3rym ulega podczas reakcji chemicznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W roku 1913 Bohr, opieraj\'b9c si\'ea na hipotezie kwan\-t\'f3w, sformu\'b3owanej przez Plancka, wyt\'b3umaczy\'b3 t\'ea nie\-zwyk\'b3\'b9 trwa\'b3o\'9c\'e6 atomu. Je\'9cli energia atomu mo\'bfe si\'ea zmienia\'e6 jedynie w spos\'f3b nieci
\'b9g\'b3y - to wynika st\'b9d nieuchronnie, \'bfe atom mo\'bfe znajdowa\'e6 si\'ea jedynie w dy\-skretnych stanach stacjonarnych, z kt\'f3rych stan odpo\-wiadaj\'b9cy najmniejszej energii jest jego stanem nor\-
malnym. Dlatego atom poddany jakiemukolwiek oddzia\'b3ywaniu powr\'f3ci ostatecznie do swego normalnego stanu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dzi\'eaki zastosowaniu teorii kwant\'f3w do konstruowa\-nia modelu atomu Bohr zdo\'b3a\'b3 nie tylko wyja\'9cni\'e6 fakt trwa\'b3o\'9cci atom\'f3w, lecz r\'f3wnie\'bf poda\'e6 dla niekt\'f3rych prostszych przypadk\'f3w teoretyczne wyt\'b3
umaczenie cha\-rakteru liniowego widma promieniowania emitowanego przez atomy wzbudzone wskutek dzia\'b3ania ciep\'b3a lub wy\'b3adowa\'f1 elektrycznych. Jego teoria by\'b3a oparta na prawach mechaniki klasycznej - zgodnie z kt\'f3rymi mia\'b3y si\'ea
 porusza\'e6 elektrony po orbicie - oraz na pew\-nych warunkach kwantowych, nak\'b3adaj\'b9cych ograni\-czenia na ruch elektron\'f3w i wyznaczaj\'b9cych stacjonar\-ne stany uk\'b3adu. \'8ccis\'b3e matematyczne sformu\'b3owanie tych warunk\'f3w poda\'b3 p
\'f3\'9fniej Sommerfeld. Bohr \'9cwiet\-nie zdawa\'b3 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe owe warunki naru\-szaj\'b9 w pewnym stopniu wewn\'eatrzn\'b9 zwarto\'9c\'e6 mecha\-niki newtonowskiej. Na podstawie teorii Bohra mo\'bfna obliczy\'e6 cz\'eastotliwo\'9c
\'e6 promieniowania emitowanego przez najprostszy atom - atom wodoru, przy czym wy\-nik okazuje si\'ea ca\'b3kowicie zgodny z do\'9cwiadczeniem. Uzyskane warto\'9cci r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea jednak od cz\'easto\'9cci orbi\-
talnych oraz ich harmonicznych dla elektron\'f3w obraca\-j\'b9cych si\'ea wok\'f3\'b3 j\'b9dra i fakt ten by\'b3 dodatkowym \'9cwia\-dectwem tego, \'bfe teoria zawiera\'b3a ca\'b3y szereg sprzecz\-no\'9cci. Zawiera\'b3a ona jednak r\'f3wnie\'bf istotn\'b9
 cz\'ea\'9c\'e6 praw\-dy. Podawa\'b3a jako\'9cciowe wyt\'b3umaczenie chemicznych w\'b3asno\'9cci atom\'f3w oraz w\'b3asno\'9cci widm liniowych. Do\-\'9cwiadczenia Francka i Hertza oraz Sterna i Gerlacha potwierdzi\'b3y istnienie dy}{\fs24\cf1 
skretnych stan\'f3w stacjonar\-nych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Teoria Bohra da\'b3a pocz\'b9tek nowemu kierunkowi ba\-da\'f1. Wielk\'b9 ilo\'9c\'e6 empirycznych danych z dziedziny spe\-ktroskopii, nagromadzonych w ci\'b9gu ubieg\'b3ych dziesi\'ea\-cioleci, mo\'bfna by\'b3o obecnie wyzyska\'e6
 do badania dziwnych praw kwantowych, kt\'f3rym podlegaj\'b9 ruchy elek\-tron\'f3w w atomie. Do tego samego celu mo\'bfna by\'b3o wy\-zyska\'e6 r\'f3wnie\'bf dane rozmaitych do\'9cwiadcze\'f1 chemicz\-nych. Maj\'b9
c do czynienia z tego rodzaju problemami, fizycy nauczyli si\'ea prawid\'b3owo formu\'b3owa\'e6 swe proble\-my; w\'b3a\'9cciwe za\'9c postawienie zagadnienia cz\'easto ozna\-cza przebycie wi\'eakszej cz\'ea\'9cci drogi, kt\'f3ra nas dzieli od jego rozwi
\'b9zania.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jakie\'bf to by\'b3y problemy? W gruncie rzeczy wszystkie one by\'b3y zwi\'b9zane z zaskakuj\'b9cymi sprzeczno\'9cciami mi\'eadzy wynikami r\'f3\'bfnych do\'9cwiadcze\'f1. Jak\'bfe to jest mo\'bfliwe, by to samo promieniowanie, kt\'f3
re ma charak\-ter falowy, o czym niezbicie \'9cwiadcz\'b9 zjawiska inter\-ferencji, wywo\'b3ywa\'b3o r\'f3wnie\'bf zjawisko fotoelektryczne, a wi\'eac sk\'b3ada\'b3o si\'ea z cz\'b9stek? Jak\'bfe to jest mo\'bfliwe, by cz\'easto\'9c\'e6 obrot\'f3
w elektron\'f3w wok\'f3\'b3 j\'b9dra nie zgadza\'b3a si\'ea z cz\'eastotliwo\'9cci\'b9 emitowanego promieniowania? Czy \'9cwiadczy to o tym, \'bfe elektrony nie kr\'b9\'bf\'b9 po orbitach? Je\'bfeli za\'9c koncepcja orbit elektronowych jest nies\'b3usz\-
na, to co si\'ea dzieje z elektronem wewn\'b9trz atomu? Ruch elektron\'f3w mo\'bfna obserwowa\'e6 w komorze Wilsona: cza\-sami elektrony ulegaj\'b9 wybiciu z atom\'f3w. Dlaczego wi\'eac nie mia\'b3yby one porusza\'e6 si\'ea r\'f3wnie\'bf wewn\'b9trz atom
\'f3w? Co prawda, mo\'bfna sobie wyobrazi\'e6, \'bfe gdy atom znajduje si\'ea w stanie normalnym, czyli w stanie, kt\'f3remu odpowiada najni\'bfsza energia, to elektrony mo\-g\'b9 pozostawa\'e6 w stanie spoczynku. Istniej\'b9 jednak\'bf
e inne stany energetyczne atom\'f3w, w kt\'f3rych pow\'b3oki elektronowe maj\'b9 momenty p\'eadu. W przypadku tego rodzaju stan\'f3w elektrony na pewno nie mog\'b9 pozosta\-wa\'e6 w spoczynku. Podobne przyk\'b3ady mo\'bfna mno\'bfy\'e6. Przekonywano si
\'ea ustawicznie, \'bfe pr\'f3by opisania zja\-wisk mikro\'9cwiata w terminach fizyki klasycznej pro\-wadz\'b9 do sprzeczno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W pierwszej po\'b3owie lat dwudziestych fizycy stopniowo przyzwyczaili si\'ea do tych sprzeczno\'9cci. Zorientowali si\'ea ju\'bf z grubsza, gdzie i kiedy nale\'bfy si\'ea ich spodziewa\'e6, i nauczyli si\'ea przezwyci\'ea\'bfa\'e6 trudno
\'9cci z nimi zwi\'b9zane. Wiedzieli ju\'bf, jak nale\'bfy prawid\'b3owo opisywa\'e6 zjawiska atomowe, z kt\'f3rymi mieli do czynienia w poszczeg\'f3l\-nych eksperymentach. Nie wystarcza\'b3o to wprawdzie do stworzenia sp\'f3jnego, og\'f3
lnego opisu przebiegu pro\-ces\'f3w kwantowych, niemniej jednak wp\'b3ywa\'b3o na zmia\-n\'ea sposobu my\'9clenia fizyk\'f3w; stopniowo wnikali oni w ducha nowej teorii. Tote\'bf ju\'bf przed uzyskaniem sp\'f3j\-nego sformu\'b3owania teorii kwant\'f3
w umiano mniej lub bardziej dok\'b3adnie przewidywa\'e6 wyniki poszczeg\'f3lnych do\'9cwiadcze\'f1.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Cz\'easto dyskutowano nad tak zwanymi eksperymenta\-mi my\'9clowymi. Ich celem jest udzielanie odpowiedzi na pewne nader istotne pytania - niezale\'bfnie od tego, czy aktualnie potrafi si\'ea przeprowadzi\'e6 rzeczywiste do\-\'9c
wiadczenia odpowiadaj\'b9ce tym eksperymentom my\'9clo\-wym. Jest bez w\'b9tpienia rzecz\'b9 wa\'bfn\'b9, by do\'9cwiadcze\-nia te zasadniczo mo\'bfna by\'b3o zrealizowa\'e6; ich technika mo\'bfe by\'e6 jednak wielce skomplikowana. Eksperymenty my\'9c
lowe okaza\'b3y si\'ea niezwykle pomocne w wyja\'9cnieniu niekt\'f3rych zagadnie\'f1. W przypadkach, gdy fizycy nie byli zgodni co do wynik\'f3w tych lub innych eksperymen\-t\'f3w tego rodzaju, cz\'easto udawa\'b3o si\'ea obmy\'9cle\'e6 inne, po\-
dobne, lecz prostsze, kt\'f3re faktycznie mo\'bfna by\'b3o prze\-prowadzi\'e6 i kt\'f3re w istotny spos\'f3b przyczynia\'b3y si\'ea do wyja\'9cnienia szeregu problem\'f3w zwi\'b9zanych z teori\'b9 kwant\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Najdziwniejszym zjawiskiem by\'b3o to, \'bfe \'f3w proces wyja\'9cniania nie usuwa\'b3 paradoks\'f3w teorii kwant\'f3w. Wr\'eacz przeciwnie, stawa\'b3y si\'ea one coraz wyra\'9fniejsze i coraz bardziej zdumiewaj\'b9ce. Znane jest na przyk
\'b3ad do\'9cwiadczenie Comptona, polegaj\'b9ce na rozpraszaniu promieni Roentgena. Z wcze\'9cniejszych do\'9cwiadcze\'f1 nad interferencj\'b9 \'9cwiat\'b3a rozproszonego jasno wynika\'b3o, \'bfe mechanizm tego zjawiska jest nast\'eapuj\'b9cy: padaj\'b9
ce fale elektromagnetyczne powoduj\'b9 drgania elektronu, kt\'f3\-rych cz\'eastotliwo\'9c\'e6 jest r\'f3wna cz\'eastotliwo\'9cci padaj\'b9cego promieniowania; drgaj\'b9cy elektron emituje fal\'ea kulist\'b9 o tej samej cz\'eastotliwo\'9cci i w ten spos
\'f3b powstaje \'9cwia\-t\'b3o rozproszone. Jednak\'bfe w roku 1923 Compton stwier\-dzi\'b3, \'bfe cz\'eastotliwo\'9c\'e6 rozproszonych promieni rentgenowskich r\'f3\'bfni si\'ea od cz\'eastotliwo\'9cci promieni padaj\'b9\-cych. Mo\'bfna to wyt\'b3umaczy
\'e6 zak\'b3adaj\'b9c, \'bfe rozproszenie zachodzi wskutek zderzenia kwantu \'9cwietlnego z elek\-tronem. W wyniku zderzenia zmienia si\'ea energia kwan\-tu \'9cwietlnego, skoro za\'9c energia ta jest r\'f3wna iloczyno\-wi cz\'eastotliwo\'9cci i sta\'b3
ej Plancka, to musi ulec zmianie r\'f3wnie\'bf cz\'eastotliwo\'9c\'e6. Ale gdzie\'bf si\'ea podzia\'b3a w tej in\-terpretacji fala \'9cwiat\'b3a? Dwa do\'9cwiadczenia - to do\-\'9cwiadczenie, podczas kt\'f3rego zachodzi interferencja, oraz to, w kt\'f3
rym ma si\'ea do czynienia z rozproszeniem i zmian\'b9 cz\'eastotliwo\'9cci \'9cwiat\'b3a - wymaga\'b3y tak r\'f3\'bf\-nych, tak sprzecznych interpretacji, \'bfe stworzenie ja\-kiejkolwiek interpretacji kompromisowej wydawa\'b3o si\'ea rzecz\'b9 niemo\'bf
liw\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W tym okresie wielu fizyk\'f3w by\'b3o ju\'bf przekonanych, \'bfe te oczywiste sprzeczno\'9cci s\'b9 zwi\'b9zane z wewn\'eatrz\-n\'b9 natur\'b9 fizyki atomowej. Z tego w\'b3a\'9cnie wzgl\'eadu, w roku 1924 we Francji, de Broglie podj\'b9
\'b3 pr\'f3b\'ea roz\-szerzenia koncepcji dualizmu falowo-korpuskularnego - obj\'eacia ni\'b9 r\'f3wnie\'bf elementarnych cz\'b9stek ma\-terii, przede wszystkim elektron\'f3w. Wykaza\'b3 on, \'bfe po\-ruszaj\'b9cemu si\'ea elektronowi powinna odpowiada
\'e6 pew\-nego rodzaju fala materii, zupe\'b3nie tak samo jak poru\-szaj\'b9cemu si\'ea kwantowi \'9cwietlnemu odpowiada fala \'9cwietlna. W tym czasie nie by\'b3o jeszcze jasne, jaki sens w tym przypadku ma termin \'93odpowiada\'e6
". De Broglie zaproponowa\'b3, aby warunki kwantowe wyst\'eapuj\'b9ce w teorii Bohra wyt\'b3umaczy\'e6 za pomoc\'b9 koncepcji fal materii. Fala poruszaj\'b9ca si\'ea wok\'f3\'b3 j\'b9dra mo\'bfe by\'e6 ze-wzgl\'ead\'f3w geometrycznych jedynie fal\'b9
 stacjonarn\'b9, d\'b3ugo\'9c\'e6 za\'9c orbity musi by\'e6 ca\'b3kowit\'b9 wielokrotno\'9cci\'b9 d\'b3ugo\'9cci fali. W ten spos\'f3b de Broglie powi\'b9za\'b3 warun\-ki kwantowe, kt\'f3re w mechanice elektronu by\'b3
y obcym elementem - z dualizmem falowo-korpuskularnym. Trzeba by\'b3o uzna\'e6, \'bfe wyst\'eapuj\'b9ca w teorii Bohra nie\-zgodno\'9c\'e6 mi\'eadzy obliczon\'b9 cz\'eastotliwo\'9cci\'b9 obiegu elek\-tron\'f3w a cz\'eastotliwo\'9cci\'b9
 emitowanego promieniowania \'9cwiadczy o ograniczeniu stosowalno\'9cci poj\'eacia orbity elektronowej. Poj\'eacie to od samego pocz\'b9tku budzi\'b3o pewne w\'b9tpliwo\'9cci. Niemniej jednak na wy\'bfszych orbi\-tach, a wi\'eac w du\'bfych odleg\'b3o\'9c
ciach od j\'b9dra, elektrony powinny si\'ea porusza\'e6 w taki sam spos\'f3b, jak w komorze Wilsona. W tym przypadku mo\'bfna wi\'eac m\'f3wi\'e6 o orbi\-tach elektronowych. Wielce pomy\'9clna okoliczno\'9cci\'b9 by\'b3 tu fakt, \'bfe dla wy\'bf
szych orbit cz\'eastotliwo\'9cci emitowa\-nego promieniowania maj\'b9 warto\'9cci zbli\'bfone do cz\'easto\-\'9cci orbitalnej i jej wy\'bfszych harmonicznych. Ju\'bf w swych pierwszych publikacjach Bohr wskazywa\'b3 na to, \'bfe nat\'ea\'bf
enia linii widma zbli\'bfaj\'b9 si\'ea do nat\'ea\'bfe\'f1 pro\-mieniowania odpowiadaj\'b9cych poszczeg\'f3lnym harmo\-nicznym. Ta zasada korespondencji okaza\'b3a si\'ea wielce u\'bfyteczna przy przybli\'bfonym obliczaniu nat\'ea\'bfe\'f1
 linii widma. Zdawa\'b3o to si\'ea \'9cwiadczy\'e6 o tym, \'bfe teoria Bohra daje jako\'9cciowy, nie za\'9c ilo\'9cciowy opis tego, co si\'ea dzie\-je wewn\'b9trz atomu, i \'bfe warunki kwantowe wyra\'bfaj\'b9 w spos\'f3b jako\'9c
ciowy pewne nowe cechy zachowania si\'ea materii i zwi\'b9zane s\'b9 z dualizmem falowo-korpuskular\-nym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'8ccis\'b3e, matematyczne sformu\'b3owanie teorii kwant\'f3w powsta\'b3o w wyniku rozwoju dw\'f3ch r\'f3\'bfnych kierunk\'f3w bada\'f1. Punktem wyj\'9ccia pierwszego kierunku by\'b3a za\-sada korespondencji Bohra. Tutaj nale\'bfa\'b3
o w zasadzie zrezygnowa\'e6 z poj\'eacia orbity elektronowej i stosowa\'e6 je co najwy\'bfej w granicznych przypadkach wielkich liczb kwantowych, czyli - innymi s\'b3owy - wielkich orbit. W tych bowiem przypadkach cz\'eastotliwo\'9c\'e6 i na\-t\'ea\'bf
enie emitowanego promieniowania pozwalaj\'b9 stwo\-rzy\'e6 obraz orbity elektronowej; reprezentuje j\'b9 to, co matematycy nazywaj\'b9 rozwini\'eaciem Fouriera. Wynika\'b3o st\'b9d, \'bfe prawa mechaniczne nale\'bfy zapisywa\'e6 w postaci r\'f3wna\'f1, kt
\'f3rych zmiennymi nie s\'b9 po\'b3o\'bfenia i pr\'eadko\'9cci elektron\'f3w, lecz cz\'eastotliwo\'9cci i amplitudy sk\'b3adowych harmonicznych ich rozwini\'eacia fourierowskiego. Mo\'bfna by\'b3o mie\'e6 nadzieje, \'bfe bior\'b9c takie r\'f3
wnania za punkt wyj\'9ccia i zmieniaj\'b9c je tylko nieznacznie, uzyska si\'ea stosunki tych wielko\'9cci, kt\'f3re odpowiadaj\'b9 cz\'eastotli\-wo\'9cci i nat\'ea\'bfeniu emitowanego promieniowania, nawet w przypadku ma\'b3ych orbit i podstawowych stan
\'f3w ato\-m\'f3w. Obecnie plan ten m\'f3g\'b3 ju\'bf by\'e6 zrealizowany. La\-tem 1925 roku powsta\'b3 aparat matematyczny tak zwanej mechaniki macierzowej albo - bardziej og\'f3lnie - me\-chaniki kwantowej. R\'f3wnania ruchu mechaniki Newto\-na zast\'b9
piono podobnymi r\'f3wnaniami rachunku macie\-rzy. Zaskakuj\'b9ce by\'b3o to, \'bfe wiele wniosk\'f3w wysnu\-tych z mechaniki newtonowskiej, takich na przyk\'b3ad, jak prawo zachowania energii itd., mo\'bfna by\'b3o wypro\-wadzi\'e6 r\'f3wnie\'bf
 z nowego schematu. P\'f3\'9fniejsze badania Borna, Jordana i Diraca wykaza\'b3y, \'bfe macierze przed\-stawiaj\'b9ce po\'b3o\'bfenia i p\'eady elektron\'f3w s\'b9 nie przemienne. Ten ostatni fakt dobitnie \'9cwiadczy\'b3 o istnieniu za\-sadniczej r\'f3
\'bfnicy mi\'eadzy mechanik\'b9 klasyczn\'b9 i kwan\-tow\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Drugi kierunek bada\'f1 by\'b3 zwi\'b9zany z koncepcj\'b9 fali materii sformu\'b3owan\'b9 przez de Broglie'a. Schrodinger usi\'b3owa\'b3 znale\'9f\'e6 r\'f3wnanie falowe dla fal de Broglie'a otaczaj\'b9cych j\'b9dro. Na pocz\'b9
tku 1926 roku uda\'b3o mu si\'ea wyprowadzi\'e6 warto\'9cci energii dla stacjonarnych stan\'f3w atomu wodoru jako \'93warto\'9cci w\'b3asne" r\'f3wnania falo\-wego oraz poda\'e6 og\'f3lne zasady przekszta\'b3cania danego uk\'b3adu klasycznych r\'f3wna\'f1
 ruchu w odpowiednie r\'f3w\-nanie falowe zwi\'b9zane z poj\'eaciem przestrzeni wielowy\-miarowej. P\'f3\'9fniej zdo\'b3a\'b3 on wykaza\'e6, \'bfe aparat for\-malny mechaniki falowej jest matematycznie r\'f3wno\-wa\'bfny opracowanemu wcze\'9c
niej aparatowi mechaniki kwantowej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W ten spos\'f3b uzyskano wreszcie sp\'f3jny aparat mate\-matyczny. Mo\'bfna by\'b3o do niego doj\'9c\'e6 w dwojaki spos\'f3b: b\'b9d\'9f wychodz\'b9c z relacji mi\'eadzy macierzami, b\'b9d\'9f te\'bf z r\'f3wnania falowego. Za jego pomoc
\'b9 mo\'bfna by\'b3o mate\-matycznie wyprowadzi\'e6 poprawne warto\'9cci energii ato\-mu wodoru; po niespe\'b3na roku okaza\'b3o si\'ea, \'bfe to samo mo\'bfna zrobi\'e6 w przypadku atomu helu oraz - co by\'b3o bardziej skomplikowane - atom\'f3w ci\'ea
\'bfszych. Ale w ja\-kim sensie nowy formalizm matematyczny opisywa\'b3 atom? Paradoksy dualizmu falowo-korpuskularnego nie zosta\'b3y rozwi\'b9zane; by\'b3y one gdzie\'9c ukryte w schema\-cie matematycznym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pierwszy krok w kierunku rzeczywistego zrozumienia teorii kwant\'f3w uczynili Bohr, Kramers i Slater w roku 1924. Uczeni ci podj\'eali niezwykle interesuj\'b9c\'b9 pr\'f3b\'ea, usi\'b3owali mianowicie rozwi\'b9za\'e6 sprzeczno\'9c\'e6 mi
\'eadzy kon\-cepcj\'b9 korpuskularn\'b9 i falow\'b9 za pomoc\'b9 poj\'eacia fali prawdopodobie\'f1stwa. Fale elektromagnetyczne potrak\-towali nie jako fale \'93rzeczywiste", lecz jako fale pra\-wdopodobie\'f1stwa; nat\'ea\'bfenie takiej fali w ka\'bf
dym punkcie mia\'b3o okre\'9cla\'e6 prawdopodobie\'f1stwo poch\'b3oni\'ea\-cia lub emisji kwantu \'9cwietlnego przez atom w tym w\'b3a\-\'9cnie punkcie. Z koncepcji tej wynika\'b3o, \'bfe prawa zacho\-wania energii i p\'eadu nie musz\'b9 si\'ea spe\'b3nia
\'e6 w ka\'bfdym \bullet zdarzeniu, \'bfe s\'b9 to jedynie prawa statystyczne, kt\'f3re pozostaj\'b9 w mocy tylko jako pewne ,,\'9crednie statystycz\-ne". Wniosek ten by\'b3 jednak\'bfe nies\'b3uszny, a zwi\'b9zki mi\'ea
dzy falowym i korpuskularnym aspektem promie\-niowania okaza\'b3y si\'ea p\'f3\'9fniej jeszcze bardziej skomp}{\fs24\cf1 li\-kowane.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mimo to w publikacji Bohra, Kramersa i Slatera uja\-wni\'b3 si\'ea pewien istotny rys w\'b3a\'9cciwej interpretacji teorii kwant\'f3w. Poj\'eacie fali prawdopodobie\'f1stwa by\'b3o czym\'9c zgo\'b3
a nowym w fizyce teoretycznej. Prawdopodobie\'f1\-stwo w matematyce albo w mechanice statystycznej wy\-ra\'bfa stopie\'f1 zaawansowania naszej wiedzy o rzeczywi\-stej sytuacji. Nie znamy dostatecznie dok\'b3adnie ruchu r\'eaki rzucaj\'b9cej kostk\'ea
, ruchu, od kt\'f3rego zale\'bfy wynik rzutu, i dlatego m\'f3wimy, \'bfe prawdopodobie\'f1stwo jakie\-go\'9c okre\'9clonego wyniku jest r\'f3wne jednej sz\'f3stej. Na\-tomiast poj\'eacie fali prawdopodobie\'f1stwa Bohra, Kra\-mersa i Slatera wyra\'bfa\'b3
o co\'9c wi\'eacej - wyra\'bfa\'b3o ten\-dencj\'ea do czego\'9c. By\'b3a to ilo\'9cciowa wersja starego arystotelesowskiego poj\'eacia \'93potencji". Wprowadzenie poj\'eacia fali prawdopodobie\'f1stwa oznacza\'b3o uznanie istnienia czego\'9c po\'9c
redniego mi\'eadzy ide\'b9 zdarzenia a rzeczywistym zdarzeniem - pewnej osobliwej real\-no\'9cci fizycznej, zawartej mi\'eadzy mo\'bfliwo\'9cci\'b9 a rzeczy\-wisto\'9cci\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 P\'f3\'9fniej, kiedy aparat matematyczny teorii kwant\'f3w zosta\'b3 ju\'bf stworzony, Born powr\'f3ci\'b3 do koncepcji fal prawdopodobie\'f1stwa. Poda\'b3 on w\'f3wczas \'9ccis\'b3\'b9 defini\-cj\'ea pewnej wielko\'9cci, kt\'f3ra wyst\'ea
puje w aparacie ma\-tematycznym tej teorii i mo\'bfe by\'e6 zinterpretowana jako fala prawdopodobie\'f1stwa. Nie jest to jednak fala tr\'f3j\-wymiarowa, jak np. w o\'9crodku spr\'ea\'bf
ystym lub fala radiowa, lecz fala w wielowymiarowej przestrzeni kon-figuracyjnej, a wi\'eac abstrakcyjna wielko\'9c\'e6 matema\-tyczna.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ale nawet jeszcze wtedy, latem 1926 roku, bynaj\-mniej nie zawsze by\'b3o rzecz\'b9 jasn\'b9, jak nale\'bfy si\'ea po\-s\'b3ugiwa\'e6 aparatem matematycznym, aby opisa\'e6 dan\'b9 sytuacj\'ea do\'9cwiadczaln\'b9. Wprawdzie umiano ju\'bf
 opisy\-wa\'e6 stany stacjonarne atom\'f3w, ale nie wiedziano, w ja\-ki spos\'f3b uj\'b9\'e6 matematycznie o wiele prostsze zjawiska, takie na przyk\'b3ad, jak ruch elektronu w k}{\fs24\cf1 omorze Wilsona.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Latem tego roku Schrodinger wykaza\'b3, \'bfe formalizm mechaniki kwantowej jest matematycznie r\'f3wnowa\'bfny formalizmowi mechaniki falowej, po czym przez pewien czas pr\'f3bowa\'b3 zrezygnowa\'e6 z koncepcji kwant\'f3w i \'93przeskok
\'f3w kwantowych" oraz zast\'b9pi\'e6 elektrony w atomie tr\'f3jwymiarowymi falami materii. Sk\'b3ania\'b3 go do tego poprzednio uzyskany przez niego wynik, kt\'f3ry zdawa\'b3 si\'ea wskazywa\'e6, i\'bf zamiast m\'f3wi\'e6
 o poziomach energetycznych atomu wodoru nale\'bfy m\'f3wi\'e6 po pro\-stu o cz\'eastotliwo\'9cciach w\'b3asnych stacjonarnych fal ma\-terii. W zwi\'b9zku z tym Schrodinger s\'b9dzi\'b3, \'bfe b\'b3\'eadem jest uwa\'bfa\'e6, \'bf
e to, co nazywano poziomami energetycz\-nymi atomu wodoru, dotyczy energii. Jednak\'bfe w trak\-cie dyskusji, kt\'f3re toczy\'b3y si\'ea jesieni\'b9 1926 roku w Ko\-penhadze mi\'eadzy Bohrem, Schrodingerem i kopenhask\'b9 grup\'b9 fizyk\'f3w, rych\'b3o si
\'ea okaza\'b3o, \'bfe taka interpretacja nie wystarcza nawet do wyja\'9cnienia wzoru Plancka na promieniowanie cieplne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24 Po zako\'f1czeniu tych dyskusji przez kilka miesi\'eacy intensywnie badano w Kopenhadze wszystkie problemy zwi\'b9zane z interpretacj\'b9 mechaniki kwantowej; bada\-nia te doprowadzi\'b3y do ca\'b3kowitego i - jak wielu fizy\-k\'f3w s\'b9
dzi - zadowalaj\'b9cego wyja\'9cnienia sytuacji. Nie by\'b3o to jednak rozwi\'b9zanie, kt\'f3re by\'b3o \'b3atwo przyj\'b9\'e6. Przypominam sobie wielogodzinne, przeci\'b9gaj\'b9ce si\'ea do p\'f3\'9fnej nocy dyskusje z Bohrem, kt\'f3re doprowadza\'b3
y nas niemal do rozpaczy. Ilekro\'e6 po zako\'f1czonej dysku\-sji samotnie spacerowa\'b3em w pobliskim parku, nie\-zmiennie zadawa\'b3em sobie pytanie: czy przyroda mo\'bfe by\'e6 rzeczywi\'9ccie a\'bf tak absurdalna, jak si\'ea}{\fs24  to nam wy}{
\f32\fs24\cf1 daje,  gdy rozwa\'bfamy wyniki  do\'9cwiadczalnych  bada\'f1 zjawisk atomowych?}{\fs24 
\par }\pard \ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Ostateczne rozwi\'b9zanie uzyskano w dwojaki spos\'f3b. Jeden z nich polega\'b3 na odwr\'f3ceniu zagadnienia. }{\i\fs24\cf1 Za\-miast }{
\f32\fs24\cf1 pyta\'e6: Jak opisa\'e6 dan\'b9 sytuacj\'ea do\'9cwiadczaln\'b9, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea znanym schematem matematycznym? - postawiono pytanie: \'93Czy prawd\'b9 jest, \'bfe w przyrodzie mog\'b9 si\'ea }{\i\f32\fs24\cf1 zdarza\'e6 }{
\f32\fs24\cf1 tylko takie sytuacje  do\'9cwiadczalne, kt\'f3re mo\'bfna opisa\'e6 matematycznie?" }{\i\f32\fs24\cf1 Za\'b3o\'bfenie, }{\f32\fs24\cf1 \'bfe tak jest rzeczywi\'9ccie, prowadzi do tezy o ograniczonej sto\-sowalno\'9cci pewnych poj\'ea\'e6, kt
\'f3re od czas\'f3w Newtona by\'b3y podstaw\'b9 fizyki klasycznej. Mo\'bfna m\'f3wi\'e6 o po\'b3o\-\'bfeniu i o pr\'eadko\'9cci elektronu oraz - tak jak w mecha\-nice klasycznej - obserwowa\'e6 je i mierzy\'e6. Ale jedno\-czesne, dowolnie dok\'b3adne okre
\'9clenie obydwu jest nie\-mo\'bfliwe. Iloczyn niedok\'b3adno\'9cci tych dw\'f3ch pomiar\'f3w okazuje si\'ea nie mniejszy ni\'bf sta\'b3a Plancka podzielona przez mas\'ea cz\'b9stki. Podobne zale\'bfno\'9cci mo\'bfna wypro\-wadzi\'e6 r\'f3wnie\'bf
 dla innych sytuacji do\'9cwiadczalnych. Nazywa si\'ea je zazwyczaj relacjami nieoznaczono\'9cci b\'b9d\'9f stosuje si\'ea termin ,,zasada nieokre\'9clono\'9cci". Przeko\-nano si\'ea, \'bfe stare poj\'eacia ,,pasuj\'b9" do przyrody jedynie w przybli\'bf
eniu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Drugi spos\'f3b doj\'9ccia do rozwi\'b9zania by\'b3 zwi\'b9zany z koncepcj\'b9 komplementarno\'9cci wysuni\'eata przez Bchra. Schrodinger przedstawi\'b3 atom jako uk\'b3ad sk\'b3adaj\'b9cy si\'ea nie z j\'b9dra i z elektron\'f3w, lecz z j
\'b9dra i z fal materii. Nie ulega\'b3o w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe idea fal materii r\'f3wnie\'bf za\-wiera ziarno prawdy. Bohr traktowa\'b3 dwa opisy - fa\-lowy i korpuskularny - jako komplementarne, uzupe\'b3\-niaj\'b9ce si\'ea opisy tej samej rzeczywisto
\'9cci; uzna\'b3 on. \'bfe ka\'bfdy z nich mo\'bfe by\'e6 tylko cz\'ea\'9cciowo prawdziwy. Trzeba przyj\'b9\'e6, \'bfe istniej\'b9 granice stosowalno\'9cci zar\'f3w\-no poj\'eacia fali, jak i poj\'eacia cz\'b9stki, w przeciwnym bo\-wiem przypadku nie mo
\'bfna unikn\'b9\'e6 sprzeczno\'9cci. Je\'9cli si\'ea uwzgl\'eadni te ograniczenia, kt\'f3re wynikaj\'b9 z relacji nieoznaczono\'9cci - sprzeczno\'9cci znikn\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W ten spos\'f3b wiosn\'b9 1927 roku uzyskano sp\'f3jn\'b9 in\-terpretacj\'ea teorii kwant\'f3w; nazywa si\'ea j\'b9 cz\'easto inter\-pretacj\'b9 kopenhask\'b9. Zosta\'b3a ona poddana ogniowej pr\'f3bie na kongresie Solvayowskim, kt\'f3
ry odby\'b3 si\'ea w Brukseli jesieni\'b9 1927 roku. Do\'9cwiadczenia, kt\'f3re prowadzi\'b3y do najbardziej k\'b3opotliwych paradoks\'f3w, raz jeszcze wszechstronnie rozpatrzono, nie pomijaj\'b9c \'bfadnych szczeg\'f3\'b3\'f3w; w dyskusji szczeg\'f3
lnie wielk\'b9 rol\'ea odegra\'b3 Einstein. Wynajdywano nowe eksperymenty my\'9clowe, aby wykry\'e6 w tej koncepcji jak\'b9\'9c wewn\'eatrzn\'b9 sprzeczno\'9c\'e6. Okaza\'b3a si\'ea ona jednak sp\'f3jna i wszystko przemawia\'b3o za tym, \'bfe jest r\'f3
wnie\'bf zgodna z do\'9cwiad\-czeniem.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s30\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs24\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32 Interpretacj\'ea kopenhask\'b9 szczeg\'f3\'b3owo om\'f3wimy w rozdziale nast\'ea
pnym. Nale\'bfy podkre\'9cli\'e6, \'bfe od chwili, gdy po raz pierwszy sformu\'b3owano hipotez\'ea o istnieniu kwant\'f3w energii, up\'b3yn\'ea\'b3o ponad \'e6wier\'e6 stulecia, za\-nim rzeczywi\'9ccie zrozumiano prawa teorii kwant\'f3w. \'8cwiadczy\'b3
o to o tym, \'bfe podstawowe poj\'eacia dotycz\'b9ce rzeczywisto\'9cci musia\'b3y ulec wielkim zmianom, aby zdo\-\'b3ano zrozumie\'e6 nowa sytuacj\'ea.
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 \page }{\b\fs28\kerning28 {\*\bkmkstart _Hlt13426000}{\*\bkmkend _Hlt13426000}
III. KOPENHASKA  INTERPRETACJA TEORII KWANT\'d3W
\par }{
\par }{\f32\fs24\cf1 Punktem wyj\'9ccia interpretacji kopenhaskiej jest pa\-radoks. Ka\'bfde do\'9cwiadczenie fizyczne, niezale\'bfnie od tego, czy dotyczy zjawisk \'bfycia codziennego, czy te\'bf mikro\'9cwiata, mo\'bfe by\'e6 opisane wy\'b3\'b9
cznie w terminach fizyki klasycznej. J\'eazyk poj\'ea\'e6 klasycznych jest j\'eazy\-kiem, kt\'f3rym pos\'b3ugujemy si\'ea, gdy opisujemy do\'9cwiad\-czenia oraz ich wyniki. Poj\'ea\'e6 tych nie umiemy i nie mo\'bfemy zast\'b9pi\'e6 innymi. Jednocze\'9c
nie jednak relacje nieoznaczono\'9cci ograniczaj\'b9 zakres stosowalno\'9cci tych poj\'ea\'e6. O ograniczeniu stosowalno\'9cci poj\'ea\'e6 klasycznych musimy pami\'eata\'e6, gdy si\'ea nimi pos\'b3ugujemy; nie potra\-fimy jednak udoskonali\'e6 tych poj
\'ea\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Lepiej zrozumie\'e6 ten paradoks mo\'bfna dzi\'eaki po\-r\'f3wnaniu dw\'f3ch rodzaj\'f3w interpretacji do\'9cwiadcze\'f1: interpretacji opartej na mechanice klasycznej oraz in\-terpretacji opartej na mechanice kwantowej. W mecha\-
nice newtonowskiej punktem wyj\'9ccia mog\'b9 by\'e6 na przyk\'b3ad pomiary po\'b3o\'bfenia i p\'eadu planet, kt\'f3rych ruch zamierzamy zbada\'e6. Wyniki obserwacji przek\'b3ada si\'ea na j\'eazyk matematyki, podaj\'b9c liczbowe warto\'9cci wsp\'f3\'b3\-
rz\'eadnych i p\'eadu planet. R\'f3wnania ruchu umo\'bfliwiaj\'b9 obliczenie na podstawie warto\'9cci wsp\'f3\'b3rz\'eadnych i p\'ea\-d\'f3w dla danej chwili - ich warto\'9cci oraz warto\'9cci in\-nych wielko\'9cci charakteryzuj\'b9cych uk\'b3
ad w chwili p\'f3\'9fniejszej. W ten w\'b3a\'9cnie spos\'f3b astronom przewidu\-je przysz\'b3y stan uk\'b3adu; mo\'bfe on na przyk\'b3ad poda\'e6 do\-k\'b3adny czas przysz\'b3ego za\'e6mienia Ksi\'ea\'bfyca.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W mechanice kwantowej post\'eapuje si\'ea nieco inaczej. Przypu\'9c\'e6my, \'bfe interesuje nas ruch elektronu w komo\-rze Wilsona. Na podstawie pewnych obserwacji mo\'bfe\-my okre\'9cli\'e6 po\'b3o\'bfenie i pr\'eadko\'9c\'e6
 elektronu dla danej chwili. Okre\'9clenie to jednak nie b\'eadzie dok\'b3adne. Za\-wiera\'e6 musi przynajmniej tak\'b9 niedok\'b3adno\'9c\'e6, jaka wy\-nika z relacji nieoznaczono\'9cci; przypuszczalnie okre\'9cle\-nie to b\'ea
dzie obarczone dodatkowymi b\'b3\'eadami zwi\'b9za\-nymi ze skomplikowanym charakterem do\'9cwiadczenia. Pierwsza z tych niedok\'b3adno\'9cci pozwala prze\'b3o\'bfy\'e6 wy\-niki obserwacji na matematyczny j\'eazyk teorii kwant\'f3w. Podaje si\'ea pewn\'b9
 funkcj\'ea prawdopodobie\'f1stwa, kt\'f3ra opisuje sytuacj\'ea do\'9cwiadczaln\'b9 w chwili pomiaru i uwzgl\'eadnia r\'f3wnie\'bf jego mo\'bfliwe b\'b3\'eady.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ta funkcja prawdopodobie\'f1stwa stanowi jak gdyby po\'b3\'b9czenie dw\'f3ch element\'f3w, opisuje bowiem pewien fakt, a zarazem wyra\'bfa stan naszej wiedzy o tym fakcie. Opisuje ona pewien fakt, albowiem przypisuje prawdo\-podobie\'f1
stwo r\'f3wne jedno\'9cci (co oznacza absolutn\'b9 pew\-no\'9c\'e6) sytuacji w chwili pocz\'b9tkowej; sytuacja ta polega na tym, \'bfe elektron porusza si\'ea z \'93zaobserwowan\'b9" pr\'eadko\'9cci\'b9 w \'93zaobserwowanym" miejscu. S\'b3owo \'93za\-
obserwowany" znaczy tu tyle, co \'93zaobserwowany z do\-k\'b3adno\'9cci\'b9 rz\'eadu b\'b3\'eadu do\'9cwiadczenia". Funkcja ta wy\-ra\'bfa te\'bf stan naszej wiedzy, jako \'bfe inny obserwator m\'f3g\'b3by ewentualnie dok\'b3adniej pozna\'e6 po\'b3o\'bf
enie elek\-tronu. B\'b3\'b9d do\'9cwiadczenia - przynajmniej w pewnym zakresie - nie wynika z w\'b3asno\'9cci samego elektronu, lecz z niedok\'b3adno\'9cci, z nie\'9ccis\'b3o\'9cci naszej wiedzy o nim; t\'ea niedok\'b3adno\'9c\'e6 wyra\'bf
a funkcja prawdopodo\-bie\'f1stwa.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W fizyce klasycznej r\'f3wnie\'bf uwzgl\'eadnia si\'ea b\'b3\'eady do\'9cwiadczalne, ilekro\'e6 prowadzi si\'ea dok\'b3adne badania. Uzyskuje si\'ea w\'f3wczas rozk\'b3ad statystyczny pocz\'b9tko\-wych warto\'9cci wsp\'f3\'b3rz\'ea
dnych i pr\'eadko\'9cci, a wi\'eac co\'9c bardzo podobnego do funkcji prawdopodobie\'f1stwa, kt\'f3\-ra wyst\'eapuje w teorii kwant\'f3w. Nie mamy tu jednak do czynienia z t\'b9 nieuchronn\'b9 niedok\'b3adno\'9cci\'b9, kt\'f3r\'b9
 wskazuje relacja nieoznaczono\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kiedy na podstawie obserwacji ustalimy ju\'bf warto\'9cci funkcji prawdopodobie\'f1stwa dla chwili pocz\'b9tkowej, w\'f3wczas, korzystaj\'b9c ze znajomo\'9cci praw teorii kwan\-t\'f3w, mo\'bfemy obliczy\'e6 jej warto\'9cci dla dowolnej p
\'f3\'9f\-niejszej chwili. Dzi\'eaki temu mo\'bfna okre\'9cli\'e6 prawdopo\-dobie\'f1stwo tego, \'bfe w wyniku pomiaru uzyskamy okre\-\'9clon\'b9 warto\'9c\'e6 mierzonej wielko\'9cci fizycznej. Mo\'bfemy na przyk\'b3ad obliczy\'e6 prawdopodobie\'f1
stwo tego, \'bfe elek\-tron w pewnej chwili znajdzie si\'ea w pewnym okre\'9clo\-nym miejscu komory Wilsona. Nale\'bfy jednak\'bfe podkre\-\'9cli\'e6, \'bfe funkcja prawdopodobie\'f1stwa nie opisuje prze\-biegu zdarze\'f1 w cza
sie. Charakteryzuje ona tendencj\'ea do realizacji zdarze\'f1 i nasz\'b9 wiedz\'ea o zdarzeniach. Funkcj\'ea prawdopodobie\'f1stwa mo\'bfna powi\'b9za\'e6 z rzeczy\-wisto\'9cci\'b9 jedynie w\'f3wczas, gdy zostanie spe\'b3niony pe\-
wien istotny warunek, a mianowicie, gdy b\'eadzie prze\-prowadzony nowy pomiar okre\'9clonej wielko\'9cci charak\-teryzuj\'b9cej uk\'b3ad. Tylko w\'f3wczas funkcja prawdopo\-dobie\'f1stwa umo\'bfliwi obliczenie prawdopodobnego wy\-
niku nowego pomiaru. Wynik pomiaru zawsze jest wy\-ra\'bfony w j\'eazyku fizyki klasycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Tote\'bf istniej\'b9 trzy etapy teoretycznej interpretacji do\'9cwiadczenia: 1) opisanie sytuacji pocz\'b9tkowej za po\-moc\'b9 funkcji prawdopodobie\'f1stwa; 2) obliczenie zmian tej funkcji w czasie; 3) dokonanie nowego pomiaru, kt\'f3\-
rego wynik mo\'bfe by\'e6 obliczony na podstawie funkcji prawdopodobie\'f1stwa. Na pierwszym etapie koniecznym warunkiem jest spe\'b3nianie si\'ea relacji nieoznaczono\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Drugiego etapu nie mo\'bfna opisa\'e6 za pomoc\'b9 poj\'ea\'e6 kla\-sycznych; w zwi\'b9zku z tym nie mo\'bfna powiedzie\'e6, co si\'ea dzieje z uk\'b3adem mi\'eadzy pierwsz\'b9 obserwacj\'b9 a p\'f3\'9fniejszym pomiarem.
 Dopiero na trzecim etapie powracamy od \'93tego, co mo\'bfliwe", do \'93tego, co rzeczy\-wiste".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatrzmy obecnie dok\'b3adniej te trzy etapy, odwo\-\'b3uj\'b9c si\'ea do prostego eksperymentu my\'9clowego. Powie\-dzieli\'9cmy, \'bfe atom sk\'b3ada si\'ea z j\'b9dra oraz z obracaj\'b9\-cych si\'ea wok\'f3\'b3 niego elektron\'f3w i 
\'bfe poj\'eacie orbity elek\-tronowej budzi w\'b9tpliwo\'9cci. M\'f3g\'b3by kto\'9c powiedzie\'e6, \'bfe przynajmniej w zasadzie powinno by\'e6 mo\'bfliwe obser\-wowanie elektronu poruszaj\'b9cego si\'ea po orbicie. Gdy\-by\'9c
my po prostu obserwowali atom w mikroskopie o bardzo wielkiej zdolno\'9cci rozdzielczej, to ujrzeliby\'9cmy w\'f3wczas elektron kr\'b9\'bf\'b9cy po swej orbicie. Takiej zdol\-no\'9cci rozdzielczej na pewno nie mo\'bfe posiada\'e6 zwyk\'b3
y mikroskop, poniewa\'bf niedok\'b3adno\'9c\'e6 pomiaru po\'b3o\'bfenia nigdy nie mo\'bfe by\'e6 mniejsza od d\'b3ugo\'9cci fali \'9cwietlnej. Tak\'b9 zdolno\'9c\'e6 rozdzielcz\'b9 m\'f3g\'b3by jednak posiada\'e6 mi\-kroskop, w kt\'f3
rym wyzyskano by promienie }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 103 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f32\fs24\cf1  [gamma], bowiem d\'b3ugo\'9c\'e6 ich fal jest mniejsza od \'9crednicy atom\'f3w. Mi\-
kroskopu takiego wprawdzie nie skonstruowano, nie przeszkadza to nam jednak rozwa\'bfy\'e6 pewien ekspery\-ment my\'9clowy.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Czy mo\'bfna - po pierwsze - przedstawi\'e6 wyniki ob\-serwacji za pomoc\'b9 funkcji prawdopodobie\'f1stwa? Po\-wiedzieli\'9cmy poprzednio, \'bfe jest to mo\'bfliwe tylko pod warunkiem, \'bfe spe\'b3niona b\'eadzie relacja nieoznaczono\-
\'9cci. Po\'b3o\'bfenie elektronu mo\'bfna okre\'9cli\'e6 z dok\'b3adno\'9cci\'b9 rz\'eadu d\'b3ugo\'9cci fal promieni }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 103 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f32\fs24\cf1  [gamma]. Za\'b3\'f3\'bfmy, \'bf
e przed obser\-wacj\'b9 elektron m\'f3g\'b3 nawet znajdowa\'e6 si\'ea w spoc}{\fs24\cf1 zynku. W trakcie pomiaru przynajmniej jeden kwant promie\-ni }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 103 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f32\fs24\cf1 
 [gamma] musia\'b3by zderzy\'e6 si\'ea z elektronem, zmieni\'e6 kieru\-nek ruchu i przej\'9c\'e6 przez mikroskop. Tote\'bf elektron musia\'b3by zosta\'e6 uderzony przez kwant, co spowodowa\'b3oby zmian\'ea jego p\'eadu i pr\'eadko\'9cci. Mo\'bfna wykaza
\'e6, \'bfe nie\-oznaczono\'9c\'e6 tej zmiany jest taka, jakiej wymaga relacja nieoznaczono\'9cci. A wi\'eac na pierwszym etapie nie napo\-tkaliby\'9cmy \'bfadnych trudno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednocze\'9cnie mo\'bfna \'b3atwo dowie\'9c\'e6, \'bfe obserwacja or\-bity elektronu jest niemo\'bfliwa. Na drugim etapie prze\-konujemy si\'ea, \'bfe paczka fal nie porusza si\'ea wok\'f3\'b3 j\'b9\-dra, lecz oddala si\'ea
 od atomu, poniewa\'bf ju\'bf pierwszy kwant powoduje wybicie elektronu z atomu. Je\'9cli d\'b3u\-go\'9c\'e6 fal promieni }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 103 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\fs24\cf1  [gamma] }{\f32\fs24\cf1 
jest znacznie mniejsza od rozmiar\'f3w atomu, to p\'ead kwantu \'9cwietlnego jest bez por\'f3wnania wi\'eakszy od pocz\'b9tkowego p\'eadu elektronu. Tote\'bf ener\-gia pierwszego kwantu \'9cwietlnego  by\'b3aby ca\'b3kowicie wystarczaj\'b9
ca do wybicia elektronu, z atomu. Z tego wynika, \'bfe obserwowa\'e6 mo\'bfna wy\'b3\'b9cznie jeden punkt jego toru. Dlatego w\'b3a\'9cnie m\'f3wimy, \'bfe orbita w zwy\-k\'b3ym sensie tego s\'b3owa - nie istnieje. W trzecim sta\-
dium kolejna obserwacja wyka\'bfe, \'bfe elektron po wybi\-ciu z atomu oddala si\'ea od niego. M\'f3wi\'b9c og\'f3lnie: nie je\-ste\'9cmy w stanie opisa\'e6 tego, co si\'ea dzieje mi\'eadzy dwie\-ma nast\'eapuj\'b9cymi po sobie obserwacjami. Mamy oczy\-wi
\'9ccie  ochot\'ea  powiedzie\'e6,  \'bfe w interwale czasowym. mi\'eadzy dwiema obserwacjami elektron musia\'b3 si\'ea jed\-nak gdzie\'9c znajdowa\'e6 i \'bfe musia\'b3 zatem opisa\'e6 jak\'b9\'9c trajektori\'ea lub orbit\'ea, nawet je\'9cli nie mo\'bf
na ustali\'e6, jaka to by\'b3a trajektoria. Taki argument mia\'b3by sens w fizyce klasycznej. Natomiast w teorii kwant\'f3w by\'b3by on - jak przekonamy si\'ea p\'f3\'9fniej - niczym nie uspra\-wiedliwionym nadu\'bfyciem j\'eazyka. Obecnie nie rozstrzy\-
gamy kwestii, czy mamy tu do czynienia z zagadnie\-niem gnozeologicznym, czy te\'bf ontologicznym, to zna\-czy z twierdzeniem o sposobie, w jaki mo\'bfna m\'f3wi\'e6 o mikrozjawiskach, czy te\'bf z twierdzeniem o nich sa\-mych. W ka\'bf
dym razie musimy zachowa\'e6 daleko id\'b9c\'b9 ostro\'bfno\'9c\'e6, gdy formu\'b3ujemy twierdzenia dotycz\'b9ce za\-chowania si\'ea cz\'b9stek elementarnych.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 W gruncie }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\f32\fs24\cf1 w og\'f3le nie musimy m\'f3wi\'e6 o cz\'b9st\-kach. Gdy opisujemy do\'9cwiadczenia, cz\'easto o wiele wy\-godniej  jest m\'f3wi\'e6 o falach materii - na przyk\'b3ad o stacj
onarnych falach materii wok\'f3\'b3 j\'b9dra atomu. Je\'9cli nie we\'9fmiemy pod uwag\'ea ogranicze\'f1 wynikaj\'b9cych z re\-lacji nieoznaczono\'9cci, to taki opis b\'eadzie jawnie sprzecz\-ny z innym opisem; dzi\'eaki owym ograniczeniom unika\-
my sprzeczno\'9cci. Stosowanie poj\'eacia \'93fala materii" jest dogodne np. w\'f3wczas, gdy rozpatruje si\'ea emisj\'ea pro\-mieniowania z atomu.  Nat\'ea\'bfenie i cz\'eastotliwo\'9c\'e6 tego promieniowania informuj\'b9 nas o rozk\'b3adzie oscyluj\'b9\-
cego \'b3adunku w atomie; w tym przypadku obraz falo\-wy jest bli\'bfszy prawdy ni\'bf korpuskularny. Z tego w\'b3a\-\'9cnie powodu Bohr radzi\'b3 stosowa\'e6 obydwa sposoby opi\-su, kt\'f3re nazwa\'b3 komplementarnymi, uzupe\'b3niaj\'b9cymi si\'ea
 wzajemnie. Opisy te oczywi\'9ccie wykluczaj\'b9 si\'ea na\-wzajem, albowiem ta sama rzecz nie mo\'bfe by\'e6 jedno\-cze\'9cnie korpusku\'b3\'b9 (czyli substancj\'b9 skupion\'b9 w bardzo ma\'b3ym obszarze przestrzeni) i fal\'b9 (innymi s\'b3owy - po\-
lem szeroko rozpo\'9ccieraj\'b9cym si\'ea w przestrzeni). R\'f3w\-nocze\'9cnie jednak opisy te uzupe\'b3niaj\'b9 si\'ea wzajemnie. Korzystaj\'b9c z obu opis\'f3w, przechodz\'b9c od jednego do drugiego i }{\i\fs24\cf1 vice versa, }{\fs24\cf1 uzys}{
\f32\fs24\cf1 kujemy wreszcie w\'b3a\'9cciwe wyobra\'bfenie o dziwnego rodzaju rzeczywisto\'9cci, z kt\'f3r\'b9 mamy do czynienia w do\'9cwiadczalnym badaniu zjawisk mikro\'9cwiata. Interpretuj\'b9c teori\'ea kwant\'f3w, Bohr wie\-
lokrotnie stosuje termin \'93komplementarno\'9c\'e6". Wiedza o po\'b3o\'bfeniu cz\'b9stki jest komplementarna w stosunku do wiedzy o jej pr\'eadko\'9cci (lub p\'eadzie). Im wi\'eaksza jest do\-k\'b3adno\'9c\'e6 pomiaru jednej z tych wielko\'9c
ci, tym mniej dok\'b3adnie znamy drug\'b9. Musimy jednak zna\'e6 obie, je\'9cli mamy   okre\'9cli\'e6   zachowanie   si\'ea   uk\'b3adu.   Czaso-przestrzenny opis zdarze\'f1 zachodz\'b9cych w \'9c
wiecie atomu jest komplementarny w stosunku do opisu determini\-stycznego. Funkcja prawdopodobie\'f1stwa zmienia si\'ea zgodnie z r\'f3wnaniem ruchu, tak jak wsp\'f3\'b3rz\'eadne w me\-chanice Newtona. Zmienno\'9c\'e6 tej funkcji w czasie jest ca\'b3k
owicie okre\'9clona przez r\'f3wnanie mechaniki kwan\-towej; funkcja ta nie umo\'bfliwia jednak podania czaso-przestrzennego opisu uk\'b3adu. Z drugiej strony - akt obserwacji wymaga opisu czaso-przestrzennego, a jed\-nocze\'9cnie narusza ci\'b9g\'b3o\'9c
\'e6 funkcji prawdopodobie\'f1stwa, poniewa\'bf zmienia nasz\'b9 wiedz\'ea o uk\'b3adzie. Og\'f3lnie rzecz bior\'b9c, dualizm polegaj\'b9cy na istnieniu dwu r\'f3\'bfnych opis\'f3w tej samej rzeczywisto\'9cci nie przeszkadza nam, poniewa\'bf analizuj\'b9
c matematyczny aparat teorii przeko\-nali\'9cmy si\'ea, \'bfe nie zawiera ona sprzeczno\'9cci. Dobitnym wyrazem tego dualizmu jest gi\'eatko\'9c\'e6 aparatu matema\-tycznego. Wzory matematyczne zapisuje si\'ea zazwyczaj w ten spos\'f3b, \'bfe przypominaj
\'b9 one mechanik\'ea newto\-nowsk\'b9 z jej r\'f3wnaniami ruchu, w kt\'f3rych wyst\'eapuj\'b9 wsp\'f3\'b3rz\'eadne i p\'eady. Proste przekszta\'b3cenie wzor\'f3w umo\'bfliwia uzyskanie r\'f3wnania falowego opisuj\'b9cego tr\'f3
jwymiarowe fale materii. Tak wi\'eac mo\'bfliwo\'9c\'e6 pos\'b3u\-giwania si\'ea r\'f3\'bfnymi komplementarnymi opisami znaj\-duje sw\'f3j odpowiednik w mo\'bfliwo\'9cci dokonywania roz\-maitych przekszta\'b3ce\'f1 aparatu matematycznego. Opero\-
wanie komplementarnymi opisami nie stwarza \'bfadnych trudno\'9cci w pos\'b3ugiwaniu si\'ea kopenhask\'b9 interpretacj\'b9 mechaniki kwantowej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zrozumienie tej interpretacji staje si\'ea jednak rzecz\'b9 trudn\'b9, gdy zadaje si\'ea s\'b3ynne pytanie: \'93Jak <<naprawd\'ea>> przebiega mikroproces?" By\'b3a ju\'bf mowa o tym, \'bfe po\-miar i wyniki obserwacji mo\'bfna opisa\'e6
 tylko za pomoc\'b9 termin\'f3w fizyki klasycznej. Na podstawie obserwacji uzyskuje si\'ea funkcj\'ea prawdopodobie\'f1stwa. W j\'eazyku matematyki wyra\'bfa ona to, \'bfe wypowiedzi o mo\'bfliwo\-\'9cciach czy te\'bf tendencjach wi\'b9\'bf\'b9 si\'ea
 jak naj\'9cci\'9clej z wypowiedziami o naszej wiedzy o faktach. Dlatego te\'bf wy\-niku obserwacji nie mo\'bfemy uzna\'e6 za ca\'b3kowicie obiek\-tywny i nie mo\'bfemy opisa\'e6 tego, co zachodzi pomi\'eadzy jednym pomiarem a drugim. Zdaje si\'ea to \'9c
wiadczy\'e6 o tym, \'bfe wprowadzili\'9cmy do teorii element subiekty\-wizmu i \'bfe trzeba powiedzie\'e6: to, co zachodzi, zale\'bfy od naszego sposobu obserwacji albo nawet od samego faktu obserwacji. }{\i\fs24\cf1 Zanim }{\fs24\cf1 
jednak przejdziemy do rozpatrzenia zagadnienia subiektywizmu, trzeba }{\f32\fs24\cf1 dok\'b3adnie wyt\'b3uma\-czy\'e6, dlaczego napotykamy nieprzezwyci\'ea\'bfone trud\-no\'9cci, gdy usi\'b3ujemy opisa\'e6 to, co zachodzi mi\'ea
dzy dwiema kolejnymi obserwacjami.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatrzmy w tym celu nast\'eapuj\'b9cy eksperyment my\'9clowy: Za\'b3\'f3\'bfmy, \'bfe \'9cwiat\'b3o monochromatyczne pada na czarny ekran, w kt\'f3rym s\'b9 dwa ma\'b3e otwory. \'8cred\-nica otwor\'f3w jest niewiele wi\'eaksza od d\'b3
ugo\'9cci fal \'9cwietlnych, natomiast znacznie wi\'eaksza od niej jest od\-leg\'b3o\'9c\'e6 mi\'eadzy otworami. Klisza fotograficzna umiesz\-czona w pewnej odleg\'b3o\'9cci za ekranem rejestruje \'9cwia\-t\'b3o, kt\'f3re przenikn\'ea\'b3
o przez otwory. Je\'bfeli opisuj\'b9c po\-wy\'bfsze do\'9cwiadczenie pos\'b3ugujemy si\'ea teori\'b9 falow\'b9, to m\'f3wimy, \'bfe przez oba otwory przechodz\'b9 fale \'9cwietl\-ne padaj\'b9ce na ekran; odbywa si\'ea to w ten spos\'f3b, \'bfe z otwor\'f3
w rozchodz\'b9 si\'ea wt\'f3rne, interferuj\'b9ce ze sob\'b9 fale kuliste; wskutek interferencji pojawi\'b9 si\'ea na wywo\'b3anej kliszy charakterystyczne jasne i ciemne pr\'b9\'bfki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Poczernienie kliszy fotograficznej jest wynikiem pro\-cesu kwantowego, reakcji chemicznej, kt\'f3r\'b9 wywo\'b3uj\'b9 pojedyncze kwanty \'9cwietlne. Dlatego powinna r\'f3wnie\'bf istnie\'e6 mo\'bfliwo\'9c\'e6 opisania tego do\'9c
wiadczenia w termi\-nach teorii kwant\'f3w \'9cwietlnych. Gdyby mo\'bfna by\'b3o m\'f3wi\'e6 o tym, co si\'ea dzieje z pojedynczym kwantem \'9cwietlnym od chwili wypromieniowania go ze \'9fr\'f3d\'b3a do chwili poch\'b3oni\'eacia go na kliszy, to nale\'bf
a\'b3oby rozumowa\'e6 w spos\'f3b nast\'eapuj\'b9cy: Pojedynczy kwant \'9cwietl\-ny mo\'bfe  przej\'9c\'e6  tylko  przez  jeden  z  dwu  otwor\'f3w w ekranie. Je\'9cli przechodzi przez pierwszy otw\'f3r, to prawdopodobie\'f1stwo poch\'b3oni\'ea
cia tego kwantu w okre\-\'9clonym punkcie kliszy fotograficznej nie mo\'bfe zale\'bfe\'e6 od tego, czy drugi otw\'f3r jest zamkni\'eaty, czy otwarty. Rozk\'b3ad prawdopodobie\'f1stw powinien by\'e6
 taki sam jak w przypadku, gdy otwarty jest tylko pierwszy otw\'f3r. Je\'9cli do\'9cwiadczenie powt\'f3rzymy wielokrotnie i rozpa\-trzymy oddzielnie przypadki, w kt\'f3rych kwanty \'9cwietl\-ne przesz\'b3y przez pierwszy otw\'f3r, to oka\'bfe si\'ea, \'bf
e po\-czernienie kliszy fotograficznej powinno odpowiada\'e6 te\-mu rozk\'b3adowi prawdopodobie\'f1stw. Je\'9cli rozpatrzymy nast\'eapnie  te  przypadki,   w kt\'f3rych  kwanty \'9cwietlne przesz\'b3y przez drugi otw\'f3r, to dojdziemy do wniosku, \'bf
e poczernienie kliszy wywo\'b3ane przez te kwanty po\-winno odpowiada\'e6 rozk\'b3adowi prawdopodobie\'f1stw uzy\-skanemu na podstawie za\'b3o\'bfenia, \'bfe otwarty by\'b3 tylko drugi otw\'f3r. Tote\'bf poczernienie kliszy, b\'ead\'b9ce \'b3\'b9czny
m wynikiem wszystkich tych do\'9cwiadcze\'f1, powinno by\'e6 sum\'b9 zaciemnie\'f1 uzyskanych w obu typach przypad\-k\'f3w; innymi s\'b3owy - na kliszy nie powinno by\'e6 pr\'b9\'bf\-k\'f3w interferencyjnych. Wiemy jednak\'bfe, \'bfe tak nie jest i \'bf
e w wyniku do\'9cwiadczenia ukazuj\'b9 si\'ea na niej pr\'b9\'bfki. Dlatego twierdzenie, \'bfe ka\'bfdy kwant \'9cwietlny musia\'b3 przej\'9c\'e6 b\'b9d\'9f przez pierwszy, b\'b9d\'9f przez drugi otw\'f3r, prowadzi do sprzeczno\'9cci i jest rzecz\'b9 w
\'b9tpliw\'b9, czy jest ono s\'b3uszne. Przyk\'b3ad ten \'9cwiadczy o tym, \'bfe funk\-cja prawdopodobie\'f1stwa nie pozwala opisa\'e6 tego, co za\-chodzi mi\'eadzy dwiema obserwacjami. Ka\'bfda pr\'f3ba po\-dania takiego opisu b\'eadzie prowadzi\'e6
 do sprzeczno\'9cci; to za\'9c oznacza, \'bfe termin \'93zachodzi" ma sens jedynie wtedy, gdy jest zwi\'b9zany z opisem obserwacji.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Jest to bardzo dziwny wniosek; zdaje}{\f32\fs24\cf1  si\'ea z niego wy\-nika\'e6, \'bfe obserwacja odgrywa decyduj\'b9c\'b9 rol\'ea w zdarzeniu i \'bfe rzeczywisto\'9c\'e6 zmienia si\'ea w zale\'bfno\'9cci od tego, czy obserwujemy j\'b9
, czy nie. Aby wyja\'9cni\'e6 t\'ea spraw\'ea, musimy dok\'b3adniej zbada\'e6, na czym polega proces ob\-serwacji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Przyst\'eapuj\'b9c do rozpatrzenia procesu obserwacji, na\-le\'bfy pami\'eata\'e6, \'bfe w naukach przyrodniczych przedmio\-tem bada\'f1 nie jest ca\'b3y wszech\'9cwiat, kt\'f3rego cz\'ea\'9c\'e6 sta\-
nowimy my sami. Przyrodnik bada tylko pewne fragmenty wszech\'9cwiata. W fizyce atomowej fragment ten jest zazwyczaj obiektem znikomo ma\'b3ym; jest to cz\'b9stka elementarna b\'b9d\'9f grupa takich cz\'b9stek, a niekiedy obiekt wi\'eakszy - co zreszt\'b9
 nie jest wa\'bfne w tej chwili. Wa\'bfne na razie dla nas jest to, \'bfe ogromna cz\'ea\'9c\'e6 wszech\-\'9cwiata, obejmuj\'b9ca nas samych, nie jest tu przedmio\-tem bada\'f1.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Teoretyczna interpretacja do\'9cwiadczenia ma dwa sta\-dia pocz\'b9tkowe, kt\'f3re ju\'bf om\'f3wili\'9cmy. W pierwszym stadium zadanie polega na opisaniu sytuacji do\'9cwiad\-czalnej,  ewentualnie  \'b3\'b9
cznie  z  pierwszym pomiarem, i prze\'b3o\'bfeniu tego opisu - dokonanego za pomoc\'b9 ter\-min\'f3w fizyki klasycznej - na j\'eazyk funkcji prawdopo\-dobie\'f1stwa. Funkcja podlega prawom teorii kwant\'f3w; na podstawie znajomo\'9cci warunk\'f3w pocz\'b9
tkowych mo\'bf\-na obliczy\'e6 jej zmiany w czasie, kt\'f3re maj\'b9 charakter ci\'b9g\'b3y. Jest to stadium drugie. W funkcji prawdopodo\-bie\'f1stwa elementy subiektywne \'b3\'b9cz\'b9 si\'ea z obiektyw\-nymi. Zawiera ona }{\i\fs24\cf1 implicite }{
\f32\fs24\cf1 pewne twierdzenia o mo\-\'bfliwo\'9cciach, czy te\'bf - powiedzmy raczej - o tenden\-cjach (\'93potencjach" - wed\'b3ug terminologii arystotelesowskiej).  Twierdzenia  te  maj\'b9  charakter  ca\'b3kowicie obiektywny, ich tre\'9c\'e6
 nie zale\'bfy od \'bfadnego obserwa\-tora. Opr\'f3cz tego w funkcji tej zawarte s\'b9 r\'f3wnie\'bf pew\-ne twierdzenia dotycz\'b9ce naszej wiedzy o uk\'b3adzie, kt\'f3\-re s\'b9 oczywi\'9ccie subiektywne, jako \'bfe r\'f3\'bfni obserwato\-rzy mog\'b9
 mie\'e6 r\'f3\'bfn\'b9 wiedz\'ea. W przypadkach idealnych element subiektywny funkcji prawdopodobie\'f1stwa jest znikomy w por\'f3wnaniu ze sk\'b3adnikiem obiektywnym, tak \'bfe w praktyce mo\'bfna go pomin\'b9\'e6; fizyk m\'f3wi w\'f3w\-czas o \'93
przypadku czystym".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Przechodzimy teraz do nast\'eapnej obserwacji, kt\'f3rej wynik powinien by\'e6 przewidziany teoretycznie. Musimy obecnie zda\'e6 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe badany obiekt przed obserwacj\'b9, a przynajmniej w czasie obserwacji, b\'ea
dzie si\'ea styka\'b3 z pozosta\'b3\'b9 cz\'ea\'9cci\'b9 \'9cwiata, a mianowicie z apa\-ratur\'b9 do\'9cwiadczaln\'b9, z przyrz\'b9dem pomiarowym itp. To za\'9c znaczy, \'bfe r\'f3wnanie ruchu dla funkcji prawdopo\-dobie\'f1stwa musi obecnie uwzgl\'eadnia
\'e6 r\'f3wnie\'bf wp\'b3yw oddzia\'b3ywania przyrz\'b9du pomiarowego na obiekt. Od\-dzia\'b3ywanie to wprowadza nowy element nieokre\'9clono-\'9cci, poniewa\'bf przyrz\'b9d pomiarowy jest z konieczno\'9cci opisany za pomoc\'b9 termin\'f3
w klasycznych. Opis ten za\-wiera wszystkie znane nam z termodynamiki niedok\'b3ad\-no\'9cci zwi\'b9zane z mikroskopow\'b9 struktur\'b9 owego przy\-rz\'b9du. Wobec tego za\'9c, \'bfe przyrz\'b9d styka si\'ea z ca\'b3\'b9 resz\-t\'b9 \'9cwiata, j}{
\fs24\cf1 ego opis zawiera w gruncie }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\f32\fs24\cf1 niedok\'b3ad\-no\'9cci zwi\'b9zane z mikroskopow\'b9 struktura ca\'b3ej przyro\-dy. Mo\'bfemy przyj\'b9\'e6, \'bfe niedok\'b3adno\'9cci te maj\'b9 charak\-
ter obiektywny w takiej samej mierze, w jakiej s\'b9 kon\-sekwencjami dokonywania opisu za pomoc\'b9 termin\'f3w fizyki klasycznej i nie zale\'bf\'b9 od \'bfadnego obserwatora. Mo\'bfna je uzna\'e6 za subiektywne w takiej mierze, w ja\-kiej wynikaj\'b9
 z tego, \'bfe nasza wiedza o \'9cwiecie jest nie\-pe\'b3na.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy oddzia\'b3ywanie ju\'bf zasz\'b3o, funkcja prawdopodo\-bie\'f1stwa zawiera obiektywny element tendencji i su\-biektywny element zwi\'b9zany z niepe\'b3no\'9cci\'b9 naszej wie\-dzy, nawet je\'9cli mieli\'9cmy do czynienia z \'93
przypadkiem czystym". W\'b3a\'9cnie dlatego wynik obserwacji nie mo\'bfe by\'e6 przewidziany w spos\'f3b pewny. Ustali\'e6 mo\'bfna jedy\-nie prawdopodobie\'f1stwo okre\'9clonego wyniku obserwacji; twierdzenie dotycz\'b9ce tego prawdopodobie\'f1stwa mo
\'bfna sprawdzi\'e6 powtarzaj\'b9c wielokrotnie do\'9cwiadcze\-nie. Funkcja prawdopodobie\'f1stwa nie jest opisem okre\-\'9clonego zdarzenia, opisem tak cz\'easto spotykanym w me\-chanice klasycznej. Opisuje ona natomiast - przynaj\-
mniej w trakcie obserwacji - ca\'b3y zesp\'f3\'b3 mo\'bfliwych zdarze\'f1.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Akt obserwacji zmienia funkcj\'ea prawdopodobie\'f1stwa w spos\'f3b nieci\'b9g\'b3y; spo\'9cr\'f3d wszystkich mo\'bfliwych zda\-rze\'f1 zostaje wybrane jedno zdarzenie, kt\'f3re rzeczywi\-\'9c
cie zachodzi. W wyniku obserwacji nasza wiedza o uk\'b3adzie ulega nag\'b3ej zmianie; w zwi\'b9zku z tym zmie\-niaj\'b9 si\'ea odpowiednie wielko\'9cci matematyczne i dlate\-go m\'f3wimy o \'93
przeskokach kwantowych". Kiedy jako argument przeciwko teorii kwant\'f3w przytacza si\'ea stary aforyzm: }{\i\fs24\cf1 Natura non facit saltus, }{\f32\fs24\cf1 to mo\'bfemy odpowie\-dzie\'e6, \'bfe nasza wiedza niew\'b9tpliwie ulega nag\'b3ym zmia\-
nom i ten w\'b3a\'9cnie fakt usprawiedliwia pos\'b3ugiwanie si\'ea terminem \'93przeskok kwantowy".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Tak wi\'eac przej\'9ccie od \'93tego}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  co mo\'bfliwe", do \'93tego, co rzeczywiste", dokonuje si\'ea podczas aktu obserwacji. Je\'9cli chcemy opisa\'e6 przebieg zdarzenia w \'9cwiecie ato\-m\'f3w, musimy zda
\'e6 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe s\'b3owo \'93za\-chodzi" mo\'bfe dotyczy\'e6 tylko aktu obserwacji, nie za\'9c sytuacji mi\'eadzy dwiema obserwacjami. Poniewa\'bf doty\-czy ono fizycznego, a nie psychicznego aktu obserwacji, przeto mo\'bfemy powiedzie
\'e6, \'bfe przej\'9ccie od \'93tego, co mo\-\'bfliwe", do \'93tego, co rzeczywiste", zachodzi w momencie oddzia\'b3ywania wzajemnego mi\'eadzy obiektem i przyrz\'b9\-dem pomiarowym, a po\'9crednio - r\'f3wnie\'bf i pozosta\'b3\'b9 reszt\'b9 \'9c
wiata. Przej\'9ccie to jest niezale\'bfne od aktu reje\-stracji wyniku pomiaru, aktu dokonanego przez umys\'b3 obserwatora. Natomiast nieci\'b9g\'b3a zmiana funkcji pra\-wdopodobie\'f1stwa zachodzi wskutek tego aktu rejestra\-cji; w chwili rejest
racji nasza wiedza ulega nag\'b3ej zmianie, czego odzwierciedleniem jest nieci\'b9g\'b3a zmiana funk\-cji prawdopodobie\'f1stwa.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W jakiej wi\'eac mierze obiektywny jest uzyskany przez nas opis \'9cwiata, w szczeg\'f3lno\'9cci - opis \'9cwiata atom\'f3w? Fizyka klasyczna opiera\'b3a si\'ea na przekonaniu (mo\'bfe na\-le\'bfa\'b3oby powiedzie\'e6 - na iluzji?), \'bf
e potrafimy opisa\'e6 \'9cwiat, a przynajmniej pewne jego fragmenty, nic przy tym nie m\'f3wi\'b9c o nas samych. Cz\'easto jest to mo\'bfliwe. Wiemy, \'bfe Londyn istnieje, niezale\'bfnie od tego, czy go widzimy, czy nie. Mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bf
e fizyka klasycz\-na jest pewn\'b9 idealizacj\'b9 teoretyczn\'b9, w kt\'f3rej ramach mo\'bfna m\'f3wi\'e6 o poszczeg\'f3lnych fragmentach \'9cwiata bez powo\'b3ywania si\'ea na nas samych. Jej sukcesy doprowa\-dzi\'b3y do powstania powszechnego idea\'b3
u obiektywnego opisu \'9cwiata. Obiektywno\'9c\'e6 sta\'b3a si\'ea podstawowym kry\-terium warto\'9cci wszystkich wynik\'f3w bada\'f1 naukowych. Czy kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej jest zgodna z tym idea\'b3em? Mo\'bfna chyba powiedzie\'e6, 
\'bfe teo\-ria kwant\'f3w jest zgodna z tym idea\'b3em w tej mierze, w jakiej jest to mo\'bfliwe. Z ca\'b3\'b9 pewno\'9cci\'b9 nie jest jej w\'b3a\'9cciwy subiektywizm }{\i\fs24\cf1 sensu stricto, }{\f32\fs24\cf1 poniewa\'bf nie trak\-
tuje tego, co fizyk my\'9cli, jako cz\'ea\'9cci mikroprocesu. Ale jej punktem wyj\'9ccia jest po pierwsze podzia\'b3 na \'93obiekt" i \'93reszt\'ea \'9cwiata", po wt\'f3re za\'9c fakt, \'bfe opisuj\'b9c t\'ea \'93re\-szt\'ea \'9cwiata", pos\'b3ugujemy si
\'ea poj\'eaciami klasycznymi. Podzia\'b3 ten jest w pewnej mierze arbitralny i z histo\-rycznego punktu widzenia stanowi bezpo\'9credni\'b9 kon\-sekwencj\'ea naszej metody naukowej; korzystanie z poj\'ea\'e6 klasycznych jest koniec ko\'f1c\'f3w zwi\'b9
zane z og\'f3lnymi cechami ludzkiego sposobu my\'9clenia. Powo\'b3uj\'b9c si\'ea na \'f3w spos\'f3b my\'9clenia, powo\'b3ali\'9cmy si\'ea na co\'9c, co jest w\'b3a\-\'9cciwe nam samym; z tego wzgl\'eadu opis\'f3w przez nas for\-mu\'b3owanych nie mo\'bf
na uzna\'e6 za opisy w pe\'b3ni obiek\-tywne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Na pocz\'b9tku tego rozdzia\'b3u powiedzieli\'9cmy, \'bfe punktem wyj\'9ccia kopenhaskiej interpretacji mechaniki kwan\-towej jest paradoks. Zak\'b3ada ona mianowicie, \'bfe musi\-my opisywa\'e6 do\'9cwiadczenia pos\'b3uguj\'b9c si\'ea j
\'eazykiem fi\-zyki klasycznej, chocia\'bf wiemy, \'bfe poj\'eacia klasyczne nie s\'b9 ca\'b3kowicie adekwatne. Sprzeczno\'9c\'e6, z kt\'f3r\'b9 mamy tu do czynienia, jest \'9fr\'f3d\'b3em statystycznego charakteru mechaniki kwantowej. W zwi\'b9
zku z tym proponowano ca\'b3kowicie odej\'9c\'e6 od poj\'ea\'e6 klasycznych, przypuszczano bowiem, \'bfe radykalna zmiana poj\'ea\'e6, kt\'f3rymi pos\'b3ugu\-jemy si\'ea, opisuj\'b9c do\'9cwiadczenia, umo\'bfliwi\'b3aby powr\'f3
t do nie statystycznego i w pe\'b3ni obiektywnego opisu przy\-rody.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Propozycje tego rodzaju by\'b3y jednak\'bfe wynikiem nie\-zrozumienia rzeczywistego stanu rzeczy. Poj\'eacia fizy\-ki klasycznej to nic innego jak sprecyzowane i wysubtelnione poj\'eacia j\'eazyka potocznego; stanowi\'b9 one istot\-n\'b9
 cz\'ea\'9c\'e6 sk\'b3adow\'b9 aparatury poj\'eaciowej wszystkich nauk przyrodniczych, s\'b9 wa\'bfnym elementem zasobu po\-j\'ea\'e6, kt\'f3ry jest podstaw\'b9 tych nauk. Sytuacja, z jak\'b9 ma\-my do czynienia w nauce, polega na tym, \'bfe opisuj\'b9
c do\'9cwiadczenia pos\'b3ugujemy si\'ea poj\'eaciami klasycznymi. Mechanika kwantowa postawi\'b3a nas wobec zadania teo\-retycznego zinterpretowania do\'9cwiadcze\'f1 za pomoc\'b9 tych poj\'ea\'e6. Nie ma sensu dyskutowa\'e6 na temat tego, co by by\'b3
o, gdyby\'9cmy byli innymi istotami, ni\'bf jeste\'9cmy. Musimy sobie u\'9cwiadomi\'e6, \'bfe - jak powiedzia\'b3 von Weizsacker - \'93przyroda istnia\'b3a przed cz\'b3owiekiem, ale cz\'b3owiek istnia\'b3 przed naukami przyrodniczymi". Pierw\-sza cz\'ea
\'9c\'e6 tego zdania usprawiedliwia fizyk\'ea klasyczn\'b9 i uzasadnia jej idea\'b3 ca\'b3kowitej obiektywno\'9cci; druga m\'f3wi nam, dlaczego nie mo\'bfemy unikn\'b9\'e6 paradoks\'f3w teorii kwant\'f3w, paradoks\'f3w zwi\'b9zanych z konieczno\'9cci\'b9
 . pos\'b3ugiwania si\'ea poj\'eaciami klasycznymi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nale\'bfy tu dorzuci\'e6 par\'ea uwag na temat obecnego spo\-sobu interpretowania zdarze\'f1 mikro\'9cwiata na podstawie teorii kwant\'f3w. Powiedzieli\'9cmy, \'bfe naszym punktem wyj\'9ccia zawsze jest podzia\'b3 \'9cwiata na obiekt, kt
\'f3ry ma\-my bada\'e6, i \'93reszt\'ea \'9cwiata" i \'bfe podzia\'b3 ten jest w pew\-nej mierze arbitralny. Ostateczne wyniki oblicze\'f1 nie uleg\'b3yby bowiem zmianie, gdyby\'9cmy obiekt oraz przy\-rz\'b9dy pomiarowe lub pewn\'b9 ich cz\'ea\'9c\'e6
 potraktowali jako jeden uk\'b3ad i opieraj\'b9c si\'ea na prawach mechaniki kwan\-towej, rozpatrzyli taki z\'b3o\'bfony obiekt. Mo\'bfna wykaza\'e6, \'bfe tego rodzaju zmiana uj\'eacia teoretycznego nie wp\'b3y\-nie na wyniki przewidywania rezultat\'f3
w poszczeg\'f3l\-nych do\'9cwiadcze\'f1. Wynika to matematycznie z tego, \'bfe ilekro\'e6 mamy do czynienia z takimi zjawiskami, \'bfe mo\-\'bfemy uzna\'e6 sta\'b3\'b9 Plancka za wielko\'9c\'e6 stosunkowo bar\-dzo ma\'b3\'b9, prawa mechaniki kwantowej 
staj\'b9 si\'ea niemal identyczne z prawami fizyki klasycznej. B\'b3\'eadem by\'b3o\-by jednak s\'b9dzi\'e6, \'bfe powy\'bfsze uj\'eacie teoretyczne, w kt\'f3rym przyrz\'b9d pomiarowy podlega\'b3by prawom me\-chaniki kwantowej, pozwoli\'b3oby unikn\'b9
\'e6 paradoks\'f3w wyst\'eapuj\'b9cych w teorii kwant\'f3w.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Przyrz}{\f32\fs24\cf1 \'b9d mo\'bfemy nazywa\'e6 przyrz\'b9dem pomiarowym jedynie w\'f3wczas, gdy styka si\'ea on bezpo\'9crednio z resz\-t\'b9 \'9cwiata i gdy zachodzi oddzia\'b3ywanie mi\'eadzy tym przyrz\'b9
dem a obserwatorem. Dlatego w kwantowome-chanicznym opisie mikrozjawisk b\'eadziemy mieli w tym przypadku do czynienia z nieokre\'9clono\'9cci\'b9, tak samo jak w przypadku pierwszej interpretacji. Gdyby przyrz\'b9d pomiarowy by\'b3 odizolowany od reszty 
\'9cwiata - nie by\'b3\-by przyrz\'b9dem pomiarowym ani nie m\'f3g\'b3by zosta\'e6 opi\-sany za pomoc\'b9 termin\'f3w fizyki klasycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z tego wzgl\'eadu Bohr twierdzi\'b3, i\'bf za bardziej s\'b3uszny nale\'bfy uzna\'e6 pogl\'b9d, \'bfe podzia\'b3 na obiekt i \'93reszt\'ea \'9cwia\-ta" nie ma charakteru arbitralnego. Prowadz\'b9c badania w dziedzinie fizyki atomowej d\'b9
\'bfymy do tego, aby zro\-zumie\'e6 pewne okre\'9clone zjawisko, aby ustali\'e6, w jaki spos\'f3b wynika ono z og\'f3lnych praw przyrody. Dlatego ta cz\'ea\'9c\'e6 materii lub to promieniowanie, z kt\'f3
rymi mamy do czynienia w danym zjawisku, stanowi naturalny \'93obiekt" teoretycznej interpretacji i powinno by\'e6 od\-r\'f3\'bfnione od przyrz\'b9d\'f3w s\'b3u\'bf\'b9cych do badania zjawiska. Ten postulat przypomina nam o elemencie subiektywi\-zmu wyst
\'eapuj\'b9cym w opisie mikrozdarze\'f1; przyrz\'b9d po\-miarowy zosta\'b3 bowiem skonstruowany przez obserwa\-tora, musimy wi\'eac pami\'eata\'e6, \'bfe tym, co obserwujemy, nie jest przyroda sama w sobie}{\fs24\cf1\sub ;}{\fs24\cf1  lecz przyr}{
\f32\fs24\cf1 oda, jaka nam si\'ea jawi, gdy zadajemy jej pytania we w\'b3a\'9cciwy nam spos\'f3b. Praca naukowa w dziedzinie fizyki polega na formu\'b3owaniu pyta\'f1 dotycz\'b9cych przyrody, formu\'b3owa\-niu ich w tym j\'eazyku, kt\'f3rym umiemy si\'ea
 pos\'b3ugiwa\'e6, i na szukaniu na nie odpowiedzi w toku do\'9cwiadcze\'f1 dokonywanych za pomoc\'b9 \'9crodk\'f3w, kt\'f3rymi dysponu\-jemy. W zwi\'b9zku z tym - jak zauwa\'bfy\'b3 Bohr - teoria kwant\'f3w przywodzi na my\'9cl star\'b9 m\'b9dr\'b9
 sentencj\'ea: \'93Poszukuj\'b9c harmonii w \'bfyciu, nie nale\'bfy nigdy zapo\-mina\'e6, \'bfe w dramacie istnienia jeste\'9cmy zarazem akto\-rami i widzami". Jest rzecz\'b9 zrozumia\'b3\'b9, \'bfe nasza w\'b3a\-sna dzia\'b3alno\'9c\'e6 staje si\'ea
 czynnikiem niezwykle donio\-s\'b3ym, ilekro\'e6 w badaniach naukowych mamy do czynie\-nia z tymi obszarami \'9cwiata przyrody, do kt\'f3rych mo\-\'bfemy przenikn\'b9\'e6 jedynie za pomoc\'b9 }{\fs24\cf1 najbardziej }{\i\f32\fs24\cf1 z\'b3o\'bfo\-nych }{
\f32\fs24\cf1 narz\'eadzi.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\page {\*\bkmkstart _Toc13452053}{\*\bkmkstart _Toc13452124}
{\*\bkmkstart _Toc13452277}IV. NARODZINY NAUKI O ATOMACH A TEORIA KWANT\'d3W{\*\bkmkend _Toc13452053}{\*\bkmkend _Toc13452124}{\*\bkmkend _Toc13452277}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Poj\'eacie atomu jest bez por\'f3wnania starsze od nauki nowo\'bfytnej, kt\'f3ra powsta\'b3a w XVII stuleciu. Poj\'eacie to wywodzi si\'ea
 z antycznej filozofii greckiej. By\'b3o ono centralnym poj\'eaciem materializmu Leukipposa i Demokryta. Wsp\'f3\'b3czesne interpretacje zjawisk mikro\'9cwiata niewiele maj\'b9 wsp\'f3lnego z prawdziwie materialistyczn\'b9 filozofi\'b9. Mo\'bfna w\'b3a
\'9cciwie powiedzie\'e6, \'bfe fizyka atomo\-wa sprowadzi\'b3a nauk\'ea z drogi materializmu, kt\'f3r\'b9 kro\-czy\'b3a ona w dziewi\'eatnastym stuleciu. Z tego wzgl\'eadu interesuj\'b9ce jest por\'f3wnanie poj\'eacia atomu wyst\'eapuj\'b9\-
cego w filozofii greckiej z funkcj\'b9 i sensem tego poj\'ea\-cia w fizyce wsp\'f3\'b3czesnej.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Ide}{\f32\fs24\cf1 a najmniejszych, niepodzielnych, ostatecznych ce\-gie\'b3ek materii pojawi\'b3a si\'ea po raz pierwszy w pocz\'b9tko\-wym okresie rozwoju filozofii greckiej, w zwi\'b9zku z kszta\'b3towaniem si\'ea poj\'ea\'e6
 materii, bytu i stawania si\'ea. Za pierwszego przedstawiciela tego okresu dziej\'f3w filo\-zofii nale\'bfy uzna\'e6 Talesa (VI wiek p. n. e.), za\'b3o\'bfyciela szko\'b3y milezyjskiej, kt\'f3ry, jak pisze Arystoteles, twier\-dzi\'b3, \'bf
e woda jest materialn\'b9 osnow\'b9 wszystkich rze\-czy}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{
\cf1 Patrz: Arystoteles, }{\i\cf1 Metaphysica, }{\cf1 I 3, 983 b 7 \emdash  983 b 33.}}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Mimo \'bfe wypowied\'9f ta mo\'bfe nam si\'ea wyda\'e6 dzi\-wna, zawiera ona, jak podkre\'9cla\'b3
 Nietzsche, trzy podstawowe idee filozoficzne: po pierwsze - ide\'ea materialnej osnowy wszystkich rzeczy; po drugie - postulat, wedle kt\'f3rego odpowied\'9f na pytanie: \'93Co jest t\'b9 osnow\'b9" - powinna by\'e6 sformu\'b3
owana na podstawie racjonalnych przes\'b3anek, bez odwo\'b3ywania si\'ea do mit\'f3w lub mistyki; po trzecie - przekonanie, \'bfe wszystko mo\'bfna ostatecz\-nie sprowadzi\'e6 do jednej podstawowej zasady. W wy\-powiedzi Talesa po raz pierwszy znalaz\'b3
a wyraz kon\-cepcja prasubstancji, kt\'f3rej przemijaj\'b9cymi formami s\'b9 wszystkie inne rzeczy. \'93Substancja" z pewno\'9cci\'b9 nie by\'b3a w\'f3wczas pojmowana jako co\'9c czysto materialnego, s\'b3owo to nie mia\'b3o tego sensu, kt\'f3
ry zazwyczaj przypi\-sujemy mu dzisiaj. Z substancj\'b9 t\'b9 immanentnie mia\'b3o by\'e6 zwi\'b9zane \'bfycie, a Arystoteles przypisuje Talesowi r\'f3wnie\'bf nast\'eapuj\'b9ca wypowied\'9f: \'93Wszystko pe\'b3ne jest bog\'f3w" }{\cs27\fs24\cf1\super 
\chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\lang1033\langfe1045\langnp1033  }{\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 
 Arystoteles, }{\i\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 De anima, }{\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 I 5, 411 a 7 (Diels, 11 A 22).}}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 \'a3atwo si\'ea domy\'9cli\'e6, \'bfe odpowied\'9f
 Talesa na pytanie: ,,Co jest materialn\'b9 osnow\'b9 wszystkich rze\-czy?" - zosta\'b3a sformu\'b3owana przede wszystkim na podstawie obserwacji zjawisk meteorologicznych. Spo\-\'9cr\'f3d wszystkich znanych nam substancji woda mo\'bfe wyst\'eapowa\'e6
 w najbardziej r\'f3\'bfnorodnych postaciach. Mo\'bfe zmienia\'e6 si\'ea w par\'ea i tworzy\'e6 chmury, zim\'b9 za\'9c przybiera\'e6 posta\'e6 \'9cniegu lub lodu. Tam, gdzie rzeki two\-rz\'b9 delty, zdaje si\'ea ona przemienia\'e6 w ziemi\'ea - a mo\'bf
e r\'f3wnie\'bf wytryska\'e6 z ziemi. Bez wody nie mo\'bfe istnie\'e6 \'bfycie. Dlatego te\'bf, je\'9cli w og\'f3le mia\'b3a istnie\'e6 jaka\'9c prasubstancja, to - rzecz naturalna - nale\'bfa\'b3o si\'ea przede wszystkim zastanowi\'e6, czy nie jest ni
\'b9 woda.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Koncepcj\'ea prasubstancji rozwija\'b3 p\'f3\'9fniej Anaksymander - ucze\'f1 Talesa, kt\'f3ry r\'f3wnie\'bf by\'b3 mieszka\'f1cem Miletu. Zdaniem Anaksymandra prasubstancj\'b9 nie by\'b3a woda ani te\'bf \'bfadna ze znanych substancji. G
\'b3osi\'b3 on, \'bfe prasubstancj\'b9 jest bezkresna, \'bfe wiecznie istnia\'b3a i wiecznie b\'eadzie istnie\'e6 i \'bfe otacza ona \'9cwiat. Prze\-kszta\'b3ca si\'ea ona w najrozmaitsze substancje znane nam z codziennego do\'9c
wiadczenia. Teofrast (Simplicjusz) cy\-tuje oryginalny fragment z dzie\'b3 Anaksymandra: \'93Z cze\-go bowiem istniej\'b9ce rzeczy powstaj\'b9, na to samo mu\-sz\'b9 si\'ea koniecznie rozpa\'9c\'e6; albowiem odp\'b3acaj\'b9 sobie sprawiedliwo\'9cci\'b9
 i kar\'b9 za niesprawiedliwo\'9c\'e6 wed\'b3ug nast\'eapstwa czasu"}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super 
\chftn }{ }{\cf1  Simplicjusz, }{\i\cf1 Physica, }{\cf1 24, 13 }{\f32\cf1 (Diels, 12 B 2); przek\'b3ad B. Kupisa.}}}{\fs24\cf1  }{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Antyteza bytu i stawania si\'ea od\-grywa\'b3a podstawowa rol\'ea w pogl\'b9
dach filozoficznych Anaksymandra. Niesko\'f1czona i wieczna prasubstancja, niezr\'f3\'bfnicowany byt, przybiera rozmaite, mniej dosko\-na\'b3e formy, miedzy kt\'f3rymi trwaj\'b9 nieustanne konflik\-ty. Proces stawania si\'ea
 filozof ten traktuje jako swojego rodzaju degradacj\'ea bytu niesko\'f1czonego, jako jego roz\-k\'b3ad na przeciwstawne elementy, kt\'f3ry charakteryzuje jako niesprawiedliwo\'9c\'e6; niesprawiedliwo\'9c\'e6 ta zostaje okupiona przez powr\'f3
t do tego, co bezkresne i bez\-kszta\'b3tne. Konflikty, o kt\'f3rych wspomnieli\'9cmy, to sprzeczno\'9cci mi\'eadzy gor\'b9cem i zimnem, ogniem i wod\'b9, sucho\'9cci\'b9 i wilgoci\'b9 itd. Chwilowe zwyci\'eastwo jednej ze stron te\'bf
 jest niesprawiedliwo\'9cci\'b9, za kt\'f3r\'b9 w swoim czasie wymierzona zostanie kara. Zdaniem Anaksyman\-dra istnieje wieczny ruch, niesko\'f1czone powstawanie i znikanie \'9cwiat\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Warto zwr\'f3ci\'e6 uwag\'ea, \'bfe ostatnio, w nieco odmiennej postaci, r\'f3wnie\'bf w fizyce atomowej wy\'b3ania si\'ea pro\-blem: czy prasubstancja mo\'bfe by\'e6 jedna ze znanych substancji, czy te\'bf co\'9c zasadniczo od nich r\'f3
\'bfnego. Fizy\-cy staraj\'b9 si\'ea obecnie wykry\'e6 podstawowe prawo ruchu materii, z kt\'f3rego matematycznie mo\'bfna by by\'b3o wy\-prowadzi\'e6 wszystkie cz\'b9stki elementarne oraz ich w\'b3a\-sno\'9cci. To podstawowe r\'f3wnanie ruchu mo\'bf
e dotyczy\'e6 albo fal jakiego\'9c znanego nam rodzaju (na przyk\'b3ad fal zwi\'b9zanych z protonami lub mezonami), albo te\'bf fal za\-sadniczo odmiennej natury, nie maj\'b9cych nic wsp\'f3lnego ze znanymi nam falami lub cz\'b9
stkami elementarnymi. W pierwszym przypadku wykrycie owego r\'f3wnania oznacza\'b3oby, \'bfe wszystkie cz\'b9stki elementarne mo\'bfna w pewien spos\'f3b sprowadzi\'e6 do kilku rodzaj\'f3w \'93pod\-stawowych" cz\'b9stek elementarnych. W ci\'b9
gu ostatnich dwudziestu lat fizycy teoretycy badali przede wszyst\-kim t\'ea mo\'bfliwo\'9c\'e6. W drugim przypadku wszystkie r\'f3\'bf\-norodne cz\'b9stki elementarne da\'b3yby si\'ea sprowadzi\'e6 do pewnej uniwersalnej substancji, kt\'f3r\'b9 nazwa\'e6
 mo\'bfna energi\'b9 lub materi\'b9. \'afadnej z cz\'b9stek nie mo\'bfna by by\'b3o wtedy uzna\'e6 za \'93bardziej elementarn\'b9" od innych. Od\-powiada\'b3oby to w istocie ideom Anaksymandra i osobi\-\'9ccie jestem przekonany, \'bfe w fizyce wsp\'f3\'b3
czesnej w\'b3a\-\'9cnie ten pogl\'b9d oka\'bfe si\'ea s\'b3uszny. Wr\'f3\'e6my jednak do filozofii greckiej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Trzeci z filozof\'f3w milezyjskich, Anaksymenes, na\-st\'eapca Anaksymandra, g\'b3osi\'b3, \'bfe prasubstancja jest po\-wietrze. \'93Tak jak dusza nasza, kt\'f3ra jest powietrzem, trzyma nas w skupieniu, tak i ca\'b3y \'9cwiat r\'f3wnie
\'bf ota\-cza powietrze i tchnienie"}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{  Aecjusz, }{\i 
Placita, }{\f32 I 3, 4 (Diels, 13 B 2); przek\'b3ad B. Kupisa.}}}{\f32\fs24\cf1 . Anaksymenes uwa\'bfa\'b3, \'bfe zg\'easzczanie i rozrzedzanie powoduj\'b9 przekszta\'b3canie si\'ea prasubstancji w inne substancje. Kondensacja pary wodnej w chmury mia\'b3
a by\'e6 przyk\'b3adem takiej prze\-miany, albowiem w owym czasie, rzecz prosta, jeszcze nie wiedziano, \'bfe para wodna jest czym\'9c innym ni\'bf po\-wietrze.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W pogl\'b9dach filozoficznych Heraklita z Efezu g\'b3\'f3wn\'b9 rol\'ea odgrywa\'b3o poj\'eacie stawania si\'ea. G\'b3osi\'b3 on}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  \'bfe pra-pierwiastkiem jest ogie\'f1, jako to, co si\'ea
 porusza. Trudne zadanie pogodzenia koncepcji jednej podstawowej zasady z niesko\'f1czon\'b9 r\'f3\'bfnorodno\'9cci\'b9 zjawisk rozwi\'b9zuje on w ten spos\'f3b, \'bfe uznaje walk\'ea przeciwie\'f1stw za co\'9c, co w gruncie }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{
\f32\fs24\cf1 tworzy swoistego rodzaju harmo\-ni\'ea. \'8cwiat jest, wedle Heraklita, zarazem i jedno\'9cci\'b9, i wielo\'9cci\'b9; jedno\'9c\'e6 jedynego bytu jest jedno\'9cci\'b9 zwal\-czaj\'b9cych si\'ea wzajemnie przeciwie\'f1stw. \'93Nale\'bfy wie\-
dzie\'e6 - pisze on - \'bfe walka jest czym\'9c powszechnym, a sp\'f3r czym\'9c s\'b3usznym i \'bfe wszystko powstaje ze sporu i z konieczno\'9cci" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs18\cf1  Orygenes, }{\i\fs18\cf1 Contra Cel sum, }{\f32\fs18\cf1 VI 42 (Diels, 22 B 80); przek\'b3
ad B. Kupisa.}}}{\i\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatruj\'b9c dzieje filozofii greckiej, \'b3atwo jest za\-uwa\'bfy\'e6, \'bfe od Talesa a\'bf do Heraklita bod\'9fcem jej roz\-woju by\'b3a sprzeczno\'9c\'e6 mi\'eadzy jedno\'9cci\'b9 a wielo\'9cci\'b9. Na\-szym zmys\'b3om \'9c
wiat jawi si\'ea jako niesko\'f1czona r\'f3\'bfno\-rodno\'9c\'e6 rzeczy i zjawisk, kolor\'f3w i d\'9fwi\'eak\'f3w. Po to jed\-nak, by go zrozumie\'e6, wprowadzi\'e6 musimy pewien po\-rz\'b9dek i wykry\'e6 to, co jednakowe; porz\'b9
dek bowiem oznacza swojego rodzaju jedno\'9c\'e6. Wskutek tego rodzi si\'ea przekonanie, \'bfe istnieje jaka\'9c jedna podstawowa za\-sada; jednocze\'9cnie stajemy wobec trudnego zadania, kt\'f3re polega na tym, \'bfe z owej jednej zasady mamy wy\-
prowadzi\'e6 niesko\'f1czon\'b9 r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 }{\i\fs24\cf1 rzeczy. }{\f32\fs24\cf1 Natural\-nym punktem wyj\'9ccia by\'b3o za\'b3o\'bfenie, \'bfe musi istnie\'e6 materialna przyczyna wszystkich rzeczy, poniewa\'bf \'9cwiat sk\'b3ada si\'ea
 z materii. Jednak\'bfe koncepcja jedno\-\'9cci \'9cwiata oznacza - w swej skrajnej postaci - uznanie istnienia niesko\'f1czonego, wiecznego i niezr\'f3\'bfnicowane-go bytu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Uznanie istnienia tego bytu nie wystarcza - nieza\-le\'bfnie od tego, czy jest to byt materialny, czy nie - aby mo\'bfna by\'b3o wyt\'b3umaczy\'e6 niesko\'f1czon\'b9 r\'f3\'bfnorod\-no\'9c\'e6 }{\i\fs24\cf1 rzeczy. }{\f32\fs24\cf1 
Wskutek tego wy\'b3ania si\'ea antynomia: byt - stawanie si\'ea, co koniec ko\'f1c\'f3w prowadzi do koncepcji Heraklita, wedle kt\'f3rej podstawow\'b9 zasad\'b9 jest sama zmienno\'9c\'e6, \'93wieczna zmiana, kt\'f3ra odnawia \'9c
wiat" - jak pisali poeci. Lecz zmienno\'9c\'e6 nie jest przy\-czyn\'b9 materialn\'b9; tote\'bf wed\'b3ug Heraklita przyczyn\'ea t\'ea stanowi ogie\'f1 - prapierwiastek, kt\'f3ry jest zarazem i materi\'b9, i si\'b3\'b9 nap\'eadowa.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna tu zauwa\'bfy\'e6, \'bfe pogl\'b9dy fizyki wsp\'f3\'b3czesnej s\'b9 w pewnym sensie niezwykle zbli\'bfone do koncepcji Heraklita. Je\'9cli zast\'b9pimy s\'b3owo \'93ogie\'f1" terminem \'93energia", to jego twierdzenia b\'ead\'b9
 niemal ca\'b3kowicie si\'ea pokrywa\'b3y z naszymi dzisiejszymi pogl\'b9dami. W\'b3a\-\'9cnie energia jest t\'b9 substancj\'b9, z kt\'f3rej utworzone s\'b9 wszystkie cz\'b9stki elementarne, wszystkie atomy - a wi\'eac i wszystkie rzeczy. Jednocze\'9c
nie jest ona tym}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  co powoduje ruch. Energia jest substancj\'b9, poniewa\'bf jej og\'f3lna ilo\'9c\'e6 nie ulega zmianie, a liczne do\'9cwiadczenia przekonuj\'b9 nas, \'bfe z tej substancji rzeczywi\'9ccie mog\'b9 powstawa
\'e6 cz\'b9stki elementarne. Energia przekszta\'b3ca si\'ea w ruch, w ciep\'b3o, w \'9cwiat\'b3o i w napi\'eacie elektrycz\-ne. Mo\'bfna j\'b9 nazwa\'e6 podstawow\'b9 przyczyn\'b9 wszystkich zmian w przyrodzie. Nieco p\'f3\'9fniej b\'eadziemy kontynuo\-
wali por\'f3wnywanie filozofii greckiej z koncepcjami nau\-ki wsp\'f3\'b3czesnej.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 W filozofii greckiej ponownie p}{\f32\fs24\cf1 ojawi\'b3a si\'ea na pewien czas koncepcja jedynego bytu. G\'b3osi\'b3 j\'b9 Parmenides, mieszkaniec Elei, miasta w po\'b3udniowej Italii. Za naj\-wi\'eakszy jego wk\'b3ad do filozofii nale\'bf
y zapewne uzna\'e6 wprowadzenie do metafizyki argumentacji czysto logicz\-nej. \'93Nie mo\'bfna bowiem tego, co nie istnieje, pozna\'e6 (jest to ca\'b3kiem nieosi\'b9galne) ani te\'bf wyrazi\'e6 tego" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{  Simplicjusz, }{\i Physica, }{\f32 116, 25 (Diels, 28 B 2); przek\'b3ad B. Ku\-pisa.}}}{\f32\fs24\cf1 . \'93
Nie znajdziesz bowiem my\'9clenia bez tego, co istnieje, i w czym si\'ea ono (tj. my\'9clenie) wyra\'bfa" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs18\cf1 Simplicjusz, }{\i\fs18\cf1 Physica}{\f32\fs18\cf1 , 114, 29 (Diels, 23 B 8) przek\'b3ad B. Kupisa.}}}{\f32\fs24\cf1 
. Dlatego istnieje tylko jeden byt, nie ma natomiast stawania si\'ea ani przemijania. Ze wzgl\'ead\'f3w logicznych Parmenides prze\-czy\'b3 istnieniu pustej przestrzeni. Poniewa\'bf s\'b9dzi\'b3, \'bfe istnienie pr\'f3\'bf
ni jest koniecznym warunkiem wszelkich zmian, przeto uzna\'b3, i\'bf zmiany nie istniej\'b9 i s\'b9 jedynie iluzj\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe filozofia nie mog\'b3a zbyt d\'b3ugo opiera\'e6 si\'ea na tych paradoksach. Empedokles, kt\'f3ry urodzi\'b3 si\'ea i mie\-szka\'b3 w Agrygencie (Akragas) na po\'b3udniowym wybrze\-\'bfu Sycylii, w przeciwie\'f1
stwie do wszystkich swych po\-przednik\'f3w, reprezentuj\'b9cych stanowisko monistyczne, by\'b3 zwolennikiem swoistego rodzaju pluralizmu. Aby unikn\'b9\'e6 nieprzezwyci\'ea\'bfonych trudno\'9cci, kt\'f3re powsta\-j\'b9, gdy r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6
 rzeczy i zdarze\'f1 usi\'b3uje si\'ea wyt\'b3u\-maczy\'e6 przy za\'b3o\'bfeniu, \'bfe istnieje tylko jeden praele-ment, za\'b3o\'bfy\'b3 on istnienie czterech podstawowych pier\-wiastk\'f3w. Za pierwiastki te uzna\'b3 on ziemi\'ea, wod\'ea. po\-
wietrze i ogie\'f1. Pierwiastki owe \'b3\'b9cz\'b9 si\'ea wskutek dzia\-\'b3ania mi\'b3o\'9cci, rozdzielaj\'b9 si\'ea za\'9c pod wp\'b3ywem niezgody. Mi\'b3o\'9c\'e6 i niezgoda pod wieloma wzgl\'eadami s\'b9 r\'f3wnie cie\-lesne, jak powy\'bf
sze cztery pierwiastki, i warunkuj\'b9 wieczn\'b9 zmienno\'9c\'e6. Empedokles podaje nast\'eapuj\'b9cy obraz powstania \'9cwiata: Na pocz\'b9tku istnia\'b3 Sfajros - niesko\'f1czona kula jedynego bytu (analogiczny pogl\'b9d g\'b3osi\'b3
 Parmenides). Byt ten zawiera\'b3 wszystkie cztery pierwiastki (\'93korzenie") zmieszane ze sob\'b9 pod wp\'b3y\-wem mi\'b3o\'9cci. P\'f3\'9fniej, gdy traci w\'b3adz\'ea mi\'b3o\'9c\'e6, nastaje za\'9c niezgoda, pierwiastki si\'ea rozdzielaj\'b9, lecz tyl
ko cz\'ea\-\'9cciowo. Potem jednak\'bfe nast\'eapuje ca\'b3kowite ich rozdzie\-lenie. Jest to okres, w kt\'f3rym mi\'b3o\'9cci nie ma w \'9cwiecie. Wreszcie mi\'b3o\'9c\'e6 powraca do w\'b3adzy i \'b3\'b9czy pierwiastki, niezgoda za\'9c znika; w ten spos
\'f3b dokonuje si\'ea cykl przemian, kt\'f3rego wynikiem jest }{\fs24\cf1 Sfajros - byt pier\-wotny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Doktryna Empedoklesa oznacza wyra\'9fny zwrot filozofii greckiej w kierunku materializmu. Cztery pier\-wiastki s\'b9 raczej rzeczywistymi substancjami material\-nymi ni\'9fli podstawowymi zasadami. Po raz pierwszy zo\-staje tu wyra\'bf
ona my\'9cl, \'bfe \'b3\'b9czenie si\'ea i rozdzielanie kilku zasadniczo r\'f3\'bfnych substancji t\'b3umaczy niesko\'f1\-czon\'b9 r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 rzeczy i zdarze\'f1. Pluralizm nigdy nie znajduje zwolennik\'f3w w\'9cr\'f3d tych, kt\'f3
rzy przywykli rozpatrywa\'e6 wszystko z punktu widzenia podstawowych zasad. Jest to jednak rozs\'b9dne, kompromisowe stanowi\-sko, kt\'f3re pozwala unikn\'b9\'e6 trudno\'9cci zwi\'b9zanych z mo-nizmem, a jednocze\'9cnie ustali\'e6 pewien porz\'b9dek.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nast\'eapny krok w kierunku koncepcji atomistycznej uczyni\'b3 Anaksagoras. Mniej wi\'eacej przez trzydzie\'9cci lat mieszka\'b3 w Atenach, prawdopodobnie w pierwszej po\-\'b3owie V wieku p. n. e. W systemie jego pogl\'b9d\'f3w szcze\-g
\'f3lnie wielk\'b9 rol\'ea odgrywa my\'9cl, \'bfe przyczyn\'b9 wszyst\-kich zmian jest mieszanie si\'ea i rozdzielanie niesko\'f1cze\-nie ma\'b3ych \'93zarodk\'f3w rzeczy". Zak\'b3ada\'b3 on, \'bfe istnieje niesko\'f1czona r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 owych 
\'93zarodk\'f3w", z kt\'f3\-rych sk\'b3adaj\'b9 si\'ea wszystkie rzeczy. Nie s\'b9 to cz\'b9stki z\'b3o\-\'bfone z czterech pierwiastk\'f3w Empedoklesa. Koncepcja Anaksagorasa by\'b3a pierwsz\'b9 koncepcj\'b9 umo\'bfliwiaj\'b9c\'b9 geometryczn\'b9
 interpretacj\'ea terminu \'93mieszanina". Po\-niewa\'bf Anaksagoras m\'f3wi o pewnych niesko\'f1czenie ma\'b3ych ziarnach, przeto ich mieszanin\'ea przedstawi\'e6 mo\-\'bfna jako mieszanin\'ea r\'f3\'bfnobarwnych ziaren piasku. Prze\-miany polegaj\'b9
 na zmianie ilo\'9cci ziaren oraz ich po\'b3o\'bfe\-nia wzgl\'eadem siebie. Anaksagoras zak\'b3ada, \'bfe w ka\'bfdej }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\f32\fs24\cf1 istniej\'b9 \'93zarodki" wszystkich rodzaj\'f3w; w r\'f3\'bf\-nych rzeczach r\'f3\'bf
ny jest jedynie stosunek ilo\'9cciowy ja\-ko\'9cciowo odmiennych \'93zarodk\'f3w". Pisa\'b3 on w zwi\'b9zku z tym, \'bfe \'93rzeczy, kt\'f3re s\'b9 na tym jednym \'9cwiecie, nie s\'b9 ani rozdzielone, ani odci\'eate od siebie toporem" }{
\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1  Simplicjusz, }{\i\fs19\cf1 Physica, }{
\f32\fs19\cf1 175, 11 (Diels, 59 B 8); przek\'b3ad B. Kupisa.}}}{\f32\fs24\cf1 , wszystko znajduje si\'ea we wszystkim, chocia\'bf \'93\'bfadna... rzecz nie jest jednorodna z jak\'b9kolwiek inn\'b9" i ,,to, czego jest w niej najwi\'eacej, jest i by\'b3
o ka\'bfd\'b9 poszcze\-g\'f3ln\'b9 rzecz\'b9" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1 
Simplicjusz, }{\i\fs19\cf1 Physica,}{\f32\fs19\cf1 , 164, 24 (Diels, 59 B 12); przek\'b3ad B. Kupisa.}}}{\i\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jak wiemy, Empedokles g\'b3osi\'b3, \'bfe wszech\'9cwiat wpra\-wiaj\'b9 w ruch mi\'b3o\'9c\'e6 i niezgoda. Wed\'b3ug Anaksagorasa \'9fr\'f3d\'b3em, czynnikiem sprawczym ruchu jest }{\i\fs24\cf1 nus; }{\f32\fs24\cf1 termin ten mo\'bfna t
\'b3umaczy\'e6 jako \'93rozum". Tylko krok dzieli\'b3 pogl\'b9dy Anaksagorasa od koncepcji atomistycznej. Krok ten uczynili Leukippos i Demokryt. Antyteza bytu i nie\-bytu  wywodz\'b9ca  si\'ea  z  filozofii  Parmenidesa  zostaje przekszta\'b3
cona w antytez\'ea \'93pe\'b3ni" i \'93pr\'f3\'bfni". Byt nie jest jeden, lecz niesko\'f1czenie mnogi. Bytem tym s\'b9 ato\-my niepodzielne, najmniejsze cz\'b9stki materii. S\'b9 one wieczne i niezniszczalne, lecz maj\'b9 sko\'f1
czone rozmiary. Ruch jest mo\'bfliwy dzi\'eaki istnieniu pr\'f3\'bfni mi\'eadzy ato\-mami. W ten spos\'f3b po raz pierwszy w historii pojawi\'b3a si\'ea koncepcja najmniejszych cz\'b9stek, podstawowych ce\-gie\'b3ek materii, kt\'f3re mogliby\'9cmy dzi\'9c
 nazwa\'e6 \'93cz\'b9stka\-mi elementarnymi".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wed\'b3ug Leukipposa i Demokryta materia nie sk\'b3ada si\'ea jedynie z \'93pe\'b3ni", lecz r\'f3wnie\'bf z ,,pr\'f3\'bfni", czyli z pu\-stej przestrzeni, w kt\'f3rej poruszaj\'b9 si\'ea atomy. Logiczna argumentacja Parmenidesa, kt\'f3
ry dowodzi\'b3, \'bfe pr\'f3\'bfnia nie istnieje, jako \'bfe nie mo\'bfe istnie\'e6 niebyt,  zosta\'b3a zignorowana, poniewa\'bf przemawia\'b3y przeciwko niej da\-ne do\'9cwiadczalne. Z naszego wsp\'f3\'b3czesnego punktu wi\-dzenia pusta przestrze\'f1 mi
\'eadzy atomami - o kt\'f3rej m\'f3wi\'b3 Demokryt - nie by\'b3aby po prostu niczym. Mo\-gliby\'9cmy uzna\'e6 j\'b9 za no\'9cnik w\'b3asno\'9cci geometrycznych i kinematycznych umo\'bfliwiaj\'b9cych ruch atom\'f3w i po\-wstawanie r\'f3\'bfnych ich uk\'b3
ad\'f3w. Jednak\'bfe w filozofii zawsze spierano si\'ea o to, czy mo\'bfe istnie\'e6 przestrze\'f1}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 pusta. Odpowied\'9f na to pytanie, zawarta w og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci, brzmi: materia i geometria warun\-kuj\'b9 si\'ea
 nawzajem. Odpowied\'9f ta pod wzgl\'eadem tre\'9cci zbli\'bfona jest do pogl\'b9du, kt\'f3rego broni\'b3o wielu filozo\-f\'f3w, a kt\'f3ry g\'b3osi, \'bfe przestrze\'f1 okre\'9clona jest przez rozci\'b9g\'b3o\'9c\'e6 materii. Demokryt jednak\'bfe wyra
\'9fnie pogl\'b9d ten odrzuca, po to, by umo\'bfliwi\'e6 wyt\'b3umaczenie istnie\-nia ruchu i zmian.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wed\'b3ug   Demokryta   wszystkie   atomy   sk\'b3adaj\'b9   si\'ea z tej samej  substancji i r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea od siebie jedynie kszta\'b3tem i wielko\'9cci\'b9. Mo\'bfna je uzna\'e6 za cz\'b9
stki po-dzielne w sensie matematycznym, lecz nie fizycznym. Atomy mog\'b9 porusza\'e6 si\'ea i mog\'b9 by\'e6 usytuowane w r\'f3\'bf\-nych miejscach przestrzeni. Nie s\'b9 im jednak w\'b3a\'9cciwe \'bfadne inne w\'b3asno\'9cci fizyczne. Nie maj\'b9
 one ani koloru, ani zapachu, ani smaku. W\'b3asno\'9cci materii percypowa-ne za po\'9crednictwem organ\'f3w zmys\'b3owych }{\i\f32\fs24\cf1 zale\'bf\'b9 }{\f32\fs24\cf1 od ruchu i po\'b3o\'bfenia atom\'f3w w przestrzeni. Tragedia }{\i\fs24\cf1 i }{
\f32\fs24\cf1 ko\-media mog\'b9 by\'e6 z\'b3o\'bfone z tych samych liter alfabetu, analogicznie do tego wszystkie, niezmiernie r\'f3\'bfnorodne zjawiska naszego \'9cwiata s\'b9 wynikiem rozmaitych ru\-ch\'f3w }{\i\fs24\cf1 i }{\f32\fs24\cf1 r\'f3\'bf
nej konfiguracji niezmiennych atom\'f3w. Geo\-metria i kinematyka,  kt\'f3re sta\'b3y si\'ea mo\'bfliwe dzi\'eaki istnieniu pr\'f3\'bfni, okaza\'b3y si\'ea tu - w pewnym sensie - czym\'9c bardziej istotnym ni\'bf
 sam byt. Demokryt - jak pisze Sekstus Empiryk - uwa\'bfa\'b3, \'bfe postrze\'bfenia zmy\-s\'b3owe \'93uchodz\'b9 za istniej\'b9ce i wydaj\'b9 si\'ea mie\'e6 }{\i\fs24\cf1 rzeczy\-wiste }{\f32\fs24\cf1 istnienie, ale naprawd\'ea nie s\'b9 takie;  naprawd
\'ea istniej\'b9 tylko atomy i pr\'f3\'bfnia" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{
\lang1033\langfe1045\langnp1033  }{\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 Sekstus Empiryk, }{\i\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 Adversus mathematicos, }{\f32\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 VII 138 (Diels, 68 B 11); przek\'b3
ad B. Kupisa.}{\fs24\lang1033\langfe1045\langnp1033 
\par }}}{\i\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wed\'b3ug Leukipposa ruchy atom\'f3w nie maj\'b9 charak\-teru przypadkowego. My\'9cliciel ten by\'b3, jak si\'ea wydaje, zwolennikiem absolutnego determinizmu. Wynika to z nast\'eapuj\'b9cej jego wypowiedzi: \'93\'afadna rzecz nie po\-
wstaje bez przyczyny, lecz wszystko na jakiej\'9c podsta\-wie i z konieczno\'9cci" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs18\cf1 Aecjusz, }{\i\fs18\cf1 Placita, }{\f32\fs18\cf1 I 25, 4 (Diels, 67 B 2); przek\'b3ad B. Kupisa.}}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Atomi\'9cci nie wyja\'9cniali pocho
\-dzenia p}{\fs24\cf1 ierwotnego ruchu - ruchu atom\'f3w }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{
\f32\fs18\cf1 Odwieczny ruch w\'b3a\'9cciwy atomom mia\'b3 by\'e6 ruchem pier\-wotnym, kt\'f3ry atomi\'9cci odr\'f3\'bfniali od pochodnych rodzaj\'f3w ru\-chu. Por.: Arystoteles, }{\i\fs18\cf1 Physica, l }{\fs18\cf1 9 265 b 24\emdash 28. }{\i\fs18\cf1 
(Przyp. red. wy\-dania polskiego).}}}{\f32\fs24\cf1 . \'8cwiadczy to o tym, \'bfe ruch atom\'f3w t\'b3umaczyli w spos\'f3b przyczy\-nowy. Przyczynowo mo\'bfna wyt\'b3umaczy\'e6 jedynie zda\-rzenia p\'f3\'9fniejsze - powo\'b3uj\'b9c si\'ea
 na zdarzenia wcze\-\'9cniejsze; nigdy jednak nie mo\'bfna wyt\'b3umaczy\'e6, w jaki spos\'f3b zacz\'ea\'b3y zachodzi\'e6 zdarzenia.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Podstawowe idee teorii atomi}{\f32\fs24\cf1 stycznej zosta\'b3y przej\'ea\-te - cz\'ea\'9cciowo w postaci zmodyfikowanej - }{\i\f32\fs24\cf1 przez p\'f3\'9f\-niejszych }{\f32\fs24\cf1 filozof\'f3w greckich. Gwoli por\'f3wnania z po\-gl\'b9
dami wsp\'f3\'b3czesnej fizyki atomowej warto wspomnie\'e6 o tej koncepcji materii, kt\'f3r\'b9 wy\'b3o\'bfy\'b3 Platon w dialogu }{\i\fs24\cf1 Timaios. }{\fs24\cf1 Platon byn}{\f32\fs24\cf1 ajmniej nie by\'b3
 zwolennikiem teorii atomistycznej. Diogenes Laertios pisze, \'bfe Platon tak nienawidzi\'b3 Demokryta, \'bfe pragn\'b9\'b3, aby spalono wszyst\-kie jego dzie\'b3a. Niemniej jednak w systemie jego pogl\'b9\-d\'f3w koncepcje Empedoklesa i szko\'b3
y pitagorejskiej splataj\'b9 si\'ea z ideami zbli\'bfonymi do idei atomist\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pitagoreizm wywodzi\'b3 si\'ea z orfizmu, systemu pogl\'b9\-d\'f3w zwi\'b9zanych z kultem Dionizosa. Pitagorejczycy powi\'b9zali religi\'ea z matematyk\'b9, kt\'f3ra od tego czasu zacz\'ea\'b3a wywiera\'e6 wielki wp\'b3yw na rozw\'f3j my
\'9cli ludz\-kiej. Jak si\'ea wydaje, byli oni pierwszymi my\'9clicielami, kt\'f3rzy u\'9cwiadomili sobie tw\'f3rcz\'b9 pot\'eag\'ea matematyki. Odkryli oni, \'bfe d\'9fwi\'eaki dw\'f3ch strun harmonizuj\'b9 ze sob\'b9, je\'9cli d\'b3ugo\'9c
ci tych strun pozostaj\'b9 w pewnym okre\'9clonym stosunku wzajemnym. \'8cwiadczy\'b3o to o tym, \'bfe matematyka mo\'bfe w wielkim stopniu przyczyni\'e6 si\'ea}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 do zrozumienia zjawisk przyrody. Jednak\'bfe dla pitago-rejczyk\'f3
w nie to by\'b3o najwa\'bfniejsze. Za najbardziej istotne uwa\'bfali to, \'bfe prosty stosunek matematyczny d\'b3ugo\'9cci strun tworzy\'b3 - jak s\'b9dzili - harmoni\'ea d\'9fwi\'ea\-k\'f3w. W pogl\'b9dach pitagorejczyk\'f3w by\'b3o wi\'eac wiele mi\-
stycyzmu, wiele element\'f3w, kt\'f3re trudno jest nam zro\-zumie\'e6. Uczynili jednak matematyk\'ea cz\'ea\'9cci\'b9 swej re\-ligii, co by\'b3o istotnym momentem w dziejach rozwoju ludzkiej my\'9cli. Przypomn\'ea, \'bfe Bertrand Russell powie\-dzia\'b3
, i\'bf nikt nie wywar\'b3 takiego wp\'b3ywu na my\'9cl ludz\-k\'b9, jak Pitagoras.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Platon wiedzia\'b3, \'bfe pitagorejczycy znali pi\'ea\'e6 regular\-nych bry\'b3 geometrycznych, i uwa\'bfa\'b3, i\'bf bry\'b3om tym mo\-\'bfna przyporz\'b9dkowa\'e6 pierwiastki Empedoklesa. Naj\-mniejsze cz\'b9stki 
pierwiastka ziemi odpowiada\'b3y sze\'9ccia\-nom, powietrza - o\'9cmio\'9ccianom, ognia - czworo\'9ccia\-nom, a wody - dwudziesto\'9ccianom. Brak by\'b3o jednak pierwiastka, kt\'f3rego cz\'b9stki odpowiada\'b3yby dwunasto-\'9ccianom; w zwi\'b9
zku z tym Platon powiada, \'bfe istnia\'b3a jeszcze pi\'b9ta kombinacja, z kt\'f3rej B\'f3g korzysta\'b3, pro\-jektuj\'b9c wszech\'9cwiat.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Bry\'b3y regularne, reprezentuj\'b9ce cztery pierwiastki, mog\'b9 w pewnym sensie przypomina\'e6 atomy; jednak\'bfe wedle Platona bry\'b3y te nie s\'b9 niepodzielne. Platon je konstruuje z dw\'f3ch rodzaj\'f3w tr\'f3jk\'b9t\'f3w - r\'f3
wnobocz\-nych i r\'f3wnoramiennych; stanowi\'b9 one \'9cciany bry\'b3. Dla\-tego pierwiastki mog\'b9 (przynajmniej cz\'ea\'9cciowo) prze\-kszta\'b3ca\'e6 si\'ea w inne pierwiastki. Bry\'b3y regularne mo\'bfna roz\'b3o\'bfy\'e6 na tr\'f3jk\'b9ty, z kt\'f3
rych jeste\'9cmy w stanie zbu\-dowa\'e6 nowe bry\'b3y. Na przyk\'b3ad jeden czworo\'9ccian i dwa o\'9cmio\'9cciany mo\'bfna roz\'b3o\'bfy\'e6 na dwadzie\'9ccia r\'f3wnobocz\-nych tr\'f3jk\'b9t\'f3w, a nast\'eapnie zbudowa\'e6 }{\i\fs24\cf1 z }{
\f32\fs24\cf1 tych tr\'f3jk\'b9t\'f3w dwudziesto\'9ccian. To za\'9c oznacza, \'bfe jeden atom ognia i dwa atomy powietrza mog\'b9 si\'ea po\'b3\'b9czy\'e6 w atom wody. Jednak\'bfe tr\'f3jk\'b9ty nie s\'b9 tworami tr\'f3jwymiarowymi, wskutek }{\i\fs24\cf1 
czego }{\f32\fs24\cf1 nie mo\'bfna ich uzna\'e6 za materialne. Cz\'b9st\-ka materialna powstaje dopiero wtedy, gdy tr\'f3jk\'b9ty tworz\'b9 bry\'b3\'ea regularn\'b9. Najmniejsze cz\'b9stki materii nie s\'b9
 bytami podstawowymi - wbrew twierdzeniom Demokryta - lecz formami matematycznymi. St\'b9d wyni\-ka w spos\'f3b oczywisty, \'bfe bez por\'f3wnania wa\'bfniejsza od substancji jest przys\'b3uguj\'b9ca jej forma.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Po tym kr\'f3tkim przegl\'b9dzie koncepcji filozof\'f3w grec\-kich - od Talesa do atomist\'f3w i Platona - mo\'bfemy powr\'f3ci\'e6 do fizyki wsp\'f3\'b3czesnej i por\'f3wna\'e6 nasze dzi\-siejsze pogl\'b9dy na atomy i na teori\'ea kwant
\'f3w z pogl\'b9\-dami antycznych my\'9clicieli. Z historii filozofii wiemy, jaki by\'b3 pierwotny sens s\'b3owa \'93atom". Z tego wynika, \'bfe w fizyce i chemii w epoce odrodzenia nauki w wieku siedemnastym oraz p\'f3\'9fniej s\'b3owo \'93atom" oznacza
\'b3o niew\'b3a\'9cciwy obiekt. Oznacza\'b3o ono mianowicie naj\-mniejsz\'b9 cz\'b9stk\'ea pierwiastka chemicznego, kt\'f3ra, jak wiemy obecnie, jest uk\'b3adem z\'b3o\'bfonym z mniejszych cz\'b9stek. Te ostatnie nazywa si\'ea obecnie cz\'b9stkami ele\-
mentarnymi i jest rzecz\'b9 oczywist\'b9, \'bfe je\'9cli jakiekol\-wiek obiekty badane przez fizyk\'ea wsp\'f3\'b3czesn\'b9 przypo\-minaj\'b9 atomy Demokryta. to obiektami tymi s\'b9 w\'b3a\'9cnie cz\'b9
stki elementarne - takie jak protony, neutrony, elektrony lub mezony.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Demokryt \'9cwietnie zdawa\'b3 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe chocia\'bf mo\'bfna ruchem i uk\'b3adem atom\'f3w t\'b3umaczy\'e6 w\'b3asno\'9cci materii - barw\'ea, zapach, smak - to same atomy nie mog\'b9 mie\'e6 tych w\'b3asno\'9c
ci. Dlatego nie przy\-pisuje ich atomom, kt\'f3re w og\'f3le s\'b9 do\'9c\'e6 abstrakcyjny\-mi tworami materialnymi. Atomom Demokryta by\'b3 w\'b3a\-\'9cciwy atrybut istnienia, a ponadto rozci\'b9g\'b3o\'9c\'e6, kszta\'b3
t i ruch; w przeciwnym przypadku trudno by by\'b3o m\'f3wi\'e6 o atomach. Jednak\'bfe wskutek tego demokrytejska kon\-cepcja atomistyczna nie t\'b3umaczy\'b3a istnienia w\'b3asno\'9cci geometrycznych, rozci\'b9g\'b3o\'9cci, ani w\'b3asno\'9cci \'93
bycia", istnienia, poniewa\'bf nie umo\'bfliwia\'b3a sprowadzenia tych cech do czego\'9c innego, bardziej fundamentalnego. Wy\-daje si\'ea, \'bfe wsp\'f3\'b3czesne pogl\'b9dy na cz\'b9stki elementar\-ne s\'b9 pod tym wzgl\'ea
dem bardziej konsekwentne i rady\-kalne. Spr\'f3bujmy odpowiedzie\'e6 na pytanie: \'93Co to jest cz\'b9stka elementarna?" Okazuje si\'ea, \'bfe chocia\'bf pos\'b3ugu\-jemy si\'ea terminami oznaczaj\'b9cymi cz\'b9stki elementar-ne, np. terminem \'93
neutron", nie potrafimy pogl\'b9dowo, a jednocze\'9cnie dok\'b3adnie opisa\'e6 tych cz\'b9stek ani \'9cci\'9cle okre\'9cli\'e6, co rozumiemy przez te terminy. Pos\'b3ugujemy si\'ea r\'f3\'bfnymi sposobami opisywania cz\'b9stek i mo\'bfemy przedstawi\'e6
 np. neutron jako cz\'b9stk\'ea, kiedy indziej za\'9c jako fal\'ea lub paczk\'ea fal. Wiemy jednak, \'bfe \'bfaden z tych opis\'f3w nie jest dok\'b3adny. Neutron oczywi\'9ccie nie ma barwy, smaku ani zapachu. Pod tym wzgl\'eadem przypo\-mina atomy, o kt
\'f3rych pisali greccy filozofowie. Ale cz\'b9stki elementarne s\'b9 pozbawione - przynajmniej w pewnej mierze - r\'f3wnie\'bf i innych w\'b3asno\'9cci. Ta\-kich poj\'ea\'e6 geometrycznych i kinematycznych, jak np. kszta\'b3
t i ruch w przestrzeni, nie jeste\'9cmy w stanie w spos\'f3b konsekwentny stosowa\'e6 do opisu tych cz\'b9stek. Je\'9cli chcemy poda\'e6 dok\'b3adny opis cz\'b9stki elementarnej (k\'b3adziemy tu szczeg\'f3lny nacisk na s\'b3owo \'93dok\'b3adny"), to poda
\'e6 go mo\'bfemy jedynie w postaci funkcji prawdo\-podobie\'f1stwa. W\'f3wczas jednak okazuje si\'ea, \'bfe opisywa\-ny obiekt nie posiada nawet w\'b3asno\'9cci istnienia (je\'9cli istnienie mo\'bfna nazwa\'e6 w\'b3asno\'9cci\'b9). Jest mu w\'b3a\'9c
ciwa tylko mo\'bfliwo\'9c\'e6 istnienia czy te\'bf tendencja do istnie\-nia. Dlatego cz\'b9stki elementarne, kt\'f3re bada fizyka wsp\'f3\'b3czesna, maj\'b9 charakter o wiele bardziej abstrak\-cyjny ni\'bf atomy demokrytejskie i w\'b3a\'9cnie wskutek te\-
go mog\'b9 by\'e6 bardziej odpowiednim kluczem do zagadek zwi\'b9zanych z zachowaniem si\'ea materii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe wed\'b3ug Demokryta wszystkie atomy zawieraj\'b9 t\'ea sam\'b9 substancj\'ea (nie jest jednak rzecz\'b9 pewn\'b9, czy termin \'93substancja" wolno nam sto\-sowa\'e6 w tym kontek\'9ccie). Cz\'b9
stki elementarne, o kt\'f3\-rych m\'f3wi fizyka wsp\'f3\'b3czesna, maj\'b9 mas\'ea. Maj\'b9 j\'b9 jed\-nak tylko w pewnym szczeg\'f3lnym sensie s\'b3owa \'93mie\'e6"; dotyczy to zreszt\'b9 r\'f3wnie\'bf innych ich w\'b3asno\'9cci. Ponie\-wa\'bf
 wedle teorii wzgl\'eadno\'9cci masa i energia s\'b9 w istocie tym samym, przeto mo\'bfemy m\'f3wi\'e6, \'bfe cz\'b9stki elemen\-tarne sk\'b3adaj\'b9 si\'ea z energii. Energi\'ea mo\'bfna by uzna\'e6 za podstawow\'b9, pierwotn\'b9 substancj\'ea
. Nie ulega w\'b9tpli\-wo\'9cci, \'bfe posiada ona pewn\'b9 w\'b3asno\'9c\'e6, kt\'f3ra stanowi istotn\'b9 cech\'ea tego, co nazywamy \'93substancj\'b9", a miano\-wicie podlega prawu zachowania. Z tego wzgl\'eadu pogl\'b9\-dy fizyki wsp\'f3\'b3czesnej mo
\'bfna, jak wspomnieli\'9cmy po\-przednio, uzna\'e6 za bardzo zbli\'bfone do koncepcji Hera-klita (pod warunkiem, \'bfe \'93ogie\'f1" zinterpretujemy jako energi\'ea). Energia jest tym, co powoduje ruch; nazwa\'e6 j\'b9 mo\'bfna praprzyczyn\'b9
 wszelkich zmian; mo\'bfe si\'ea ona przekszta\'b3ca\'e6 w materi\'ea, ciep\'b3o lub \'9cwiat\'b3o. Walka prze\-ciwie\'f1stw, o kt\'f3rej m\'f3wi Heraklit, znajduje sw\'f3j odpo\-wiednik we wzajemnym przeciwstawianiu si\'ea sobie dw\'f3ch r\'f3\'bf
nych form energii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wed\'b3ug Demokryta atomy s\'b9 wiecznymi i nieznisz\-czalnymi cz\'b9stkami materii, \'bfaden atom nie mo\'bfe prze\-kszta\'b3ci\'e6 si\'ea w inny atom. Fizyka wsp\'f3\'b3czesna zdecydo\-wanie odrzuca t\'ea tez\'ea
 materializmu Demokryta i opo\-wiada si\'ea za stanowiskiem Platona i pitagorejczyk\'f3w. Cz\'b9stki elementarne na pewno nie s\'b9 wiecznymi i nie\-zniszczalnymi cegie\'b3kami materii i mog\'b9 si\'ea nawzajem w siebie przekszta\'b3ca\'e6. Je\'9cli zderz
\'b9 si\'ea dwie cz\'b9stki ele\-mentarne o bardzo wielkiej energii kinetycznej, to mog\'b9 one przesta\'e6 istnie\'e6, a z energii, kt\'f3r\'b9 nios\'b3y, mo\'bfe po\-wsta\'e6 wiele nowych cz\'b9stek. Tego rodzaju zjawiska obserwowano wielokrotnie, w\'b3
a\'9cnie one najbardziej nas przekonuj\'b9, \'bfe tworzywem wszystkich cz\'b9stek jest ta sama substancja: energia. Podobie\'f1stwo pogl\'b9d\'f3w}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 wsp\'f3\'b3czesnych do koncepcji Platona i pitagorejczyk\'f3w nie ko\'f1czy si\'ea
 na tym. Polega ono jeszcze na czym\'9c in\-nym. \'93Cz\'b9stki elementarne", o kt\'f3ryc}{\fs24\cf1 h m\'f3wi Platon w }{\i\fs24\cf1 Timaiosie, }{\f32\fs24\cf1 w istocie nie s\'b9 materialnymi korpusku\'b3a-mi, lecz formami matematycznymi. Pitagoras za
\'9c po\-dobno m\'f3wi\'b3, \'bfe \'93wszystkie rzeczy s\'b9 liczbami"}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 O pitagorskiej mistyce liczb pisa\'b3 Arystoteles }{\i\fs19\cf1 [Metaphysica, }{\fs19\cf1 I 5, 985 b 23\emdash 986 a 3 (Diels, 58 B 4)]. }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. pol\-skiego).}}}{\f32\fs24\cf1 
. W owych czasach jedynymi znanymi formami matema\-tycznymi by\'b3y formy geometryczne, takie jak bry\'b3y re\-gularne i tr\'f3jk\'b9ty stanowi\'b9ce ich \'9cciany. Nie ulega w\'b9\-tpliwo\'9cci, \'bfe we wsp\'f3\'b3czesnej teorii kwant\'f3w cz\'b9stki el
ementarne mo\'bfna uzna\'e6 w ostatecznej instancji za for\-my matematyczne, lecz o naturze znacznie bardziej z\'b3o\-\'bfonej. Przedmiotem rozwa\'bfa\'f1 filozof\'f3w greckich by\'b3y formy statyczne; poszukuj\'b9c tego rodzaju form, odnaj\-
dywali je w bry\'b3ach regularnych. Natomiast punktem wyj\'9ccia nauki nowo\'bfytnej w szesnastym i siedemnastym stuleciu by\'b3y zagadnienia dynamiki. Od czas\'f3w Newto\-na sta\'b3ym przedmiotem bada\'f1 fizycznych by\'b3y prawa dynamiki, nie za\'9c
 konfiguracje lub formy geometryczne. R\'f3wnanie ruchu spe\'b3nia si\'ea zawsze i w tym sensie jest ono wieczne, podczas gdy formy geometryczne, na przy\-k\'b3ad orbity, s\'b9 zmienne. Dlatego formy matematyczne przedstawiaj\'b9ce cz\'b9
stki elementarne powinny by\'e6 roz\-wi\'b9zaniami jakiego\'9c r\'f3wnania wyra\'bfaj\'b9cego wieczne prawo ruchu materii }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 Pocz\'b9wszy od nast\'eapnego zdania a\'bf do zdania rozpoczyna\-j\'b9cego si\'ea od s\'b3\'f3w: \'93Trudno jest poda\'e6 jakikolwiek mocny ar\-gument..." 
\emdash  tekst w wydaniu niemieckim uleg\'b3 zmianie i brzmi nast\'eapuj\'b9co:}{\fs24 
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs19\cf1 \'93W ostatnich latach fizyka osi\'b9gn\'ea\'b3a taki szczebel rozwoju, \'bfe mo\'bfna obecnie podj\'b9\'e6 pr\'f3by sformu\'b3
owania podstawowego prawa materii. Fizyka do\'9cwiadczalna nagromadzi\'b3a tyle danych dotycz\'b9cych w\'b3asno\'9cci cz\'b9stek elementarnych, \'bfe fizycy teore tycy mog\'b9 pr\'f3bowa\'e6 na podstawie tych danych wyprowadzi\'e6 powy\'bf
sze fundamentalne prawo. Pewn\'b9 prost\'b9 posta\'e6 tego pra\-wa ju\'bf zaproponowano. I chocia\'bf dopiero przysz\'b3o\'9c\'e6 wyka\'bfe, co mo\'bfna osi\'b9gn\'b9\'e6 dzi\'eaki uzyskanemu r\'f3wnaniu, to ju\'bf ta pierwsza pr\'f3ba wykaza\'b3
a istnienie tylu zagadnie\'f1 fizycznych i filozo\-ficznych, kt\'f3re nader prawdopodobnie kiedy\'9c wy\'b3oni\'b9 si\'ea r\'f3w\-nie\'bf w wyniku bada\'f1 nad cz\'b9stkami elementarnymi, \'bfe nale\'bfy tutaj \emdash  przynajmniej og\'f3lnie, jako\'9c
ciowo \emdash  scharakteryzowa\'e6 to r\'f3wnanie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 M\'f3wi\'b9c o tym podstawowym r\'f3wnaniu, ma si\'ea na my\'9cli nie\-liniowe r\'f3wnanie falowe operatora pola. Mo\'bfna przyj\'b9\'e6, \'bfe ope\-rator ten nie reprezentuje jakiego\'9c okre\'9clonego rodzaju cz\'b9stek lub fal, lecz ca
\'b3\'b9 materi\'ea. Owo r\'f3wnanie falowe jest matema\-tycznie r\'f3wnowa\'bfne z\'b3o\'bfonemu uk\'b3adowi r\'f3wna\'f1 ca\'b3kowych, kt\'f3re \emdash  jak m\'f3wi\'b9 matematycy \emdash  maj\'b9 swoje warto\'9cci w\'b3asne i rozwi\'b9zania w\'b3
asne. Cz\'b9stki elementarne s\'b9 reprezentowane przez te rozwi\'b9zania w\'b3asne. A wi\'eac w\'b3a\'9cnie te rozwi\'b9zania s\'b9 formami matematycznymi zast\'eapuj\'b9cymi pitagorejskie bry\'b3y re\-gularne. Nale\'bfy tu zaznaczy\'e6, \'bfe owe rozwi
\'b9zania w\'b3asne wypro\-wadza si\'ea matematycznie z r\'f3wnania podstawowego mniej wi\'ea\-cej w taki spos\'f3b, w jaki harmoniczne drgania strun mo\'bfna dzi\'9c obliczy\'e6 za pomoc\'b9 odpowiedniego r\'f3wnania r\'f3\'bfniczkowego.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 Symetria matematyczna, kt\'f3rej poj\'eacie by\'b3o czym\'9c central\-nym w koncepcjach Platona dotycz\'b9cych bry\'b3 regularnych, sta nowi rdze\'f1 owego podstawowego r\'f3wnania. R\'f3
wnanie to w gruncie rzeczy nie jest niczym innym, jak tylko matematycz\-nym opisem ca\'b3ego szeregu w\'b3asno\'9cci symetrii, kt\'f3rych jednak\'bfe nie mo\'bfna przedstawi\'e6 w tak pogl\'b9dowy spos\'f3b, jak regularne bryiy roz
patrywane przez Platona. W fizyce wsp\'f3\'b3czesnej bada si\'ea w\'b3asno\'9cci symetrii, kt\'f3re w jednakiej mierze dotycz\'b9 czasu i przestrzeni i znajduj\'b9 wyraz matematyczny w strukturze r\'f3w\-
nania podstawowego rozpatrywanej z punktu widzenia teorii grup. Najwa\'bfniejsz\'b9 grup\'b9 jest grupa Lorentza. Reprezentuje ona struktur\'ea czasu i przestrzeni wynikaj\'b9c\'b9 ze szczeg\'f3lnej teo\-rii wzgl\'eadno\'9cci. Mamy tu r\'f3wnie\'bf
 inne grupy, kt\'f3re poznali\'9cmy dopiero w ostatnich latach; s\'b9 one zwi\'b9zane zale\'bfno\'9cci\'b9 wza\-jemn\'b9 z r\'f3\'bfnymi liczbami kwantowymi cz\'b9stek elementarnych. Aczkolwiek samo r\'f3wnanie podstawowe ma posta\'e6 bardzo pro\-st\'b9
, mamy w nim do czynienia z wielk\'b9 ilo\'9cci\'b9 r\'f3\'bfnych w\'b3asno\-\'9cci symetrii, kt\'f3re zdaj\'b9 si\'ea by\'e6 ca\'b3kowicie zgodne z tym, co nam m\'f3wi wielka ilo\'9c\'e6 danych do\'9cwiadczalnych dotycz\'b9cych przemian cz\'b9
stek elementarnych.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs19\cf1 Fizyka wsp\'f3\'b3czesna kroczy wi\'eac t\'b9 sam\'b9 drog\'b9, kt\'f3r\'b9
 kroczyli pitagorejczycy i Platon. Wydaje si\'ea, \'bfe droga ta prowadzi do bardzo prostego sformu\'b3owania praw przyrody, tak prostego, \'bfe nawet Platon si\'ea tego nie spodziewa\'b3". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. pol\-skiego)}}}{\i\fs24\cf1 . }{
\f32\fs24\cf1 Jest to problem dotychczas nierozwi\'b9zany. Nie znamy jeszcze podstawowego prawa ruchu materii, nie mo\'bfemy wi\'eac z niego matematycz\-nie wyprowadzi\'e6 w\'b3asno\'9cci cz\'b9stek elementarnych. Jed\-nak\'bfe, jak si\'ea
 wydaje, fizyka teoretyczna w swym obec\-nym stadium rozwoju jest do\'9c\'e6 bliska osi\'b9gni\'eacia tego celu i mo\'bfemy ju\'bf powiedzie\'e6, jakiego typu prawa nale\-\'bfy si\'ea spodziewa\'e6. Podstawowe r\'f3wnanie ruchu materii b\'ea
dzie prawdopodobnie jakim\'9c skwantowanym nielinio\-wym r\'f3wnaniem falowym falowego pola operator\'f3w, przedstawiaj\'b9cym po prostu materi\'ea, a nie fale lub cz\'b9stki jakiego\'9c okre\'9clonego rodzaju. B\'eadzie ono za\-pewne r\'f3wnowa\'bfne do
\'9c\'e6 z\'b3o\'bfonemu uk\'b3adowi r\'f3wna\'f1 ca\'b3kowych posiadaj\'b9cych, jak m\'f3wi\'b9 fizycy, swe \'93war\-to\'9cci w\'b3asne" i swe \'93rozwi\'b9zania w\'b3asne". Te rozwi\'b9zania b\'ead\'b9 reprezentowa\'e6 cz\'b9stki elementarne, b\'ead\'b9
 tymi formami matematycznymi, kt\'f3re powinny zast\'b9pi\'e6 pita\-gorejskie bry\'b3y regularne. Nale\'bfy tu zaznaczy\'e6, \'bfe owe \'93rozwi\'b9zania w\'b3asne" b\'eadzie mo\'bfna matematycznie wy\-prowadzi\'e6 z podstawowego r\'f3
wnania materii prawie w taki sam spos\'f3b, w jaki harmoniczne drgania struny, o kt\'f3rych m\'f3wili pitagorejczycy, mo\'bfna dzi\'9c obliczy\'e6 za pomoc\'b9 odpowiedniego r\'f3wnania r\'f3\'bfniczkowego. Pro\-blemy te jednak, jak powiedzieli\'9cmy, s
\'b9 dzi\'9c jeszcze nierozstrzygni\'eat}{\fs24\cf1 e.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli p\'f3jdziemy dalej \'9cladem my\'9cli pitagorejskiej, to dojdziemy do wniosku, \'bfe mo\'bfna \'bfywi\'e6 nadziej\'ea, i\'bf pod\-stawowe r\'f3wnanie ruchu oka\'bfe si\'ea proste pod wzgl\'eadem matematycznym, nawet je\'9c
li obliczenie \'93stan\'f3w w\'b3a\-snych" na jego podstawie b\'eadzie zadaniem bardzo skomplikowanym. Trudno jest poda\'e6 jakikolwiek mocny ar\-gument przemawiaj\'b9cy na rzecz takiego pogl\'b9du, z wy\-j\'b9tkiem tego, \'bfe dotychczas zawsze okazywa
\'b3o si\'ea mo\-\'bfliwe nadanie prostej postaci matematycznej podsta\-wowym r\'f3wnaniom fizyki. Fakt ten jest zgodny z wie\-rzeniami pitagorejczyk\'f3w, kt\'f3re - je\'9cli chodzi o za\-gadnienie prostoty - podziela wielu fizyk\'f3w. Dotych\-
czas jednak nie podano \'bfadnego innego przekonywaj\'b9\-cego argumentu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Uczyni\'e6 tu jeszcze musimy pewn\'b9 uwag\'ea w zwi\'b9zku z pytaniem cz\'easto zadawanym przez laik\'f3w. Pytanie to brzmi: \'93Dlaczego fizycy twierdz\'b9, \'bfe cz\'b9stki elementar\-ne nie mog\'b9 zosta\'e6 podzielone na mniejsze cz
\'b9stki?" Odpowied\'9f na to pytanie dobitnie \'9cwiadczy o tym, \'bfe nauka wsp\'f3\'b3czesna ma charakter niepor\'f3wnanie bar\-dziej abstrakcyjny ni\'bf filozofia grecka.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Odpowied\'9f ta brzmi: Jest oczywiste, \'bfe cz\'b9stki ele\-mentarne mo\'bfna by by\'b3o podzieli\'e6 jedynie za pomoc\'b9 pot\'ea\'bfnych \'9crodk\'f3w i korzystaj\'b9c z bardzo wielkich energii. Jedynym dost\'eapnym \'93narz\'ea
dziem", za pomoc\'b9 kt\'f3rego mo\'bfemy pr\'f3bowa\'e6 rozbi\'e6 cz\'b9stki elementarne -s\'b9 inne cz\'b9stki elementarne. A wi\'eac tylko zderzenie dw\'f3ch cz\'b9stek elementarnych o bardzo wielkiej ener\-gii mog\'b3oby spowodowa\'e6
 ich rozbicie. I rzeczywi\'9ccie, wskutek takich zderze\'f1 ulegaj\'b9 one rozbiciu, niekiedy nawet na bardzo wiele \'93cz\'ea\'9cci"; te ostatnie nie s\'b9 jed\-nak cz\'ea\'9cciami w dos\'b3ownym sensie tego s\'b3owa, nie s\'b9 fragmentami, lecz ca\'b3
ymi cz\'b9stkami elementarnymi, kt\'f3rych masa pochodzi z ogromnych energii kine\-tycznych zderzaj\'b9cych si\'ea cz\'b9stek. Innymi s\'b3owy - przemiana energii w materi\'ea sprawia, \'bfe produkty roz\-bicia cz\'b9stek elementarnych s\'b9 r\'f3wnie\'bf
 cz\'b9stkami ele\-mentarnymi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Po por\'f3wnaniu pogl\'b9d\'f3w wsp\'f3\'b3czesnej fizyki mikro-\'9cwiata z filozofi\'b9 greck\'b9 chcia\'b3bym ostrzec, aby nie wyci\'b9gano b\'b3\'eadnych wniosk\'f3w z tego, co napisa\'b3em. Na pierwszy rzut oka mog\'b3oby si\'ea wydawa
\'e6, \'bfe filozofowie greccy mieli jak\'b9\'9c genialn\'b9 intuicj\'ea,  skoro doszli do tych samych albo bardzo podobnych wniosk\'f3w, do ja\-kich dosz\'b3a nauka nowo\'bfytna po wielu stuleciach wyt\'ea\-\'bfonej pracy wielu badaczy pos\'b3uguj\'b9
cych si\'ea ekspery\-mentem i matematyk\'b9. Wniosek taki by\'b3by ca\'b3kowicie nies\'b3uszny. Mi\'eadzy nauk\'b9 nowo\'bfytn\'b9 a filozofi\'b9 greck\'b9 istnieje olbrzymia r\'f3\'bfnica, a polega ona na tym, \'bfe nau\-ce naszej epoki w\'b3a\'9c
ciwa jest postawa empirystyczna. Od czas\'f3w Galileusza i Newtona nauka nowo\'bfytna jest oparta na dok\'b3adnym badaniu przyrody i na postulacie domagaj\'b9cym si\'ea, aby formu\'b3owano tylko takie twier\-dzenia,  kt\'f3re  zosta\'b3
y  lub  przynajmniej   mog\'b9  zosta\'e6 sprawdzone   do\'9cwiadczalnie.   Filozofom   greckim   nie przysz\'b3o na my\'9cl, \'bfe dokonuj\'b9c do\'9cwiadcze\'f1, mo\'bfna wy\-odr\'eabni\'e6 pewne zjawiska przyrody, szczeg\'f3\'b3owo je zba\-da\'e6 i dzi
\'eaki temu wykry\'e6 niezmienne, sta\'b3e prawo w po\-toku  ci\'b9g\'b3ych zmian.  Nauka nowo\'bfytna od pocz\'b9tku swego istnienia opiera\'b3a si\'ea na znacznie mniej imponu\-j\'b9cym, a jednocze\'9cnie o wiele mocniejszym fundamen\-cie ni\'bf
 stara filozofia. Dlatego twierdzenia fizyki wsp\'f3\'b3\-czesnej mo\'bfna traktowa\'e6 - \'bfe tak powiem - o wiele bardziej powa\'bfnie ni\'bf wypowiedzi filozof\'f3w greckich. Kiedy na przyk\'b3ad czytamy u Platona, \'bfe najmniejsze cz\'b9stki ognia s
\'b9 czworo\'9ccianami, to nie\'b3atwo uchwyci\'e6 sens tego twierdzenia. Czy kszta\'b3t czworo\'9ccianu ma tyl\-ko symbolicznie reprezentowa\'e6 cz\'b9stki tego pierwiast\-ka, czy te\'bf cz\'b9stki owe zachowuj\'b9 si\'ea pod wzgl\'ea
dem mechanicznym jak sztywne lub elastyczne czworo\'9ccia\-ny? Za pomoc\'b9 jakich si\'b3 mog\'b9 zosta\'e6 one podzielone na tr\'f3jk\'b9ty r\'f3wnoboczne? Wsp\'f3\'b3czesny uczony zawsze ko\-niec ko\'f1c\'f3w by zapyta\'b3: \'93W jaki spos\'f3b mo\'bf
na dowie\'9c\'e6 do\'9cwiadczalnie, \'bfe atomy ognia s\'b9 rzeczywi\'9ccie czwo\-ro\'9ccianami, a nie - dajmy na to - sze\'9ccianami?" Kie}{\fs24\cf1 dy}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 wsp\'f3\'b3czesny uczony twierdzi, \'bfe proton jest to pewne rozwi\'b9
zanie podstawowego r\'f3wnania materii, oznacza to, \'bfe mo\'bfna z tego r\'f3wnania matematycznie wyprowa\-dzi\'e6 wszystkie mo\'bfliwe w\'b3asno\'9cci protonu i sprawdzi\'e6 do\'9cwiadczalnie s\'b3uszno\'9c\'e6 tego rozwi\'b9zania we wszyst\-
kich szczeg\'f3\'b3ach. Mo\'bfliwo\'9c\'e6 bardzo dok\'b3adnego i szcze\-g\'f3\'b3owego eksperymentalnego sprawdzania prawdziwo\-\'9cci twierdze\'f1 sprawia, \'bfe maj\'b9 one niezwykle wielk\'b9 wag\'ea, jakiej nie mog\'b3y mie\'e6
 twierdzenia filozofii grec\-kiej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mimo wszystko jest faktem, \'bfe niekt\'f3re twierdzenia antycznej filozofii przypominaj\'b9 koncepcje nauki wsp\'f3\'b3\-czesnej. \'8cwiadczy to o tym, jak daleko mo\'bfna zaj\'9c\'e6 na\-wet bez dokonywania eksperyment\'f3w, je\'9c
li dane potocz\-nego do\'9cwiadczenia niestrudzenie usi\'b3uje si\'ea uporz\'b9d\-kowa\'e6 logicznie i uj\'b9\'e6 }{\fs24\cf1 z punktu widzenia pewnych og\'f3lnych zasad.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\page {\*\bkmkstart _Hlt13452142}{\*\bkmkstart _Toc13452054}
{\*\bkmkstart _Toc13452125}{\*\bkmkstart _Toc13452278}{\*\bkmkend _Hlt13452142}V. IDEE FILOZOFICZNE OD CZAS\'d3W KARTEZJUSZA A OBECNA SYTUACJA W TEORII KWANT\'d3W{\*\bkmkend _Toc13452054}{\*\bkmkend _Toc13452125}{\*\bkmkend _Toc13452278}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Pi\'b9ty i czwarty wiek p. n. e. to okres najwi\'eakszego rozkwitu nauki i kultury greckiej. Przez nast\'eapne dwa tysi\'b9ce lat my\'9cl ludzk
\'b9 zaprz\'b9ta\'b3y w g\'b3\'f3wnej mierze problemy innego rodzaju ni\'bf te, kt\'f3rymi interesowano si\'ea w staro\'bfytno\'9cci. W pierwszych stuleciach rozwoju kultury greckiej najsilniejszych bod\'9fc\'f3w my\'9clowych dostarcza\'b3a bezpo\'9c
rednia rzeczywisto\'9c\'e6 - \'9cwiat, w kt\'f3\-rym ludzie \'bfyli i kt\'f3ry postrzegali zmys\'b3owo. By\'b3a ona tak pe\'b3na \'bfycia, \'bfe nie wida\'e6 by\'b3o \'bfadnych istotnych powod\'f3w do podkre\'9clania r\'f3\'bfnic mi\'eadzy materi\'b9 a my
\-\'9cl\'b9 lub mi\'eadzy dusz\'b9 a cia\'b3em. Jednak\'bfe ju\'bf w filozofii Platona zaczyna dominowa\'e6 idea innego rodzaju rze\-czywisto\'9cci. W s\'b3ynnym fragmencie jednego ze swoich dzie\'b3 Platon por\'f3wnuje ludzi do niewolnik\'f3w przyku\-
tych do \'9ccian jaskini, kt\'f3rzy mog\'b9 patrze\'e6 w jednym tylko kierunku. Za ich plecami p\'b3onie ognisko, widz\'b9 wi\'eac na \'9ccianach pieczary w\'b3asne cienie oraz cienie przedmiot\'f3w znajduj\'b9cych si\'ea za ich plecami. Poniewa\'bf
 nie postrzegaj\'b9 nic pr\'f3cz cieni, uznaj\'b9 je za jedyn\'b9 rze\-czywisto\'9c\'e6 i nie wiedz\'b9 o istnieniu \'93prawdziwych" przedmiot\'f3w. Wreszcie jeden z niewolnik\'f3w ucieka z jaskini. Po raz pierwszy widzi \'9cwiat zalany \'9cwiat\'b3em s
\'b3onecznym i \'93prawdziwe", rzeczywiste przedmioty. Przekonuje si\'ea, \'bfe dotychczas ulega\'b3 z\'b3udzeniom, \'bfe uwa\'bfa\'b3 za rzeczywisto\'9c\'e6 to, co by\'b3o tylko cieniem. Po raz pierwszy poznaje prawd\'ea i ze smutkiem my\'9cli o d\'b3
ugim okresie \'bfycia sp\'eadzonym w mroku. Prawdziwy filozof jest wi\'ea\'9fniem, kt\'f3ry wydoby\'b3 si\'ea z jaskini i po\-zna\'b3 \'9cwiat\'b3o prawdy; tylko on posiad\'b3 prawdziw\'b9 wie\-dz\'ea. Ten bezpo\'9credni kontakt z prawd\'b9 albo (m\'f3wi
\'b9c j\'eazykiem chrze\'9ccijan) z Bogiem - staje si\'ea nowym \'9fr\'f3\-d\'b3em wiedzy o rzeczywisto\'9cci, kt\'f3r\'b9 zaczyna si\'ea uwa\'bfa\'e6 za bardziej realn\'b9 od \'9cwiata postrzeganego zmys\'b3owo. Bezpo\'9c
redni kontakt z Bogiem nie zachodzi w \'9cwiecie zewn\'eatrznym, lecz w duszy ludzkiej. Ten w\'b3a\'9cnie pro\-blem od czas\'f3w Platona najbardziej zaprz\'b9ta\'b3 my\'9clicieli przez niemal dwa tysi\'b9
ce lat. W tym okresie filozofowie nie interesowali si\'ea \'9cwiatem zewn\'eatrznym, lecz dusz\'b9 ludzk\'b9, jej stosunkiem do istoty boskiej, problemami etyki i interpretacj\'b9 objawienia. Dopiero w okresie Re\-nesansu zacz\'ea\'b3y zachodzi\'e6
 stopniowe zmiany w \'bfyciu umys\'b3owym, w kt\'f3rych wyniku odrodzi\'b3o si\'ea zaintere\-sowanie przyrod\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W wieku szesnastym i siedemnastym rozpocz\'b9\'b3 si\'ea szybki rozw\'f3j nauk przyrodniczych. Poprzedzi\'b3 go, a p\'f3\'9fniej towarzyszy\'b3 mu rozw\'f3j koncepcji filozoficz\-nych \'9cci\'9cle zwi\'b9zanych z podstawowymi poj\'ea
ciami nau\-ki. Dlatego rozpatrzenie tych koncepcji z punktu widze\-nia nauki wsp\'f3\'b3czesnej mo\'bfe okaza\'e6 si\'ea pouczaj\'b9ce.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pierwszym wielkim filozofem tego okresu by\'b3 Rene Descartes (Kartezjusz), kt\'f3ry \'bfy\'b3 w pierwszej po\'b3owie siedemnastego stulecia. W }{\i\fs24\cf1 Rozprawie o metodzie }{\f32\fs24\cf1 wy\'b3o\-\'bfy\'b3 on te spo\'9cr\'f3
d swoich koncepcji, kt\'f3re mia\'b3y naj\-wi\'eakszy wp\'b3yw na rozw\'f3j naukowego sposobu my\'9cle\-nia.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Metoda Kartezjusza by\'b3a oparta na sceptycyzmie i lo\-gicznym rozumowaniu. Pos\'b3uguj\'b9c si\'ea t\'b9 metod\'b9, usi\'b3o\-wa\'b3 on oprze\'e6 sw\'f3j system na zupe\'b3nie nowej i - jak s\'b9dzi\'b3 - trwa\'b3
ej podstawie. Objawienia nie uzna\'b3 za t\'ea podstaw\'ea. Jednocze\'9cnie jednak bynajmniej nie by\'b3 sk\'b3onny bezkrytycznie polega\'e6 na danych dostarczonych przez zmys\'b3y. Punktem wyj\'9ccia jego rozwa\'bfa\'f1 jest zw\'b9tpienie. Podaje on w w
\'b9tpliwo\'9c\'e6 zar\'f3wno wyniki rozumowania, jak i dane zmys\'b3owe. Wynikiem jego roz\-wa\'bfa\'f1 jest jednak\'bfe s\'b3ynne }{\i\fs24\cf1 cogito, er go sum. }{\f32\fs24\cf1 Nie mog\'ea w\'b9tpi\'e6 w swoje istnienie, wynika ono bowiem z faktu, 
\'bfe my\'9cl\'ea. Ustaliwszy w ten spos\'f3b, \'bfe istnieje ja\'9f\'f1, usi\-\'b3uje on, id\'b9c w zasadzie \'9cladem my\'9cli scholastycznej, dowie\'9c\'e6 istnienia Boga. Istnienie \'9cwiata wynika z tego, \'bfe B\'f3g sprawi\'b3, i\'bf jeste\'9c
my wielce sk\'b3onni wierzy\'e6 w istnienie \'9cwiata, jako \'bfe jest rzecz\'b9 niemo\'bfliw\'b9, aby B\'f3g pragn\'b9\'b3 nas wprowadzi\'e6 w b\'b3\'b9d.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W filozofii Kartezjusza podstawow\'b9 rol\'ea odgrywaj\'b9 idee ca\'b3kowicie inne ni\'bf w antycznej filozofii greckiej. Punktem wyj\'9ccia nie jest tu koncepcja prasubstancji lub podstawowego pierwiastka. Celem
 Kartezjusza jest przede wszystkim ustalenie fundamentu wiedzy i osi\'b9g\-ni\'eacie wiedzy pewnej. I oto filozof ten dochodzi do wniosku, \'bfe to, co wiemy o w\'b3asnej, my\'9cli, jest pewniej\-sze od tego, co wiemy o \'9cwiecie zewn\'eatrznym. Jednak
\'bfe ju\'bf sam punkt wyj\'9ccia (jakim jest tu \'93tr\'f3jk\'b9t": B\'f3g - \'9cwiat - \'93ja") sprawia, \'bfe dalsze rozumowanie jest wiel\-ce uproszczone i wskutek tego ryzykowne. Podzia\'b3 na materi\'ea i my\'9cl, czy te\'bf cia\'b3o i dusz\'ea
, zapocz\'b9tkowany przez Platona, zostaje tu doprowadzony do ko\'f1ca. B\'f3g jest oddzielony zar\'f3wno od \'9cwiata, jak i od \'93ja". W filo\-zofii Kartezjusza B\'f3g zostaje wzniesiony tak wysoko ponad przyrod\'ea i cz\'b3owieka, \'bfe staje si\'ea
 tylko wsp\'f3lnym punktem odniesienia, dzi\'eaki kt\'f3remu zostaje okre\'9clony stosunek \'93ja" do \'9cwiata.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Staro\'bfytni filozofowie greccy usi\'b3owali wykry\'e6 porz\'b9\-dek w niesko\'f1czonej r\'f3\'bfnorodno\'9cci rzeczy i zjawisk; w zwi\'b9zku z tym poszukiwali jakiej\'9c podstawowej uje\-dnolicaj\'b9cej zasady. Kartezjusz usi\'b3
uje ustali\'e6 porz\'b9dek, dokonuj\'b9c pewnego zasadniczego podzia\'b3u. Atoli ka\'bfda z trzech cz\'ea\'9cci, powsta\'b3ych wskutek owego podzia\'b3u, tra\-ci co\'9c ze swej istoty, gdy rozpatruje si\'ea j\'b9 oddzielnie od dw\'f3ch pozosta\'b3ych. Je
\'9cliby kto\'9c pos\'b3ugiwa\'b3 si\'ea podsta\-wowymi poj\'eaciami kartezjanizmu, to nie powinien za\-pomina\'e6, \'bfe B\'f3g jest zar\'f3wno w \'9cwiecie, jak i w ,,ja" i \'bfe \'93ja" nie mo\'bfe by\'e6 oddzielone od \'9cwiata. Kartezjusz niew\'b9
tpliwie zdawa\'b3 sobie spraw\'ea z oczywistej koniecz\-no\'9cci tego zwi\'b9zku, niemniej jednak w nast\'eapnym okre\-sie rozwoju filozofii i nauk przyrodniczych podstawow\'b9 rol\'ea odgrywa\'b3o przeciwstawienie}{\fs24\cf1  }{\i\fs24\cf1 
res cogitans - res extensa, }{\f32\fs24\cf1 przy czym przedmiotem zainteresowania przed\-stawicieli nauk przyrodniczych by\'b3y przede wszystkim \'93rzeczy rozci\'b9g\'b3e". Trudno jest przeceni\'e6 wp\'b3yw podzia\-\'b3u, kt\'f3rego dokona\'b3
 Kartezjusz, na rozw\'f3j my\'9cli ludz\-kiej w nast\'eapnych stuleciach. A jednak ten w\'b3a\'9cnie po\-dzia\'b3 poddamy p\'f3\'9fniej krytyce. Sk\'b3aniaj\'b9 nas do tego dane fizyki wsp\'f3\'b3czesnej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Oczywi\'9ccie, nies\'b3uszne by\'b3oby twierdzenie, \'bfe Karte\-zjusz dzi\'eaki swej metodzie filozoficznej skierowa\'b3 my\'9cl ludzk\'b9 na nowe tory. To, czego dokona\'b3, nale\'bfa\'b3oby ina\-czej okre\'9cli\'e6
. Po raz pierwszy wyrazi\'b3 jasno i dobitnie tendencje my\'9cli ludzkiej, kt\'f3re mo\'bfna dostrzec zar\'f3wno w epoce Renesansu, we W\'b3oszech, jak i w okresie Refor\-macji. Tendencje te polega\'b3y m. in. na odradzaniu si\'ea zainteres
owania matematyk\'b9, kt\'f3re znajdowa\'b3o wyraz we wzro\'9ccie wp\'b3yw\'f3w platonizmu w filozofii, oraz w podkre\'9claniu prawa jednostki do w\'b3asnych wierze\'f1 religijnych. Wzrastaj\'b9ce zainteresowanie matematyk\'b9 sprzyja\'b3
o powstaniu i szerzeniu si\'ea wp\'b3ywu tego sy\-stemu filozoficznego, kt\'f3rego punktem wyj\'9ccia by\'b3o logiczne rozumowanie, celem za\'9c osi\'b9gni\'eacie prawd tak pewnych, jak wnioski matematyczne. Postulat do\-magaj\'b9cy si\'ea
 respektowania osobistych przekona\'f1 reli\-gijnych jednostki sprzyja\'b3 wyodr\'eabnieniu \'93ja" i uniezale\'bfnieniu stosunku owego \'93ja" do Boga - od reszty \'9cwiata.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 D\'b9\'bfno\'9c\'e6 do \'b3\'b9czenia danych empirycznych z matema\-tyk\'b9, d\'b9\'bfno\'9c\'e6 znajduj\'b9ca wyraz w pracach Galileusza - zosta\'b3a prawdopodobnie, przynajmniej cz\'ea\'9cciowo, wy\-wo\'b3ana tym, \'bfe mo\'bfna by\'b3
o w ten spos\'f3b uzyska\'e6 wie\-dz\'ea autonomiczn\'b9 w stosunku do teologii, wiedz\'ea nie\-zale\'bfn\'b9 od wyniku spor\'f3w teologicznych tocz\'b9cych si\'ea w okresie Reformacji. Fakt, \'bfe tre\'9c\'e6 tego rodzaju wie\-dzy empirycznej da si\'ea
 wyrazi\'e6 za pomoc\'b9 sformu\'b3o\-wa\'f1, w kt\'f3rych nie ma wzmianki o Bogu lub o nas sa\-mych, sprzyja oddzielaniu od siebie trzech podstawo\-wych poj\'ea\'e6: \'93B\'f3g", \'93\'9cwiat" i \'93ja", oraz oddzielaniu }{\i\fs24\cf1 res cogitans }{
\fs24\cf1 od }{\i\fs24\cf1 rei extensae. }{\f32\fs24\cf1 W owym okresie pionierzy nauk empirycznych niekiedy umawiali si\'ea ze sob\'b9, \'bfe podczas dyskusji nie b\'ead\'b9 nic m\'f3wili o Bo}{\fs24\cf1 gu lub jakiej\-kolwiek innej pierwszej przyczynie.
}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednocze\'9cnie jednak od pocz\'b9tku by\'b3o rzecz\'b9 jasn\'b9, \'bfe w wyniku podzia\'b3u dokonanego przez Kartezjusza powstaj\'b9 pewne trudne problemy. Oto przyk\'b3ad: Odr\'f3\'bf\-niaj\'b9c }{\i\fs24\cf1 res cogitans }{\fs24\cf1 od 
}{\i\fs24\cf1 rei extensae, }{\f32\fs24\cf1 Kartezjusz by\'b3 z}{\fs24\cf1 mu\-szony }{\i\f32\fs24\cf1 zaliczy\'e6 }{\f32\fs24\cf1 zwierz\'eata do kategorii }{\i\fs24\cf1 rerum extensarum. }{\f32\fs24\cf1 Tote\'bf - wed\'b3ug niego - zwierz\'eata i ro\'9c
liny w zasadzie niczym si\'ea nie r\'f3\'bfni\'b9 od maszyn, a ich zachowanie si\'ea jest ca\'b3kowicie zdeterminowane przez przyczyny mate\-rialne.  Jednak\'bfe  trudno  by\'b3o  kategorycznie przeczy\'e6 istnieniu czego\'9c w rodzaju duszy u zwierz\'b9
t. Zawsze uwa\'bfano, \'bfe z takim pogl\'b9dem nie\'b3atwo si\'ea zgodzi\'e6. To\-te\'bf wydaje si\'ea nam, \'bfe stare poj\'eacie duszy, kt\'f3re wy\-st\'eapowa\'b3o    np.    w   systemie    filozoficznym    Tomasza z Akwinu, by\'b3o ba
rdziej naturalne i mniej sztuczne ni\'bf poj\'eacie }{\i\fs24\cf1 res cogitans }{\f32\fs24\cf1 Kartezjusza, nawet je\'9cli jeste\'9cmy przekonani, \'bfe organizmy \'bfywe ca\'b3kowicie s\'b9 podpo\-rz\'b9dkowane prawom fizyki i chemii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z powy\'bfszych pogl\'b9d\'f3w Kartezjusza wysuni\'eato p\'f3zniej wniosek, \'bfe trudno jest nie traktowa\'e6 cz\'b3owieka jako maszyn\'ea (skoro zwierz\'eata uznaje si\'ea za maszyny). Wy\'b3oni\'b3 si\'ea r\'f3wnie\'bf
 problem stosunku duszy i cia\'b3a. Po\-niewa\'bf }{\i\fs24\cf1 res cogitans }{\fs24\cf1 i }{\i\fs24\cf1 res extensa }{\f32\fs24\cf1 mia\'b3y si\'ea ca\'b3kowicie r\'f3\'bfni\'e6 pod wzgl\'eadem swej istoty, wydawa\'b3o si\'ea rzecz\'b9 niemo\'bfliw\'b9
, aby mog\'b3y one na siebie oddzia\'b3ywa\'e6. Aby wi\'eac wyt\'b3umaczy\'e6 \'9ccis\'b3y parale\'b3izm dozna\'f1 cielesnych i odpowiadaj\'b9cych im proces\'f3w zachodz\'b9cych w umy\-\'9cle, trzeba by\'b3o uzna\'e6, \'bfe dzia\'b3alno\'9cci\'b9 umys\'b3
u rz\'b9dz\'b9 pewne \'9ccis\'b3e prawa, kt\'f3re s\'b9 odpowiednikiem praw fi\-zyki i chemii. W zwi\'b9zku z tym wy\'b3oni\'b3 si\'ea problem mo\'bfliwo\'9cci istnienia \'93wolnej woli". \'a3atwo zauwa\'bfy\'e6, \'bfe ca\'b3a ta koncepcja jest do\'9c\'e6
 sztuczna i \'bfe mo\'bfna mie\'e6 bardzo powa\'bfne zastrze\'bfenia co do s\'b3uszno\'9cci podzia\'b3u dokonanego przez Kartezjusza. Jednak\'bfe podzia\'b3 ten przez kilka stuleci odgrywa\'b3 niezmiernie pozytywn\'b9 ro\-l\'ea
 w dziedzinie nauk przyrodniczych i w ogromnym stopniu przyczyni\'b3 si\'ea do ich rozwoju. Mechanika New\-tona oraz inne, rozwijane wed\'b3ug jej wzoru, dzia\'b3y fizy\-ki klasycznej by\'b3y oparte na za\'b3o\'bfeniu, \'bfe \'9cwiat mo\'bfna opisa\'e6
, nic przy tym nie m\'f3wi\'b9c ani o Bogu, ani o nas samych. Mo\'bfliwo\'9c\'e6 t\'ea uznano niemal za warunek istnie\-nia wszystkich nauk przyrodniczych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Sytuacja ta ca\'b3kowicie si\'ea zmieni\'b3a po powstaniu me\-chaniki kwantowej. Rozpatrzmy wi\'eac obecnie filozoficz\-ne pogl\'b9dy Kartezjusza z punktu widzenia fizyki wsp\'f3\'b3\-czesnej. Powiedzieli\'9cmy poprzednio, \'bf
e w ramach ko\-penhaskiej interpretacji mechaniki kwantowej mo\'bfemy abstrahowa\'e6 od nas samych jako indywidu\'f3w, ale nie mo\'bfemy pomija\'e6 faktu, \'bfe tw\'f3rcami nauk przyrodni\-czych s\'b9 ludzie. Nauki przyrodnicze nie opisuj\'b9 \'93po pro\-
stu" przyrody, nie opisuj\'b9 one przyrody \'93samej w so\-bie" i nie wyja\'9cniaj\'b9, jaka ona jest \'93sama w sobie". S\'b9 one raczej pewn\'b9 komponent\'b9 wzajemnego oddzia\'b3y\-wania mi\'eadzy przyrod\'b9 a nami; opisuj\'b9 przyrod\'ea poddan\'b9
 badaniom, kt\'f3re prowadzimy we w\'b3a\'9cciwy nam spos\'f3b, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea swoist\'b9 metod\'b9. Jest to okolicz\-no\'9c\'e6, kt\'f3rej Kartezjusz jeszcze nie m\'f3g\'b3 wzi\'b9\'e6 pod uwa\-g\'ea. A w\'b3a\'9cnie ona uniemo\'bf
liwia ostre odgraniczenie \'9cwiata od \'93ja".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli spr\'f3bujemy wyt\'b3umaczy\'e6 fakt, \'bfe nawet wybit\-nym uczonym, takim np. jak Einstein, bardzo trudno by\'b3o zrozumie\'e6 kopenhask\'b9 interpretacj\'ea mechaniki kwantowej i uzna\'e6 j\'b9 za s\'b3uszn\'b9, to \'9fr\'f3d
\'b3o tej trudno\'9cci wykryjemy ju\'bf w podziale kartezja\'f1skim. Od czas\'f3w Kartezjusza dziel\'b9 nas trzy stulecia, w ci\'b9gu kt\'f3rych koncepcja owego podzia\'b3u g\'b3\'eaboko zakorzeni\'b3a si\'ea w umys\'b3ach. Up\'b3ynie wiele lat, zanim ust
\'b9pi ona miej\-sca nowemu uj\'eaciu problemu rzeczywisto\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W wyniku podzia\'b3u dokonanego przez Kartezjusza ukszta\'b3towa\'b3 si\'ea pewien pogl\'b9d }{\fs24\cf1 na }{\i\fs24\cf1 res extensas, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3ry mo\'bfna nazwa\'e6 realizmem metafizycznym. Wed\'b3ug tego pogl\'b9du \'9c
wiat \'93istnieje", czyli \'93istniej\'b9" rzeczy rozci\'b9\-g\'b3e. Pogl\'b9d ten nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 od r\'f3\'bfnych form reali\-zmu praktycznego - od stanowiska, kt\'f3re mo\'bfna przedstawi\'e6 w spos\'f3b nast\'eapuj\'b9cy:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy m\'f3wimy, \'bfe tre\'9c\'e6 jakiego\'9c twierdzenia nie zale\'bfy od warunk\'f3w, w kt\'f3rych mo\'bfe by\'e6 ono zweryfikowane, to tym samym twierdzenie to \'93obiektywizujemy". Rea\-lizm praktyczny przyznaje, \'bfe istniej\'b9
 twierdzenia, kt\'f3\-re mo\'bfna zobiektywizowa\'e6 i \'bfe ogromna wi\'eakszo\'9c\'e6 wnio\-sk\'f3w z potocznego do\'9cwiadczenia sk\'b3ada si\'ea z takich w\'b3a\'9cnie twierdze\'f1. Realizm dogmatyczny g\'b3osi nato\-miast, \'bfe nie ma twierdze\'f1
 dotycz\'b9cych \'9cwiata material\-nego, kt\'f3re nie mog\'b9 zosta\'e6 zobiektywizowane. Nauki przyrodnicze zawsze by\'b3y i b\'ead\'b9 nierozerwalnie zwi\'b9za\-ne z realizmem praktycznym; zawsze by\'b3 on i b\'eadzie istotn\'b9 sk\'b3adow\'b9 pogl\'b9
d\'f3w przyrodoznawstwa. Je\'9cli za\'9c chodzi o realizm dogmatyczny, to nie jest on, jak obe\-cnie wiemy, niezb\'eadnym warunkiem rozwoju nauk przyrodniczych. W przesz\'b3o\'9cci bardzo powa\'bfnie przy\-czyni\'b3 si\'ea on do post\'ea
pu wiedzy i niepodzielnie panowa\'b3 w fizyce klasycznej. Dopiero dzi\'eaki teorii kwant\'f3w do\-wiedzieli\'9cmy si\'ea, \'bfe nauki przyrodnicze nie musz\'b9 si\'ea opiera\'e6 na realizmie dogmatycznym. Einstein w swoim czasie krytykowa\'b3 teorie kwant
\'f3w z punktu widzenia realizmu dogmatycznego. Gdy uczony opowiada si\'ea za realizmem dogmatycznym, nale\'bfy to uzna\'e6 za fakt na\-turalny. Ka\'bfdy przyrodnik, prowadz\'b9c prace badawcze, czuje, \'bfe to, co pragnie wykry\'e6, jest obiektywnie praw
\-dziwe. Chcia\'b3by, aby jego twierdzenia nie zale\'bfa\'b3y od warunk\'f3w weryfikacji. Jest faktem, \'bfe fizyka t\'b3umaczy zjawiska przyrody za pomoc\'b9 prostych praw matema\-tycznych; fakt ten \'9cwiadczy o tym, \'bfe prawa te odpo\-wiadaj\'b9
 jakim\'9c autentycznym cechom rzeczywisto\'9cci, nie s\'b9 czym\'9c, co sami wymy\'9clili\'9cmy. To w\'b3a\'9cnie mia\'b3 na my\'9cli Einstein, kiedy uzna\'b3 realizm dogmatyczny za podstaw\'ea nauk przyrodniczych. Jednak\'bfe teoria kwan\-t\'f3
w jest przyk\'b3adem, kt\'f3ry dowodzi, \'bfe mo\'bfna wyja\-\'9cnia\'e6 zjawiska przyrody za pomoc\'b9 prostych praw ma\-tematycznych, nie opieraj\'b9c si\'ea na realizmie dogma\-tycznym. Niekt\'f3re spo\'9cr\'f3d tych praw mog\'b9 wydawa\'e6 si\'ea
 niezbyt proste. Jednak\'bfe w por\'f3wnaniu z niezmier\-nie skomplikowanymi zjawiskami, kt\'f3re mamy wyt\'b3u\-maczy\'e6 (np. widmami liniowymi atom\'f3w pierwiastk\'f3w ci\'ea\'bfszych), schemat matematyczny mechaniki kwanto\-
wej jest stosunkowo prosty. Nauki przyrodnicze nie mu\-sz\'b9 si\'ea obecnie opiera\'e6 na realizmie dogmatycznym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zwolennik realizmu metafizycznego posuwa si\'ea o krok dalej ni\'bf przedstawiciel realizmu dogmatycznego, twier\-dzi mianowicie, \'bfe \'93rzeczy istniej\'b9 realnie". To w\'b3a\'9cnie twierdzenie chcia\'b3 uzasadni\'e6
 Kartezjusz za pomoc\'b9 ar\-gumentu, \'bfe \'93B\'f3g nie m\'f3g\'b3 nas wprowadzi\'e6 w b\'b3\'b9d". Twierdzenie: \'93Rzeczy istniej\'b9 realnie" - r\'f3\'bfni si\'ea od tezy realizmu dogmatycznego tym, \'bfe wyst\'eapuje w nim s\'b3owo \'93istniej\'b9
", podobnie jak w zdaniu: }{\i\fs24\cf1 Cogito, ergo sum - }{\f32\fs24\cf1 wyst\'eapuje s\'b3owo sum - jestem, istniej\'ea. Trudno jednak dociec, jaki dodatkowy sens - w por\'f3wnaniu z sensem tezy realizmu dogmatycznego - ma to twier\-dzenie. W zwi\'b9
zku z tym nasuwa si\'ea my\'9cl, \'bfe nale\'bfy podda\'e6 zasadniczej krytyce r\'f3wnie\'bf owo }{\i\fs24\cf1 cogito, ergo sum, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3re Kartezjusz uzna\'b3 za niewzruszon\'b9 podstaw\'ea swego systemu. Prawd\'b9 jest, \'bfe wypowied\'9f
 ta stanowi taki sam pewnik, jak twierdzenie matematyczne, je\'9cli s\'b3owa }{\i\fs24\cf1 cogito }{\fs24\cf1 i }{\i\fs24\cf1 sum }{\f32\fs24\cf1 s\'b9 tak zdefiniowane, \'bfe zdanie wyni\-ka z tych definicji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kartezjusz oczywi\'9ccie w og\'f3le nie my\'9cla\'b3 o sformu\-\'b3owaniu takich definicji. Zak\'b3ada\'b3 on, \'bfe ju\'bf wiadomo, co znacz\'b9 te s\'b3owa. Dlatego prawdziwo\'9c\'e6 }{\i\fs24\cf1 cogito, ergo sum }{\f32\fs24\cf1 
nie wynika z regu\'b3 logiki. Ale je\'9cli nawet sprecy\-zuje si\'ea dok\'b3adnie sens s\'b3\'f3w \'93my\'9cle\'e6" i \'93istnie\'e6", to na\-dal nie b\'eadzie wiadomo, jak daleko mo\'bfna posun\'b9\'e6 si\'ea naprz\'f3d, id\'b9c drog\'b9 poznania, gdy ju
\'bf ma si\'ea do dyspo\-zycji zdefiniowane poj\'eacia \'93my\'9cle\'e6" i \'93istnie\'e6". Koniec ko\'f1c\'f3w, problem zakresu stosowalno\'9cci tych lub innych poj\'ea\'e6, kt\'f3rymi si\'ea pos\'b3ugujemy, jest zawsze problemem empirycznym.}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 Trudno\'9cci teoretyczne zwi\'b9zane z realizmem metafi\-zycznym ujawni\'b3y si\'ea wkr\'f3tce po opublikowaniu prac Kartezjusza. Sta\'b3y si\'ea one punktem wyj\'9ccia filozofii empirystycznej - sensu}{\fs24\cf1 alizmu i pozytywizmu.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Przedstawicielami wczesnego okresu empiryzmu s\'b9 trzej filozofowie: Locke, Berkeley i Hume. Locke twier\-dzi\'b3 - wbrew Kartezjuszowi - \'bfe ca\'b3a wiedza jest w ostatecznej instancji oparta na do\'9cwiadczeniu. Do\-\'9c
wiadczenia nabywamy w dwojaki spos\'f3b: dzi\'eaki wra\-\'bfeniom zmys\'b3owym i dzi\'eaki refleksji, za kt\'f3rej po\'9cred\-nictwem do\'9cwiadczamy operacji w\'b3asnego umys\'b3u. Wie\-dza, wed\'b3ug Locke'a, polega na zdawaniu sobie sprawy ze zgodno
\'9cci lub niezgodno\'9cci idei. Nast\'eapny krok uczyni\'b3 Berkeley. G\'b3osi\'b3 on, \'bfe ca\'b3a nasza wiedza wywodzi si\'ea z wra\'bfe\'f1. Twierdzenie, \'bfe rzeczy istniej\'b9 realnie, jest - wed\'b3ug niego - pozbawione sensu. Je\'9c
li bowiem dane nam s\'b9 tylko wra\'bfenia, to nie robi nam \'bfadnej r\'f3\'bfnicy, czy }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\f32\fs24\cf1 istniej\'b9, czy nie. Dlatego \'93istnie\'e6" }{\i\fs24\cf1 znaczy }{\fs24\cf1 tyl}{\f32\fs24\cf1 e, i tylko tyle, co \'93by\'e6
 postrzeganym". Ten tok argu\-mentacji doprowadzi\'b3 Hume'a do skrajnego sceptycy\-zmu. Filozof \'f3w negowa\'b3 prawomocno\'9c\'e6 indukcji oraz prawo przyczynowo\'9cci. Gdyby potraktowa\'b3o si\'ea serio wnioski, do jakich doszed\'b3 on w zwi\'b9
zku z tym, musia\'b3o\-by si\'ea uzna\'e6, \'bfe obalone zosta\'b3y podstawy wszystkich do\'9cwiadczalnych nauk przyrodniczych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Krytyka, jakiej poddali realizm metafizyczny przed\-stawiciele filozofii empirystycznej, jest s\'b3uszna w tej mierze, w jakiej dotyczy ona naiwnej interpretacji ter\-}{\fs24\cf1 minu \'93istnienie".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z analogicznych wzgl\'ead\'f3w mo\'bfna jednak\'bfe wyst\'b9pi\'e6 z krytyk\'b9 pozytywnych twierdze\'f1 tej filozofii. Nasze pierwotne postrze\'bfenia nie s\'b9 po prostu postrze\'bfenia-mi zespo\'b3\'f3w barw lub d\'9fwi\'eak\'f3
w. To, co postrzegamy, jest ju\'bf postrzegane jako \'93co\'9c", jako jaka\'9c rzecz (przy czym zaakcentowa\'e6 tu nale\'bfy s\'b3owo \'93rzecz")}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\lang1031\langfe1045\langnp1031  }{\f32\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 
W wydaniu niemieckim fragment ten zosta\'b3 skr\'f3cony: \'93Was }{\i\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 wir empfinden, wird schon als \'abetwas\'bb- empfunden, als irgendein Ding, und deshalb..." }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{
\fs24\cf1  i dlatego nale}{\f32\fs24\cf1 \'bfy w\'b9tpi\'e6, czy cokolwiek zyskujemy uznaj\'b9c za ostateczne elementy rzeczywisto\'9cci wra\'bfenia, nie za\'9c rzeczy. Ze zwi\'b9zanej z tym trudno\'9cci najja\'9cniej zdali sobie spraw\'ea
 przedstawiciele wsp\'f3\'b3czesnego pozytywi\-zmu. Kierunek ten sprzeciwia si\'ea stosowaniu w spos\'f3b naiwny pewnych termin\'f3w, takich jak \'93rzecz", \'93wra\'bfe\-nie", \'93istnienie". Jest to konsekwencja og\'f3lnego postu\-latu pozytywist\'f3
w wsp\'f3\'b3czesnych, wedle kt\'f3rego zawsze nale\'bfy wnikliwie zbada\'e6, czy dane zdanie ma jaki\'9c sens. Ten postulat, jak i postawa filozoficzna, z kt\'f3r\'b9 jest on zwi\'b9zany, wywodz\'b9 si\'ea z logiki matematycznej. Metoda nauk \'9ccis\'b3
ych polega - wed\'b3ug neopozytywist\'f3w - na przyporz\'b9dkowywaniu zjawiskom okre\'9clonych sym\-boli. Symbole, tak jak w matematyce, mo\'bfna wzajemnie powi\'b9za\'e6 zgodnie z pewnymi regu\'b3ami. S\'b9dy dotycz\'b9ce zjawisk mo\'bfna dzi\'ea
ki temu wyrazi\'e6 za pomoc\'b9 zespo\'b3u symboli. Po\'b3\'b9czenie symboli, kt\'f3re nie jest zgodne z re\-gu\'b3ami, o kt\'f3rych by\'b3a mowa, jest nie tylko fa\'b3szywe, lecz wr\'eacz bezsensowne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jest rzecz\'b9 oczywist\'b9, \'bfe z powy\'bfsz\'b9 koncepcj\'b9 zwi\'b9\-zana jest pewna trudno\'9c\'e6, polegaj\'b9ca na tym, i\'bf nie ma uniwersalnego kryterium, kt\'f3re decydowa\'b3oby o tym, czy zdanie powinno si\'ea traktowa\'e6
 jako sensowne, czy tez jako pozbawione sensu. Definitywne rozstrzygni\'eacie jest mo\'bfliwe jedynie w\'f3wczas, gdy zdanie nale\'bfy do za\-mkni\'eatego systemu poj\'ea\'e6 i aksjomat\'f3w, co w historii nauk przyrodniczych by\'b3o raczej wyj\'b9
tkiem ni\'bf regu\'b3\'b9. W historii nauki przypuszczenie, \'bfe taka lub inna wypo\-wied\'9f jest pozbawiona sensu, przyczynia\'b3o si\'ea niekiedy do wielkiego post\'eapu wiedzy, prowadzi\'b3o bowiem do ustalenia nowych zwi\'b9zk\'f3w mi\'eadzy poj\'ea
ciami, co by\-\'b3oby niemo\'bfliwe, gdyby wypowied\'9f ta by\'b3a sensowna. Za przyk\'b3ad mo\'bfe s\'b3u\'bfy\'e6 przytoczone poprzednio pyta\-nie zwi\'b9zane z mechanik\'b9 kwantow\'b9: \'93Po jakiej orbicie porusza si\'ea elektron wok\'f3\'b3 j\'b9
dra?" Jednak\'bfe - og\'f3lnie }{\i\fs24\cf1 rzecz }{\f32\fs24\cf1 bior\'b9c - schemat pozytywistyczny, wywodz\'b9cy si\'ea z logiki matematycznej, jest zbyt ciasny dla opisu przyrody; w opisie tym bowiem z konieczno\'9cci stosowa\-ne s\'b9 s\'b3owa i poj
\'eacia nie zdefiniowane w spos\'f3b \'9ccis\'b3y.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Teza filozofic}{\f32\fs24\cf1 zna, wedle kt\'f3rej ca\'b3a nasza wiedza opiera si\'ea ostatecznie na do\'9cwiadczeniu, doprowadzi\'b3a w ko\'f1cu do sformu\'b3owania postulatu, domagaj\'b9cego si\'ea, aby ka\'bfde twierdzenie dotycz\'b9
ce przyrody by\'b3o poddane analizie logicznej. Postulat ten m\'f3g\'b3 wydawa\'e6 si\'ea uspra\-wi}{\fs24\cf1 edliwiony w epoce fizyki klasycznej, ale po powstaniu}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 teorii kwant\'f3w przekonali\'9cmy si\'ea, \'bfe nie mo\'bf
na mu za\-do\'9c\'e6uczyni\'e6. Takie terminy, jak np. \'93po\'b3o\'bfenie" i \'93pr\'ead\-ko\'9c\'e6" elektronu - wydawa\'b3y si\'ea doskonale zdefiniowa\-ne zar\'f3wno pod wzgl\'eadem sensu, jak i mo\'bfliwych zwi\'b9z\-k\'f3w z innymi terminami; okaza
\'b3o si\'ea, \'bfe by\'b3y one dobrze zdefiniowane jedynie w ramach aparatu matematyczne\-go mechaniki Newtona. Z punktu widzenia fizyki wsp\'f3\'b3\-czesnej nie s\'b9 one dobrze zdefiniowane, o czym \'9cwiad\-czy zasada   nieokre\'9clono\'9cci. Mo\'bf
na powiedzie\'e6, \'bfe by\'b3y one dobrze zdefiniowane z punktu widzenia systemu mechaniki Newtona, ze wzgl\'eadu na ich miejsce w tym systemie,   ale  nie  by\'b3y  one  dobrze  zdefiniowane  ze wzgl\'eadu na ich stosunek do przyrody. Z tego wynika, 
\'bfe nigdy nie mo\'bfemy wiedzie\'e6 z g\'f3ry, w jaki spos\'f3b i w jakiej mierze prawomocno\'9c\'e6 stosowania tych lub innych poj\'ea\'e6 zostanie ograniczona wskutek rozszerzania si\'ea   zakresu   naszej   wiedzy,   uzyskiwania  wiadomo\'9c
ci o odleg\'b3ych obszarach przyrody, do kt\'f3rych mo\'bfna prze\-nikn\'b9\'e6 jedynie za pomoc\'b9 niezwykle skomplikowanych przyrz\'b9d\'f3w. Tote\'bf w trakcie badania tych obszar\'f3w je\-ste\'9cmy niekiedy zmuszeni stosowa\'e6 nasze poj\'eacia w ta
\-ki spos\'f3b, kt\'f3ry z logicznego punktu widzenia jest nie uzasadniony i sprawia, \'bfe poj\'eacia te trac\'b9 sens. Po\'b3o\'bfe\-nie przesadnego nacisku na postulat pe\'b3nego logicznego wyja\'9cniania sensu poj\'ea\'e6 spowodowa\'b3oby, \'bf
e nauka sta\-\'b3aby si\'ea niemo\'bfliwa.  Fizyka wsp\'f3\'b3czesna przypomina o starej m\'b9drej maksymie: \'93Nie myli si\'ea tylko ten, kto milczy". Dwa nurty my\'9cli, z kt\'f3rych jeden zapocz\'b9tkowany zosta\'b3 przez Kartezjusza, drugi za\'9c
 przez Locke'a i Berkeleya, usi\'b3owa\'b3 zespoli\'e6 Kant - pierwszy przedstawi\-ciel niemieckiej filozofii idealistycznej. Te spo\'9cr\'f3d jego pogl\'b9d\'f3w, kt\'f3re musimy rozpatrzy\'e6 z punktu widzenia fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, wy\'b3o\'bf
one zosta\'b3y w }{\i\fs24\cf1 Krytyce czy\-stego rozumu. }{\f32\fs24\cf1 Kant rozwa\'bfa w tym dziele problem \'9fr\'f3d\'b3a wiedzy. Stawia on pytanie: Czy wiedza wywodzi si\'ea wy\'b3\'b9cznie z do\'9cwiadczenia, czy te\'bf pochodzi r\'f3wnie\'bf
 z innych \'9fr\'f3de\'b3? Dochodzi on do wniosku, \'bfe cz\'ea\'9c\'e6 na\-szej wiedzy ma charakter aprioryczny i nie jest oparta na do\'9cwiadczeniu. W zwi\'b9zku z tym odr\'f3\'bfnia wiedz\'ea empiryczn\'b9 od wiedzy a }{\i\fs24\cf1 priori. }{
\f32\fs24\cf1 Jednocze\'9cnie odr\'f3\'bfnia dwa rodzaje s\'b9d\'f3w: s\'b9dy analityczne i s\'b9dy syntetycz\-ne. S\'b9dy analityczne wynikaj\'b9 po prostu z logiki, a ich negacja by\'b3aby wewn\'eatrznie sprzeczna. S\'b9dy, kt\'f3re nie maj\'b9
 charakteru analitycznego, nazywa syntetycz\-nymi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jakie - wed\'b3ug Kanta - jest kryterium aprioryczno\'9cci wiedzy? Kant przyznaje, \'bfe proces zdobywania wiedzy zawsze zaczyna si\'ea od do\'9cwiadczenia, ale doda\-je, \'bfe wiedza nie zawsze wywodzi si\'ea z do\'9cwiadczenia. Prawd\'b9
 jest, \'bfe do\'9cwiadczenie poucza nas, \'bfe co\'9c jest takie, a nie inne, ale nigdy, \'bfe inne by\'e6 nie mo\'bfe. Je\'9cli wi\'eac znajdzie si\'ea twierdzenie, kt\'f3re w my\'9cli wyst\'eapuje jako konieczne, to jest ono s\'b9d}{\fs24\cf1 em }{
\i\fs24\cf1 a priori. }{\f32\fs24\cf1 Do\'9cwiadcze\-nie nigdy nie nadaje s\'b9dom wa\'bfno\'9cci powszechnej. Roz\-patrzmy na przyk\'b3ad s\'b9d: \'93Co rano s\'b3o\'f1ce wschodzi". Nie znamy wyj\'b9tk\'f3w z powy\'bfszego prawid\'b3a i przewi\-dujemy, 
\'bfe b\'eadzie ono si\'ea spe\'b3nia\'e6 r\'f3wnie\'bf w przysz\'b3o\-\'9cci. Wyj\'b9tki od tego prawid\'b3a mo\'bfna jednak sobie wy\-obrazi\'e6. Je\'9cli natomiast s\'b9d jaki\'9c pomy\'9clany jest jako \'9cci\'9cle powszechny, tzn. je\'9c
li nie dopuszcza wyj\'b9tku i nie spos\'f3b sobie wyobrazi\'e6 tego wyj\'b9tku, to musi on by\'e6 s\'b9dem a priori. S\'b9dy analityczne s\'b9 zawsze s\'b9dami a priori. Je\'9cli dziecko nawet uczy si\'ea rachowa\'e6 bawi\'b9c si\'ea
 kamykami, to bynajmniej nie musi odwo\'b3ywa\'e6 si\'ea do do\'9cwiadczenia, aby si\'ea dowiedzie\'e6, \'bfe dwa razy dwa jest cztery. Natomiast wiedza empiryczna ma charakter syn\-tetyczny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Czy mog\'b9 jednak\'bfe istnie\'e6 s\'b9dy syntetyczne a priori? Kant usi\'b3uje uzasadni\'e6 tez\'ea, \'bfe mog\'b9 one istnie\'e6, podaj\'b9\'e6 przyk\'b3ady, w kt\'f3rych odpowiednie kryteria zdaj\'b9 si\'ea by\'e6 spe\'b3nione.}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 Czas i przestrze\'f1, pisze on, s\'b9 apriorycznymi formami zmys\'b3owo\'9cci, s\'b9 wyobra\'bfeniami }{\i\fs24\cf1 a priori. }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli chodzi o przestrze\'f1, przytacza on nast\'eapuj\'b9ce argumenty me\-tafizyczne:}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 \'931. Przestrze\'f1 nie jest poj\'eaciem empirycznym, kt\'f3re by zosta\'b3o wysnute z do\'9cwiadcze\'f1 zewn\'eatrznych. Albo\-wiem, \'bfebym pewne wra\'bfenia odni\'f3s\'b3 do czego\'9c poza mn\'b9 (tzn. do czego\'9c, co znajduje si\'ea
 w innym miejscu przestrzeni ni\'bf ja), a podobnie, \'bfebym je m\'f3g\'b3 przed\-stawi\'e6 jako pozostaj\'b9ce na zewn\'b9trz siebie i obok siebie, a wi\'eac nie tylko jako r\'f3\'bfne, ale i jako wyst\'eapuj\'b9ce w r\'f3\'bf
nych miejscach, na to trzeba ju\'bf mie\'e6 u pod\'b3o\'bfa wyobra\'bfenie (V}{\i\fs24\cf1 orstellung) }{\fs24\cf1 przestrzen}{\f32\fs24\cf1 i. Wyobra\'bfenie przestrzeni nie mo\'bfe by\'e6 wi\'eac zapo\'bfyczone przez do\-\'9cwiadczenie ze stosunk\'f3
w [wyst\'eapuj\'b9cych] w zjawisku zewn\'eatrznym, lecz przeciwnie, to zewn\'eatrzne do\'9cwiad\-czenie staje si\'ea dopiero mo\'bfliwe tylko przez wspomnia\-ne wyobra\'bfenie. 2. Przestrze\'f1 jest koniecznym wyobra\-\'bfeniem a }{\i\fs24\cf1 priori }{
\f32\fs24\cf1 le\'bf\'b9cym u pod\'b3o\'bfa wszelkich zewn\'eatrz\-nych danych naocznych. Nie mo\'bfna sobie wyobrazi\'e6, \'bfe nie ma przestrzeni, jakkolwiek mo\'bfna sobie pomy\'9cle\'e6, \'bfe nie spotykamy w niej \'bfadnych przedmiot\'f3w. Uwa\'bf
a si\'ea wi\'eac j\'b9 za warunek mo\'bfliwo\'9cci zjawisk, a nie za okre\'9clenie od nich zale\'bfne, i jest ona wyobra\'bfeniem }{\i\fs24\cf1 a priori, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3re le\'bfy koniecznie u pod\'b3o\'bfa zjawisk ze\-wn\'eatrznych. 3. Przestrze
\'f1 nie jest poj\'eaciem dyskursywnym lub, jak si\'ea to m\'f3wi, og\'f3lnym poj\'eaciem stosunk\'f3w mi\'eadzy rzeczami w og\'f3le, lecz jest czyst\'b9 naoczno\'9cci\'b9. Albowiem, po pierwsze, mo\'bfna sobie wyobrazi\'e6 tylko jedn\'b9 jedyn\'b9
 przestrze\'f1, a je\'bfeli m\'f3wi si\'ea o wielu prze\-strzeniach, to rozumie si\'ea przez to tylko cz\'ea\'9cci jednej i tej samej jedynej przestrzeni... 4. Przestrze\'f1 wyobra\-\'bfamy sobie jako niesko\'f1czon\'b9 dan\'b9 nam wielko\'9c\'e6. Ot\'f3
\'bf wprawdzie ka\'bfde poj\'eacie musimy pomy\'9cle\'e6 jako przed\-stawienie zawieraj\'b9ce si\'ea w niesko\'f1czonej mnogo\'9cci r\'f3\'bf\-nych mo\'bfliwych wyobra\'bfe\'f1 (jako ich wsp\'f3lna cecha), ...lecz \'bfadne poj\'eacie jako takie nie da si
\'ea pomy\'9cle\'e6 w ten spos\'f3b, \'bfeby niesko\'f1czona mnogo\'9c\'e6 wyobra\'bfe\'f1 w nim si\'ea zawiera\'b3a. Mimo to przestrze\'f1 jest tak w\'b3a\'9c\-nie pomy\'9clana (albowiem wszystkie cz\'ea\'9cci przestrzeni a\'bf do niesko\'f1czono\'9c
ci istniej\'b9 zarazem). Pierwotne wy\-obra\'bfenie przestrzeni jest wi\'eac pewn\'b9 dan\'b9 naoczn\'b9 }{\i\fs24\cf1 (Anschauung) a priori, }{\f32\fs24\cf1 a nie poj\'eaciem" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1 I. Kant, }{\i\fs19\cf1 Krytyka czystego rozumu, }{\fs19\cf1 tom I, Warszawa 1957, s. 98\emdash 101.}
}}{\i\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie b\'eadziemy rozpatrywa\'e6 tych argument\'f3w. Przyto\-czyli\'9cmy je tylko jako przyk\'b3ady pozwalaj\'b9ce czytelni\-kowi og\'f3lnie sobie wyobrazi\'e6, w jaki spos\'f3b Kant uza\-sadnia mo\'bfliwo\'9c\'e6 s\'b9d\'f3
w syntetycznych a }{\i\fs24\cf1 priori }{\f32\fs24\cf1 i t\'b3uma\-czy, jak s\'b9 one mo\'bfliwe. Je\'9cli chodzi o fizyk\'ea, Kant uwa\-\'bfa, \'bfe opr\'f3cz czasu i przestrzeni charakter aprioryczny ma r\'f3wnie\'bf prawo przyczynowo\'9cci oraz poj\'ea
cie substan\-cji. P\'f3\'9fniej doda do tego jeszcze prawo zachowania ma\-terii, prawo, zgodnie z kt\'f3rym akcja r\'f3wna jest reak\-cji, a nawet prawo grawitacji. Obecnie \'bfaden fizyk z tym si\'ea nie zgodzi, je\'9cli termin a }{\i\fs24\cf1 priori }{
\f32\fs24\cf1 ma znaczy\'e6 \'93absolutnie aprioryczny", a wi\'eac mie\'e6 ten sens, kt\'f3ry mu nada\'b3 Kant. Je\'9cli chodzi o matematyk\'ea, to Kant s\'b9\-dzi\'b3, \'bfe charakter aprioryczny ma geometria Euklidesa.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zanim przejdziemy do por\'f3wnania koncepcji Kanta z pogl\'b9dami fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, musimy wspomnie\'e6 o innym fragmencie jego teorii. R\'f3wnie\'bf w systemie fi\-lozoficznym Kanta wy\'b3ania si\'ea problem udzielenia od\-
powiedzi na owo k\'b3opotliwe pytanie, kt\'f3re da\'b3o pocz\'b9tek filozofii empirystycznej, a mianowicie: \'93Czy rzeczy na\-prawd\'ea istniej\'b9?" Jednak\'bfe Kant nie kontynuuje wy\-wod\'f3w Berkeleya i Hume'a, mimo \'bfe z punktu widzenia logiki by
\'b3y one sp\'f3jne. Kant zachowa\'b3 w swym systemie poj\'eacie rzeczy samej w sobie, kt\'f3ra mia\'b3a by\'e6 czym\'9c innym ni\'bf wra\'bfenie; istnieje wi\'eac pewna wi\'ea\'9f mi\'eadzy filozofi\'b9 Kanta a realizmem.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy por\'f3wnuje si\'ea koncepcje Kanta z pogl\'b9dami fizy\-ki wsp\'f3\'b3czesnej, to w pierwszej chwili wydaje si\'ea}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  \'bfe osi\'b9gni\'eacia teoretyczne nauki XX wieku, nowe odkrycia i dane naukowe, ca
\'b3kowicie zdezawuowa\'b3y koncepcje s\'b9\-d\'f3w syntetycznych }{\i\fs24\cf1 a priori, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3ra by\'b3a centraln\'b9 kon\-cepcj\'b9 systemu filozoficznego Kanta. Teoria wzgl\'eadno\-\'9cci zmusi\'b3a nas do zmiany pogl\'b9d\'f3
w na czas i prze\-strze\'f1, poniewa\'bf poznali\'9cmy dzi\'eaki niej zupe\'b3nie nowe, przedtem nie znane w\'b3asno\'9cci przestrzeni i czasu, w\'b3a\-sno\'9cci, z kt\'f3rych \'bfadna nie jest w\'b3a\'9cciwa kantowskim apriorycznym formom zmys\'b3owo\'9c
ci. W teorii kwant\'f3w nie powo\'b3ujemy si\'ea ju\'bf na prawo przyczynowo\'9cci, a je\-\'9cli nawet powo\'b3ujemy si\'ea na nie, to interpretujemy je w zupe\'b3nie inny spos\'f3b ni\'bf w fizyce klasycznej}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote 
\pard\plain \qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 Fragment tego zdania zaczynaj\'b9cy si\'ea od s\'b3\'f3w \'93a je\'9cli na\-
wet..." pochodzi z niemieckiego wydania niniejszej ksi\'b9\'bfki; nie ma go w tek\'9ccie angielskim. }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}{\fs24 
\par }}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Prawo zachowania materii nie spe\'b3nia si\'ea w dziedzinie cz\'b9stek elementarnych. Kant oczywi\'9ccie nie m\'f3g\'b3 przewidzie\'e6 odkry\'e6 dokonanych w naszym stuleciu, poniewa\'bf jed\-nak by\'b3 on przekonany, 
\'bfe jego koncepcje stan\'b9 si\'ea \'93podstaw\'b9 wszelkiej przysz\'b3ej metafizyki, kt\'f3ra b\'eadzie mog\'b3a wyst\'b9pi\'e6 jako nauka'', przeto warto ustali\'e6, na czym polega\'b3 b\'b3\'b9d w jego rozumowaniu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatrzmy na przyk\'b3ad zagadnienie przyczynowo\'9cci. Kant m\'f3wi, \'bfe ilekro\'e6 obserwujemy jakie\'9c zdarzenie, zak\'b3adamy, \'bfe istnia\'b3o zdarzenie poprzednie, z kt\'f3rego to pierwsze musi wynika\'e6 zgodnie z jak\'b9\'9c
 regu\'b3\'b9. Za\'b3o\-\'bfenie to - zdaniem Kanta - jest podstaw\'b9 wszelkich bada\'f1 naukowych. Nie jest rzecz\'b9 wa\'bfn\'b9, czy zawsze potrafimy wskaza\'e6 poprzednie zdarzenie, z kt\'f3rego wynika zdarzenie dane. W wielu przypadkach rzeczywi\'9c
cie mo\'bfemy je wskaza\'e6. Ale nawet je\'9cli jest to niemo\'bfliwe, musimy nieuchronnie zada\'e6 sobie pytanie, jakie to mo\-g\'b3o by\'e6 zdarzenie, i szuka\'e6 odpowiedzi na to pytanie. Dlatego prawo przyczynowo\'9cci i naukowa metoda ba\-da\'f1
 stanowi\'b9 jedno\'9c\'e6; prawo to jest koniecznym wa\-runkiem istnienia nauki. A poniewa\'bf rzeczywi\'9ccie po\-s\'b3ugujemy si\'ea t\'b9 metod\'b9, prawo przyczynowo\'9cci ma charakter aprioryczny i nie wywodzi si\'ea z do\'9cwiad\-czenia.}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 Czy jest to s\'b3uszne w dziedzinie fizyki atomowej? Rozpatrzmy pewien przyk\'b3ad. Atom radu mo\'bfe emito\-wa\'e6 cz\'b9stk\'ea a. Me jeste\'9cmy w stanie przewidzie\'e6, w ja\-kiej chwili nast\'b9pi emisja. Powiedzie\'e6 mo\'bf
na tylko tyle, \'bfe akt emisji zachodzi przeci\'eatnie w ci\'b9gu dw\'f3ch tysi\'ea\-cy lat. Tote\'bf obserwuj\'b9c zjawisko emisji, fizycy }{\i\fs24\cf1 de facio }{\f32\fs24\cf1 nie pr\'f3buj\'b9 odpowiedzie\'e6 na pytanie, z jakiego poprzed\-
niego zdarzenia musi wynika\'e6 akt emisji. Z punktu wi\-dzenia logiki maj\'b9 oni jednak prawo stara\'e6 si\'ea ustali\'e6, jakie to by\'b3o zdarzenie, a to, \'bfe nie ustalili tego do\-tychczas, nie musi pozbawia\'e6 ich nadziei, \'bfe kiedy\'9c zdo\-
\'b3aj\'b9 to uczyni\'e6. Dlaczego wi\'eac w metodzie bada\'f1 nauko\-wych zasz\'b3a ta niezmiernie istotna zmiana w ci\'b9gu cza\-su dziel\'b9cego nas od okresu, w kt\'f3rym \'bfy\'b3 Kant?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfliwe s\'b9 dwie odpowiedzi na to pytanie: Po pierw\-sze, mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe dane do\'9cwiadczalne przeko\-na\'b3y nas, i\'bf prawa teorii kwant\'f3w s\'b9 s\'b3uszne; je\'9cli za\'9c uwa\'bfamy je za s\'b3
uszne, to powinno by\'e6 dla nas rzecz\'b9 jasn\'b9, \'bfe akt emisji nie wynika w spos\'f3b konieczny z \'bfadnego poprzedniego zdarzenia. Po drugie, mo\'bfna po\-wiedzie\'e6, \'bfe z grubsza wiemy, co spowodowa\'b3o akt emi\-sji, ale nie wiemy dok\'b3
adnie, z jakiego poprzedniego zdarzenia wynika on z konieczno\'9cci\'b9. Znamy si\'b3y dzia\-\'b3aj\'b9ce w j\'b9drze atomowym, kt\'f3re decyduj\'b9 o tym, czy nast\'b9pi emisja cz\'b9stki }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 97 \\f "Symbol"
 \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\fs24\cf1  [alfa]}{\i\fs24\cf1 . Lecz }{\f32\fs24\cf1 naszej wiedzy jest tu w\'b3a\'9cciwa nieokre\'9clono\'9c\'e6, wynikaj\'b9ca z oddzia\'b3ywania mi\'eadzy j\'b9drem a reszt\'b9 \'9cwiata. Je\'9cli chcemy wiedzie\'e6
, dlaczego cz\'b9stka }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 97 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f32\fs24\cf1  jest emitowana w danym momencie, to musimy pozna\'e6 mikroskopow\'b9 struktur\'ea ca\'b3ego \'9cwia\-ta, a w tym r\'f3wnie\'bf i nasz
\'b9 w\'b3asn\'b9, co jest niemo\'bfliwe. Z tego wzgl\'eadu argumenty Kanta, kt\'f3re mia\'b3y uzasad\-nia\'e6 tez\'ea o apriorycznym charakterze prawa przyczynowo\'9cci, trac\'b9 warto\'9c\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W podobny spos\'f3b mo\'bfna zanalizowa\'e6 twierdzenie o apriorycznym charakterze czasu i przestrzeni - form zmys\'b3owo\'9cci. Wynik b\'eadzie taki sam. Aprioryczne wy\-obra\'bfenia i poj\'eacia, kt\'f3re Kant traktowa\'b3 jako absolut\-
nie konieczne i powszechne, nie wchodz\'b9 ju\'bf w sk\'b3ad te\-oretycznego systemu fizyki wsp\'f3\'b3czesnej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'93Czas", \'93przestrze\'f1" i \'93przyczynowo\'9c\'e6" s\'b9 jednak po\-j\'eaciami, kt\'f3re stanowi\'b9 pewn\'b9 istotn\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 tego syste\-mu i s\'b9 aprioryczne w nieco odmiennym sensie. W roz\-wa\'bfaniach dotycz\'b9
cych kopenhaskiej interpretacji me\-chaniki kwantowej podkre\'9clili\'9cmy, \'bfe opisuj\'b9c uk\'b3ad pomiarowy, a og\'f3lniej - t\'ea cz\'ea\'9c\'e6 }{\i\fs24\cf1 universum, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3ra nie jest obiektem aktualnie badanym ani jego cz\'ea
\'9cci\'b9, po\-s\'b3ugujemy si\'ea poj\'eaciami klasycznymi. Pos\'b3ugiwanie si\'ea tymi poj\'eaciami, a w\'9cr\'f3d nich - poj\'eaciami \'93czas", \'93prze\-strze\'f1" i \'93przyczynowo\'9c\'e6" - jest rzeczywi\'9ccie warun\-kiem obserwacji zdarze\'f1
 atomowych}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\f32\lang1031\langfe1045\langnp1031 
 W oryginale angielskim: \'93...is in fact the condition for ob-serving atomie events..."; w tek\'9ccie niemieckim: \'93...ist in der Tat die Vorausse}{\lang1031\langfe1045\langnp1031 tzung fur die Beobachtung der atomaren Vor-gtinge..." }{
(Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\f32\fs24\cf1  i w tym sensie poj\'eacia te maj\'b9 charakter aprioryczny. Kant nie prze\-widzia\'b3, \'bfe te aprioryczne poj\'eacia mog\'b9 by\'e6 warunkiem istnienia nauki i mie\'e6 zarazem ograniczony zakres sto\-
sowalno\'9cci. Kiedy przeprowadzamy do\'9cwiadczenie, mu\-simy za\'b3o\'bfy\'e6, \'bfe pewien przyczynowy \'b3a\'f1cuch zdarze\'f1 ci\'b9gnie si\'ea od zdarzenia obserwowanego, poprzez przy\-rz\'b9d do\'9cwiadczalny - do oka obserwatora. Gdyby\'9c
my nie zak\'b3adali istnienia tego \'b3a\'f1cucha przyczynowego, nie mogliby\'9cmy nic wiedzie\'e6 o zdarzeniu. Jednocze\'9cnie jed\-nak musimy pami\'eata\'e6, \'bfe na fizyk\'ea klasyczn\'b9 i przyczy\-nowo\'9c\'e6 mo\'bfemy si\'ea powo\'b3ywa\'e6
 tylko w pewnych grani\-cach. Jest to podstawowy paradoks teorii kwant\'f3w, kt\'f3\-rego Kant, oczywi\'9ccie, nie m\'f3g\'b3 przewidzie\'e6. Fizyka wsp\'f3\'b3czesna przekszta\'b3ci\'b3a metafizyczne twierdzenie Kanta o mo\'bfliwo\'9cci s\'b9d\'f3
w syntetycznych }{\i\fs24\cf1 a priori }{\f32\fs24\cf1 w twierdzenie praktyczne. S\'b9dy syntetyczne }{\i\fs24\cf1 a priori }{\f32\fs24\cf1 maj\'b9 wskutek tego charakter prawd wzgl\'eadnych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli si\'ea zreinterpretuje kantowskie a}{\fs24\cf1  }{\i\fs24\cf1 priori }{\f32\fs24\cf1 w powy\'bf\-szy spos\'f3b, to nie ma si\'ea \'bfadnego powodu traktowa\'e6 ja\-ko \'93to, co dane" - wra\'bfenia, a nie rzeczy. Wtedy bo\-
wiem - zupe\'b3nie tak samo jak w fizyce klasycznej - mo\'bfemy m\'f3wi\'e6 zar\'f3wno o tych zdarzeniach, kt\'f3re nie s\'b9 obserwowane, jak i o tych, kt\'f3re obserwujemy. Tote\'bf
 realizm praktyczny jest naturalnym elementem tej re-interpretacji. Kant, rozpatruj\'b9c \'93rzecz sam\'b9 w sobie", podkre\'9cla\'b3, \'bfe na podstawie postrze\'bfe\'f1 nie mo\'bfna nicze\-go o niej wywnioskowa\'e6. Twierdzenie to, jak wskaza\'b3
 von Weizsacker, znajduje sw\'b9 formaln\'b9 analogi\'ea w tym, \'bfe chocia\'bf we wszystkich opisach do\'9cwiadcze\'f1 pos\'b3ugu\-jemy si\'ea poj\'eaciami klasycznymi, to jednak mo\'bfliwe jest nieklasyczne zachowywanie si\'ea mikroobiekt\'f3w. Dla fi
\-zyka atomowego \'93rzecz\'b9 sam\'b9 w sobie" - je\'9cli w og\'f3le stosuje on to poj\'eacie - jest struktura matematyczna. Jest ona jednak, wbrew zdaniu Kanta, wydedukowana po\'9crednio z do\'9cwiadczenia.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dzi\'eaki tej reinterpretacji kantowskie aprioryczne wy\-obra\'bfenia i poj\'eacia oraz s\'b9dy syntetyczne }{\i\f32\fs24\cf1 a priori zo\-staj\'b9 }{\f32\fs24\cf1 po\'9crednio powi\'b9zane z do\'9cwiadczeniem, jako \'bfe si\'ea
 przyjmuje, i\'bf ukszta\'b3towa\'b3y si\'ea one w dalekiej przesz\'b3o\-\'9cci, w toku rozwoju my\'9cli ludzkiej. W zwi\'b9zku z tym biolog Lorenz por\'f3wna\'b3 niegdy\'9c aprioryczne poj\'eacia do tych sposob\'f3w zachowania si\'ea zwierz\'b9t, kt\'f3
re nazywa si\'ea \'93odziedziczonymi lub wrodzonymi stereotypami". Jest rzeczywi\'9ccie zupe\'b3nie mo\'bfliwe, \'bfe dla niekt\'f3rych ni\'bfszych zwierz\'b9t przestrze\'f1 i czas to co\'9c innego ni\'bf to, co Kant nazywa\'b3 naszymi \'93formami zmys
\'b3owo\'9cci' . Te ostatnie mog\'b9 by\'e6 w\'b3a\'9cciwe tylko gatunkowi ludzkiemu i nie mie\'e6 odpowiednika w \'9cwiecie istniej\'b9cym niezale\'bf\-nie od cz\'b3owieka. Id\'b9c \'9cladem tego biologicznego ko\-mentarza do kantowskiego a }{
\i\fs24\cf1 priori, }{\f32\fs24\cf1 wdaliby\'9cmy si\'ea jed\-nak w zbyt hipotetyczne rozwa\'bfania. Rozumowanie to przytoczyli\'9cmy po to, by wskaza\'e6, jak termin \'93prawda wzgl\'eadna" mo\'bfna zinterpretowa\'e6, nawi\'b9zuj\'b9c do kan\-towskiego }
{\i\fs24\cf1 a priori.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W rozdziale tym potraktowali\'9cmy fizyk\'ea wsp\'f3\'b3czesn\'b9 jako przyk\'b3ad lub te\'bf - rzec mo\'bfna - jako model, na kt\'f3rym sprawdzali\'9cmy wnioski uzyskane w pewnych donios\'b3ych dawnych systemach
 filozoficznych; wnioski te oczywi\'9ccie mia\'b3y dotyczy\'e6 o wiele szerszego kr\'eagu zjawisk i zagadnie\'f1 ni\'bf te, z kt\'f3rymi mamy do czynie\-nia w fizyce. Wnioski za\'9c, kt\'f3re wynikaj\'b9 z powy\'bfszych rozwa\'bfa\'f1 po\'9cwi\'ea
conych filozofii Kartezjusza i Kanta, mo\'bfna - jak si\'ea wydaje - sformu\'b3owa\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'afadne poj\'eacie lub s\'b3owo powsta\'b3e w przesz\'b3o\'9cci wsku\-tek wzajemnego oddzia\'b3ywania mi\'eadzy przyrod\'b9 a cz\'b3o\-wiekiem nie ma w gruncie rzeczy sensu ca\'b3kowicie \'9cci\-\'9cle okre\'9clonego. Znaczy to, \'bf
e nie mo\'bfemy dok\'b3adnie przewidzie\'e6, w jakiej mierze poj\'eacia te b\'ead\'b9 nam poma\-ga\'b3y orientowa\'e6 si\'ea w \'9cwiecie. Wiemy, \'bfe wiele po\'9cr\'f3d nich mo\'bfna stosowa\'e6 do uj\'eacia szerokiego kr\'eagu naszych wewn\'ea
trznych lub zewn\'eatrznych do\'9cwiadcze\'f1, w istocie jednak nigdy nie wiemy dok\'b3adnie, w jakich granicach stosowa\'e6 je mo\'bfna. Dotyczy to r\'f3wnie\'bf najprostszych i najbardziej og\'f3lnych poj\'ea\'e6, takich jak \'93istnienie", \'93czas", 
\'93przestrze\'f1". Tote\'bf sam czysty rozum }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{
\f32\fs19\cf1 W oryginale angielskim \'93sam czysty rozum"; w tek\'9ccie nie\-mieckim \'93samo my\'9clenie racjonalne". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. pol\-skiego).}}}{\f32\fs24\cf1  nigdy nie umo\'bfliwi osi\'b9gni\'eacia \'bfadnej prawdy absolutnej.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Poj\'eacia mog\'b9 jednak by\'e6 \'9cci\'9cle zdefiniowane z punktu widzenia ich zwi\'b9zk\'f3w wzajemnych. Z przypadkiem ta\-kim mamy do czynienia wtedy, gdy poj\'eacia wchodz\'b9 w sk\'b3ad systemu aksjomat\'f3w i definicji, kt\'f3ry mo
\'bfe by\'e6 wyra\'bfony za pomoc\'b9 sp\'f3jnego schematu matematyczne\-go. Taki system powi\'b9zanych ze sob\'b9 poj\'ea\'e6 mo\'bfe ewen\-tualnie by\'e6 zastosowany do uj\'eacia danych do\'9cwiadczal\-nych dotycz\'b9cych rozleg\'b3
ej dziedziny zjawisk i mo\'bfe nam u\'b3atwi\'e6 orientacj\'ea w tej dziedzinie. Jednak\'bfe gra\-nice stosowalno\'9cci tych poj\'ea\'e6 z regu\'b3y nie s\'b9 znane, a przynajmniej nie s\'b9 znane dok\'b3adnie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nawet je\'9cli zdajemy sobie spraw\'ea z tego, \'bfe sens po\-j\'ea\'e6 nigdy nie mo\'bfe by\'e6 okre\'9clony absolutnie \'9cci\'9cle, to przyznajemy, \'bfe pewne poj\'eacia stanowi\'b9 integralny element metody naukowej, jako \'bf
e w danym czasie sta\-nowi\'b9 one ostateczny wynik rozwoju my\'9cli ludzkiej. Niekt\'f3re z nich powsta\'b3y bardzo dawno; by\'e6 mo\'bfe, s\'b9 one nawet odziedziczone. W ka\'bfdym razie s\'b9 one nie\-zb\'eadnym narz\'eadziem bada\'f1
 naukowych w naszej epoce i w tym sensie mo\'bfemy o nich m\'f3wi\'e6, \'bfe maj\'b9 charakter aprioryczny. Jest jednak rzecz\'b9 mo\'bfliw\'b9, \'bfe w przysz\'b3o\-\'9cci zakres ich stosowalno\'9cci zn\'f3w ulegnie zmianie, zo\-
stanie jeszcze bardziej ograniczony.}{\fs24 
\par 
\par }\pard\plain \s1\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 \page }{{\*\bkmkstart _Hlt13425996}{\*\bkmkstart _Toc13452055}
{\*\bkmkstart _Toc13452126}{\*\bkmkstart _Toc13452279}{\*\bkmkend _Hlt13425996}VI. TEORIA KWANT\'d3W A INNE DZIEDZINY NAUK PRZYRODNICZYCH{\*\bkmkend _Toc13452055}{\*\bkmkend _Toc13452126}{\*\bkmkend _Toc13452279}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Stwierdzili\'9cmy poprzednio, \'bfe poj\'eacia nauk przyrod\-niczych mog\'b9 by\'e6 niekiedy \'9cci\'9cle zdefiniowane ze wzgl\'ea
du na ich wzajemne zwi\'b9zki. Z tej mo\'bfliwo\'9cci po raz pierwszy skorzysta\'b3 Newton w }{\i\fs24\cf1 Zasadach }{\cs27\i\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\lang1033\langfe1045\langnp1033  }{\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033  }{\i\fs19\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 Philosophiae naturalis principia mathematica. }{
\i\fs19\cf1 (Red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1 , i }{\f32\fs24\cf1 w\'b3a\'9cnie dlatego dzie\'b3o to wywar\'b3o w nast\'eapnych stuleciach tak wielki wp\'b3yw na rozw\'f3j nauk przyrodniczych. Newton na pocz\'b9tku podaje szereg definicji i aksjomat
\'f3w, tak wzajemnie ze sob\'b9 powi\'b9zanych, \'bfe tworz\'b9 one to, co mo\'bfna nazwa\'e6 \'93systemem zamkni\'eatym". Ka\'bfdemu po\-j\'eaciu mo\'bfna tu przyporz\'b9dkowa\'e6 symbol matematyczny. Zwi\'b9zki pomi\'eadzy poszczeg\'f3lnymi poj\'ea
ciami s\'b9 przed\-stawione w postaci r\'f3wna\'f1 matematycznych, kt\'f3re wi\'b9\-\'bf\'b9 te symbole. To, \'bfe system ma posta\'e6 matematyczn\'b9, jest gwarancj\'b9 tego, \'bfe nie ma w nim sprzeczno\'9cci. Ru\-chy cia\'b3, kt\'f3re mog\'b9 zachodzi
\'e6 pod wp\'b3ywem dzia\'b3ania si\'b3, s\'b9 reprezentowane przez mo\'bfliwe rozwi\'b9zania odpo\-wiednich r\'f3wna\'f1. Zesp\'f3\'b3 definicji i aksjomat\'f3w, kt\'f3ry mo\'bfna poda\'e6 w postaci r\'f3wna\'f1 matematycznych, trak\-tuje si\'ea
 jako opis wiecznej struktury przyrody. Struk\-tura ta nie zale\'bfy od tego, w jakim konkretnym prze\-dziale }{\fs24\cf1 czasu i w jakim konkretnym obszarze przestrzeni zachodzi rozpatrywany proces.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Poszczeg\'f3lne poj\'eacia w tym systemie s\'b9 tak \'9cci\'9cle ze sob\'b9 zwi\'b9zane, \'bfe w zasadzie nie mo\'bfna zmieni\'e6 \'bfadnego spo\'9cr\'f3d nich, nie burz\'b9c ca\'b3ego systemu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dlatego te\'bf przez d\'b3ugi czas uznawano system Newto\-na za ostateczny. Wydawa\'b3o si\'ea, \'bfe zadanie uczonych ma polega\'e6 po prostu na stosowaniu mechaniki Newtona w coraz szerszym zakresie, w coraz nowszych dziedzi\-
nach. I rzeczywi\'9ccie - przez niemal dwa stulecia fizy\-ka rozwija\'b3a si\'ea w ten w\'b3a\'9cnie spos\'f3b.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Od teorii ruchu punkt\'f3w materialnych mo\'bfna przej\'9c\'e6 zar\'f3wno do mechaniki cia\'b3 sta\'b3ych i badania ruch\'f3w obrotowych, jak i do badania ci\'b9g\'b3ego ruchu cieczy lub drga\'f1 cia\'b3 spr\'ea\'bfystych. Rozw\'f3
j wszystkich tych dzia\-\'b3\'f3w mechaniki by\'b3 \'9cci\'9cle zwi\'b9zany z rozwojem matema\-tyki, zw\'b3aszcza rachunku r\'f3\'bfniczkowego. Uzyskane wy\-niki zosta\'b3y sprawdzone do\'9cwiadczalnie. Akustyka i hy\-drodynamika sta\'b3y si\'ea cz\'ea
\'9cci\'b9 mechaniki. Inn\'b9 nauk\'b9, w kt\'f3rej mo\'bfna by\'b3o wiele osi\'b9gn\'b9\'e6 dzi\'eaki mechanice Newtona, by\'b3a astronomia. Udoskonalenie metod mate\-matycznych umo\'bfliwi\'b3o coraz dok\'b3
adniejsze obliczanie ruchu planet oraz ich oddzia\'b3ywa\'f1 wzajemnych. Kiedy odkryto nowe zjawiska zwi\'b9zane z magnetyzmem i elek\-tryczno\'9cci\'b9, si\'b3y elektryczne i magnetyczne przyr\'f3wna\-no do si\'b3 grawitacyjnych, tak \'bfe ich wp\'b3
yw na ruchy cia\'b3 mo\'bfna by\'b3o bada\'e6 zgodnie z metod\'b9 mechaniki Newtona. W dziewi\'eatnastym stuleciu nawet teori\'ea cie\-p\'b3a mo\'bfna by\'b3o sprowadzi\'e6 do mechaniki, zak\'b3adaj\'b9c, \'bfe ciep\'b3
o polega w istocie na skomplikowanym ruchu najmniejszych cz\'b9stek materii. Wi\'b9\'bf\'b9c poj\'eacia matema\-tyczne teorii prawdopodobie\'f1stwa z poj\'eaciami mechani\-ki Newtona, Clausius, Gibbs i Boltzmann zdo\'b3ali wyka\-za\'e6, \'bf
e podstawowe prawa termodynamiki mo\'bfna zin\-terpretowa\'e6 jako prawa statystyczne, wynikaj\'b9ce z tej mechaniki, gdy z jej punktu widzenia rozpatruje si\'ea bardzo z\'b3o\'bfone uk\'b3ady mechaniczne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 A\'bf do tego miejsca program mechaniki newtonow\-skiej}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs18\cf1 Heisenberg ma zapewne na my\'9cli m. in. nast\'eapuj\'b9cy frag\-ment Zasad Newtona: \'93By\'b3oby rzecz\'b9 wielce po\'bf\'b9dan\'b9 wypro\-wadzenie z zasad mechaniki r\'f3wnie\'bf i pozosta\'b3ych zjawisk przy\-
rody. Wiele bowiem wzgl\'ead\'f3w sk\'b3ania mnie do przypuszczenia, \'bfe wszystkie te zjawiska uwarunkowane s\'b9 przez jakie\'9c si\'b3y, dzi\'eaki kt\'f3rym cz\'b9stki cia\'b3 \emdash  z przyczyn na razie nie znanych \emdash  b\'b9d\'9f zbli\'bfaj\'b9
 si\'ea do siebie i \'b3\'b9cz\'b9 w prawid\'b3owe figu\-ry, b\'b9d\'9f wzajemnie si\'ea odpychaj\'b9 i oddalaj\'b9 od siebie". }{\fs18\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 Patrz: I. Newton }{\i\fs18\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 
Philosophiae naturalis principia mathematica. }{\fs18\cf1 Gene-vae MDCCXXXIX, tomus primus, s. XII. }{\i\fs18\cf1 (Przyp. red. wyd. pol\-skiego)}}}{\f32\fs24\cf1  by\'b3 realizowany w spos\'f3b ca\'b3kowicie konsek\-wentny, a jego realizacja umo\'bfliwia
\'b3a zrozumienie wie\-lu r\'f3\'bfnorodnych fakt\'f3w do\'9cwiadczalnych. Pierwsza trudno\'9c\'e6 powsta\'b3a dopiero w toku rozwa\'bfa\'f1 dotycz\'b9cych pola elektromagnetycznego, kt\'f3re podj\'eali Maxwell i Faraday. W mechanice Newtona si\'b3y
 grawitacyjne trakto\-wano jako dane, nie za\'9c jako przedmiot dalszych bada\'f1 teoretycznych. Natomiast w pracach Maxwella i Faradaya przedmiotem badania sta\'b3o si\'ea samo pole sil. Fizy\-cy chcieli wiedzie\'e6, jak zmienia si\'ea
 ono w czasie i prze\-strzeni. Dlatego starali si\'ea ustali\'e6 przede wszystkim r\'f3wnania ruchu dla pola, nie za\'9c dla cia\'b3 znajduj\'b9cych si\'ea pod wp\'b3ywem jego dzia\'b3ania. Ta zmiana sposobu uj\'ea\-cia zagadnienia prowadzi\'b3
a z powrotem do pogl\'b9du, kt\'f3\-ry podziela\'b3o wielu fizyk\'f3w przed powstaniem mecha\-niki Newtona. S\'b9dzili oni, \'bfe dzia\'b3anie jest przekazywa\-ne przez jedno cia\'b3o drugiemu cia\'b3u tylko w\'f3wczas, gdy cia\'b3a te stykaj\'b9 si\'ea
 ze sob\'b9, tak jak w przypadku zderze\-nia lub tarcia. Newton wprowadzi\'b3 now\'b9, bardzo dziwn\'b9 hipotez\'ea, wedle kt\'f3rej istnieje si\'b3a dzia\'b3aj\'b9ca na odle\-g\'b3o\'9c\'e6. Gdyby zosta\'b3y podane r\'f3wnania r\'f3\'bfniczkowe opi\-suj
\'b9ce zachowanie si\'ea p\'f3l, mo\'bfna by by\'b3o powr\'f3ci\'e6 w teorii pola do starej koncepcji, wedle kt\'f3rej dzia\'b3a\-nie jest przekazywane bezpo\'9crednio - od jednego punktu do drugiego, s\'b9siedniego punktu. R\'f3wnania ta\-kie rzeczywi
\'9ccie zosta\'b3y wyprowadzone i dlatego opis po\'b3a elektromagnetycznego, jaki dawa\'b3a teoria Maxwella, wydawa\'b3 si\'ea zadowalaj\'b9cym rozwi\'b9zaniem problemu si\'b3 oraz problemu ich p\'f3l. Z tego w\'b3a\'9cnie wzgl\'eadu pro\-gram wysuni\'ea
ty przez mechanik\'ea Newtona uleg\'b3 zmia\-nie. Aksjomaty i definicje Newtona dotyczy\'b3y cia\'b3 i ich ruch\'f3w; pola si\'b3 w teorii Maxwella wydawa\'b3y si\'ea jed\-nak\'bfe r\'f3wnie realne, jak cia\'b3a w mechanice Newtona. Pogl\'b9d ten nie by
\'b3 bynajmniej \'b3atwy do przyj\'eacia. Tote\'bf w celu unikni\'eacia zwi\'b9zanej z nim zmiany poj\'eacia rze\-czywisto\'9cci przyr\'f3wnano pole elektromagnetyczne do pola spr\'ea\'bfystych odkszta\'b3ce\'f1 lub pola napr\'ea\'bfe\'f1, a fale \'9c
wietlne opisywane przez teori\'ea Maxwella do fal aku\-stycznych w cia\'b3ach i o\'9crodkach spr\'ea\'bfystych. Dlatego wielu fizyk\'f3w wierzy\'b3o, \'bfe r\'f3wnania Maxwella w grun\-cie }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\f32\fs24\cf1 dotycz\'b9 odkszta\'b3ce\'f1
 pewnego spr\'ea\'bfystego o\'9crodka, kt\'f3ry nazwano eterem. Nazwa ta wyra\'bfa\'e6 mia\-\'b3a my\'9cl, i\'bf eter jest substancj\'b9 tak lekk\'b9 i subteln\'b9, \'bfe mo\'bfe przenika\'e6 cia\'b3a i o\'9crodki materialne i \'bfe nie mo\'bf
na go ani postrzega\'e6, ani odczu\'e6 jego istnienia. Wyja\'9cnienie to jednak nie by\'b3o w pe\'b3ni zadowalaj\'b9ce, nie umiano bo\-wiem wyt\'b3umaczy\'e6, dlaczego nie istniej\'b9 pod\'b3u\'bfne fale \'9cwietlne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W ko\'f1cu teoria wzgl\'eadno\'9cci (b\'eadzie mowa o niej w nast\'eapnym rozdziale) wykaza\'b3a w spos\'f3b przekony\-waj\'b9cy, \'bfe pojecie eteru - substancji, kt\'f3rej rzekomo mia\'b3y dotyczy\'e6 r\'f3wnania Maxwella, nale\'bf
y odrzuci\'e6. Nie mo\'bfemy tu rozpatrywa\'e6 argument\'f3w uzasadniaj\'b9\-cych t\'ea tez\'ea; nale\'bfy jednak zaznaczy\'e6, \'bfe wynika\'b3 z niej wniosek, i\'bf pole powinno si\'ea traktowa\'e6 jako samoistn\'b9 rzeczywisto\'9c\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nast\'eapnym, jeszcze bardziej zdumiewaj\'b9cym wyni\-kiem, uzyskanym dzi\'eaki szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci, by\'b3o odkrycie nowych w\'b3asno\'9cci przestrzeni i czasu, a raczej odkrycie nie znanej poprzednio i nie wyst\'eapu
\-j\'b9cej w mechanice Newtona zale\'bfno\'9cci mi\'eadzy czasem a przestrzeni\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pod wra\'bfeniem tej zupe\'b3nie nowej sytuacji wielu fi\-zyk\'f3w dosz\'b3o do nieco zbyt pochopnego wniosku, \'bfe mechanika Newtona zosta\'b3a ostatecznie obalona. Rze\-czywisto\'9c\'e6 pierwotna to pole, nie za\'9c cia\'b3a, a struktur
\'ea przestrzeni i czasu opisuj\'b9 we w\'b3a\'9cciwy spos\'f3b wzory Lorentza i Einsteina, nie za\'9c aksjomaty Newtona. Me\-chanika Newtona w wielu przypadkach opisywa\'b3a zja\-wiska przyrody z dobrym przybli\'bfeniem, teraz jednak musi zosta\'e6
 udoskonalona, aby mo\'bfna by\'b3o uzyska\'e6 opis bardziej \'9ccis\'b3y.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z punktu widzenia pogl\'b9d\'f3w, do kt\'f3rych doszli\'9cmy ostatecznie na podstawie mechaniki kwantowej, twier\-dzenia te wydaj\'b9 si\'ea bardzo uproszczone. Ten, kto je g\'b3osi, pomija przede wszystkim fakt, \'bfe ogromna wi\'eak\-szo
\'9c\'e6 do\'9cwiadcze\'f1, w kt\'f3rych toku dokonuje si\'ea pomia\-r\'f3w pola, jest oparta na mechanice Newtona, a po dru\-gie nie zdaje sobie sprawy z tego, \'bfe mechaniki Newto\-na nie mo\'bfna udoskonali\'e6; mo\'bfna j\'b9 tylko zast\'b9pi\'e6 teo
\-ri\'b9 r\'f3\'bfni\'b9c\'b9 si\'ea od niej w spos\'f3b istotny.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Rozw\'f3j m}{\f32\fs24\cf1 echaniki kwantowej przekona\'b3 nas, \'bfe sy\-tuacj\'ea nale\'bfa\'b3oby przedstawi\'e6 raczej w spos\'f3b nast\'eapu\-j\'b9cy: Wsz\'eadzie, gdzie poj\'eacia mechaniki newtonowskiej mog\'b9 by\'e6
 stosowane do opisu zjawisk przyrody, tam prawa sformu\'b3owane przez Newtona s\'b9 ca\'b3kowicie s\'b3u\-szne i \'9ccis\'b3e i nie mo\'bfna ich \'93ulepszy\'e6". Jednak\'bfe zja\-wiska elektromagnetyczne nie mog\'b9 by\'e6 opisane w spo\-s\'f3b \'9ccis
\'b3y za pomoc\'b9 poj\'ea\'e6 mechaniki Newtona. Dlate\-go do\'9cwiadczenia, podczas kt\'f3rych badano pola elektro\-magnetyczne i fale \'9cwietlne, oraz analiza teoretyczna tych do\'9cwiadcze\'f1
, dokonana przez Maxwella, Lorentza i Einsteina, doprowadzi\'b3y do powstania nowego, za\-mkni\'eatego systemu definicji, aksjomat\'f3w oraz poj\'ea\'e6, kt\'f3rym mo\'bfna przyporz\'b9dkowa\'e6 symbole matematycz\-ne; system ten jest r\'f3wnie sp\'f3jny}
{\fs24\cf1\sub ;}{\fs24\cf1  jak mechanika N}{\f32\fs24\cf1 ew\-tona, cho\'e6 w spos\'f3b istotny r\'f3\'bfni si\'ea od niej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z tego wynika\'b3o, \'bfe obecnie uczeni powinni wi\'b9za\'e6 ze sw\'b9 prac\'b9 inne nadzieje ni\'bf te, kt\'f3re \'bfywili od czas\'f3w Newtona. Okaza\'b3o si\'ea, \'bfe nauka nie zawsze mo\'bfe czyni\'e6 post\'eapy jedynie dzi\'ea
ki wyja\'9cnianiu nowych zjawisk za pomoc\'b9 znanych ju\'bf praw przyrody. W niekt\'f3rych przypadkach nowo zaobserwowane zjawiska mo\'bfna zro\-zumie\'e6 dopiero po wprowadzeniu nowych poj\'ea\'e6 ade\-kwatnych w stosunku do tych zjawisk w tej samej mie
\-rze, w jakiej poj\'eacia mechaniki Newtona by\'b3y adekwat\-ne w stosunku do zjawisk mechanicznych. R\'f3wnie\'bf te nowe poj\'eacia mo\'bfna po\'b3\'b9czy\'e6 tak, aby tworzy\'b3y system zamkni\'eaty, i przedstawi\'e6 za pomoc\'b9 symboli matema\-
tycznych. Je\'9cli jednak rozw\'f3j fizyki czy te\'bf rozw\'f3j nauk przyrodniczych w og\'f3le - przebiega w ten w\'b3a\'9cnie spo\-s\'f3b, to nasuwa si\'ea pytanie: \'93Jaki jest stosunek wza\-jemny r\'f3\'bfnych system\'f3w poj\'ea\'e6?" Je\'9c
li np. te same po\-j\'eacia lub s\'b3owa wyst\'eapuj\'b9 w r\'f3\'bfnych systemach i s\'b9 w nich w r\'f3\'bfny spos\'f3b - ze wzgl\'eadu na swe zwi\'b9zki wzajemne - zdefiniowane, to w jakim sensie poj\'eacia te przedstawiaj\'b9 rzeczywisto\'9c\'e6?}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Problem ten wy\'b3oni\'b3 si\'ea po raz pierwszy po powsta\-niu szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci. Poj\'eacia czasu i prze\-strzeni wyst\'eapuj\'b9 zar\'f3wno w mechanice Newtona, jak i w teorii wzgl\'eadno\'9cci. Jednak\'bf
e w mechanice Newtona czas i przestrze\'f1 s\'b9 od siebie niezale\'bfne, natomiast w teorii wzgl\'eadno\'9cci - zwi\'b9zane ze sob\'b9 transformacja Lorentza. Mo\'bfna wykaza\'e6, \'bfe w szczeg\'f3lnym przypad\-ku, gdy wszystkie pr\'eadko\'9c
ci w rozpatrywanym uk\'b3a\-dzie s\'b9 znikomo ma\'b3e w por\'f3wnaniu z pr\'eadko\'9cci\'b9 \'9cwia\-t\'b3a, twierdzenia szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci zbli\'bfaj\'b9 si\'ea do twierdze\'f1 mechaniki klasycznej. St\'b9d mo\'bfna wy\-snu\'e6
 wniosek, \'bfe poj\'ea\'e6 mechaniki Newtona nie powinno si\'ea stosowa\'e6 do opisu proces\'f3w, w kt\'f3rych mamy }{\b\fs24\cf1 do }{\f32\fs24\cf1 czynienia z pr\'eadko\'9cciami por\'f3wnywalnymi z pr\'eadko\'9c\-ci\'b9 \'9cwiat\'b3a. W ten spos\'f3
b wreszcie wykryto granice, w jakich mo\'bfna stosowa\'e6 mechanik\'ea Newtona, granice, kt\'f3rych nie spos\'f3b ustali\'e6 ani z}{\i\fs24\cf1 a }{\f32\fs24\cf1 pomoc\'b9 analizy sp\'f3j\-nego systemu poj\'ea\'e6, ani na podstawie zwyk\'b3ej obserwa\-
cji uk\'b3ad\'f3w mechanicznych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dlatego te\'bf stosunek pomi\'eadzy dwoma r\'f3\'bfnymi, sp\'f3j\-nymi systemami poj\'ea\'e6 nale\'bfy zawsze bardzo wnikliwie bada\'e6. Zanim jednak zajmiemy si\'ea og\'f3lnym rozpatrze\-niem zar\'f3wno struktury takich zamkni\'ea
tych i sp\'f3jnych system\'f3w poj\'ea\'e6, jak i mo\'bfliwych stosunk\'f3w wzajem\-nych owych poj\'ea\'e6, om\'f3wimy pokr\'f3tce te systemy poj\'ea\-ciowe, kt\'f3re dotychczas zosta\'b3y opracowane w fizyce. Mo\'bfna wyr\'f3\'bfni\'e6
 cztery takie systemy, kt\'f3re uzyska\'b3y ju\'bf ostateczn\'b9 posta\'e6.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Pierwszym }{\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 nich jest mechanika Newtona, o kt\'f3rej ju\'bf by\'b3a mowa poprzednio. Opieraj\'b9c si\'ea na niej mo\'bfna opisywa\'e6 wszelkiego rodzaju- uk\'b3ady mechaniczne, ruch cieczy i drgania cia\'b3 spr
\'ea\'bfystych; w jej sk\'b3ad wchodzi akustyka, statyka i aerodynamika.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Drugi zamkni\'eaty system poj\'ea\'e6 ukszta\'b3towa\'b3 si\'ea w dziewi\'eatnastym wieku. Jest on zwi\'b9zany z teori\'b9 zja\-wisk cieplnych. Chocia\'bf teori\'ea zjawisk cieplnych, dzi\'eaki rozwojowi mechaniki statystycznej, mo\'bf
na koniec ko\'f1\-c\'f3w powi\'b9za\'e6 z mechanik\'b9 klasyczn\'b9, to jednak nie by\-\'b3oby w\'b3a\'9cciwe traktowanie jej jako dzia\'b3u mechaniki. W fenomenologicznej teorii ciep\'b3a wyst\'eapuje szereg po\-j\'ea\'e6, kt\'f3
re nie maja odpowiednika w innych dzia\'b3ach fizyki, na przyk\'b3ad: ciep\'b3o, ciep\'b3o w\'b3a\'9cciwe, entropia itd. Je\'9cli traktuj\'b9c ciep\'b3o jako energi\'ea, kt\'f3ra podlega roz\-k\'b3adowi statystycznemu na wiele stopni swobody, uwa\-
runkowanych atomistyczna budow\'b9 materii - przecho\-dzi si\'ea od opisu fenomenologicznego do interpretacji sta\-tystycznej, to okazuje si\'ea, \'bfe teoria zjawisk cieplnych nie jest bardziej zwi\'b9zana z mechanik\'b9 ni\'bf z elektrody\-namik\'b9
 czy te\'bf z innymi dzia\'b3ami fizyki. Centralne miejsce w interpretacji statystycznej zajmuje poj\'eacie prawdopodobie\'f1stwa, \'9cci\'9cle zwi\'b9zane z poj\'eaciem entro\-pii, kt\'f3re wyst\'eapuje w teorii fenomenologicznej. Opr\'f3cz tego poj\'ea
cia w statystycznej termodynamice nieodzow\-ne jest poj\'eacie energii. Ale w ka\'bfdym sp\'f3jnym systemie aksjomat\'f3w i definicji w fizyce z konieczno\'9cci musz\'b9 wyst\'eapowa\'e6 poj\'eacia energii, p\'eadu, momentu p\'eadu oraz prawo, kt\'f3re g
\'b3osi, \'bfe energia, p\'ead i moment p\'eadu w pewnych okre\'9clonych warunkach musz\'b9 by\'e6 zacho\-wane. Jest to niezb\'eadne, je\'9cli \'f3w sp\'f3jny system ma opi\-sywa\'e6 jakie\'9c w\'b3asno\'9cci przyrody, kt\'f3re mo\'bfna uzna\'e6 za przys
\'b3uguj\'b9ce jej zawsze i wsz\'eadzie; innymi s\'b3owy - je\'9cli ma on opisywa\'e6 takie jej w\'b3asno\'9cci, kt\'f3re - jak m\'f3wi\'b9 matematycy - s\'b9 niezmiennicze wzgl\'eadem prze\-suni\'ea\'e6 w czasie i przestrzeni, obrot\'f3w w
 przestrzeni oraz przekszta\'b3ce\'f1 Galileusza lub przekszta\'b3ce\'f1 Lorentza. Dlatego teori\'ea ciep\'b3a mo\'bfna powi\'b9za\'e6 z ka\'bfdym innym zamkni\'eatym systemem poj\'ea\'e6 wyst\'eapuj\'b9cym w fizyce.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Trzeci zamkni\'eaty system poj\'ea\'e6 i aksjomat\'f3w wywo\-dzi si\'ea z bada\'f1 dotycz\'b9cych zjawisk elektrycznych i ma\-gnetycznych. Dzi\'eaki pracom Lorentza, Minkowskiego i Einsteina uzyska\'b3 on ostateczn\'b9 posta\'e6
 w pierwszym dziesi\'eacioleciu dwudziestego wieku. Obejmuje elektro\-dynamik\'ea, magnetyzm, szczeg\'f3ln\'b9 teori\'ea wzgl\'eadno\'9cci i optyk\'ea; mo\'bfna do niego w\'b3\'b9czy\'e6 r\'f3wnie\'bf teori\'ea fal materii odpowiadaj\'b9
cych rozmaitym rodzajom cz\'b9stek elementarnych sformu\'b3owan\'b9 przez L. de Broglie'a; w jego sk\'b3ad nie mo\'bfe jednak wchodzi\'e6 falowa teoria Schr\'f6dingera.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Czwartym sp\'f3jnym systemem jest teoria kwant\'f3w w tej postaci, w jaki}{\f32\fs24\cf1 ej zosta\'b3a przedstawiona w pierw\-szych dw\'f3ch rozdzia\'b3ach. Centralne miejsce zajmuje w niej poj\'eacie funkcji prawdopodobie\'f1
stwa albo macierzy statystycznej, jak nazywaj\'b9 j\'b9 matematycy. Sy\-stem ten obejmuje mechanik\'ea kwantow\'b9 i falow\'b9, teo\-ri\'ea widm atomowych, chemi\'ea oraz teori\'ea innych w\'b3a\-sno\'9cci materii, takich na przyk\'b3
ad, jak przewodnictwo elektryczne, ferromagnetyzm itd.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Stosunek pomi\'eadzy tymi czterema systemami poj\'ea\-ciowymi mo\'bfna okre\'9cli\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: System pierwszy jest zawarty - jako przypadek graniczny - w trzecim, gdy pr\'eadko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a mo\'bfna traktowa
\'e6 jako niesko\'f1czenie wielk\'b9, i wchodzi w sk\'b3ad czwartego - te\'bf jako przypadek graniczny - gdy mo\'bfna przyj\'b9\'e6, \'bfe kwant dzia\'b3ania (sta\'b3a Plancka) jest niesko\'f1czenie ma\'b3y. Pierwszy, a cz\'ea\'9cciowo i trzec
i system wchodz\'b9 w sk\'b3ad czwartego jako aprioryczna podstawa opisu do\'9cwiad\-cze\'f1. Drugi system poj\'eaciowy mo\'bfna bez trudu powi\'b9\-za\'e6 z ka\'bfdym spo\'9cr\'f3d trzech pozosta\'b3ych; jest on szcze\-g\'f3lnie donios\'b3y w powi\'b9
zaniu z czwartym. Trzeci i czwarty system istniej\'b9 niezale\'bfnie od innych, nasuwa si\'ea wi\'eac my\'9cl, \'bfe jest jeszcze pi\'b9ty system, kt\'f3rego przy\-padkami granicznymi s\'b9 systemy: pierwszy, trzeci i czwarty. Ten pi\'b9ty system poj\'ea
\'e6 zostanie prawdopo\-dobnie sformu\'b3owany wcze\'9cniej czy p\'f3\'9fniej w zwi\'b9zku z rozwojem teorii cz\'b9stek elementarnych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wyliczaj\'b9c zamkni\'eate systemy poj\'ea\'e6, pomin\'eali\'9cmy og\'f3ln\'b9 teori\'ea wzgl\'eadno\'9cci, wydaje si\'ea bowiem, \'bfe sy\-stem poj\'ea\'e6 zwi\'b9zanych z t\'b9 teori\'b9 jeszcze nie uzyska\'b3
 swej ostatecznej postaci. Nale\'bfy podkre\'9cli\'e6, \'bfe r\'f3\'bfni si\'ea on zasadniczo od czterech pozosta\'b3ych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Po tym kr\'f3tkim przegl\'b9dzie mo\'bfemy obecnie powr\'f3\-ci\'e6 do pewnego bardziej og\'f3lnego problemu. Chodzi nam mianowicie o to, jakie s\'b9 cechy charakterystyczne takich zamkni\'eatych system\'f3w definicji i aksjomat\'f3w. By
\'e6 mo\-\'bfe, najwa\'bfniejsz\'b9 ich cech\'b9 jest to, \'bfe jeste\'9cmy w sta\-nie znale\'9f\'e6 dla ka\'bfdego spo\'9cr\'f3d nich sp\'f3jne uj\'eacie ma\-tematyczne. Ono gwarantuje nam to, \'bfe system jest wolny od sprzeczno\'9c
ci. Ponadto system taki musi umo\-\'bfliwia\'e6 opisanie zespo\'b3u fakt\'f3w do\'9cwiadczalnych doty\-cz\'b9cych pewnej rozleg\'b3ej dziedziny zjawisk. Wielkiej r\'f3\'bfnorodno\'9cci zjawisk w danej dziedzinie powinna od\-powiada\'e6 wielka ilo\'9c\'e6
 r\'f3\'bfnych rozwi\'b9za\'f1 r\'f3wna\'f1 mate\-matycznych. Sama analiza poj\'ea\'e6 systemu na og\'f3\'b3 nie umo\'bfliwia ustalenia obszaru tych danych do\'9cwiadczal\-nych, do kt\'f3rych mo\'bfna go stosowa\'e6. Stosunek owych poj\'ea\'e6
 do przyrody nie jest \'9cci\'9cle okre\'9clony, chocia\'bf \'9cci\-\'9cle okre\'9clone s\'b9 ich relacje wzajemne. Dlatego granice, w jakich mo\'bfna stosowa\'e6 te poj\'eacia, musimy ustala\'e6 w spos\'f3b empiryczny, na podstawie faktu, \'bfe rozszerza
\-j\'b9c zakres opisywanych zjawisk do\'9cwiadczalnych, stwierdzamy w pewnej chwili, i\'bf poj\'eacia, o kt\'f3rych m\'f3\-wili\'9cmy}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  nie pozwalaj\'b9 na kompletny opis zaobserwo\-wanych zjawisk.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Po tej zwi\'eaz\'b3ej analizie struktury system\'f3w poj\'eacio\-wych wsp\'f3\'b3czesnej fizyki mo\'bfemy rozpatrzy\'e6 stosunek fizyki do innych dziedzin nauk przyrodniczych. Naj\-bli\'bfszym s\'b9siadem fizyki jest chemia. Obecnie dzi
\'eaki teorii kwant\'f3w obie te nauki stanowi\'b9 jedn\'b9 ca\'b3o\'9c\'e6. Jednak\'bfe przed stu laty wiele je dzieli\'b3o; w owym cza\-sie pos\'b3ugiwano si\'ea w nich ca\'b3kowicie r\'f3\'bfnymi metoda\-mi bada\'f1, a poj\'eacia chemii nie mia\'b3
y odpowiednik\'f3w w fizyce. Takie poj\'eacia, jak warto\'9cciowo\'9c\'e6, aktywno\'9c\'e6 chemiczna, rozpuszczalno\'9c\'e6, lotno\'9c\'e6, mia\'b3y charakter ra\-czej jako\'9cciowy. \'d3wczesn\'b9 chemi\'ea do\'9c\'e6 trudno by\'b3o za\-liczy\'e6
 do nauk \'9ccis\'b3ych. Gdy w po\'b3owie ubieg\'b3ego stule\-cia rozwin\'ea\'b3a si\'ea teoria ciep\'b3a, zacz\'eali si\'ea ni\'b9 pos\'b3ugiwa\'e6 chemicy. Od tego czasu o kierunku bada\'f1 w dziedzinie chemii decydowa\'b3o to, \'bf
e uczeni mieli nadziej\'ea, i\'bf uda im si\'ea sprowadzi\'e6 prawa chemii do praw mechaniki atom\'f3w. Nale\'bfy jednak\'bfe podkre\'9cli\'e6, \'bfe w ramach me\-chaniki Newtona by\'b3o to zadanie niewykonalne. Aby poda\'e6 ilo\'9cciowy opis prawid\'b3
owo\'9cci, z kt\'f3rymi mamy do}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 czynienia w dziedzinie zjawisk chemicznych, nale\'bfa\'b3o sformu\'b3owa\'e6 znacznie szerszy system poj\'ea\'e6 fizyki mikro\'9cwiata. Koniec ko\'f1c\'f3w, zosta\'b3o to dokonane w teorii kwant\'f3
w, kt\'f3rej korzenie tkwi\'b9 w r\'f3wnej mierze w che\-mii, jak i w fizyce atomowej. Wtedy ju\'bf \'b3atwo mo\'bfna by\'b3o si\'ea przekona\'e6, \'bfe praw chemii nie mo\'bfna sprowa\-dzi\'e6 do newtonowskiej mechaniki mikrocz\'b9stek, albo\-
wiem pierwiastki odznaczaj\'b9 si\'ea tak\'b9 trwa\'b3o\'9cci\'b9, jaka nie jest w\'b3a\'9cciwa \'bfadnym uk\'b3adom mechanicznym. Ja\-sno sobie zdano z tego spraw\'ea dopiero w roku 1913, gdy Bohr sformu\'b3owa\'b3 swoj\'b9 teori\'ea
 atomu. W ostatecznym wyniku mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe poj\'eacia chemiczne s\'b9 w pewnym sensie komplementarne w stosunku do po\-j\'ea\'e6 mechanicznych. Je\'9cli wiemy, \'bfe atom znajduje si\'ea w stanie normalnym, kt\'f3ry decyduje o jego w\'b3
asno\'9c\-ciach chemicznych, to nie mo\'bfemy jednocze\'9cnie m\'f3\-wi\'e6 o ruchach elektron\'f3w w atomie.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Stosunek b}{\f32\fs24\cf1 iologii do fizyki i chemii jest obecnie nie\-zmiernie podobny do stosunku chemii do fizyki przed stu laty. Metody biologii r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea od metod fizyki i chemii, a swoiste poj\'eacia biologiczne w por\'f3
wnaniu z poj\'eaciami nauk \'9ccis\'b3ych maj\'b9 jeszcze bardziej jako\-\'9cciowy charakter ni\'bf poj\'eacia chemii w po\'b3owie ubieg\'b3ego stulecia. Takie poj\'eacia, jak \'93\'bfycie", \'93narz\'b9d", \'93kom\'f3r\-ka", \'93funkcja narz\'b9du", \'93
wra\'bfenie", nie maj\'b9 odpo\-wiednik\'f3w ani w fizyce, ani w chemii. A jednocze\'9cnie wiemy, \'bfe najwi\'eaksze post\'eapy w biologii w ci\'b9gu ostat\-nich stu lat osi\'b9gni\'eato w\'b3a\'9cnie dzi\'eaki temu, \'bfe badano organizmy \'bf
ywe z punktu widzenia praw fizyki i che\-mii. Wiadomo r\'f3wnie\'bf, \'bfe obecnie w tej nauce niepo\-dzielnie panuje tendencja do wyja\'9cniania zjawisk bio\-logicznych za pomoc\'b9 praw fizyki i chemii. Powstaje jednak pytanie, czy zwi\'b9
zane z tym nadzieje s\'b9 uspra\-wiedliwione.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Analogicznie do  tego,  co stwierdzono  w  dziedzinie chemii, stwierdza si\'ea w biologii na podstawie najprost\-szych do\'9cwiadcze\'f1, \'bfe organizmom \'bfywym jest w\'b3a\'9cciwa tak wielka stabilno\'9c\'e6, i\'bf nie mog\'b9
 jej zawdzi\'eacza\'e6 jedy\-nie prawom fizyki i chemii te z\'b3o\'bfone struktury sk\'b3ada\-j\'b9ce si\'ea z wielu rodzaj\'f3w cz\'b9steczek. Dlatego prawa fi\-zyki  i  chemii  musz\'b9  by\'e6  czym\'9c  uzupe\'b3nione,   zanim w pe\'b3ni b\'eadzie mo
\'bfna zrozumie\'e6 zjawiska biologiczne. W literaturze biologicznej cz\'easto si\'ea spotyka dwa ca\'b3\-kowicie r\'f3\'bfne pogl\'b9dy na te spraw\'ea. Pierwszy spo\'9cr\'f3d nich jest zwi\'b9zany z Darwina teori\'b9 ewolucji skojarzo\-na z genetyk\'b9
 wsp\'f3\'b3czesna. Wedle tego pogl\'b9du poj\'eacia fizyki i chemii wystarczy uzupe\'b3ni\'e6 poj\'eaciem historii, aby mo\'bfna by\'b3o zrozumie\'e6, czym jest \'bfycie. Ziemia po\-wsta\'b3a   mniej   wi\'eacej   przed  czteroma   miliardami   lat. W ci
\'b9gu tego niezwykle d\'b3ugiego okresu przyroda mo\-g\'b3a \'93wypr\'f3bowa\'e6" niemal niesko\'f1czon\'b9 ilo\'9c\'e6 struktur z\'b3o\'bfonych z zespo\'b3\'f3w cz\'b9steczek. W\'9cr\'f3d tych struktur pojawi\'b3y si\'ea koniec ko\'f1c\'f3w takie, kt
\'f3re, po przy\'b3\'b9cze\-niu cz\'b9stek substancji znajduj\'b9cych si\'ea w otaczaj\'b9cym je \'9crodowisku, mog\'b3y ulega\'e6 reduplikacji. Wskutek tego mog\'b3a powstawa\'e6 coraz wi\'eaksza ich ilo\'9c\'e6. Przypadkowe zm
iany tego rodzaju struktur powodowa\'b3y ich r\'f3\'bfnico\-wanie si\'ea. R\'f3\'bfne struktury musia\'b3y ze sob\'b9 \'93wsp\'f3\'b3za\-wodniczy\'e6" w zdobywaniu substancji, kt\'f3re mo\'bfna by\'b3o czerpa\'e6 z otoczenia, i w ten spos\'f3b, dzi\'eaki 
\'93prze\'bfywa\-niu tego, co najlepiej przystosowane", dokona\'b3a si\'ea ewo\-lucja organizm\'f3w \'bfywych. Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe teoria ta zawiera wielk\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 prawdy, a wielu biolo\-g\'f3w twierdzi,  \'bfe do\'b3\'b9
czenie poj\'eacia historii i poj\'eacia ewolucji do sp\'f3jnego systemu poj\'ea\'e6 fizyki i chemii ca\'b3\-kowicie   wystarczy,    aby   mo\'bfna   by\'b3o   wyt\'b3umaczy\'e6 wszystkie zjawiska biologiczne. Jeden z cz\'easto przyta\-czanych argument\'f3
w na rzecz tej teorii g\'b3osi, \'bfe ilekro\'e6 sprawdzano, czy organizmy \'bfywe podlegaj\'b9 prawom fi\-zyki lub chemii, wynik by\'b3 zawsze pozytywny. Tote\'bf wydaje si\'ea, \'bfe w zjawiskach biologicznych nie ma miej\-sca na \'bfadn\'b9 \'93si\'b3
\'ea \'bfyciow\'b9" r\'f3\'bfn\'b9 od si\'b3 fizycznych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6, \'bfe argument ten wiele straci\'b3 na sile wskutek powstania teorii kwant\'f3w. Skoro poj\'eacia fizyki i chemii tworz\'b9 zamkni\'eaty i sp\'f3jny sy\-stem, a mi
anowicie teoretyczny system teorii kwant\'f3w, jest rzecz\'b9 konieczn\'b9, aby wsz\'eadzie tam, gdzie poj\'eacia\-mi tymi mo\'bfna si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6, opisuj\'b9c zjawiska, by\'b3y spe\'b3nione prawa zwi\'b9zane z tymi poj\'eaciami. Ilekro\'e6
 traktuje si\'ea organizmy \'bfywe jako uk\'b3ady fizyko-chemiczne, powinny one zachowywa\'e6 si\'ea jak takie uk\'b3ady. O tym, \'bfe przedstawiony poprzednio pogl\'b9d jest s\'b3usz\-ny, mo\'bfemy si\'ea w tej lub innej mierze przekona\'e6 w je\-
den tylko spos\'f3b: sprawdzaj\'b9c, czy poj\'eacia fizyki i che\-mii nam wystarcz\'b9, je\'9cli b\'eadziemy chcieli poda\'e6 pe\'b3ny opis organizm\'f3w \'bfywych. Biologowie, kt\'f3rzy odpowia\-daj\'b9 na to ostatnie pytanie przecz\'b9co, broni\'b9
 na og\'f3\'b3 drugiego pogl\'b9du, o kt\'f3rym mowa ni\'bfej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wydaje si\'ea, \'bfe ten drugi pogl\'b9d mo\'bfna przedstawi\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: Bardzo trudno sobie wyobrazi\'e6, \'bfe takie poj\'eacia, jak \'93wra\'bfenie", \'93funkcja narz\'b9du'', \'93sk\'b3onno\'9c\'e6", mo\'bfna w
\'b3\'b9czy\'e6 do sp\'f3jnego systemu poj\'ea\'e6 teorii kwant\'f3w, uzupe\'b3nionego poj\'eaciem historii. Tym\-czasem poj\'eacia te s\'b9 niezb\'eadne do kompletnego opisu organizm\'f3w oraz ich \'bfycia, nawet je\'9cli pom
iniemy na razie gatunek ludzki, z kt\'f3rego istnieniem zwi\'b9zane s\'b9 pewne nowe zagadnienia, nie nale\'bf\'b9ce do kr\'eagu zagad\-nie\'f1 biologii. Je\'9cli zatem chcemy zrozumie\'e6, czym jest \'bfycie, to prawdopodobnie b\'eadziemy musieli zbudowa
\'e6 nowy sp\'f3jny system poj\'ea\'e6, szerszy od systemu poj\'ea\'e6 teorii kwant\'f3w; jest rzecz\'b9 mo\'bfliw\'b9, \'bfe fizyka i chemia w tym nowym systemie b\'ead\'b9 \'93przypadkami graniczny\-mi". Poj\'eacie historii mo\'bfe by\'e6
 jego istotnym elementem; nale\'bfe\'e6 do niego b\'ead\'b9 r\'f3wnie\'bf takie poj\'eacia, jak \'93wra\-\'bfenie", \'93przystosowanie", \'93sk\'b3onno\'9c\'e6" itp. Je\'9cli pogl\'b9d ten jest s\'b3uszny, to teoria Darwina w po\'b3\'b9czeniu }{
\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 fizy\-k\'b9 i chemia nie wystarczy do wyja\'9cnienia problem\'f3w zwi\'b9zanych z \'bfyciem organizm\'f3w; mimo to jest i b\'ea\-dzie prawd\'b9, \'bfe organizmy \'bfywe mo\'bfemy w szerokim zakresie traktowa\'e6 jako uk\'b3
ady fizyko-chemiczne, czy te\'bf- zgodnie z Kartezjuszem i Laplace'em - jako ma\-szyny, i \'bfe gdy badamy je pod tym k\'b9tem widzenia, rze\-czywi\'9ccie zachowuj\'b9 si\'ea one jak tego rodzaju uk\'b3ady lub te\'bf maszyny. Mo\'bfna jednocze\'9cnie za
\'b3o\'bfy\'e6, zgodnie z pro\-pozycj\'b9 Bohra, \'bfe nasza wiedza o kom\'f3rce jako o uk\'b3a\-dzie \'bfywym musi by\'e6 komplementarna w stosunku do wiedzy o jej budowie cz\'b9steczkowej. Poniewa\'bf pe\'b3n\'b9 wiedz\'ea o cz\'b9steczkowej budowie kom
\'f3rki jeste\'9cmy w stanie osi\'b9gn\'b9\'e6 prawdopodobnie tylko dzi\'eaki pewnym zabiegom, kt\'f3re kom\'f3rk\'ea t\'ea zabijaj\'b9, przeto z punktu widzenia logiki jest mo\'bfliwe, \'bfe cech\'ea \'bfycia stanowi to, i\'bf wyklucza ono mo\'bfliwo\'9c
\'e6 absolutnie dok\'b3adnego okre\-\'9clenia struktury fizyko-chemicznej, b\'ead\'b9cej jego pod\-\'b3o\'bfem. Jednak\'bfe nawet zwolennik drugiego spo\'9cr\'f3d wy\-mienionych pogl\'b9d\'f3w nie b\'eadzie zapewne zaleca\'b3 sto\-
sowania w badaniach biologicznych innej metody ni\'bf ta, kt\'f3r\'b9 stosowano w ci\'b9gu ostatnich dziesi\'eacioleci. Po\-lega ona na tym, \'bfe wyja\'9cnia si\'ea mo\'bfliwie jak najwi\'eacej na podstawie znanych praw fizyki i chemii i dok\'b3
adnie opisuje zachowanie si\'ea organizmu, nie ulegaj\'b9c teore\-tycznym przes\'b9dom.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W\'9cr\'f3d wsp\'f3\'b3czesnych biolog\'f3w bardziej rozpowszech\-niony jest pierwszy z przedstawionych pogl\'b9d\'f3w. Dane do\'9cwiadczalne dotychczas nagromadzone nie s\'b9 wystar\-czaj\'b9ce, nie umo\'bfliwiaj\'b9 rozstrzygni\'ea
cia, kt\'f3ry z nich jest s\'b3uszny. To, \'bfe wi\'eakszo\'9c\'e6 biolog\'f3w opowiada si\'ea za pierwszym pogl\'b9dem, by\'e6 mo\'bfe jest tak\'bfe konsekwencj\'b9 podzia\'b3u kartezja\'f1skiego, jako \'bfe koncepcja tego podzia\-\'b3u g\'b3\'eaboko si
\'ea zakorzeni\'b3a w umys\'b3ach ludzkich w ci\'b9gu ubieg\'b3ych stuleci. Poniewa\'bf }{\i\fs24\cf1 res cogitans }{\f32\fs24\cf1 to tylko cz\'b3owiek, jego \'93ja", przeto zwierz\'eata nie mog\'b9 posiada\'e6 du\-szy i nale\'bf\'b9 wy\'b3\'b9cznie do }{
\i\fs24\cf1 rerum extensarum. }{\f32\fs24\cf1 Dlatego zwierz\'eata - jak si\'ea dowodzi - mo\'bfemy traktowa\'e6 po prostu jako twory materialne, a prawa fizyki i chemii wraz z poj\'eaciem historii powinny wystarczy\'e6 do wyja\-\'9c
nienia ich zachowania si\'ea. Nowa sytuacja, kt\'f3ra b\'eadzie wymaga\'e6 wprowadzenia zupe\'b3nie nowych poj\'ea\'e6, po\-wstanie dopiero wtedy, gdy b\'eadziemy rozpatrywa\'e6 }{\i\fs24\cf1 res cogitans. }{\f32\fs24\cf1 Ale podzia\'b3 kartezja\'f1
ski jest niebezpiecznym uproszczeniem, przeto w pe\'b3ni jest mo\'bfliwe, \'bfe s\'b3usz\-no\'9c\'e6 maj\'b9 zwolennicy pogl\'b9du drugiego.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zupe\'b3nie niezale\'bfnie od tego dotychczas nie rozstrzy\-gni\'eatego zagadnienia istnieje inny problem - problem stworzenia sp\'f3jnego i zamkni\'eatego systemu poj\'ea\'e6, przy\-datnego do opisu zjawisk biologicznych. Zjawiska te s
\'b9 tak bardzo skomplikowane, \'bfe nas to onie\'9cmiela i \'bfe nie mo\'bfemy sobie obecnie wyobrazi\'e6 \'bfadnego systemu po\-j\'ea\'e6, w kt\'f3rym zale\'bfno\'9cci mi\'eadzy poj\'eaciami by\'b3yby do\-statecznie \'9cci\'9cle okre\'9clone, by mo\'bf
na mu by\'b3o nada\'e6 szat\'ea matematyczn\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe gdy wykroczymy poza gra\-nice biologii i b\'eadziemy rozpatrywa\'e6 zjawiska psycho\-logiczne, to wszystkie poj\'eacia fizyki, chemii i teorii ewo\-lucji nie wystarcz\'b9 do opisu fakt\'f3w. Wskutek 
powstania teorii kwant\'f3w nasze pogl\'b9dy w tej kwestii s\'b9 inne ni\'bf pogl\'b9dy wyznawane w wieku dziewi\'eatnastym. W ubie\-g\'b3ym wieku niekt\'f3rzy uczeni byli sk\'b3onni uwierzy\'e6, \'bfe zjawiska psychiczne koniec ko\'f1c\'f3w wyt\'b3
umaczy fizyka i chemia m\'f3zgu. Z punktu widzenia teorii kwant\'f3w ta\-kie przekonanie jest ca\'b3kowicie nieuzasadnione.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mimo \'bfe zjawiska fizyczne zachodz\'b9ce w m\'f3zgu na\-le\'bf\'b9 do sfery zjawisk psychicznych, nie spodziewamy si\'ea, i\'bf wystarcz\'b9 one do wyt\'b3umaczenia proces\'f3w psy\-chicznych. Nigdy nie b\'eadziemy w\'b9tpi\'e6 w to, 
\'bfe m\'f3zg za\-chowuje si\'ea jak mechanizm fizyko-chemiczny, ilekro\'e6 rozpatrujemy go jako tego rodzaju mechanizm, niemniej jednak, pragn\'b9c zrozumie\'e6 zjawiska psychiczne, za punkt wyj\'9ccia rozwa\'bfa\'f1 przyjmiemy fakt, \'bfe umys\'b3
 ludzki jest jednocze\'9cnie i przedmiotem, i podmiotem ba\-da\'f1 psychologicznych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatruj\'b9c rozmaite systemy poj\'ea\'e6, kt\'f3re zosta\'b3y stworzone w przesz\'b3o\'9cci lub mog\'b9 by\'e6 stworzone w przysz\'b3o\'9cci w celu wytyczenia dr\'f3g naukowego po\-znania \'9cwiata, stwierdzamy, \'bfe stanowi\'b9
 one jak gdyby pewien uporz\'b9dkowany szereg; cech\'b9 jego jest to, \'bfe w kolejnych systemach coraz wi\'eaksz\'b9 rol\'ea odgrywa pierwiastek subiektywny. Fizyk\'ea klasyczn\'b9, w kt\'f3rej \'9cwiat rozpatruje si\'ea jaka co\'9c ca\'b3kowicie niezale
\'bfnego od nas samych, mo\'bfna traktowa\'e6 jako pewn\'b9 idealizacj\'ea. Tego rodzaju idealizacj\'b9 s\'b9 pierwsze trzy systemy po\-j\'ea\'e6. Jedynie pierwszy z nich ca\'b3kowicie odpowiada te\-mu, co Kant okre\'9cla\'b3 jako }{\i\fs24\cf1 a priori. 
}{\f32\fs24\cf1 W czwartym syste\-mie poj\'ea\'e6, to znaczy w teorii kwant\'f3w, mamy ju\'bf do czynienia z cz\'b3owiekiem jako podmiotem nauki, z cz\'b3o\-wiekiem, kt\'f3ry zadaje przyrodzie pytania i kt\'f3ry for\-mu\'b3uj\'b9c te pytania, musi pos\'b3
ugiwa\'e6 si\'ea apriorycznymi poj\'eaciami nauki ludzkiej. Teoria kwant\'f3w nie pozwala nam opisywa\'e6 przyrody w spos\'f3b ca\'b3kowicie obiektyw\-ny. W biologii do pe\'b3nego zrozumienia badanych zja\-wisk mo\'bfe w istotny spos\'f3b si\'ea przyczyni
\'e6 u\'9cwiadomie\-nie sobie faktu, \'bfe pytania zadaje cz\'b3owiek, przedsta\-wiciel gatunku }{\i\fs24\cf1 Homo sapiens - }{\f32\fs24\cf1 jednego z gatunk\'f3w organizm\'f3w \'bfywych, a wi\'eac zdanie sobie sprawy z te\-go, \'bfe wiemy, czym jest \'bf
ycie, zanim podali\'9cmy jego naukow\'b9 definicj\'ea. Wydaje si\'ea jednak, \'bfe nie nale\'bfy wdawa\'e6 si\'ea w spekulacje na temat struktury system\'f3w poj\'eaciowych, kt\'f3re nie zosta\'b3y jeszcze zbudowane.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kiedy por\'f3wnuje si\'ea ten uporz\'b9dkowany szereg ze starymi systemami klasyfikacyjnymi, kt\'f3re reprezentu\-j\'b9 wcze\'9cniejsze stadium rozwoju nauk przyrodniczych, to wida\'e6, \'bfe dzisiaj nie dzieli si\'ea
 przyrody na rozmaite grupy obiekt\'f3w; obecnie dokonuje si\'ea podzia\'b3u wedle rozmaitych typ\'f3w wi\'eazi. W jednym z wczesnych okre\-s\'f3w rozwoju nauk przyrodniczych odr\'f3\'bfniano jako r\'f3\'bf\-ne grupy obiekt\'f3w: minera\'b3y, ro\'9c
liny, zwierz\'eata i ludzi. Obiektom nale\'bf\'b9cym do poszczeg\'f3lnych grup przypisy\-wano r\'f3\'bfn\'b9 natur\'ea, s\'b9dzono, \'bfe sk\'b3adaj\'b9 si\'ea one z r\'f3\'bf\-nych substancji i \'bfe zachowanie si\'ea ich jest okre\'9c
lone przez rozmaite si\'b3y. Obecnie wiemy, \'bfe sk\'b3adaj\'b9 si\'ea one zawsze z tej samej materii i \'bfe te same zwi\'b9zki che\-miczne mog\'b9 by\'e6 zawarte zar\'f3wno w minera\'b3ach, jak w organizmach ro\'9clinnych, zwierz\'eacych i ludzkich. Si
\'b3y dzia\'b3aj\'b9ce mi\'eadzy r\'f3\'bfnymi cz\'b9stkami materii s\'b9 w grun\-cie }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\fs24\cf1 jed}{\f32\fs24\cf1 nakowe we wszelkiego rodzaju obiektach. Rzeczywi\'9ccie r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea natomiast typy wi\'eazi odgrywa\-j\'b9
cych w r\'f3\'bfnego rodzaju zjawiskach rol\'ea podstawow\'b9. Kiedy m\'f3wimy np. o dzia\'b3aniu si\'b3 chemicznych, mamy na my\'9cli pewien rodzaj wi\'eazi - bardziej z\'b3o\'bfonej, a w ka\'bfdym razie innej ni\'bf te, o kt\'f3rych m\'f3wi\'b3a mecha\-
nika Newtona. \'8cwiat jawi si\'ea nam przeto jako z\'b3o\'bfona tkanka zdarze\'f1, w kt\'f3rej r\'f3\'bfnego rodzaju zwi\'b9zki ule\-gaj\'b9 zmianie, krzy\'bfuj\'b9 si\'ea i \'b3\'b9cz\'b9, determinuj\'b9c w ten spos\'f3b struktur\'ea ca\'b3o\'9cci.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kiedy opisujemy pewn\'b9 grup\'ea zale\'bfno\'9cci za pomoc\'b9 jakiego\'9c zamkni\'eatego i sp\'f3jnego systemu poj\'ea\'e6, aksjo\-mat\'f3w, definicji i praw, kt\'f3ry z kolei jest reprezento\-
wany przez pewien schemat matematyczny, to w grun\-cie }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\f32\fs24\cf1 wyodr\'eabniamy i idealizujemy t\'ea w\'b3a\'9cnie gru\-p\'ea zale\'bfno\'9cci w celu ich wyja\'9cnienia. Ale nigdy, nawet wtedy, gdy osi\'b9gamy w ten spos\'f3
b ca\'b3kowit\'b9 jasno\'9c\'e6 --nie wiemy, jak dok\'b3adnie dany system poj\'eaciowy opi\-suje rzeczywisto\'9c\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Idealizacje te mo\'bfna nazwa\'e6 cz\'ea\'9cci\'b9 ludzkiego j\'eazyka, kt\'f3ry zosta\'b3 ukszta\'b3towany wskutek wzajemnego od\-dzia\'b3ywania przyrody i cz\'b3owieka, i ludzk\'b9 odpowiedzi\'b9 na zagadki przyrody. Pod tym wzgl\'ea
dem mo\'bfna je po\-r\'f3wna\'e6 do r\'f3\'bfnych styl\'f3w w sztuce, np. w architekturze lub w muzyce. Styl w sztuce r\'f3wnie\'bf mo\'bfna zdefiniowa\'e6 jako zesp\'f3\'b3 regu\'b3 formalnych stosowanych w danej dzie\-dzinie sztuki. Chocia\'bf regu\'b3
 tych przypuszczalnie nie mo\'bfna wyrazi\'e6 adekwatnie za pomoc\'b9 matematycznych poj\'ea\'e6 i r\'f3wna\'f1, niemniej jednak ich podstawowe ele\-menty s\'b9 \'9cci\'9cle zwi\'b9zane z podstawowymi elementami matematyki. R\'f3wno\'9c\'e6 i nier\'f3wno
\'9c\'e6}{\fs24\cf1\sub )}{\f32\fs24\cf1  powtarzalno\'9c\'e6 i sy\-metria, okre\'9clone struktury grupowe odgrywaj\'b9 zasad\-nicz\'b9 rol\'ea zar\'f3wno w sztuce, jak i w matematyce. Po to, by rozwin\'b9\'e6 te elementy formalne, stworzy\'e6 z nich ca
\'b3e bogactwo z\'b3o\'bfonych form, kt\'f3re charakteryzuj\'b9 dojrza\-\'b3\'b9 sztuk\'ea, konieczna jest zazwyczaj praca wielu poko\-le\'f1. O\'9crodkiem zainteresowania artysty jest \'f3w proces krystalizacji, w toku kt\'f3
rego nadaje on temu, co jest tworzywem sztuki - r\'f3\'bfnorakie formy, b\'ead\'b9c inspiro\-wany przez podstawowe koncepcje formalne zwi\'b9zane z danym stylem. Gdy proces ten zosta\'b3 zako\'f1czony, za\-interesowanie nim musi wygasa\'e6, poniewa\'bf s
\'b3owo \'93za\-interesowanie" znaczy: \'93by\'e6 my\'9cl\'b9 przy czym\'9c", bra\'e6 udzia\'b3 w procesie tw\'f3rczym - a przecie\'bf nast\'b9pi\'b3 ju\'bf kres tego procesu. I tu powstaje pytanie, w jakiej mie\-rze formalne regu\'b3
y stylu odzwierciedlaj\'b9 rzeczywiste \'bfycie, o kt\'f3rym m\'f3wi sztuka. Na pytanie to nie mo\'bfemy odpowiedzie\'e6 rozpatruj\'b9c jedynie te regu\'b3y. Sztuka jest zawsze idealizacj\'b9; idea\'b3 r\'f3\'bfni si\'ea od rzeczywisto\'9c
ci, a przynajmniej od rzeczywisto\'9cci cieni, jak m\'f3wi\'b3 Pla\-ton, ale idealizacj\'b9 jest koniecznym warunkiem zrozu\-mienia rzeczywisto\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ta analogia mi\'eadzy r\'f3\'bfnymi systemami poj\'eaciowymi nauk przyrodniczych a r\'f3\'bfnymi stylami w sztuce mo\'bfe si\'ea wydawa\'e6 bardzo ma\'b3o trafna temu, kto traktuje roz\-maite style w sztuce raczej jako dowolny tw\'f3r umy
\-s\'b3u ludzkiego. Cz\'b3owiek taki twierdzi\'b3by, \'bfe w naukach przyrodniczych rozmaite systemy poj\'eaciowe przedsta\-wiaj\'b9 obiektywn\'b9 rzeczywisto\'9c\'e6, \'bfe przyroda nam je wskaza\'b3a i dlatego w \'bfadnym razie nie s\'b9 one dowolne; s
\'b9 one koniecznym wynikiem stopniowego rozwoju na\-szej wiedzy do\'9cwiadczalnej dotycz\'b9cej przyrody. Wi\'eak\-szo\'9c\'e6 uczonych zgodzi si\'ea z tymi wywodami. Ale czy rozmaite style w sztuce s\'b9 rzeczywi\'9ccie dowolnymi two\-
rami ludzkiego umys\'b3u? I tu znowu nie powinni\'9cmy si\'ea da\'e6 zwie\'9c\'e6 na  manowce  podzia\'b3owi  kartezja\'f1skiemu. Style w sztuce powstaj\'b9 dzi\'eaki wzajemnemu oddzia\'b3y\-waniu mi\'eadzy nami a przyrod\'b9 albo mi\'ea
dzy duchem czasu a artyst\'b9. Duch czasu jest chyba faktem r\'f3wnie obiektywnym,  jak ka\'bfdy fakt w naukach przyrodni\-czych;  znajduj\'b9 w nim wyraz r\'f3wnie\'bf pewne cechy \'9cwiata niezale\'bfne  od  czasu  i w tym sensie wieczne. Artysta d\'b9
\'bfy do tego, aby w swym dziele uczyni\'e6 te ce\-chy czym\'9c zrozumia\'b3ym; realizuj\'b9c to d\'b9\'bfenie, kieruje si\'ea ku formom tego stylu, w kt\'f3rego ramach tworzy. Tote\'bf dwa procesy - ten, z kt\'f3rym mamy do czynie\-
nia w sztuce, i ten, z kt\'f3rym mamy do czynienia w nau\-ce - nie r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea zbytnio od siebie. Zar\'f3wno nauka, jak i sztuka kszta\'b3tuj\'b9 w ci\'b9gu stuleci ludzki j\'eazyk, kt\'f3\-rym mo\'bfemy m\'f3wi\'e6 o najbardziej odleg\'b3
ych fragmen\-tach rzeczywisto\'9cci; zwi\'b9zane ze sob\'b9 systemy poj\'eacio\-we, podobnie jak style w sztuce, s\'b9 w pewnym sensie rozmaitymi s\'b3owami lub grupami s\'b3\'f3w tego j\'eazyka.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\page }{\f32 {\*\bkmkstart _Toc13452056}{\*\bkmkstart _Toc13452127}
{\*\bkmkstart _Toc13452280}VII. TEORIA  WZGL\'caDNO\'8cCI}{{\*\bkmkend _Toc13452056}{\*\bkmkend _Toc13452127}{\*\bkmkend _Toc13452280}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Teoria wzgl\'eadno\'9cci zawsze odgrywa\'b3a wa\'bfn\'b9 rol\'ea w fi\-zyce wsp\'f3\'b3czesnej. W\'b3a\'9cnie dzi\'ea
ki niej po raz pierwszy stwierdzono, \'bfe konieczna jest zmiana podstawowych zasad fizyki. Tote\'bf rozpatrzenie tych zagadnie\'f1, kt\'f3re postawi\'b3a, a cz\'ea\'9cciowo rozwi\'b9za\'b3a teoria wzgl\'eadno\'9cci, wi\'b9\'bfe si\'ea \'9cci\'9c
le z naszymi wywodami na temat filozo\-ficznych implikacji fizyki wsp\'f3\'b3czesnej. Mo\'bfna powie\-dzie\'e6, \'bfe okres, jaki up\'b3yn\'b9\'b3 od ostatecznego ustalenia trudno\'9cci do ich rozwi\'b9zania przez teori\'ea wzgl\'eadno\'9cci, by\'b3
 stosunkowo bardzo kr\'f3tki, znacznie kr\'f3tszy ni\'bf w przypadku teorii kwant\'f3w. Pierwszym pewnym do\-wodem tego, \'bfe post\'eapowego ruchu Ziemi niepodobna wykry\'e6 za pomoc\'b9 metod optycznych, by\'b3 wynik ekspe\-rymentu Morleya i Millera, kt
\'f3rzy w roku 1904 powt\'f3\-rzyli do\'9cwiadczenie Michelsona; praca Einsteina, kt\'f3ra mia\'b3a decyduj\'b9ce znaczenie, zosta\'b3a opublikowana po niespe\'b3na dw\'f3ch latach. Z drugiej jednak strony, do\-\'9c
wiadczenie Morleya i Millera oraz publikacja Einsteina by\'b3y ju\'bf ostatnimi etapami rozwoju bada\'f1, kt\'f3re rozpo\-cz\'ea\'b3y si\'ea o wiele wcze\'9cniej i kt\'f3rych tematyk\'ea mo\'bfna stre\'9cci\'e6 w s\'b3owach: elektrodynamika cia\'b3
 w ruchu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe elektrodynamika cia\'b3 w ru\-chu by\'b3a wa\'bfn\'b9 dziedzin\'b9 fizyki i technologii od czasu, gdy zosta\'b3 skonstruowany pierwszy s}{\fs24\cf1 ilnik elektryczny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wskutek odkrycia elektromagnetycznej natury \'9cwiat\'b3a, kt\'f3rego dokona\'b3 Maxwell, powsta\'b3a powa\'bfna trudno\'9c\'e6 teoretyczna. Fale elektromagnetyczne r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea od in\-nych fal - na przyk\'b3
ad od fal akustycznych - tym, }{\i\f32\fs24\cf1 \'bfe }{\f32\fs24\cf1 rozprzestrzeniaj\'b9 si\'ea w przestrzeni pustej. Je\'9cli dzwo\-nek umie\'9ccimy w naczyniu, z kt\'f3rego wypompowano powietrze - jego d\'9fwi\'eak nie przeniknie na zewn\'b9trz. \'8c
wiat\'b3o natomiast z \'b3atwo\'9cci\'b9 przenika przez pr\'f3\'bfnie. Dlatego s\'b9dzono, \'bfe \'9cwiat\'b3o nale\'bfy traktowa\'e6 jako fale, kt\'f3rych no\'9cnikiem jest spr\'ea\'bfysta, bardzo subtelna sub\-stancja zwana eterem; zak\'b3adano, \'bf
e eteru nie jeste\'9cmy w stanie postrzec, ani odczu\'e6 jego istnienia, i \'bfe wype\'b3\-nia on przestrze\'f1 pust\'b9, tudzie\'bf przenika cia\'b3a mate\-rialne, np. powietrze i szk\'b3o. My\'9cl, \'bfe fale elektromagne\-tyczne mog\'b9 by\'e6 czym\'9c
 samoistnym, niezale\'bfnym od ja\-kiejkolwiek substancji, nie przychodzi\'b3a w\'f3wczas fizy\-kom do g\'b3owy. Poniewa\'bf owa hipotetyczna substancja zwana eterem mia\'b3a przenika\'e6 materi\'ea, przeto powsta\'b3o pytanie: co si\'ea
 dzieje wtedy, gdy materia znajduje si\'ea w ruchu? Czy wraz z ni\'b9 porusza si\'ea r\'f3wnie\'bf i eter? A je\'9cli tak, to w jaki spos\'f3b fale \'9cwietlne rozprzestrze\-niaj\'b9 si\'ea w poruszaj\'b9cym si\'ea eterze?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Do\'9cwiadczenia, dzi\'eaki kt\'f3rym mo\'bfna udzieli\'e6 odpo\-wiedzi na te pytania, trudno jest przeprowadzi\'e6 z nast\'ea\-puj\'b9cych wzgl\'ead\'f3w: Pr\'eadko\'9cci poruszaj\'b9cych si\'ea cia\'b3 s\'b9 zazwyczaj bardzo ma\'b3
e w por\'f3wnaniu z pr\'eadko\'9cci\'b9 \'9cwiat\'b3a. Tote\'bf ruch cia\'b3 mo\'bfe wywo\'b3ywa\'e6 jedynie zni\-kome efekty, proporcjonalne do ilorazu pr\'eadko\'9cci cia\-\'b3a i pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a, b\'b9d\'9f do tego ilorazu podniesione\-
go do wy\'bfszej pot\'eagi. Do\'9cwiadczenia przeprowadzone przez Wilsona, Rowlanda, Roentgena oraz Eichenwaida i Fizeau teoretycznie umo\'bfliwia\'b3y pomiar tych efekt\'f3w z dok\'b3adno\'9cci\'b9 odpowiadaj\'b9c\'b9 pierwszej pot\'ea
dze tego ilorazu. W roku 1895 Lorentz sformu\'b3owa\'b3 teori\'ea elek\-tronow\'b9, na kt\'f3rej podstawie mo\'bfna by\'b3o poda\'e6 zadowalaj\'b9cy opis tych efekt\'f3w. Jednak\'bfe w wyniku do\'9cwiad\-czenia Michelsona, Morleya i Millera powsta\'b3
a nowa sy\-tuacja.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Do\'9cwiadczenie to musimy om\'f3wi\'e6 nieco szczeg\'f3\'b3o\-wiej. Aby uzyska\'e6 wi\'eaksze efekty, umo\'bfliwiaj\'b9ce do\-k\'b3adniejsze pomiary, nale\'bfa\'b3o przeprowadzi\'e6 ekspery\-menty, w kt\'f3rych miano by do czynienia z cia
\'b3ami po\-ruszaj\'b9cymi si\'ea z du\'bf\'b9 pr\'eadko\'9cci\'b9. Ziemia porusza si\'ea wok\'f3\'b3 S\'b3o\'f1ca z pr\'eadko\'9cci\'b9 oko\'b3o 30 km/sek. Gdyby eter nie porusza\'b3 si\'ea wraz z Ziemi\'b9 i pozostawa\'b3 w spoczyn\-ku wzgl\'eadem S\'b3
o\'f1ca, to wskutek wielkiej pr\'eadko\'9cci ru\-chu eteru wzgl\'eadem naszego globu nast\'b9pi\'b3aby uchwy\-tna zmiana pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a. W zwi\'b9zku z tym pomiary powinny by\'b3y wykaza\'e6, \'bfe gdy \'9cwiat\'b3o rozprzestrzenia si\'ea
 w kierunku zgodnym z kierunkiem ruchu Ziemi, to ma inn\'b9 pr\'eadko\'9c\'e6 ni\'bf wtedy, gdy rozchodzi si\'ea prosto\-padle do kierunku ruchu naszego globu. Nawet gdyby ruch Ziemi powodowa\'b3 w bezpo\'9crednim jej otoczeniu ruch eteru, to r\'f3wnie
\'bf w tym przypadku istnie\'e6 by mu\-sia\'b3 pewien efekt, spowodowany - \'bfe tak powiem - \'93wiatrem eteru", a wielko\'9c\'e6 tego efektu zale\'bfa\'b3aby prawdopodobnie od tego, jak wysoko nad poziomem morza po\'b3o\'bfone by by\'b3o miejsce, w kt
\'f3rym przeprowa\-dzono by do\'9cwiadczenie. Z oblicze\'f1 wynika\'b3o, i\'bf prze\-widywany efekt powinien by\'e6 znikomo ma\'b3y (propor\-cjonalny do kwadratu stosunku pr\'eadko\'9cci Ziemi do pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a) i \'bf
e wobec tego trzeba przeprowadzi\'e6 bardzo dok\'b3adne do\'9cwiadczenia nad interferencj\'b9 dw\'f3ch promieni \'9cwietlnych, z kt\'f3rych jeden bieg\'b3by r\'f3wnole\-gle, drugi za\'9c prostopadle do kierunku ruchu Ziemi. Pierwsze do\'9c
wiadczenie tego rodzaju przeprowadzi\'b3 Mi-chelson w roku 1881 jednak\'bfe nie uzyska\'b3 dostatecznie dok\'b3adnych danych. Ale nawet w toku p\'f3\'9fniejszych, wielokrotnie powtarzanych do\'9cwiadcze\'f1 nie zdo\'b3ano wykry\'e6 najmniejszego nawet 
\'9cladu spodziewanego efektu. Za ostateczny dow\'f3d tego, \'bfe efekt spodziewanego rz\'eadu wielko\'9cci nie istnieje, mo\'bfna uzna\'e6 w szczeg\'f3lno\-\'9cci do\'9cwiadczenia Morleya i Millera przeprowadzone w roku 1904.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wynik ten wydawa\'b3 si\'ea dziwny oraz niezrozumia\'b3y i zwr\'f3ci\'b3 uwag\'ea na inny aspekt zagadnienia, kt\'f3ry fizy\-cy rozpatrywali ju\'bf nieco wcze\'9cniej. W mechanice New\-tona spe\'b3niona jest pewna \'93zasada wzgl\'eadno
\'9cci". Sfor\-mu\'b3owa\'e6 j\'b9 mo\'bfna w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: Je\'9cli w jakim\'9c uk\'b3adzie odniesienia mechaniczny ruch cia\'b3 przebiega zgodnie z prawami mechaniki Newtona, to b\'eadzie on zgodny z tymi prawami w ka\'bfdym innym uk\'b3
adzie, po\-ruszaj\'b9cym si\'ea wzgl\'eadem pierwszego jednostajnym ru\-chem nieobrotowym}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 Jest to tzw. zasada wzgl\'eadno\'9cci Galileusza. Mo\'bfna j\'b9 for\-mu\'b3owa\'e6 r\'f3wnie\'bf w inny spos\'f3b, np.: }{\i\f32\fs19\cf1 Je\'bf
eli prawa mechaniki wa\'bfne s\'b9 w pewnym uk\'b3adzie, to s\'b9 one wa\'bfne w ka\'bfdym in\-nym uk\'b3adne poruszaj\'b9cym si\'ea wzgl\'eadem pierwotnego ruchem jednostajnym. }{\fs19\cf1 Por.: L. Infeld, }{\i\f32\fs19\cf1 A\'b3bert Einstein, jego dzie
\'b3o i rola w nauce, }{\fs19\cf1 Warszawa 1956, s. 26. }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Innymi s\'b3owy - jednostajny, prostoliniowy ruch uk\'b3adu nie wywo\'b3uje \'bfadnych efek\-t\'f3w mechanicznych, nie mo
\'bfna go wi\'eac wykry\'e6 za po\-moc\'b9 obserwacji tego rodzaju efekt\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Fizykom wydawa\'b3o si\'ea, \'bfe taka zasada wzgl\'eadno\'9cci nie mo\'bfe by\'e6 wa\'bfna w optyce i elektrodynamice. Je\'9cli pierwszy uk\'b3ad pozostaje w spoczynku wzgl\'eadem eteru, to inne uk\'b3ady, poruszaj\'b9ce si\'ea wzgl\'ea
dem pierwszego ruchem jednostajnym, powinny si\'ea porusza\'e6 r\'f3wnie\'bf wzgl\'eadem eteru. Ruch ten powinni\'9cmy m\'f3c wykry\'e6 ob\-serwuj\'b9c efekty, kt\'f3re usi\'b3owa\'b3 zbada\'e6 Michelson. Ne\-gatywny wynik do\'9c
wiadczenia Morleya i Millera z ro\-ku 1904 wskrzesi\'b3 koncepcj\'ea, wedle kt\'f3rej wspomniana zasada wzgl\'eadno\'9cci spe\'b3nia si\'ea nie tylko w mechanice Newtona, ale r\'f3wnie\'bf w elektrodyna}{\fs24\cf1 mice.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednocze\'9cnie jednak pami\'eatano o wynikach dawnego do\'9cwiadczenia Fizeau z 1851 roku, kt\'f3re zdawa\'b3y si\'ea by\'e6 ca\'b3kowicie sprzeczne z powy\'bfsz\'b9 zasad\'b9 wzgl\'eadno\'9cci. Fi\-zeau zmierzy\'b3 pr\'eadko\'9c\'e6 \'9c
wiat\'b3a w poruszaj\'b9cej si\'ea cie\-czy. Gdyby zasada wzgl\'eadno\'9cci by\'b3a s\'b3uszna, to pr\'ead\-ko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a w poruszaj\'b9cej si\'ea cieczy powinna by\'b3a by\'e6 r\'f3wna sumie pr\'eadko\'9cci cieczy i pr\'eadko\'9c
ci rozchodzenia si\'ea \'9cwiat\'b3a w tej\'bfe cieczy pozostaj\'b9cej w spoczynku. Do\-\'9cwiadczenie Fizeau dowiod\'b3o, \'bfe w rzeczywisto\'9cci pr\'ead\-ko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a w poruszaj\'b9cej si\'ea cieczy jest nieco mniej\-
sza od obliczonej teoretycznie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Niemniej jednak negatywne wyniki wszystkich p\'f3\'9f\-niejszych do\'9cwiadcze\'f1 maj\'b9cych na celu wykaza\'e6 istnie\-nie ruchu \'93wzgl\'eadem eteru" pobudza\'b3y fizyk\'f3w-teoretyk\'f3w i matematyk\'f3w do poszukiwania takiej matema
\-tycznej interpretacji danych do\'9cwiadczalnych, dzi\'eaki kt\'f3rej zaistnia\'b3aby zgodno\'9c\'e6 mi\'eadzy r\'f3wnaniem falo\-wym opisuj\'b9cym rozchodzenie si\'ea \'9cwiat\'b3a a zasada wzgl\'eadno\'9cci. W roku 1904 Lorentz poda\'b3
 transformacje matematyczn\'b9, kt\'f3ra spe\'b3nia\'b3a ten wym\'f3g. W zwi\'b9zku z tym musia\'b3 on wprowadzi\'e6 pewn\'b9 hipotez\'ea; g\'b3osi\'b3a ona, \'bfe poruszaj\'b9ce si\'ea cia\'b3a ulegaj\'b9 kontrakcji, skr\'f3ce\-
niu w kierunku ruchu, przy czym skr\'f3cenie to zale\'bfy od pr\'eadko\'9cci tych cia\'b3, i \'bfe w r\'f3\'bfnych uk\'b3adach odniesie\-nia mamy do czynienia z r\'f3\'bfnym \'93czasem pozornym", kt\'f3ry w wielu do\'9cwiadczeniach odgrywa t\'ea sam\'b9
 rol\'ea, co \'93czas rzeczywisty". Wynikiem rozwa\'bfa\'f1 Lorentza by\'b3 wniosek, \'bfe \'93pozorne" pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a maj\'b9 te sam\'b9 warto\'9c\'e6 we wszystkich uk\'b3adach odniesienia. Wy\-nik ten by\'b3 zgodny z zasad\'b9 wzgl\'eadno
\'9cci. Podobne koncepcje rozpatrywali Poincare, Fitzgerald i inni fizycy.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe decyduj\'b9c\'b9 rol\'ea odegra\'b3a dopiero praca Einsteina opublikowana w roku 1905. \'93Czas pozorny" wyst\'eapuj\'b9cy w transformacji Lorentza uzna\'b3 Einstein za \'93czas rzeczywisty" i wyeliminowa\'b3 z kr\'eagu rozwa
\'bfa\'f1 teoretycznych to, co Lorentz nazywa\'b3 \'93czasem }{\i\fs24\cf1 rzeczy\-wistym". }{\f32\fs24\cf1 Tym samym podstawy fizyki niespodziewa\-nie uleg\'b3y radykalnej zmianie. Aby dokona\'e6 tej zmia\-ny, trzeba by\'b3o ca\'b3ej odwagi, na jak\'b9
 sta\'e6 by\'b3o m\'b3odego, rewolucyjnego geniusza. Do uczynienia tego kroku wy\-starczy\'b3o w matematycznym opisie przyrody konsek\-wentnie, w spos\'f3b niesprzeczny stosowa\'e6 transformacj\'ea Lorentza. Jednak\'bfe dzi\'eaki nowej interpretacji prze
\-kszta\'b3cenia Lorentza zmieni\'b3 si\'ea pogl\'b9d na struktur\'ea czasu i przestrzeni, wiele za\'9c problem\'f3w fizyki ukaza\'b3o si\'ea w zupe\'b3nie nowym \'9cwietle. Mo\'bfna by\'b3o np. zrezy\-gnowa\'e6 z koncepcji eteru. Poniewa\'bf okaza\'b3
o si\'ea, \'bfe wszystkie uk\'b3ady odniesienia poruszaj\'b9ce si\'ea wzgl\'eadem siebie jednostajnym ruchem prostoliniowym s\'b9 z punktu, widzenia opisu przyrody r\'f3wnowa\'bfne, przeto zdanie stwierdzaj\'b9ce istnienie eteru znajduj\'b9cego si\'ea
 w stanie spoczynku wzgl\'eadem jednego tylko z tych uk\'b3ad\'f3w - straci\'b3o sens. Koncepcja eteru sta\'b3a si\'ea zb\'eadna - o wiele pro\'9cciej jest powiedzie\'e6, \'bfe fale \'9cwietlne rozprzestrze\-niaj\'b9 si\'ea
 w przestrzeni pustej, a pole elektromagnetycz\-ne jest odr\'eabnym bytem i mo\'bfe istnie\'e6 w przestrzeni pustej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Najbardziej zasadniczej zmianie uleg\'b3 pogl\'b9d na struktur\'ea czasu i przestrzeni. Zmian\'ea t\'ea nader trudno jest opisa\'e6 pos\'b3uguj\'b9c si\'ea j\'eazykiem potocznym i nie od\-wo\'b3uj\'b9c si\'ea do wzor\'f3
w matematycznych, albowiem s\'b3o\-wa \'93czas" i \'93przestrze\'f1" w swym zwyk\'b3ym sensie do\-tycz\'b9 czego\'9c, co jest uproszczeniem i idealizacj\'b9 rzeczy\-wistej struktury czasu i przestrzeni.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Mimo to spr\'f3bujemy przedstawi}{\f32\fs24\cf1 \'e6 ten nowy pogl\'b9d na struktur\'ea czasu i przestrzeni. Wydaje si\'ea, \'bfe mo\'bfna to uczyni\'e6 w spos\'f3b nast\'eapuj\'b9cy:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kiedy u\'bfywamy s\'b3owa \'93przesz\'b3o\'9c\'e6", to my\'9climy o wszystkich zdarzeniach, kt\'f3re, przynajmniej w zasadzie, mo\'bfemy zna\'e6, o kt\'f3rych, przynajmniej w zasadzie, mogliby\'9cmy si\'ea czego\'9c dowiedzie\'e6
. Podobnie przez s\'b3o\-wo \'93przysz\'b3o\'9c\'e6" rozumiemy wszystkie zdarzenia, na kt\'f3re, przynajmniej w zasadzie, mo\'bfemy wp\'b3ywa\'e6, kt\'f3re mo\'bfemy, przynajmniej w zasadzie, usi\'b3owa\'e6 zmieni\'e6, albo do kt\'f3rych zaj\'9c
cia, przynajmniej w zasadzie, mo\-\'bfemy nie dopu\'9cci\'e6. Komu\'9c, kto nie jest fizykiem, trudno zrozumie\'e6, dlaczego te definicje termin\'f3w \'93przysz\'b3o\'9c\'e6" i \'93przesz\'b3o\'9c\'e6" mia\'b3yby by\'e6 najbardziej dogodne. Jed\-nak\'bfe 
\'b3atwo si\'ea przekona\'e6, \'bfe \'9cci\'9cle odpowiadaj\'b9 one potocznemu sposobowi pos\'b3ugiwania si\'ea tymi termina\-mi. Je\'bfeli u\'bfywamy tych termin\'f3w w wy\'bfej wy\'b3uszczonym sensie, to okazuje si\'ea
 - zgodnie z wynikiem wielu eksperyment\'f3w - \'bfe przesz\'b3o\'9c\'e6 i przysz\'b3o\'9c\'e6 nie zale\'bf\'b9 od ruchu obserwatora ani od jego cech. Mo\'bfemy powie\-dzie\'e6, \'bfe definicje te s\'b9 niezmiennicze wzgl\'eadem ruchu obserwatora. B\'ea
dzie to s\'b3uszne zar\'f3wno z punktu wi\-dzenia mechaniki newtonowskiej, jak z punktu widze\-nia teorii wzgl\'eadno\'9cci Einsteina.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Istnieje tu jednak pewna r\'f3\'bfnica: W fizyce klasycz\-nej zak\'b3adamy, \'bfe przesz\'b3o\'9c\'e6 jest oddzielona od przy\-sz\'b3o\'9cci niesko\'f1czenie kr\'f3tkim interwa\'b3em czasowym, kt\'f3ry mo\'bfna nazwa\'e6 chwil\'b9 tera\'9f
niejsz\'b9. Z teorii wzgl\'eadno\'9cci wiemy, \'bfe sprawa przedstawia si\'ea inaczej. Przysz\'b3o\'9c\'e6 jest oddzielona od przesz\'b3o\'9cci sko\'f1czonym interwa\'b3em czasowym, kt\'f3rego d\'b3ugo\'9c\'e6 zale\'bfy od odle\-g\'b3o\'9c
ci od obserwatora. \'afadne dzia\'b3anie nie mo\'bfe roz\-przestrzenia\'e6 si\'ea z pr\'eadko\'9cci\'b9 wi\'eaksz\'b9 od pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a. Dlatego obserwator nie mo\'bfe ani wiedzie\'e6 o zdarzeniu, ani wp\'b3yn\'b9\'e6 na zdarzenie, kt\'f3
re zachodzi w odleg\'b3ym punkcie w interwale czasowym zawartym pomi\'eadzy dwiema okre\'9clonymi chwilami: pierwsz\'b9 z nich jest moment emisji sygna\'b3u \'9cwietlnego z punktu, w kt\'f3rym zachodzi zdarzenie, w kierunku obserwatora odbieraj\'b9
cego ten sygna\'b3 w momencie obserwacji; dru\-g\'b9 chwil\'b9 jest moment, w kt\'f3rym sygna\'b3 \'9cwietlny wy\-s\'b3any przez obserwatora w chwili obserwacji osi\'b9ga punkt, gdzie zachodzi zdarzenie. Mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bf
e w momencie obserwacji dla obserwatora tera\'9fniejszo\-\'9cci\'b9 jest ca\'b3y ten sko\'f1czony interwa\'b3 czasowy mi\'eadzy owymi dwiema chwilami. Ka\'bfde zdarzenie zachodz\'b9ce w tym interwale mo\'bfna nazwa\'e6 jednoczesnym z aktem obserwacji.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Stosuj\'b9c zwrot \'93mo\'bfna nazwa\'e6" podkre\'9clamy dwu\-znaczno\'9c\'e6 s\'b3owa \'93jednoczesno\'9c\'e6". Dwuznaczno\'9c\'e6 ta wy\-nika z tego, \'bfe termin \'f3w wywodzi si\'ea z do\'9cwiadcze\-nia potocznego, w kt\'f3rego 
ramach pr\'eadko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a mo\-\'bfna zawsze traktowa\'e6 jako niesko\'f1czenie wielk\'b9. Ter\-min ten w fizyce mo\'bfna zdefiniowa\'e6 r\'f3wnie\'bf nieco ina\-czej i Einstein w swej publikacji pos\'b3ugiwa\'b3 si\'ea w\'b3a\'9cnie t\'b9
 drug\'b9 definicj\'b9. Je\'9cli dwa zdarzenia zachodz\'b9 jedno\-cze\'9cnie w tym samym punkcie przestrzeni, to m\'f3wimy, \'bfe koincyduj\'b9 one ze sob\'b9. Termin ten jest zupe\'b3nie jednoznaczny. Wyobra\'9fmy sobie teraz trzy punkty, le\-\'bf\'b9
ce na jednej prostej}{\fs24\cf1\sub )}{\f32\fs24\cf1  z kt\'f3rych punkt \'9crodkowy jest jednakowo odleg\'b3y od dw\'f3ch pozosta\'b3ych. Je\'9cli dwa zdarzenia zachodz\'b9 w punktach skrajnych w takich mo\-mentach, \'bfe sygna\'b3y wys\'b3
ane (z tych punkt\'f3w) w chwili zaj\'9ccia owych zdarze\'f1 koincyduj\'b9 ze sob\'b9 w punkcie \'9crodkowym, to zdarzenia owe mo\'bfemy nazwa\'e6 jedno\-czesnymi. Definicja ta jest w\'ea\'bfsza od poprzedniej. Jed\-n\'b9 z najwa\'bf
niejszych jej konsekwencji jest to, \'bfe dwa zdarzenia, kt\'f3re s\'b9 jednoczesne dla jakiego\'9c okre\'9clonego obserwatora, nie musz\'b9 by\'e6 bynajmniej jednoczesne dla obserwatora drugiego, je\'9cli porusza si\'ea on wzgl\'ea
dem pierwszego obserwatora. Zwi\'b9zek pomi\'eadzy tymi dwie\-ma definicjami mo\'bfemy ustali\'e6 stwierdzaj\'b9c, \'bfe ilekro\'e6 dwa zdarzenia s\'b9 jednoczesne w pierwszym sensie, tylekro\'e6 mo\'bfna znale\'9f\'e6 taki uk\'b3ad odniesienia, w kt\'f3
rym s\'b9 one jednoczesne r\'f3wnie\'bf w drugim znaczeniu }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ 
}{\fs19\cf1  W wydaniu niemieckim ten fragment teks}{\f32\fs19\cf1 tu zosta\'b3 rozsze\-rzony: \'93Ten stan rzeczy mo\'bfna zapewne bardziej pogl\'b9dowo przedstawi\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: Za\'b3\'f3\'bfmy, \'bfe sztuczny sate\-
lita Ziemi emituje sygna\'b3, kt\'f3ry wkr\'f3tce potem zostaje odebra\-ny w obserwatorium ziemskim. Z obserwatorium wysy\'b3a si\'ea w\'f3wczas sygna\'b3, kt\'f3ry jest \'abrozkazem\'bb- dla satelity i kt\'f3
ry po chwili dociera do miejsca przeznaczenia. Mo\'bfna uzna\'e6 zgodnie z pierwsz\'b9 definicj\'b9, \'bfe ca\'b3y przedzia\'b3 czasowy na satelicie od chwili emisji ze\'f1 sygna\'b3u a\'bf do odbioru sygna\'b3u (\'abrozkazu\'bb) jest \'abjednoczesny\'bb
 z aktem odbioru w obserwatorium ziemskim. Je\'9cli si\'ea wybierze na satelicie jak\'b9kolwiek chwil\'ea z tego przedzia\'b3u czasowego, to chwila ta \emdash  zgodnie z drug\'b9 definicj\'b9 \emdash  wpraw\-dzie nie b\'eadzie, og\'f3lnie rzecz bior\'b9
c, jednoczesna z chwil\'b9 od\-bioru sygna\'b3u satelity, niemniej jednak zawsze b\'eadzie istnia\'b3 taki uk\'b3ad odniesienia, w kt\'f3rym jednoczesno\'9c\'e6 ta b\'eadzie mia\'b3a miejsce". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1 .}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pierwsza definicja terminu \'93jednoczesno\'9c\'e6" zdaje si\'ea lepiej odpowiada\'e6 potocznemu sensowi tego s\'b3owa, al\-bowiem w \'bfyciu codziennym odpowied\'9f na pytanie, czy zdarzenia s\'b9 jednoczesne, nie zale\'bfy od uk\'b3
adu odniesie\-nia. Obydwie, przytoczone powy\'bfej relatywistyczne de\-finicje tego terminu nadaj\'b9 mu \'9ccis\'b3y sens, kt\'f3rego nie ma on w j\'eazyku potocznym. W dziedzinie teorii kwan\-t\'f3w fizycy przekonali si\'ea do\'9c\'e6 wcze\'9cnie, \'bf
e terminy fi\-zyki klasycznej opisuj\'b9 przyrod\'ea jedynie w spos\'f3b nie\-dok\'b3adny, \'bfe zakres ich zastosowania ograniczaj\'b9 pra\-wa kwantowe i \'bfe stosuj\'b9c te terminy, trzeba by\'e6 ostro\'bfnym. W teorii wzgl\'eadno\'9cci usi\'b3
owali oni zmieni\'e6 sens termin\'f3w fizyki klasycznej, sprecyzowa\'e6 je w taki spos\'f3b, aby odpowiada\'b3y one nowo odkrytej sytuacji w przyrodzie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ze struktury przestrzeni i czasu, kt\'f3r\'b9 ujawni\'b3a nam teoria wzgl\'eadno\'9cci, wynika szereg konsekwencji w roz\-maitych dzie\'b3ach fizyki. Elektrodynamika cia\'b3 znajdu\-j\'b9cych si\'ea w ruchu mo\'bfe by\'e6
 bez trudu wyprowadzona z zasady wzgl\'eadno\'9cci. Sam\'b9 }{\i\f32\fs24\cf1 t\'b9 }{\f32\fs24\cf1 zasad\'ea mo\'bfna tak sfor\-mu\'b3owa\'e6, aby by\'b3a ona uniwersalnym prawem przyrody dotycz\'b9cym nie tylko elektrodynamiki lub mechaniki, lecz 
dowolnej grupy praw: prawa te musz\'b9 mie\'e6 t\'ea sama posta\'e6 we wszystkich uk\'b3adach odniesienia r\'f3\'bfni\'b9cych si\'ea od siebie jedynie jednostajnym ruchem prostolinio\-wym; prawa owe s\'b9 niezmiennicze wzgl\'eadem prze\-kszta\'b3ce\'f1
 Lorentza.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 By\'e6 mo\'bfe, i\'bf najistotniejsz\'b9 konsekwencj\'b9 zasady wzgl\'eadno\'9cci jest teza o bezw\'b3adno\'9cci energii, czyli zasa\-da r\'f3wnowa\'bfno\'9cci masy i energii. Poniewa\'bf pr\'eadko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a jest pr\'eadko\'9c
ci\'b9 graniczn\'b9, kt\'f3rej nigdy nie mo\'bfe osi\'b9gn\'b9\'e6 \'bfadne cia\'b3o materialne, przeto - jak \'b3atwe mo\'bfemy si\'ea przekona\'e6 - o wiele trudniej jest nada\'e6 przy\'9cpieszenie cia\'b3u ju\'bf znajduj\'b9cemu si\'ea w pr\'eadkim ru
\-chu ni\'bf cia\'b3u pozostaj\'b9cemu w spoczynku. Bezw\'b3adno\'9c\'e6 wzrasta wraz z energi\'b9 kinetyczn\'b9. M\'f3wi\'b9c najog\'f3lniej: teoria wzgl\'eadno\'9cci wskazuje, \'bfe ka\'bfdej postaci energii w\'b3a\'9cciwa jest bezw\'b3adno\'9c\'e6
, a wi\'eac masa; danej ilo\'9cci energii w\'b3a\'9cciwa jest masa r\'f3wna ilorazowi tej ener\-gii i kwadratu pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a. Dlatego ka\'bfda ener\-gia niesie ze sob\'b9 mas\'ea; poniewa\'bf jednak nawet wielkie ilo\'9cci energii nios\'b9
 jedynie znikomo ma\'b3e masy, przeto zwi\'b9zek mi\'eadzy mas\'b9 i energi\'b9 nie zosta\'b3 wykryty wcze\'9cniej. Dwa prawa: prawo zachowania masy i prawo zachowania energii - z oddzielna nie s\'b9 ju\'bf wa\'bfne; zo\-sta\'b3y one po\'b3\'b9
czone w jedno prawo, kt\'f3re nazwa\'e6 mo\-\'bfna prawem zachowania masy lub energii. Pi\'ea\'e6dziesi\'b9t lat temu, gdy stworzona zosta\'b3a teoria wzgl\'eadno\'9cci, hi\-poteza g\'b3osz\'b9ca r\'f3wnowa\'bfno\'9c\'e6 masy i energii zdawa\'b3a si\'ea
 oznacza\'e6 radykaln\'b9 rewolucj\'ea w fizyce i niewiele znano w\'f3wczas fakt\'f3w, kt\'f3re hipotez\'ea t\'ea potwierdza\'b3y. Obecnie w wielu eksperymentach mo\'bfna obserwowa\'e6, jak z energii kinetycznej powstaj\'b9 cz\'b9
stki elementarne i jak gin\'b9 przekszta\'b3caj\'b9c si\'ea w promieniowanie. Tote\'bf przekszta\'b3canie si\'ea energii w mas\'ea i }{\i\fs24\cf1 vice versa }{\f32\fs24\cf1 nie jest dzi\'9c czym\'9c niezwyk\'b3ym. Wyzwalanie ogromnych ilo\'9c
ci energii podczas eksplozji atomowych jest zjawiskiem, kt\'f3re r\'f3wnie\'bf, i to w spos\'f3b niezmiernie pogl\'b9dowy, przekonywa nas o s\'b3uszno\'9cci r\'f3wnania Einsteina. W tym miejscu nasuwa si\'ea jednak pewna krytyczna uwaga na\-
tury historycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Twierdzono niekiedy, \'bfe ogromne ilo\'9cci energii wy\-zwalaj\'b9ce si\'ea podczas eksplozji atomowych powstaj\'b9 w wyniku bezpo\'9credniego przekszta\'b3cania si\'ea masy w energi\'ea i \'bfe jedynie dzi\'eaki teorii wzgl\'eadno\'9c
ci mo\'bfna by\'b3o przewidzie\'e6 to zjawisko. Jest to pogl\'b9d nies\'b3uszny. O tym, \'bfe j\'b9dro atomowe zawiera ogromne ilo\'9cci ener\-gii, wiedziano ju\'bf od czasu do\'9cwiadcze\'f1 Becquerela, Curie i Rutherforda nad rozpadem promieniotw\'f3
rczym. Ka\'bfdy pierwiastek chemiczny ulegaj\'b9cy rozpadowi, np. rad, wyzwala ciep\'b3o w ilo\'9cci oko\'b3o miliona razy wi\'eakszej od tej, jaka wydziela si\'ea podczas reakcji che\-micznych, w kt\'f3rych bierze udzia\'b3 ta sama ilo\'9c\'e6 sub\-
stancji. \'8fr\'f3d\'b3em energii w procesie rozszczepienia ato\-m\'f3w uranu jest to samo, co podczas emisji cz\'b9stek }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 97 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f32\fs24\cf1  przez atomy radu. \'8fr\'f3d\'b3em ty
m jest przede wszystkim elektrostatyczne odpychanie si\'ea dw\'f3ch cz\'ea\'9cci, na kt\'f3re dzieli si\'ea j\'b9dro. Energia wyzwalana podczas eksplozji atomowej pochodzi bezpo\'9crednio z tego w\'b3a\'9cnie \'9fr\'f3d\'b3a i nie jest bezpo\'9c
rednim wynikiem przekszta\'b3cenia si\'ea masy w energi\'ea. Ilo\'9c\'e6 elementarnych cz\'b9stek o sko\'f1czo\-nej masie spoczynkowej nie maleje wskutek eksplozji atomowej. Prawd\'b9 jest jednak, \'bfe energia wi\'b9zania nu\-kleon\'f3w w j\'b9
drze atomowym przejawia si\'ea w jego ma\-sie, a zatem wyzwolenie si\'ea energii jest w po\'9credni spo\-s\'f3b zwi\'b9zane ze zmian\'b9 masy j\'b9dra. Zasada r\'f3wnowa\'bf\-no\'9cci masy i energii, niezale\'bfnie od swego znaczenia fi\-zycznego, zrodzi
\'b3a problemy zwi\'b9zane z bardzo starymi zagadnieniami filozoficznymi. Wed\'b3ug wielu dawnych system\'f3w filozoficznych substancja, materia, jest nie\-zniszczalna. Jednak\'bfe wiele do\'9cwiadcze\'f1 przeprowadzo\-nych przez wsp\'f3\'b3czesnych fizyk
\'f3w dowiod\'b3o, \'bfe cz\'b9stki elementarne, np. pozytony lub elektrony, ulegaj\'b9 anihilacji i przekszta\'b3caj\'b9 si\'ea w promieniowanie. Czy ozna\-cza to, \'bfe te dawne systemy filozoficzne zosta\'b3y obalone przez eksperymenty wsp\'f3\'b3
czesnych fizyk\'f3w i \'bfe argu\-menty, z kt\'f3rymi mamy do czynienia w tych systemach, s\'b9 fa\'b3szywe?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 By\'b3by to z pewno\'9cci\'b9 wniosek zbyt pochopny i nie\-s\'b3uszny, albowiem terminy \'93substancja" i \'93materia", stosowane przez filozof\'f3w staro\'bfytnych i \'9credniowiecz\-nych, nie mog\'b9 by\'e6 po prostu uto\'bf
samione z terminem \'93masa" wyst\'eapuj\'b9cym w fizyce wsp\'f3\'b3czesnej. Je\'9cli pra\-gnie si\'ea wyrazi\'e6 tre\'9c\'e6 naszych wsp\'f3\'b3czesnych do\'9cwiad\-cze\'f1 za pomoc\'b9 termin\'f3w wyst\'eapuj\'b9cych w dawnych systemach filozo
ficznych, to mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe }{\i\fs24\cf1 ma\-sa i energia }{\f32\fs24\cf1 s\'b9 dwiema r\'f3\'bfnymi postaciami tej samej \'93substancji", i tym samym obroni\'e6 tez\'ea o niezniszczalno\'9cci substancji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Trudno jest jednak twierdzi\'e6, \'bfe wyra\'bfenie tre\'9cci wsp\'f3\'b3czesnej wiedzy naukowej za pomoc\'b9 dawnej ter\-minologii przynosi jak\'b9\'9c istotn\'b9 korzy\'9c\'e6. Filozoficzne systemy przesz\'b3o\'9cci wywodz\'b9 si\'ea
 z ca\'b3okszta\'b3tu wiedzy, kt\'f3r\'b9 dysponowano w czasie ich powstania, i odpowia\-daj\'b9 temu sposobowi my\'9clenia, kt\'f3ry wiedza ta zro\-dzi\'b3a.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie mo\'bfna wymaga\'e6 od filozof\'f3w, kt\'f3rzy \'bfyli przed wieloma wiekami, aby przewidzieli osi\'b9gni\'eacia fizyki wsp\'f3\'b3czesnej i teori\'ea wzgl\'eadno\'9cci. Dlatego te\'bf poj\'eacia, kt\'f3re powsta\'b3
y bardzo dawno w toku analizy i interpre\-tacji \'f3wczesnej wiedzy, mog\'b9 by\'e6 nieodpowiednie, mo\-g\'b9 nie da\'e6 si\'ea dostosowa\'e6 do zjawisk, kt\'f3re jeste\'9cmy w stanie zaobserwowa\'e6 dopiero w czasach dzisiejszych, i to jedynie dzi\'ea
ki nader skomplikowanym przyrz\'b9dom.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zanim jednak zaczniemy rozpatrywa\'e6 filozoficzne im\-plikacje teorii wzgl\'eadno\'9cci, musimy przedstawi\'e6 dzieje jej dalszego r}{\fs24\cf1 ozwoju.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jak powiedzieli\'9cmy, wskutek powstania teorii wzgl\'ead\-no\'9cci odrzucono hipotez\'ea \'93eteru", kt\'f3ra odgrywa\'b3a tak donios\'b3\'b9 rol\'ea w dziewi\'eatnastowiecznych dyskusjach nad teori\'b9 Maxwella. Gdy m\'f3wi si\'ea
 o tym twierdzi si\'ea nie\-kiedy, \'bfe tym samym zosta\'b3a odrzucona koncepcja prze\-strzeni absolutnej. To ostatnie stwierdzenie mo\'bfna jed\-nak uzna\'e6 za s\'b3uszne tylko z pewnymi zastrze\'bfeniami. Prawd\'b9  jest,  \'bfe nie  spos\'f3b  wskaza
\'e6  taki  szczeg\'f3lny uk\'b3ad odniesienia, wzgl\'eadem kt\'f3rego eter pozostawa\'b3\-by w spoczynku i kt\'f3ry dzi\'eaki temu zas\'b3ugiwa\'b3by na miano przestrzeni absolutnej. B\'b3\'eadne jednak\'bfe by\'b3oby twierdzenie, \'bfe przestrze\'f1
 straci\'b3a wskutek tego wszyst\-kie w\'b3asno\'9cci fizyczne. Posta\'e6, jak\'b9 maj\'b9 r\'f3wnania ru\-chu dla cia\'b3 materialnych lub p\'f3l w \'93normalnym" uk\'b3a\-dzie odniesienia, r\'f3\'bfni si\'ea od postaci, jak\'b9 przybieraj\'b9 te r\'f3
wnania przy przej\'9cciu do uk\'b3adu znajduj\'b9cego si\'ea w ruchu obrotowym b\'b9d\'9f poruszaj\'b9cego si\'ea ruchem nie\-jednostajnym wzgl\'eadem uk\'b3adu \'93normalnego". Istnie\-nie si\'b3 od\'9crodkowych w uk\'b3adzie znajduj\'b9cym si\'ea w ru\-
chu obrotowym dowodzi (przynajmniej z punktu widze\-nia teorii wzgl\'eadno\'9cci z lat 1905-1906), \'bfe przestrze\'f1 ma takie w\'b3asno\'9cci fizyczne, kt\'f3re pozwalaj\'b9 np. odr\'f3\'bf\-ni\'e6 uk\'b3ad obracaj\'b9cy si\'ea od uk\'b3adu nie obracaj
\'b9cego si\'ea. Z filozoficznego punktu widzenia mo\'bfe to si\'ea wyda\-wa\'e6 niezadowalaj\'b9ce; wola\'b3oby si\'ea przypisywa\'e6 w\'b3asno\'9cci fizyczne jedynie takim obiektom, jak cia\'b3a material\-ne lub pola, nie za\'9c przestrzeni pustej. Je
\'9cli jednak ogra\-niczymy si\'ea do rozpatrzenia zjawisk elektromagnetycz\-nych i ruch\'f3w mechanicznych, to teza o istnieniu w\'b3asno\'9cci przestrzeni pustej wynika bezpo\'9crednio z fakt\'f3w, kt\'f3re nie podlegaj\'b9 dyskusji, np. z istnienia si
\'b3y od\'9crod\-kowej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W wyniku szczeg\'f3\'b3owej analizy tego stanu }{\i\fs24\cf1 rzeczy, }{\f32\fs24\cf1 do\-konanej mniej wi\'eacej dziesi\'ea\'e6 lat p\'f3\'9fniej, Einstein w ro\-ku 1916 w niezmiernie istotny spos\'f3b rozszerzy\'b3 ramy teorii wzgl\'eadno
\'9cci, kt\'f3r\'b9, w tej nowej postaci, nazywa si\'ea zazwyczaj \'93og\'f3ln\'b9 teori\'b9 wzgl\'eadno\'9cci". Zanim om\'f3\-wimy podstawowe idee tej nowej teorii, warto powie\-dzie\'e6 par\'ea s\'b3\'f3w o stopniu pewno\'9cci, jaki mo\'bfemy przy\-pisa
\'e6 obu cz\'ea\'9cciom teorii wzgl\'eadno\'9cci. Teoria z lat 1905-1906, tak zwana \'93szczeg\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci", jest oparta na bardzo wielkiej ilo\'9cci dok\'b3adnie zbada\-nych fakt\'f3w: na wynikach do\'9c
wiadczenia Michelsona i Morleya i wielu podobnych eksperyment\'f3w, na fak\-cie r\'f3wnowa\'bfno\'9cci masy i energii, kt\'f3ry stwierdzono w niezliczonej ilo\'9cci bada\'f1 nad rozpadem promienio\-tw\'f3rczym, na fakcie zale\'bfno\'9cci okresu p\'f3\'b3
trwania cia\'b3 promieniotw\'f3rczych od pr\'eadko\'9cci ich ruchu itd. Dlate\-go teoria ta stanowi jedn\'b9 z mocno ufundowanych pod\-staw fizyki wsp\'f3\'b3czesnej i w obecnej sytuacji nie mo\'bfna kwestionowa\'e6 jej s\'b3uszno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dane do\'9cwiadczalne potwierdzaj\'b9 og\'f3ln\'b9 teori\'ea wzgl\'eadno\'9cci w spos\'f3b o wiele mniej przekonywaj\'b9cy, s\'b9 bowiem w tym przypadku bardzo sk\'b9pe. S\'b9 to jedy\-nie wyniki pewnych obserwacji astronomicznych. Dla\-
tego te\'bf teoria ta ma o wiele bardziej hipotetyczny cha\-rakter ni\'bf pierwsza.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kamieniem w\'eagielnym og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci jest teza o zwi\'b9zku bezw\'b3adno\'9cci i grawitacji. Bardzo do\-k\'b3adne pomiary dowiod\'b3y, \'bfe masa wa\'bfka cia\'b3a jest \'9cci\-\'9cle proporcjonalna do jego masy bezw
\'b3adnej. Nawet naj\-dok\'b3adniejsze pomiary nigdy nie wykaza\'b3y najmniejsze\-go odchylenia od tego prawa. Je\'9cli prawo to jest zawsze s\'b3uszne, to si\'b3\'ea ci\'ea\'bfko\'9cci mo\'bfna traktowa\'e6 jako si\'b3\'ea tego samego typu, co si\'b3y od
\'9crodkowe lub inne si\'b3y reakcji zwi\'b9zane z bezw\'b3adno\'9cci\'b9. Poniewa\'bf, jak powiedzieli\-\'9cmy, nale\'bfy uzna\'e6, \'bfe si\'b3y od\'9crodkowe s\'b9 zwi\'b9zane z fizycznymi w\'b3asno\'9cciami pustej przestrzeni, przeto Ein\-stein wysun
\'b9\'b3 hipotez\'ea, wedle kt\'f3rej r\'f3wnie\'bf si\'b3y gra\-witacyjne s\'b9 zwi\'b9zane z fizycznymi w\'b3asno\'9cciami pu\-stej przestrzeni. By\'b3 to krok niezwykle wa\'bfny, kt\'f3ry z konieczno\'9cci spowodowa\'b3
 natychmiast drugi krok w tym samym kierunku. Wiemy, \'bfe si\'b3y grawitacyjne s\'b9 wywo\'b3ywane przez masy. Je\'9cli wi\'eac grawitacja jest zwi\'b9zana z w\'b3asno\'9cciami przestrzeni, to masy musz\'b9 by\'e6 przyczyn\'b9 tych w\'b3asno\'9c
ci lub na nie wp\'b3ywa\'e6. Si\'b3y od\'9crodkowe w uk\'b3adzie znajduj\'b9cym si\'ea w ruchu obro\-towym musz\'b9 by\'e6 wywo\'b3ane przez obr\'f3t (wzgl\'eadem tego uk\'b3adu) mas, kt\'f3re mog\'b9 si\'ea znajdowa\'e6 nawet bar\-dzo daleko od uk\'b3
adu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Aby urzeczywistni\'e6 program naszkicowany w tych kilku zdaniach, Einstein musia\'b3 powi\'b9za\'e6 zasadnicze idee fizyczne, kt\'f3re by\'b3y podstaw\'b9 jego rozwa\'bfa\'f1, z ma\-tematycznym schematem og\'f3
lnej geometrii Riemanna. Poniewa\'bf w\'b3asno\'9cci przestrzeni zdawa\'b3y si\'ea zmienia\'e6 w spos\'f3b ci\'b9g\'b3y w miar\'ea tego, jak ulega zmianie pole grawitacyjne, przeto mo\'bfna by\'b3o uzna\'e6, \'bf
e geometria przestrzeni jest podobna do geometrii powierzchni za\-krzywionych, kt\'f3rych krzywizna zmienia si\'ea w spos\'f3b ci\'b9g\'b3y i na kt\'f3rych rol\'ea prostych znanych z geometrii Euklidesa spe\'b3niaj\'b9 linie geodezyjne, czyli najkr\'f3
tsze krzywe \'b3\'b9cz\'b9ce pary punkt\'f3w na danej powierzchni. Ostatecznym wynikiem rozwa\'bfa\'f1 Einsteina by\'b3o sfor\-mu\'b3owanie w spos\'f3b matematyczny zale\'bfno\'9cci mi\'eadzy rozk\'b3adem mas i parametrami okre\'9claj\'b9cymi geometri\'ea
. Og\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci opisywa\'b3a powszechnie zna\-ne fakty zwi\'b9zane z grawitacj\'b9. Z bardzo wielkim przy\-bli\'bfeniem mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe jest ona identyczna ze zwyk\'b3\'b9 teori\'b9 grawitacji. Ponadto wynika\'b3
o z niej, \'bfe mo\'bfna wykry\'e6 pewne nowe, interesuj\'b9ce efekty zacho\-dz\'b9ce na samej granicy mo\'bfliwo\'9cci instrument\'f3w po\-miarowych. Do owych przewidzianych efekt\'f3w nale\'bfy przede wszystkim wp\'b3yw si\'b3y ci\'b9\'bfenia na \'9c
wiat\'b3o. Kwanty \'9cwiat\'b3a monochromatycznego, wyemitowane przez atomy jakiego\'9c pierwiastka na gwie\'9fdzie o wiel\-kiej masie, trac\'b9 energi\'ea, poruszaj\'b9c si\'ea w polu grawi\-tacyjnym gwiazdy; wskutek tego powinno nast\'b9pi\'e6 przesuni
\'eacie ku czerwieni linii widma tego pierwiastka. Freundlich, rozpatruj\'b9c dotychczasowe dane do\'9cwiad\-czalne, jasno wykaza\'b3, \'bfe \'bfadne spo\'9cr\'f3d nich nie po\-twierdzaj\'b9 w spos\'f3b niew\'b9
tpliwy istnienia tego efektu. Niemniej jednak przedwczesne by\'b3oby twierdzenie, \'bfe do\'9cwiadczenia przecz\'b9 istnieniu tego zjawiska przewi\-dzianego przez teori\'ea Einsteina. Promie\'f1 \'9cwietlny prze\-chodz\'b9cy blisko S\'b3o\'f1
ca powinien ulec odchyleniu w je\-go polu grawitacyjnym. Odchylenie to, jak wykaza\'b3y obserwacje Freundlicha i innych astronom\'f3w, rzeczy\-wi\'9ccie istnieje i je\'9cli chodzi o rz\'b9d wielko\'9cci, jest zgod\-ne z przewidywaniami. Jednak\'bf
e dotychczas nie roz\-strzygni\'eato, czy wielko\'9c\'e6 tego odchylenia jest ca\'b3kowi\-cie zgodna z przewidywaniami opartymi na teorii Ein\-steina. Wydaje si\'ea, \'bfe obecnie najlepszym potwierdze\-niem og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9c
ci jest ruch peryhelionowy Merkurego,  obr\'f3t  elipsy opisywanej  przez t\'ea planet\'ea wzgl\'eadem uk\'b3adu zwi\'b9zanego ze S\'b3o\'f1cem. Wielko\'9c\'e6 te\-go efektu}{\fs24\cf1\sub )}{\f32\fs24\cf1   jak si\'ea okaza\'b3o,  bardzo  dobrze si\'ea
 zgadza z wielko\'9cci\'b9 przewidzian\'b9 na podstawie teorii.        ..    i Mimo \'bfe baza do\'9cwiadczalna og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\-\'9cci jest jeszcze do\'9c\'e6 w\'b9ska, w teorii tej zawarte s\'b9 idee o wielkiej donios\'b3o\'9cci. Od staro
\'bfytno\'9cci a\'bf do dziewi\'eat\-nastego stulecia uwa\'bfano, \'bfe s\'b3uszno\'9c\'e6 geometrii Eukli\-desa jest oczywista. Aksjomaty Euklidesa traktowano jako nie podlegaj\'b9ce dyskusji, jako podstaw\'ea 
wszelkiej teorii   matematycznej   o charakterze geometrycznym. Dopiero w dziewi\'eatnastym wieku matematycy Bolyai i \'a3obaczewski, Gauss i Riemann stwierdzili, \'bfe mo\'bfna stworzy\'e6 inne geometrie, r\'f3wnie \'9ccis\'b3
e, jak geometria Euklidesa. W zwi\'b9zku z tym problem: kt\'f3ra z geometrii jest prawdziwa? - sta\'b3 si\'ea zagadnieniem empirycznym. Jednak\'bfe dopiero dzi\'eaki pracom Einsteina kwesti\'b9 t\'b9 zaj\'b9\'e6 si\'ea mogli fizycy. Geometria, o kt\'f3
rej jest mowa w og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci, obejmuje nie tylko geo\-metri\'ea przestrzeni tr\'f3jwymiarowej, lecz r\'f3wnie\'bf geo\-metri\'ea czterowymiarowej czasoprzestrzeni. Teoria wzgl\'eadno\'9cci ustala zale\'bfno\'9c\'e6 mi\'ea
dzy geometri\'b9 czaso\-przestrzeni a rozk\'b3adem mas we wszech\'9cwiecie. W zwi\'b9\-zku z tym teoria ta postawi\'b3a na porz\'b9dku dziennym stare pytania - co prawda w ca\'b3kowicie nowym sfor\-mu\'b3owaniu - dotycz\'b9ce w\'b3asno\'9c
ci przestrzeni i czasu w bardzo wielkich obszarach przestrzeni i bardzo d\'b3u\-gich okresach czasu. Na podstawie teorii mo\'bfna zapro\-ponowa\'e6 odpowiedzi na te pytania, odpowiedzi, kt\'f3rych s\'b3uszno\'9c\'e6 jeste\'9cmy w stanie sprawdzi\'e6
 dokonuj\'b9c obser\-wacji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna wi\'eac ponownie rozpatrzy\'e6 odwieczne proble\-my filozoficzne, kt\'f3re zaprz\'b9ta\'b3y my\'9cl ludzk\'b9 pocz\'b9wszy od pierwszych etap\'f3w rozwoju nauki i filozofii. Czy przestrze\'f1 jest sko\'f1czona, czy te\'bf niesko
\'f1czona? Co by\-\'b3o, zanim rozpocz\'b9\'b3 si\'ea up\'b3yw czasu? Co nast\'b9pi, gdy si\'ea on sko\'f1czy? A mo\'bfe czas w og\'f3le nie ma pocz\'b9tku ani ko\'f1ca? R\'f3\'bfne systemy filozoficzne i religijne podawa\'b3y r\'f3\'bf
ne odpowiedzi na te pytania. Wed\'b3ug Arystotelesa ca\'b3a przestrze\'f1 wszech\'9cwiata jest sko\'f1czona, a jedno\-cze\'9cnie niesko\'f1czenie podzielna. Istnieje ona dzi\'eaki istnieniu cia\'b3 rozci\'b9g\'b3ych, jest z nimi zwi\'b9zana; gdzie nie ma 
\'bfadnych cia\'b3, nie ma przestrzeni. Wszech\'9cwiat sk\'b3a\-da si\'ea ze sko\'f1czonej ilo\'9cci cia\'b3: z Ziemi, S\'b3o\'f1ca i gwiazd. Poza sfer\'b9 gwiazd przestrze\'f1 nie istnieje. Dlatego w\'b3a\-\'9cnie przestrze\'f1 wszech\'9cwiata jest sko
\'f1czona.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W filozofii Kanta zagadnienie to nale\'bfa\'b3o do proble\-m\'f3w nierozstrzygalnych. Pr\'f3by rozwi\'b9zania go prowa\-dz\'b9 do antynomii - za pomoc\'b9 r\'f3\'bfnych argument\'f3w mo\'bfna tu uzasadni\'e6 dwa, sprzeczne ze sob\'b9
 twierdzenia. Przestrze\'f1 nie mo\'bfe by\'e6 sko\'f1czona, albowiem nie mo\-\'bfemy sobie wyobrazi\'e6 jej \'93kresu"; do jakiegokolwiek punktu w przestrzeni by\'9cmy nie doszli - zawsze mo\-\'bfemy i\'9c\'e6 jeszcze dalej. Jednocze\'9cnie przestrze\'f1
 nie mo\'bfe by\'e6 niesko\'f1czona, jest bowiem czym\'9c, co mo\'bfna sobie wyobrazi\'e6 (w przeciwnym przypadku nie powsta\'b3oby s\'b3owo \'93przestrze\'f1"), a nie spos\'f3b sobie wyobrazi\'e6 prze\-strzeni niesko\'f1czonej. Nie mo\'bfemy tu poda\'e6
 dos\'b3ownie argumentacji Kanta na rzecz tego ostatniego twierdze\-nia. Zdanie: \'93Przestrze\'f1 jest niesko\'f1czona" - ma dla nas sens negatywny, znaczy ono mianowicie, \'bfe nie mo\-\'bfemy doj\'9c\'e6 do \'93kresu" przestrzeni. Jednak\'bf
e dla Kanta niesko\'f1czono\'9c\'e6 przestrzeni jest czym\'9c, co jest rzeczy\-wiste, dane, co \'93istnieje" w jakim\'9c sensie, kt\'f3ry trudno wyrazi\'e6. Kant dochodzi do wniosku}{\fs24\cf1\sub j}{\f32\fs24\cf1  \'bfe na pytanie: Czy przestrze\'f1
 jest sko\'f1czona? - nie jeste\'9cmy w stanie udzieli\'e6 racjonalnej odpowiedzi, poniewa\'bf wszech\'9cwiat jako ca\'b3o\'9c\'e6 nie mo\'bfe by\'e6 obiektem naszych do\'9cwiadcze\'f1. Podobnie przedstawia si\'ea sprawa niesko\'f1czono\'9cci cza\-su. W }
{\i\fs24\cf1 Wyznaniach }{\f32\fs24\cf1 \'9cw. Augustyna problem niesko\'f1czo\-no\'9cci czasu sformu\'b3owany zosta\'b3 w postaci pytania: \'93Co robi\'b3 B\'f3g, zanim stworzy\'b3 \'9cwiat?" Augustyna nie zado\-wala znana odpowied\'9f g\'b3osz\'b9ca, 
\'bfe \'93B\'f3g stwarza\'b3 piek\'b3o dla tych, kt\'f3rzy zadaj\'b9 pytania tak g\'b3upie". Powiada on, \'bfe jest to odpowied\'9f nazbyt prostacka, i usi\'b3uje do\-kona\'e6 racjonalnej analizy problemu. Czas p\'b3
ynie jedynie dla nas; tylko my oczekujemy nadej\'9ccia przysz\'b3o\-\'9cci, tylko dla nas przemija chwila obecna, tylko my wspominamy czas, kt\'f3ry up\'b3yn\'b9\'b3. Jednak\'bfe B\'f3g istnie\-je poza czasem. Tysi\'b9ce lat s\'b9
 dla niego jednym dniem, a dzie\'f1 - tym samym, co tysi\'b9clecia. Czas zosta\'b3 stwo\-rzony wraz ze \'9cwiatem, nale\'bfy do \'9cwiata, nie m\'f3g\'b3 prze\-to istnie\'e6, zanim \'9cwiat powsta\'b3. Ca\'b3y bieg zdarze\'f1 wszech\'9c
wiata od razu znany jest Bogu. Czasu nie by\'b3o, zanim nie stworzy\'b3 on \'9cwiata. Jest rzecz\'b9 oczywist\'b9, \'bfe s\'b3owo \'93stworzy\'b3" u\'bfyte w tego rodzaju twierdzeniach od razu nas ponownie stawia w obliczu wszystkich pod\-stawowych trudno
\'9cci. Albowiem w swym zwyk\'b3ym sen\-sie s\'b3owo to znaczy, \'bfe co\'9c powsta\'b3o, co\'9c, co poprzednio nie istnia\'b3o, a tym samym zak\'b3ada ono poj\'eacie czasu. To\-te\'bf nie spos\'f3b okre\'9cli\'e6 racjonalnie, co ma znaczy\'e6 twier\-
dzenie \'93czas zosta\'b3 stworzony". Fakt ten ka\'bfe nam przy\-pomnie\'e6 sobie to, czego dowiedzieli\'9cmy si\'ea z fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, a mianowicie, \'bfe ka\'bfde s\'b3owo lub poj\'ea\-cie, cho\'e6by wydawa\'b3o si\'ea najbardziej jasne, mo
\'bfe mie\'e6 jedynie ograniczony zakres stosowalno\'9cci. }{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci mo\'bfna ponownie wysu\-n\'b9\'e6 te pytania, dotycz\'b9ce niesko\'f1czono\'9cci czasu i prze\-strzeni, przy czym w pewnej mierze jeste\'9cmy w stanie na nie odpowiedzie\'e6 opieraj\'b9c si\'ea
 na danych do\'9cwiad\-czalnych. Je\'9cli teoria prawid\'b3owo przedstawia zale\'bfno\'9c\'e6 mi\'eadzy geometri\'b9 czterowymiarowej czasoprzestrzeni i rozk\'b3adem mas we wszech\'9cwiecie, to dane obserwa\-cji astronomicznych, dotycz\'b9
ce rozmieszczenia galak\-tyk w przestrzeni, dostarczaj\'b9 informacji o geometrii wszech\'9cwiata jako ca\'b3o\'9cci. Mo\'bfna w ka\'bfdym razie stwo\-rzy\'e6 \'93modele" wszech\'9cwiata i por\'f3wnywa\'e6 wynikaj\'b9ce z nich konsekwencje z faktami do
\'9cwiadczalnymi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wsp\'f3\'b3czesna wiedza astronomiczna nie daje podstawy do wyr\'f3\'bfnienia kt\'f3rego\'9c spo\'9cr\'f3d kilku mo\'bfliwych modeli. Nie jest wykluczone, \'bfe przestrze\'f1 wszech\'9cwiata jest sko\'f1czona. Jednak\'bfe nie oznacza\'b3
oby to, \'bfe istniej\'b9 granice wszech\'9cwiata. Oznacza\'b3oby to tylko, \'bfe porusza\-j\'b9c si\'ea we wszech\'9cwiecie w jednym kierunku coraz da\-lej i dalej, doszliby\'9cmy w ko\'f1cu do punktu wyj\'9ccia. Sprawa przedstawia\'b3aby si\'ea
 podobnie jak w dwuwy\-miarowej geometrii na powierzchni naszego globu; po\-ruszaj\'b9c si\'ea na Ziemi stale np. w kierunku wschod\-nim - powr\'f3ciliby\'9cmy do punktu wyj\'9ccia z zachodu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli za\'9c chodzi o czas, to wydaje si\'ea, \'bfe istnieje co\'9c w rodzaju jego pocz\'b9tku. Szereg obserwacji astrono\-micznych dostarczy\'b3o danych, z kt\'f3rych wynika, \'bfe wszech\'9cwiat powsta\'b3 mniej wi\'ea
cej przed czterema mi\-liardami lat, a przynajmniej \'bfe ca\'b3a jego materia by\'b3a w tym czasie skupiona w o wiele mniejszej przestrze\-ni ni\'bf obecnie i \'bfe od tego czasu wszech\'9cwiat rozsze\-rza si\'ea ze zmienn\'b9 pr\'eadko\'9cci\'b9
. Ten sam okres czasu: cztery miliardy lat - wynika z rozmaitych danych do\-\'9cwiadczalnych (na przyk\'b3ad z danych dotycz\'b9cych wie\-ku meteoryt\'f3w, minera\'b3\'f3w ziemskich itd.) i dlatego trudno jest poda\'e6 jak\'b9\'9c interpretacj\'ea r\'f3
\'bfn\'b9 od owej koncepcji powstania \'9cwiata przed czterema miliardami lat. Je\'9cli koncepcja ta oka\'bfe si\'ea s\'b3uszna, b\'eadzie to ozna\-cza\'b3o, \'bfe gdy b\'eadzie si\'ea stosowa\'b3o poj\'eacie czasu do tego, co by\'b3
o przed czterema miliardami lat, b\'eadzie ono mu\-sia\'b3o ulec zasadniczym zmianom. Przy aktualnych da\-nych dostarczonych przez obserwacje astronomiczne te problemy zwi\'b9zane z geometri\'b9 czasoprzestrzeni, doty\-cz\'b9
ce wielkiej skali czasowej i przestrzennej, nie mog\'b9 by\'e6 jednak rozstrzygni\'eate z jakimkolwiek stopniem pe\-wno\'9cci. Niemniej jednak dowiedzieli\'9cmy si\'ea rzeczy na\-der interesuj\'b9cej: \'bfe problemy te mo\'bfna ewentualnie rozstrzygn\'b9
\'e6 w spos\'f3b rzetelny - na podstawie danych do\'9cwiadczalnych. }{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nawet je\'9cli si\'ea ograniczy rozwa\'bfania do szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci, lepiej potwierdzonej do\'9cwiadczalnie, to mo\'bfna twierdzi\'e6, \'bfe nie ma w\'b9tpliwo\'9cci, i\'bf wskutek jej powstania ca\'b3kowicie si\'ea
 zmieni\'b3y nasze pogl\'b9dy na struktur\'ea czasu i przestrzeni. Najbardziej chyba nie\-pokoi i fascynuje nie charakter tych zmian, ale to, \'bfe okaza\'b3y si\'ea one w og\'f3le mo\'bfliwe. Struktura przestrzeni i czasu, kt\'f3r\'b9 Newton wyprowadzi
\'b3 matematycznie i uzna\'b3 za podstaw\'ea swego opisu przyrody, by\'b3a prosta. Koncepcje Newtona dotycz\'b9ce czasu i przestrzeni by\'b3y sp\'f3jne, a zarazem w bardzo wielkim stopniu zgodne z sensem, jaki nadajemy poj\'eaciu czasu i poj\'eaciu prze\-
strzeni, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea nimi w \'bfyciu codziennym. Zgod\-no\'9c\'e6 ta w istocie by\'b3a tak wielka, \'bfe definicje Newtona mo\'bfna by\'b3a traktowa\'e6 jako \'9cci\'9clejsze matematyczne de\-finicje tych poj\'ea\'e6
 potocznych. Przed powstaniem teorii wzgl\'eadno\'9cci wydawa\'b3o si\'ea czym\'9c zupe\'b3nie oczywistym, \'bfe zdarzenia mog\'b9 by\'e6 uporz\'b9dkowane w czasie nieza\-le\'bfnie od ich lokalizacji przestrzennej. Wiemy obecnie, \'bf
e przekonanie to powstaje w \'bfyciu codziennym wsku\-tek tego, i\'bf pr\'eadko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a jest bez por\'f3wnania wi\'eak\-sza od ka\'bfdej pr\'eadko\'9cci, z jak\'b9 mamy do czynienia na co dzie\'f1. Przedtem nie zdawano sobie sprawy z ograni
\-czono\'9cci tego pogl\'b9du. Ale nawet dzi\'9c, gdy zdajemy so\-bie z niej spraw\'ea, jedynie z trudem mo\'bfemy sobie wy\-obrazi\'e6, \'bfe porz\'b9dek czasowy zdarze\'f1 zale\'bfy od ich loka\-lizacji przestrzennej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kant zwr\'f3ci\'b3 uwag\'ea na to, \'bfe poj\'eacia czasu i prze\-strzeni dotycz\'b9 naszego stosunku do przyrody, nie za\'9c samej przyrody, i \'bfe nie mo\'bfna opisywa\'e6 przyrody nie pos\'b3uguj\'b9c si\'ea tymi poj\'ea
ciami. Wobec tego poj\'eacia te s\'b9 w okre\'9clonym sensie aprioryczne. S\'b9 one przede wszyst\-kim warunkami, nie za\'9c wynikami do\'9cwiadczenia. S\'b9\-dzono powszechnie, \'bfe nie mog\'b9 one ulec zmianie wsku\-tek nowych do\'9cwiadcze\'f1
. Dlatego te\'bf konieczno\'9c\'e6 ich modyfikacji by\'b3a wielk\'b9 niespodziank\'b9. Uczeni przeko\-nali si\'ea po raz pierwszy, jak bardzo musz\'b9 by\'e6 ostro\'bfni, gdy stosuj\'b9 poj\'eacia potoczne do opisu subtelnych do\-\'9cwiadcze\'f1, kt\'f3
rych dokonuje si\'ea za pomoc\'b9 wsp\'f3\'b3czes\-nych instrument\'f3w i \'9crodk\'f3w technicznych. Nawet \'9cci\-s\'b3e i niesprzeczne zdefiniowanie tych poj\'ea\'e6 w j\'eazyku matematyki w mechanice Newtona ani wnikliwa analiza f
ilozoficzna, jakiej podda\'b3 je Kant, nie uchroni\'b3y ich przed krytyk\'b9, kt\'f3r\'b9 umo\'bfliwi\'b3y niezwykle dok\'b3adne pomiary. Ta ostro\'bfno\'9c\'e6 wp\'b3yn\'ea\'b3a p\'f3\'9fniej niezwykle korzystnie na rozw\'f3j fizyki wsp\'f3\'b3
czesnej i by\'b3oby zapew\-ne jeszcze trudniej zrozumie\'e6 teori\'ea kwant\'f3w, gdyby sukcesy teorii wzgl\'eadno\'9cci nie ostrzeg\'b3y fizyk\'f3w o nie\-bezpiecze\'f1stwie zwi\'b9zanym z bezkrytycznym pos\'b3ugi\-waniem si\'ea poj\'eaciami zaczerpni
\'eatymi z j\'eazyka potoczne\-go i z fizyki klasycznej.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 \page }{{\*\bkmkstart _Toc13452057}{\*\bkmkstart _Toc13452128}
{\*\bkmkstart _Toc13452281}VIII. KRYTYKA KOPENHASKIEJ INTERPRETACJI MECHANIKI KWANTOWEJ I KONTRPROPOZYCJE{\*\bkmkend _Toc13452057}{\*\bkmkend _Toc13452128}{\*\bkmkend _Toc13452281}
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs24\cf1 Kopenhaska interpretacja teorii kwant\'f3w zaprowadzi\-\'b3a fizyk\'f3
w daleko poza ramy prostych pogl\'b9d\'f3w materialistycznych, kt\'f3re dominowa\'b3y w nauce dziewi\'eatna\-stowiecznej. Pogl\'b9dy te by\'b3y nie tylko jak naj\'9cci\'9clej zwi\'b9zane z \'f3wczesnymi naukami przyrodniczymi; zo\-sta\'b3y one poddane dok
\'b3adnej analizie w kilku systemach filozoficznych i przenikn\'ea\'b3y g\'b3\'eaboko do \'9cwiadomo\'9cci lu\-dzi, nawet dalekich od nauki i filozofii. Nic tedy dziw\-nego, \'bfe wielokrotnie pr\'f3bowano podda\'e6 krytyce ko\-penhask\'b9 interpretacj
\'ea mechaniki kwantowej i zast\'b9pi\'e6 j\'b9 inn\'b9 interpretacj\'b9, bardziej zgodn\'b9 }{\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 poj\'eaciami fizyki klasycznej i filozofii materialistycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Krytyk\'f3w interpretacji kopenhaskiej mo\'bfna podzieli\'e6 na trzy grupy. Do pierwszej nale\'bf\'b9 ci, kt\'f3rzy zgadzaj\'b9 si\'ea z kopenhask\'b9 interpretacj\'b9 eksperyment\'f3w, a przy\-najmniej eksperyment\'f3
w dotychczas dokonanych, lecz kt\'f3rych przy tym nie zadowala j\'eazyk, jakim pos\'b3ugu\-j\'b9 si\'ea jej zwolennicy, a wi\'eac ich pogl\'b9dy filozoficzne. In\-nymi s\'b3owy: d\'b9\'bf\'b9 oni do zmiany filozofii, nie zmieniaj\'b9c fizyki. W niekt\'f3
rych swych publikacjach przedstawi\-ciele tej grupy ograniczaj\'b9 si\'ea do uznania za s\'b3uszne tylko tych przewidywa\'f1 sformu\'b3owanych dzi\'eaki inter\-pretacji kopenhaskiej, a dotycz\'b9cych wynik\'f3w do\'9cwiad\-czalnych, kt\'f3re odnosz\'b9 si
\'ea do eksperyment\'f3w dotychczas dokonanych lub nale\'bf\'b9 do zakresu zwyk\'b3ej fizyki elektron\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Przedstawiciele drugiej grupy zdaj\'b9 sobie spraw\'ea z te\-go, \'bfe je\'9cli wyniki do\'9cwiadcze\'f1 zawsze s\'b9 zgodne z prze\-widywaniami, kt\'f3rych podstaw\'b9 by\'b3a interpretacja ko\-penhaska, to jest ona jedyn\'b9 w\'b3a\'9c
ciwa interpretacj\'b9. Dlatego te\'bf w publikacjach swych usi\'b3uj\'b9 oni w pewnej mierze zmodyfikowa\'e6 w niekt\'f3rych ,,krytycznych punk\-tach" teori\'ea kwant\'f3w.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Wreszcie trzecia grupa krytyk\'f3w }{\f32\fs24\cf1 daje raczej wyraz tylko og\'f3lnemu niezadowoleniu z teorii kwant\'f3w, nie wysuwaj\'b9c jednak\'bfe \'bfadnych kontrpropozycji o charak\-terze fizycznym lub filozoficznym. Do grupy tej mo\'bf
na zaliczy\'e6 Einsteina, von Lauego i Schr\'f6dingera. Histo\-rycznie rzecz bior\'b9c, jej p}{\fs24\cf1 rzedstawiciele byli pierwszymi oponentami zwolennik\'f3w interpretacji kopenhaskiej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe wszyscy przeciwnicy interpretacji kopenha\-skiej zgadzaj\'b9 si\'ea ze sob\'b9 przynajmniej w jednej spra\-wie: By\'b3oby, ich zdaniem, rzecz\'b9 po\'bf\'b9dan\'b9 powr\'f3ci\'e6 do takiego poj\'eacia rzeczywisto\'9cci, kt\'f3
re znane jest z fizyki klasycznej, lub - pos\'b3u\'bfmy si\'ea tu og\'f3lniejsz\'b9 termino\-logi\'b9 filozoficzn\'b9 - do ontologii materialistycznej. Wo\-leliby oni powr\'f3ci\'e6 do koncepcji obiektywnego, realnego \'9cwiata, kt\'f3rego najmniejsze cz
\'b9stki istniej\'b9 obiektywnie w tym samym sensie, jak kamienie lub drzewa, nieza\-le\'bfnie od tego, czy s\'b9 przedmiotem obserwacji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jest to jednak\'bfe, jak m\'f3wiono ju\'bf w pierwszych roz\-dzia\'b3ach, niemo\'bfliwe, a przynajmniej niezupe\'b3nie mo\-\'bfliwe, ze wzgl\'eadu na natur\'ea zjawisk mikro\'9cwiata. Zada\-nie nasze nie polega na formu\'b3owaniu \'bfycze
\'f1 dotycz\'b9\-cych tego, jakie powinny by\'e6 zjawiska mikro\'9cwiata, lecz na ich zrozumieniu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy analizuje si\'ea publikacje zwolennik\'f3w pierwszej grupy, jest rzecz\'b9 wa\'bfn\'b9 od pocz\'b9tku zdawa\'e6 sobie spraw\'ea z tego}{\fs24\cf1\sub )}{\f32\fs24\cf1  \'bfe proponowane przez nich interpretacjenie mog\'b9 by\'e6
 obalone przez do\'9cwiadczenie, albowiem s\'b9 po prostu powt\'f3rzeniem interpretacji kopenhaskiej, tyle \'bfe sformu\'b3owanym w innym j\'eazyku. Ze \'9cci\'9cle pozyty\-wistycznego punktu widzenia mo\'bfna by uzna\'e6, \'bfe mamy tu do cz
ynienia nie z kontrpropozycjami w stosunku do interpretacji kopenhaskiej, lecz z jej dok\'b3adnym powt\'f3\-rzeniem w innym j\'eazyku. Tote\'bf sens ma jedynie dysku\-sja na temat tego, czy j\'eazyk \'f3w jest w\'b3a\'9cciwy, odpo\-
wiedni. Jedna grupa kontrpropozycji opiera si\'ea na kon\-cepcji parametr\'f3w utajonych. Poniewa\'bf na podstawie praw teorii kwant\'f3w, og\'f3lnie rzecz bior\'b9c, jeste\'9cmy w stanie przewidywa\'e6 wyniki do\'9cwiadcze\'f1 jedynie w spos\'f3
b statystyczny, przeto, bior\'b9c za punkt wyj\'9ccia pogl\'b9dy klasyczne, mo\'bfna za\'b3o\'bfy\'e6, \'bfe istniej\'b9 pewne parametry utajone, kt\'f3rych nie pozwalaj\'b9 nam wykry\'e6 \'bfadne obserwacje dokonywane podczas zwyk\'b3ych do\-\'9cwiadcze
\'f1, a kt\'f3re mimo to determinuj\'b9 przyczynowo wynik do\'9cwiadcze\'f1. Tote\'bf w niekt\'f3rych publikacjach usi\'b3uje si\'ea wynale\'9f\'e6 te parametry i wprowadzi\'e6 je}{\fs24\cf1  do teorii kwant\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pewne zmierzaj\'b9ce w tym kierunku kontrpropozycje w stosunku do interpretacji kopenhaskiej sformu\'b3owa\'b3 Bohm, a ostatnio }{\i\fs24\cf1 zaczai }{\f32\fs24\cf1 si\'ea z nimi w pewnej mierze so\-lidaryzowa\'e6
 de Broglie. Interpretacja Bohma zosta\'b3a opracowana szczeg\'f3\'b3owo i dlatego mo\'bfe by\'e6 podstawa do dyskusji. Bohm traktuje cz\'b9stki elementarne jako obiektywnie istniej\'b9ce, \'93realne" struktury}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  przypomi\-
naj\'b9ce punkty materialne rozpatrywane w mechanice klasycznej. R\'f3wnie\'bf fale w przestrzeni konfiguracyjnej s\'b9 wedle tej interpretacji \'93obiektywnie realne", tak jak pola elektromagnetyczne. Przestrze\'f1
 konfiguracyjna to wielowymiarowa przestrze\'f1, kt\'f3ra odnosi si\'ea do rozmai\-tych wsp\'f3\'b3rz\'eadnych wszystkich cz\'b9stek nale\'bf\'b9cych do uk\'b3adu. Ju\'bf tu natrafiamy na pierwsz\'b9 trudno\'9c\'e6: co znaczy\'e6 ma twierdzenie, \'bf
e fale w przestrzeni konfiguracyjnej istniej\'b9 \'93realnie"? Jest to przestrze\'f1 bardzo abstrakcyjna. S\'b3owo \'93realny" pochodzi z \'b3aciny, wywo\-dzi si\'ea od s\'b3owa }{\i\fs24\cf1 res - }{\f32\fs24\cf1 rzecz. Jednak\'bfe rzeczy istniej\'b9
 w zwyk\'b3ej, tr\'f3jwymiarowej przestrzeni, nie za\'9c w ab\-strakcyjnej przestrzeni konfiguracyjnej. Fale w prze\-strzeni konfiguracyjnej mo\'bfna nazwa\'e6 obiektywnymi, je\'9cli pragnie si\'ea wyrazi\'e6 w ten spos\'f3b my\'9cl, \'bfe nie za\-le\'bf
\'b9 one od \'bfadnego obserwatora. Ale nale\'bfy w\'b9tpi\'e6, czy mo\'bfna nazwa\'e6 je realnymi}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  nie zmieniaj\'b9c sensu tego ostatniego terminu. Bohm definiuje linie prosto\-pad\'b3e do odpowiednich powierzchni sta\'b3
ych faz jako mo\'bfliwe orbity cz\'b9stek. Kt\'f3ra z tych linii jest rzeczy\-wist\'b9 orbit\'b9 cz\'b9stki, zale\'bfy, jego zdaniem, od historii uk\'b3adu oraz przyrz\'b9d\'f3w pomiarowych; nie mo\'bfna tego rozstrzygn\'b9\'e6 dop\'f3ty, dop\'f3
ki nie uzyskamy bardziej pe\'b3\-nej wiedzy o uk\'b3adzie i przyrz\'b9dach pomiarowych ni\'bf ta, kt\'f3r\'b9 posiadamy obecnie. W historii uk\'b3adu i przy\-rz\'b9d\'f3w s\'b9 ukryte jeszcze przed rozpocz\'eaciem do\'9cwiad\-czenia owe p
arametry utajone, a mianowicie rzeczywi\-ste orbity mikrocz\'b9stek. Jak podkre\'9cli\'b3 Pauli, jednym z wniosk\'f3w wynikaj\'b9cych }{\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 tej interpretacji jest teza, \'bfe w wielu atomach znajduj\'b9cych si\'ea
 w stanach podsta\-wowych elektrony powinny pozostawa\'e6 w spoczynku, nie porusza\'e6 si\'ea po orbicie wok\'f3\'b3 j\'b9dra atomu. Na pierwszy rzut oka wydaje si\'ea, \'bfe jest to sprzeczne z do\-\'9cwiadczeniem, poniewa\'bf pomiary pr\'eadko\'9c
ci elektron\'f3w w atomach znajduj\'b9cych si\'ea w stanie podstawowym (np. pomiary oparte na wyzyskaniu efektu Comptona) zawsze wykazuj\'b9 rozk\'b3ad pr\'eadko\'9cci, kt\'f3ry zgodnie z za\-sadami mechaniki kwantowej jest okre\'9clony przez kwa\-
drat funkcji falowej w przestrzeni pr\'eadko\'9cci (lub p\'ea\-d\'f3w). Bohm mo\'bfe jednak odpowiedzie\'e6, \'bfe w tym przy\-padku nie nale\'bfy rozpatrywa\'e6 pomiaru z punktu widze\-nia praw, na kt\'f3rych opierano si\'ea poprzednio. Wpraw\-
dzie interpretuj\'b9c wyniki pomiaru rzeczywi\'9ccie uzyskamy rozk\'b3ad pr\'eadko\'9cci, kt\'f3ry wyra\'bfony jest przez kwa\-drat funkcji falowej w przestrzeni pr\'eadko\'9cci (lub p\'ea\-d\'f3w), niemniej jednak, je\'9cli rozpatrzy si\'ea przyrz\'b9
d po\-miarowy, bior\'b9c pod uwag\'ea teori\'ea kwant\'f3w, a zw\'b3aszcza pewne dziwne potencja\'b3y kwantowomechaniczne wpro\-wadzone ad }{\i\fs24\cf1 hoc }{\f32\fs24\cf1 przez Bohma, to ewentualnie b\'eadzie mo\'bfna zgodzi\'e6 si\'ea z wnioskiem g\'b3
osz\'b9cym, \'bfe w rzeczy\-wisto\'9cci elektrony zawsze znajduj\'b9 si\'ea w spoczynku. Je\'9cli chodzi o pomiar po\'b3o\'bfenia cz\'b9stki, to Bohm uzna\-je zwyk\'b3\'b9 interpretacj\'ea do\'9cwiadczenia; odrzuca on j\'b9 jednak w przypadku pomiaru pr
\'eadko\'9cci}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 
W wydaniu niemieckim zdanie to zosta\'b3o zast\'b9pione innym zdaniem: \'93Nale\'bfy doda\'e6, \'bfe potencja\'b3y kwantowomechaniczne, kt\'f3re w zwi\'b9zku z tym wprowadzi\'b3 Bohm, maj\'b9 w\'b3asno\'9cci bar\-dzo dziwne, s\'b9 np. r\'f3\'bf
ne od zera w dowolnie wielkich odleg\'b3o\-\'9cciach. }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\f32\fs24\cf1 . Uwa\'bfa on, \'bfe za t\'ea cen\'ea mo\'bfe twierdzi\'e6: \'93W dziedzinie mechaniki kwantowej nie musimy zrezygnowa\'e6 z dok\'b3
adnego, ra\-cjonalnego i obiektywnego opisu uk\'b3ad\'f3w indywidual\-nych". Ten obiektywny opis okazuje si\'ea jednak\'bfe pew-.nego rodzaju \'93nadbudowa ideologiczn\'b9", kt\'f3ra niewiele ma wsp\'f3lnego z bezpo\'9credni\'b9 rzeczywisto\'9cci\'b9
 fizyczn\'b9; parametry utajone wed\'b3ug interpretacji Bohma s\'b9 ta\-kimi parametrami, \'bfe je\'9cli teoria kwant\'f3w nie ulegnie zmianie, to nigdy nie b\'ead\'b9 mog\'b3y one wyst\'eapowa\'e6 w opisie rzeczywistych proces\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Aby unikn\'b9\'e6 tej trudno\'9cci, Bohm wyra\'bfa nadzieje, \'bfe w wyniku przysz\'b3ych do\'9cwiadcze\'f1 dokonywanych w celu zbadania cz\'b9stek elementarnych }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1\super 2}{\f32\fs19\cf1  W wydaniu niemieckim: \'93... w wyniku przysz\'b3ych do\'9cwiad\-cze\'f1
 (np. do\'9cwiadcze\'f1, kt\'f3rych celem b\'eadzie zbadanie obsza\-r\'f3w o \'9crednicy poni\'bfej 10\emdash 13 cm)..." (Przyp. }{\i\fs19\cf1 red. wyd. pol\-skiego)}}}{\i\fs24\cf1  }{\fs24\cf1 przekonamy si}{\f32\fs24\cf1 \'ea, \'bf
e parametry utajone jednak odgrywaj\'b9 jak\'b9\'9c rol\'ea w zjawiskach fizycznych i \'bfe w zwi\'b9zku z tym teoria kwant\'f3w mo\'bfe okaza\'e6 si\'ea nies\'b3uszna. Gdy kto\'9c wyra\'bfa\'b3 tego rodzaju nadzieje, Bohm zazwyczaj m\'f3wi\'b3, \'bf
e wypowiedzi te przypominaj\'b9 pod wzgl\'eadem struktury zdanie: \'93Mo\'bfemy mie\'e6 nadziej\'ea, \'bfe w przysz\'b3o\'9cci si\'ea oka\'bfe, i\'bf niekiedy 2x2 = 5, poniewa\'bf by\'b3oby to wielce korzystne dla naszych finans\'f3w". W rzeczywisto\'9c
ci jed\-nak spe\'b3nienie si\'ea nadziei Bohma oznacza\'b3oby nie tylko podwa\'bfenie teorii kwant\'f3w; gdyby teoria kwant\'f3w zo\-sta\'b3a podwa\'bfona, to tym samym jego w\'b3asna interpreta\-cja zosta\'b3aby pozbawiona fundamentu, na kt\'f3
rym jest oparta. Oczywi\'9ccie, trzeba jednocze\'9cnie wyra\'9fnie pod\-kre\'9cli\'e6,  \'bfe przedstawiona wy\'bfej  analogia,  aczkolwiek jest pe\'b3n\'b9 analogi\'b9, nie stanowi z punktu widzenia lo\-giki niezbitego argumentu przeciwko mo\'bfliwo\'9c
ci ewen\-tualnych przysz\'b3ych zmian teorii kwant\'f3w dokonywa\-nych w spos\'f3b, o jakim m\'f3wi Bohm. Nie jest bowiem czym\'9c zasadniczo nie do pomy\'9clenia, aby w przysz\'b3o\'9cci, na przyk\'b3ad wskutek rozszerzenia rani logiki matema\-
tycznej, twierdzenie, \'bfe w pewnych wyj\'b9tkowych przy\-padkach 2x2 = 5, uzyska\'b3o sens; mog\'b3oby si\'ea nawet okaza\'e6,   \'bfe  tak  zmodyfikowana  matematyka  przydaje si\'ea do oblicze\'f1 w dziedzinie ekonomii. Niemniej jednak nawet nie maj
\'b9c niezbitych argument\'f3w logicznych, jeste\'9cmy naprawd\'ea przekonani, \'bfe tego rodzaju modyfi\-kacje matematyki nie przynios\'b3yby nam \'bfadnej korzy\-\'9cci finansowej. Dlatego bardzo trudno jest zrozumie\'e6, w jaki spos\'f3
b propozycje o charakterze matematycz\-nym, o kt\'f3rych m\'f3wi Bohm jako o tym, co mo\'bfe dopro\-wadzi\'e6 do spe\'b3nienia si\'ea jego nadziei, mia\'b3yby by\'e6 wy\-zyskane do opisu zjawisk fizycznych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli pominiemy spraw\'ea ewentualnych zmian w teo\-rii kwant\'f3w, to - jak ju\'bf m\'f3wili\'9cmy - Bohm na te\-mat fizyki nie m\'f3wi w swoim j\'eazyku niczego, co by za\-sadniczo r\'f3\'bfni\'b3o si\'ea
 od interpretacji kopenhaskiej. Po\-zostaje wi\'eac tylko rozpatrzy\'e6 kwesti\'ea przydatno\'9cci ta\-kiego j\'eazyka. Poza wspomnianym ju\'bf zarzutem, kt\'f3ry g\'b3osi, \'bfe w rozwa\'bfaniach dotycz\'b9cych tor\'f3w mikrocz\'b9
stek mamy do czynienia ze zb\'eadn\'b9 \'93nadbudow\'b9 ideolo\-giczn\'b9", trzeba w szczeg\'f3lno\'9cci podkre\'9cli\'e6 to, \'bfe pos\'b3u\-giwanie si\'ea j\'eazykiem, kt\'f3rego u\'bfywa Bohm, niweczy sy\-metri\'ea po\'b3o\'bfenia i pr\'eadko\'9cci, a 
\'9cci\'9clej m\'f3wi\'b9c - syme\-tri\'ea wsp\'f3\'b3rz\'eadnych i p\'ead\'f3w, kt\'f3ra jest immanentnie w\'b3a\'9cciwa teorii kwant\'f3w; je\'9cli chodzi o pomiary po\'b3o\'bfe\-nia, Bohm akceptuje zwyk\'b3\'b9 interpretacj\'ea, lecz gdy mo\-
wa jest o pomiarach pr\'eadko\'9cci lub p\'ead\'f3w - odrzuca j\'b9. Poniewa\'bf w\'b3asno\'9cci symetrii zawsze nale\'bf\'b9 do najistot\-niejszej fizycznej osnowy teorii, przeto nie spos\'f3b zro\-zumie\'e6, jak\'b9 korzy\'9c\'e6 si\'ea osi\'b9
ga, gdy si\'ea je eliminuje, po\-s\'b3uguj\'b9c si\'ea odpowiednim j\'eazykiem.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nieco inaczej sformu\'b3owan\'b9, lecz podobn\'b9 obiekcj\'ea mo\'bfna wysun\'b9\'e6 przeciwko statystycznej interpretacji, kt\'f3r\'b9 zaproponowa\'b3 Bopp i (chodzi tu o interpretacj\'ea troch\'ea inn\'b9
) Fenyes. Za podstawowy proces kwantowo-mechaniczny Bopp uznaje powstawanie lub anihilacj\'ea cz\'b9stek elementarnych, kt\'f3re, wed\'b3ug niego, s\'b9 realne, rzeczywiste, w sensie klasycznym, czyli w sensie, jaki s\'b3
owa te maja w ontologii materialistycznej. Prawa me\-chaniki kwantowej traktuje on jako szczeg\'f3lny przypa\-dek praw statystyki korelacyjnej, kt\'f3ra jest tu stoso\-wana do uj\'eacia takich zjawisk, jak powstawanie i ani-hilacja cz\'b9
stek elementarnych. Interpretacj\'ea t\'ea, zawie\-raj\'b9c\'b9 wiele bardzo interesuj\'b9cych uwag na temat ma\-tematycznych praw teorii kwant\'f3w, mo\'bfna rozwin\'b9\'e6 w ten spos\'f3b, \'bfe b\'eadzie prowadzi\'b3a do tych samych wniosk\'f3
w natury fizycznej, co interpretacja kopenha\-ska }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \qj \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{
\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim zamiast tego zdania mamy inne: \'93Interpretacj\'ea t\'ea, jak wykaza\'b3 Bopp, mo\'bfna rozwin\'b9\'e6 w taki spos\'f3b, \'bfe nie b\'eadzie zawiera\'b3a \'bfadnych sprzeczno\'9cci. Rzuca ona \'9cwiat\'b3o na interesuj
\'b9ce zwi\'b9zki mi\'eadzy teori\'b9 kwant\'f3w a statystyk\'b9 korelacyjn\'b9". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}{\fs24 
\par }}}{\i\fs24\cf1 . }{\fs24\cf1 Jest ona, tak jak interpretacja Bohma, izomorficzna }{\f32\fs24\cf1 - w pozytywistycznym sensie tego s\'b3owa - z in\-terpretacj\'b9 kopenhask\'b9. Ale j\'eazyk tej interpretacji ni\-weczy symetri\'ea cz\'b9stek i fal, kt\'f3
ra jest szczeg\'f3lnie cha\-rakterystyczn\'b9 cech\'b9 matematycznego schematu teorii kwant\'f3w. Ju\'bf w roku 1928 Jordan, Klein i Wigner wy\-kazali, \'bfe \'f3w schemat matematyczny mo\'bfna interpreto\-wa\'e6
 nie tylko jako schemat kwantowania ruchu cz\'b9stek, lecz r\'f3wnie\'bf kwantowania tr\'f3jwymiarowych fal mate\-rii. Dlatego nie ma podstaw do traktowania fal jako mniej realnych ni\'bf cz\'b9stki. W interpretacji Boppa sy\-metri\'ea cz\'b9stek i fal mo
\'bfna by by\'b3o uzyska\'e6 jedynie wte\-dy, gdyby stworzono odpowiedni\'b9 statystyk\'ea korelacyj\-n\'b9 dotycz\'b9c\'b9 fal materii w czasie i przestrzeni, wskutek czego mo\'bfna by by\'b3o pozostawi\'e6 nie rozstrzygni\'eate py\-
tanie: co jest rzeczywi\'9ccie realne - fale czy cz\'b9stki?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Za\'b3o\'bfenie, \'bfe cz\'b9stki s\'b9 realne w tym sensie, jaki s\'b3owo to ma w ontologii materialistycznej, z koniecz\-no\'9cci zawsze prowadzi do pr\'f3b wykazania, \'bfe odchyle\-nia od zasady nieokre\'9clono\'9cci s\'b9 \'93
w zasadzie" mo\'bfliwe. Fenyes np. m\'f3wi, \'bfe istnienie zasady nieokre\'9clono\'9cci, kt\'f3r\'b9 wi\'b9\'bfe on z pewnymi zale\'bfno\'9cciami statystyczny\-mi, bynajmniej nie uniemo\'bfliwia jednoczesnego dowol\-nie dok\'b3adnego pomiaru po\'b3o\'bf
enia i pr\'eadko\'9cci. Fenyes nie wskazuje jednak, w jaki spos\'f3b mo\'bfna by by\'b3o }{\i\fs24\cf1 de facto }{\fs24\cf1 dokon}{\f32\fs24\cf1 a\'e6 tego rodzaju pomiar\'f3w; dlatego rozwa\'bfa\-nia jego nie wykraczaj\'b9, jak si\'ea wydaje, poza sfer
\'ea ab\-strakcji matematycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Weizel, kt\'f3rego kontrpropozycje w stosunku do in\-terpretacji kopenhaskiej s\'b9 pokrewne tym}{\fs24\cf1\sub t}{\f32\fs24\cf1  kt\'f3re wy\-sun\'eali Bohm i Fenyes, wi\'b9\'bfe parametry utajone z ,,zeronami"; \'93zerony" s\'b9
 nowym, ad }{\i\fs24\cf1 hoc }{\f32\fs24\cf1 wprowadzonym do teorii rodzajem cz\'b9stek, kt\'f3rych w \'bfaden spos\'f3b nie mo\-\'bfna obserwowa\'e6. W koncepcji tej kryje si\'ea niebezpie\-cze\'f1stwo, prowadzi ona bowiem do wniosku, \'bfe oddzia\-\'b3
ywanie mi\'eadzy realnymi cz\'b9stkami i zeronami powoduje rozproszenie energii na wiele stopni swobody pola zeronowego, co sprawia, i\'bf ca\'b3a termodynamika staje si\'ea jednym wielkim chaosem. Weizel nie wyja\'9cni\'b3, w jaki spos\'f3
b ma zamiar zapobiec temu niebezpiecze\'f1stwu.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Stanowisko wszystkich f}{\f32\fs24\cf1 izyk\'f3w, kt\'f3rych pogl\'b9dy om\'f3wili\'9cmy powy\'bfej, najlepiej mo\'bfna scharakteryzo\-wa\'e6 powo\'b3uj\'b9c si\'ea na dyskusj\'ea, kt\'f3ra w swoim czasie wywo\'b3a\'b3a szczeg\'f3
lna teoria wzgl\'eadno\'9cci. Ka\'bfdy, kto by\'b3 niezadowolony z tego, \'bfe Einstein wyeliminowa\'b3 z fizy\-ki poj\'eacie absolutnej przestrzeni i poj\'eacie absolutnego czasu, m\'f3g\'b3 argumentowa\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: Szcze\-g\'f3
lna teoria wzgl\'eadno\'9cci bynajmniej nie dowiod\'b3a, \'bfe czas absolutny i przestrze\'f1 absolutna nie istniej\'b9. Do\-wiod\'b3a ona jedynie, \'bfe w \'bfadnym spo\'9cr\'f3d zwyk\'b3ych do\-\'9cwiadcze\'f1 fizycznych nie przejawia si\'ea bezpo\'9c
rednio prawdziwa przestrze\'f1 ani prawdziwy czas. Je\'9cli jednak we w\'b3a\'9cciwy spos\'f3b uwzgl\'eadnimy ten aspekt praw przy\-rody, a wi\'eac je\'9cli wprowadzimy odpowiednie czasy po\-zorne dla poruszaj\'b9cych si\'ea uk\'b3ad\'f3
w odniesienia, to nic nie b\'eadzie przemawia\'b3o przeciwko uznaniu istnienia przestrzeni absolutnej. Nawet za\'b3o\'bfenie, \'bfe \'9crodek ci\'ea\'bf\-ko\'9cci naszej Galaktyki (przynajmniej z grubsza bior\'b9c) pozostaje w spoczynku wzgl\'ea
dem przestrzeni absolut\-nej - nawet to za\'b3o\'bfenie okaza\'b3oby si\'ea prawdopodobne. Krytyk szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci m\'f3g\'b3by doda\'e6, \'bfe mo\'bfna mie\'e6 nadziej\'ea, i\'bf w przysz\'b3o\'9cci zdo\'b3amy okre\'9cli\'e6 w\'b3
asno\'9cci przestrzeni absolutnej na podstawie pomiar\'f3w (tzn. wyznaczy\'e6 \'93parametry utajone" teorii wzgl\'eadno\-\'9cci) i \'bfe w ten spos\'f3b teoria wzgl\'eadno\'9cci zostanie osta\-tecznie obalona. }{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ju\'bf na pierwszy rzut oka jest rzecz\'b9 jasn\'b9, \'bfe argu\-mentacji tej nie mo\'bfna obali\'e6 do\'9cwiadczalnie, nie ma w niej bowiem na razie \'bfadnych tez, kt\'f3re r\'f3\'bfni\'b3yby si\'ea od twierdze\'f1 szczeg\'f3
lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci. Jednak\-\'bfe j\'eazyk tej interpretacji sprawi\'b3by, \'bfe znikn\'ea\'b3aby w\'b3asno\'9c\'e6 symetrii maj\'b9ca decyduj\'b9ce znaczenie w teorii wzgl\'eadno\'9cci, a mianowicie niezmienniczo\'9c\'e6
 lorentzow-ska; dlatego musimy uzna\'e6, \'bfe powy\'bfsza interpretacja jest niew\'b3a\'9cciwa.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Analogia do teorii kw}{\f32\fs24\cf1 ant\'f3w jest tu oczywista. Z praw teorii kwant\'f3w wynika, \'bfe wymy\'9clonych ad }{\i\fs24\cf1 hoc }{\f32\fs24\cf1 para\-metr\'f3w utajonych nigdy nie b\'eadzie mo\'bfna wykry\'e6 za pomoc\'b9
 obserwacji. Je\'bfeli wprowadzimy do interpreta\-cji teorii parametry utajone jako wielko\'9c\'e6 fikcyjn\'b9 - to wskutek tego znikn\'b9 najwa\'bfniejsze w\'b3asno\'9cci syme\-trii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W publikacjach B\'b3ochincewa i Aleksandrowa spos\'f3b uj\'eacia zagadnie\'f1 jest zupe\'b3nie inny ni\'bf w pracach fizy\-k\'f3w, o kt\'f3rych m\'f3wili\'9cmy dotychczas. Zarzuty obu tych autor\'f3
w pod adresem interpretacji kopenhaskiej doty\-cz\'b9 wy\'b3\'b9cznie filozoficznego aspektu uj\'eacia problem\'f3w. Fizyczn\'b9 tre\'9c\'e6 tej interpretacji akceptuj\'b9 oni bez \'bfad\-nych zastrze\'bfe\'f1.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Tym bardziej ostre s\'b9 tu jednak sformu\'b3owania sto\-sowane w polemice:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'93Spo\'9cr\'f3d wszystkich, niezmiernie r\'f3\'bfnorodnych kie\-runk\'f3w idealistycznych w fizyce wsp\'f3\'b3czesnej najbar\-dziej reakcyjny kierunek reprezentuje tak zwana \'abszko-\'b3a kopenhaska\'bb. Niniejszy artyku\'b3
 ma zdemaskowa\'e6 idealistyczne i agnostyczne spekulacje tej szko\'b3y doty\-cz\'b9ce podstawowych problem\'f3w mechaniki kwanto\-wej" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 D. I. B\'b3}{\fs19\cf1 ochincew, }{\i\f32\fs19\cf1 Kritika fi\'b3osofskich wozzrienij tak nazy-wajemoj , kopiengagienskoj szko\'b3y" w fizikie; }{\f32\fs19\cf1 
artyku\'b3 w zbio\-rze: }{\i\f32\fs19\cf1 Fi\'b3osofskije woprosy sowriemiennoj fiziki, }{\fs19\cf1 Moskwa 1952, s. 359.}}}{\i\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 - pisze B\'b3ochincew we wst\'eapie do jednej ze swoich publikacji. Ostro\'9c\'e6 polemiki \'9c
wiadczy o tym, \'bfe chodzi tu nie tylko o nauk\'ea, \'bfe mamy tu do czynienia r\'f3wnie\'bf z wyznaniem wiary, z okre\'9clonym }{\i\fs24\cf1 credo. }{\f32\fs24\cf1 Cel autora wyra\'bfa cytat z pracy Lenina zamieszczony na ko\'f1cu artyku\'b3u: \'93
Jakkolwiek by si\'ea osobliwa wydawa\'b3a z punktu widzenia \'abzdrowego rozs\'b9dku\'bb przemiana nie-wa\'bfkiego eteru w wa\'bfk\'b9 materi\'ea i odwrotnie, jakkol\-wiek \'abdziwne\'bb by si\'ea wydawa\'b3o, \'bfe elektron nie ma \'bf
adnej innej masy, pr\'f3cz elektromagnetycznej, jakkol\-wiek niezwyk\'b3e wyda\'e6 si\'ea mo\'bfe ograniczenie mecha\-nicznych praw ruchu do jednej tylko dziedziny zjawisk przyrody i podporz\'b9dkowanie ich g\'b3\'eabszym od nich pra\-
wom zjawisk elektromagnetycznych itd. - wszystko to raz jeszcze }{\i\f32\fs24\cf1 potwierdza s\'b3uszno\'9c\'e6 }{\fs24\cf1 materializmu dialek\-tycznego"}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\lang1033\langfe1045\langnp1033  }{\i\fs18\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 Op. cit., s. }{
\fs18\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 325. }{\fs18\cf1 Jest to cytat z pracy Lenina }{\i\fs18\cf1 Materializm a empiriokrytycyzm; }{\fs18\cf1 patrz: W. I. Lenin, }{\i\f32\fs18\cf1 Dzie\'b3a, t. }{\fs18\cf1 14, Warsza\-wa 1949, s. 299.}}}{\i\fs24\cf1 .}
{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wydaje si\'ea, \'bfe to ostatnie zdanie sprawia, i\'bf rozwa\-\'bfania B\'b3ochincewa na temat mechaniki kwantowej staj\'b9 si\'ea mniej interesuj\'b9ce; odnosi si\'ea wra\'bfenie, \'bfe sprowa\-dza ono polemik\'ea do wyre\'bf
yserowanego procesu, w kt\'f3\-rym wyrok jest znany przed rozpocz\'eaciem przewodu. Niemniej jednak jest rzecz\'b9 wa\'bfn\'b9 ca\'b3kowicie wyja\'9cni\'e6 zagadnienia zwi\'b9zane z argumentami, kt\'f3re wysuwaj\'b9 Aleksandr\'f3w i B\'b3ochincew}{
\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs18\cf1 W wydaniu niemieckim zdanie to zost}{
\f32\fs18\cf1 a\'b3o zast\'b9pione innym zdaniem: \'93Aczkolwiek za\'b3o\'bfenia prac opublikowanych przez B\'b3o\-chincewa i Aleksandrowa maj\'b9 \'9fr\'f3d\'b3o poza dziedzin\'b9 nauki, roz\-patrzenie argument\'f3w obu tych autor\'f3w jest wielce poucza
\-j\'b9ce". }{\i\fs18\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Zadanie polega t}{\f32\fs24\cf1 utaj na ratowaniu ontologii materialistycznej, atak wi\'eac skierowany jest g\'b3\'f3wnie przeciwko wprowadzeniu obserwatora do interpretacji teorii kwan\-t\'f3w. Aleksandr\'f3w pisze: \'93
...w mechanice kwantowej przez \'abwynik pomiaru\'bb nale\'bfy rozumie\'e6 obiektywny skutek oddzia\'b3ywania wzajemnego mi\'eadzy elektronem a odpowiednim obiektem. Dyskusj\'ea na temat obserwa\-tora nale\'bfy wykluczy\'e6 i rozpatrywa\'e6
 obiektywne warunki i obiektywne skutki. Wielko\'9c\'e6 fizyczna jest obiek\-tywn\'b9 charakterystyk\'b9 zjawiska, a bynajmniej nie wy\-nikiem obse}{\fs24\cf1 rwacji"}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1 A. D. Aleksandr\'f3w, O }{\i\fs19\cf1 smysle wolnowoj funkcji, }{\f32\fs19\cf1 \'93Dok\'b3
ady Akademii Nauk SSSR", 1952, LXXXV, nr 2; cyt. wg przek\'b3adu polskiego: A. Aleksandr\'f3w, }{\i\fs19\cf1 O znaczeniu funkcji falowej; }{\f32\fs19\cf1 arty\-ku\'b3 w zbiorze: }{\i\fs19\cf1 Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, }{\fs19\cf1 
Warszawa 1953, s. 130.}}}{\fs24\cf1  }{\i\fs24\cf1 . }{\fs24\cf1 Zdaniem Aleksandrowa funkcja falowa charakteryzuje obiektywny stan elektronu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Aleksandr\'f3w przeoczy\'b3 w swoim artykule to, \'bfe od\-dzia\'b3ywanie wzajemne uk\'b3adu i przyrz\'b9du pomiarowe\-go - w przypadku, gdy uk\'b3ad i przyrz\'b9d traktuje si\'ea jako odizolowane od reszty \'9cwiata i rozpatruje si\'ea
 je jako ca\'b3o\'9c\'e6 zgodnie z mechanik\'b9 kwantow\'b9 - z regu\'b3y nie prowadzi do jakiego\'9c okre\'9clonego wyniku (na przy\-k\'b3ad do poczernienia kliszy fotograficznej w pewnym okre\'9clonym punkcie). Je\'9cli wnioskom tym przeciwsta\-wia si
\'ea twierdzenie: \'93A jednak w rzeczywisto\'9cci klisza po oddzia\'b3ywaniu poczernia\'b3a w okre\'9clonym punkcie' - to tym samym rezygnuje si\'ea z kwantowomechanicznego uj\'eacia uk\'b3adu izolowanego sk\'b3adaj\'b9cego si\'ea z elektro\-
nu i kliszy fotograficznej. Mamy tu do czynienia z ..fak\-tyczn\'b9" (\'93factual") charakterystyk\'b9 }{\i\fs24\cf1 zdarzenia }{\f32\fs24\cf1 sformu\-\'b3owan\'b9 w takich terminach j\'eazyka potocznego, kt\'f3re bezpo\'9crednio nie wyst\'eapuj\'b9
 w formalizmie matematycz\-nym mechaniki kwantowej i kt\'f3re pojawiaj\'b9 si\'ea w in\-terpretacji kopenhaskiej w\'b3a\'9cnie dzi\'eaki wprowadzeniu obserwatora. Oczywi\'9ccie, nie nale\'bfy \'9fle zrozumie\'e6 s\'b3\'f3w: \'93
wprowadzenie obserwatora"; nie znacz\'b9 one bowiem, \'bfe do opisu przyrody wprowadza si\'ea jakie\'9c charaktery\-styki subiektywne. Obserwator raczej nie spe\'b3nia tu in\-nej roli ni\'bf rola rejestratora decyzji, czyli rejestratora proces\'f3
w zachodz\'b9cych w czasie i w przestrzeni; nie ma znaczenia to, czy obserwatorem b\'eadzie w tym przypad\-ku cz\'b3owiek czy jaki\'9c aparat. Ale rejestracja, tj. przej\'9ccie od tego, co \'93mo\'bfliwe", do tego, co \'93rzeczywiste", jest tu niezb\'ea
dna i nie spos\'f3b jej pomin\'b9\'e6 w interpre\-tacji teorii kwant\'f3w. W tym punkcie teoria kwant\'f3w jak naj\'9cci\'9clej wi\'b9\'bfe si\'ea z termodynamik\'b9, jako \'bfe ka\'bf\-dy akt obserwacji jest ze swej natury procesem nieod\-
wracalnym. A tylko dzi\'eaki takim nieodwracalnym pro\-cesom formalizm teorii kwant\'f3w mo\'bfna w spos\'f3b nie-sprzeczny powi\'b9za\'e6 z rzeczywistymi zdarzeniami za\-chodz\'b9cymi w czasie i w przestrzeni. Nieodwracalno\'9c\'e6 za\'9c
 - przeniesiona do matematycznego uj\'eacia zja\-wisk - jest z kolei konsekwencj\'b9 tego, \'bfe wiedza obser\-watora o uk\'b3adzie nie jest pe\'b3na; wskutek tego nieod\-wracalno\'9c\'e6 nie jest czym\'9c ca\'b3kowicie \'93obiektywnym". B\'b3
ochincew formu\'b3uje zagadnienie nieco inaczej ni\'bf Aleksandr\'f3w. \'93W rzeczywisto\'9cci stan cz\'b9stki \'absam przez si\'ea\'bb nie jest charakteryzowany w mechanice kwanto\-wej; jest on scharakteryzowany przez przynale\'bfno\'9c\'e6 cz\'b9
stki do takiego lub innego zespo\'b3u statystycznego (czystego lub mieszanego). Przynale\'bfno\'9c\'e6 ta ma cha\-rakter ca\'b3kowicie obiektywny i nie zale\'bfy od wiedzy obserwatora" }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 D. I. B\'b3ocbincew, }{\i\fs19\cf1 Kritika}{\i\f32\fs19\cf1  fitosofskich wozzrienij tak nazy\-
wajemoj \'93kopiengagienskoj szko\'b3y" w fizikie; }{\f32\fs19\cf1 artyku\'b3 w zbiorze: }{\i\fs19\cf1 Filosofskije woprosy sowriemiennoj fiziki, }{\fs19\cf1 cyt. wyd., }{\i\fs19\cf1 s. }{\fs19\cf1 383.}}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bf
e takie sformu\'b3owania prowa\-dz\'b9 nas daleko - chyba nawet zbyt daleko - poza ontologi\'ea materialistyczn\'b9. Rzecz w tym, \'bfe np. w klasycz\-nej termodynamice sprawa przedstawia si\'ea inaczej. Okre\'9claj\'b9c temperatur\'ea uk\'b3
adu obserwator mo\'bfe go traktowa\'e6 jako jedn\'b9 pr\'f3bk\'ea z zespo\'b3u kanonicznego i w zwi\'b9zku z tym uwa\'bfa\'e6, \'bfe mog\'b9 mu by\'e6 w\'b3a\'9cciwe r\'f3\'bfne energie. Jednak\'bfe w rzeczywisto\'9cci wed\'b3ug fizyki klasycznej w okre
\'9clonej chwili uk\'b3adowi w\'b3a\'9cciwa jest energia o jednej okre\'9clonej wielko\'9cci; inne wielko\'9cci energii \'93nie realizuj\'b9 si\'ea". Obserwator pope\'b3ni\'b3by b\'b3\'b9d, gdyby twierdzi\'b3, \'bfe w danej chwili istniej\'b9 r\'f3\'bf
ne energie, \'bfe s\'b9 one rzeczywi\'9ccie w\'b3a\'9cciwe uk\'b3adowi. Twier\-dzenia o zespole kanonicznym dotycz\'b9 nie tylko samego uk\'b3adu,   lecz   r\'f3wnie\'bf   niepe\'b3nej   wiedzy   obserwatora o tym  uk\'b3adzie.  Gdy B\'b3ochincew  d\'b9
\'bfy do  tego,  aby w teorii kwant\'f3w uk\'b3ad nale\'bf\'b9cy do zespo\'b3u nazywano \'93ca\'b3kowicie obiektywnym", to u\'bfywa on s\'b3owa \'93obiek\-tywny" w innym sensie ni\'bf ma ono w fizyce klasycz\-
nej.  Albowiem  w  fizyce  klasycznej   stwierdzenie  tej przynale\'bfno\'9cci nie jest wypowiedzi\'b9  o  samym tylko uk\'b3adzie, lecz r\'f3wnie\'bf o stopniu wiedzy, jak\'b9 posiada o nim obserwator. Gdy m\'f3wimy jednak\'bfe o teorii kwan\-t\'f3
w, musimy wspomnie\'e6 }{\i\fs24\cf1 o }{\f32\fs24\cf1 pewnym wyj\'b9tku. Je\'9cli ze\-sp\'f3\'b3 jest opisany tylko }{\i\fs24\cf1 przez }{\f32\fs24\cf1 funkcj\'ea falow\'b9 w prze\-strzeni konfiguracyjnej (a nie - jak zazwyczaj - przez macierz staty
styczn\'b9), to mamy tu pewn\'b9 szczeg\'f3ln\'b9 sytuacj\'ea (jest to tak zwany \'93przypadek czysty"). Opis mo\'bfna wtedy nazwa\'e6 w pewnym sensie obiektywnym, jako \'bfe bezpo\'9crednio nie mamy tu do czynienia z nie-pe\'b3no\'9cci\'b9
 naszej wiedzy. Poniewa\'bf jednak ka\'bfdy pomiar wprowadzi potem (ze wzgl\'eadu na zwi\'b9zane z nim pro\-cesy nieodwracalne)  element  niepe\'b3no\'9cci naszej  wie\-dzy, przeto w gruncie rzeczy sytuacja, z kt\'f3r\'b9 mamy do czynienia w \'93
przypadku czystym", nie r\'f3\'bfni si\'ea za\-sadniczo od sytuacji, jaka powstaje w om\'f3wionym po\-przedn}{\fs24\cf1 io przypadku og\'f3lnym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Przytoczone, wy\'bfej sformu\'b3owania wskazuj\'b9 przede wszystkim, jakie trudno\'9cci powstaj\'b9, gdy nowe idee }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim zamiast s\'b3owa "idee" mamy \'93stan rzeczy". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1\super  }{\f32\fs24\cf1 usi\'b3
uje si\'ea wt\'b3oczy\'e6 w stary system poj\'ea\'e6 wywodz\'b9cy si\'ea z dawnej filozofii albo - by pos\'b3u\'bfy\'e6 si\'ea metafo\-r\'b9 - gdy si\'ea pragnie nala\'e6 m\'b3ode wino do starych bute\-lek. Pr\'f3by takie s\'b9 zawsze bardzo nu\'bf\'b9
ce i przykre; za\-miast cieszy\'e6 si\'ea m\'b3odym winem stale musimy si\'ea k\'b3o\-pota\'e6 p\'eakaniem starych butelek. Nie mo\'bfemy chyba przypuszcza\'e6, \'bfe my\'9cliciele, kt\'f3rzy przed stu laty stwo\-
rzyli materializm dialektyczny, byli w stanie przewi\-dzie\'e6 rozw\'f3j teorii kwant\'f3w. Ich poj\'eacia materii i rze\-czywisto\'9cci prawdopodobnie nie b\'ead\'b9 mog\'b3y by\'e6 do\-stosowane do wynik\'f3w uzyskanych dzi\'eaki wyspecjali\-
zowanej technice badawczej naszej epoki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nale\'bfy tu chyba dorzuci\'e6 kilka og\'f3lnych uwag na te\-mat stosunku uczonego do jakiej\'9c okre\'9clonej wiary }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W zdaniu tym i w zdaniu nast\'eapnym s\'b3owo \'93wiara" w nie\-mieckiej wersji ksi\'b9\'bfki zast\'b9piono s\'b3owem \'93\'9cwiatopogl\'b9d" }{\i\fs19\cf1 
(Weltanschauung). (Przyp. red. wyd. polskiego). .}}}{\f32\fs24\cf1  re\-ligijnej lub politycznej. Nie ma tu dla nas znaczenia za\-sadnicza r\'f3\'bfnica mi\'eadzy wiar\'b9 religijn\'b9 i polityczn\'b9, po\-legaj\'b9ca na tym, \'bf
e ta ostatnia dotyczy bezpo\'9credniej rzeczywisto\'9cci materialnej otaczaj\'b9cego nas \'9cwiata, pierwsza natomiast - innej rzeczywisto\'9cci, nie nale\'bf\'b9\-cej do \'9cwiata materialnego. Chodzi nam bowiem o sam problem wiary; o nim pragniemy m\'f3
wi\'e6. To, co dotych\-czas powiedzieli\'9cmy, mo\'bfe sk\'b3ania\'e6 do wysuni\'eacia po\-stulatu domagaj\'b9cego si\'ea, aby uczony nie wi\'b9za\'b3 si\'ea ni\-gdy z \'bfadn\'b9 poszczeg\'f3ln\'b9 doktryn\'b9, aby metoda jego my\'9clenia nigdy nie by
\'b3a oparta wy\'b3\'b9cznie na zasadach pewnej okre\'9clonej filozofii. Powinien on by\'e6 zawsze przygotowany na to, \'bfe wskutek nowych do\'9cwiadcze\'f1 mog\'b9 ulec zmianie podstawy jego wiedzy. Postulat ten jednak z dw\'f3ch wzgl\'ead\'f3w oznacza
\'b3by zbytnie uprosz\-czenie naszej sytuacji \'bfyciowej. Po pierwsze, struktura my\'9clenia kszta\'b3tuje si\'ea ju\'bf w naszej m\'b3odo\'9cci pod wp\'b3y\-wem idei}{\fs24\cf1\sub s}{\fs24\cf1  z kt\'f3rymi zapoznajemy s}{\f32\fs24\cf1 i\'ea
 w tym czasie, lub wskutek zetkni\'eacia si\'ea z lud\'9fmi o silnej indywidualno\-\'9cci, np. lud\'9fmi, u kt\'f3rych si\'ea uczymy. Ten ukszta\'b3towa\-ny w m\'b3odo\'9cci spos\'f3b my\'9clenia odgrywa decyduj\'b9c\'b9 ro\-l\'ea w ca\'b3ej naszej p\'f3
\'9fniejszej pracy i mo\'bfe spowodowa\'e6, \'bfe trudno nam b\'eadzie dostosowa\'e6 si\'ea do zupe\'b3nie nowych idei i system\'f3w my\'9clowych. Po drugie, nale\'bfymy dookre\'9clonej spo\'b3eczno\'9cci. Spo\'b3eczno\'9c\'e6 t\'ea zespalaj\'b9 wsp\'f3l
\-ne idee, wsp\'f3lna skala warto\'9cci etycznych lub wsp\'f3lny j\'eazyk, kt\'f3rym m\'f3wi si\'ea o najog\'f3lniejszych problemach \'bfycia. Te wsp\'f3lne idee mo\'bfe wspiera\'e6 autorytet Ko\'9ccio\-\'b3a, partii lub pa\'f1stwa, a nawet je\'9c
li tak nie jest, to mo\'bfe si\'ea okaza\'e6, \'bfe trudno jest odrzuci\'e6 og\'f3lnie przyj\'eate idee nie popadaj\'b9c w konflikt ze spo\'b3ecze\'f1stwem. Wyniki rozwa\'bfa\'f1 naukowych mog\'b9 jednak by\'e6 sprzeczne z nie\-kt\'f3rymi spo\'9cr\'f3
d tych idei. Na pewno by\'b3oby rzecz\'b9 nie\-rozs\'b9dn\'b9  domaga\'e6 si\'ea,  aby uczony nie  by\'b3  lojalnym cz\'b3onkiem swej spo\'b3eczno\'9cci i zosta\'b3 pozbawiony szcz\'ea\-\'9ccia, jakie mo\'bfe da\'e6 przynale\'bfno\'9c\'e6 do okre\'9c
lonego ko\-lektywu. Jednak\'bfe r\'f3wnie nierozs\'b9dny by\'b3by postulat domagaj\'b9cy si\'ea, aby idee powszechnie przyj\'eate w ko\-lektywie lub spo\'b3ecze\'f1stwie, kt\'f3re z naukowego punktu widzenia s\'b9 zawsze w jakiej\'9c
 mierze uproszczone, zmie\-nia\'b3y si\'ea niezw\'b3ocznie w miar\'ea post\'eapu wiedzy, aby by\-\'b3y one tak samo zmienne, jak z konieczno\'9cci musz\'b9 by\'e6 zmienne teorie naukowe. W\'b3a\'9c
nie dlatego w naszych czasach powracamy do starego problemu \'93dwu prawd", kt\'f3ry nieustannie wy\'b3ania\'b3 si\'ea w historii religii chrze\'9c\-cija\'f1skiej w ko\'f1cu \'9credniowiecza. Istnieje koncepcja, kt\'f3rej s\'b3uszno\'9c\'e6 jest bardzo w
\'b9tpliwa, a wedle kt\'f3rej pozytywna religia - w jakiejkolwiek postaci - jest nieodzownie potrzebna masom ludowym, podczas gdy uczony poszukuje w\'b3asnej prawdy poza religi\'b9 i mo\'bfe j\'b9 znale\'9f\'e6 tylko tam. M\'f3wi si\'ea, \'bfe \'93
nauka jest ezote\-ryczna", \'bfe \'93jest przeznaczona tylko dla niewielu lu\-dzi".  W  naszych  czasach  funkcj\'ea  religii  pozytywnej spe\'b3niaj\'b9  w  niekt\'f3rych  krajach  doktryny  polityczne i dzia\'b3alno\'9c\'e6 spo\'b3
eczna, ale problem w istocie pozostaje ten sam. Uczony zawsze powinien d\'b9\'bfy\'e6 przede wszyst\-kim do tego, aby by\'e6 uczciwym intelektualnie, podczas gdy spo\'b3ecze\'f1stwo cz\'easto domaga si\'ea od niego, aby ze wzgl\'eadu na zmienno\'9c\'e6
 nauki wstrzyma\'b3 si\'ea przynajmniej na par\'ea dziesi\'eacioleci z publicznym og\'b3oszeniem swych pogl\'b9d\'f3w, je\'9cli r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea one od powszechnie przyj\'eatych. Je\'9c
li sama tolerancja tu nie wystarcza, to nie ma prawdopodobnie prostego rozwi\'b9zania powy\'bf\-szego problemu. Pocieszy\'e6 nas jednak mo\'bfe w pewnej mierze \'9cwiadomo\'9c\'e6, \'bfe jest to z pewno\'9cci\'b9
 bardzo stary problem, od najdawniejszych czas\'f3w zwi\'b9zany z \'bfyciem ludzko\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Powr\'f3\'e6my obecnie do kontrpropozycji przeciwstawia\-nych kopenhaskiej interpretacji teorii kwant\'f3w i roz\-patrzmy drug\'b9 ich grup\'ea. Pr\'f3by uzyskania innej inter\-pretacji filozoficznej s\'b9 tu zwi\'b9zane z d\'b9\'bf
eniem do zmo\-dyfikowania teorii kwant\'f3w. Najbardziej przemy\'9clan\'b9 pr\'f3b\'ea tego rodzaju podj\'b9\'b3 Janossy, kt\'f3ry przyznaje, \'bfe \'9ccis\'b3o\'9c\'e6 mechaniki kwantowej zmusza nas do odej\'9ccia od poj\'eacia rzeczywisto\'9c
ci, jakie znamy z fizyki klasycz\-nej. Dlatego te\'bf usi\'b3uje on tak zmieni\'e6 teori\'ea kwant\'f3w, aby wiele jej wynik\'f3w mo\'bfna by\'b3o nadal uwa\'bfa\'e6 za s\'b3uszne i aby jednocze\'9cnie jej struktura sta\'b3a si\'ea po\-
dobna do struktury fizyki klasycznej. Przedmiotem je\-go ataku jest tak zwana \'93redukcja paczki falowej", tzn. to, \'bfe funkcja falowa opisuj\'b9ca uk\'b3ad zmienia si\'ea w spos\'f3b nieci\'b9g\'b3y w momencie, gdy obserwator u\'9cwia\-
damia sobie wynik pomiaru. Janossy uwa\'bfa, \'bfe redukcja ta nie wynika z r\'f3wnania Schr\'f6dingera, i s\'b9dzi, i\'bf mo\-\'bfna z tego wnioskowa\'e6, \'bfe interpretacja \'93ortodoksyjna" nie jest konsekwentna. Jak wiadomo, \'93
redukcja paczki falowej" pojawia si\'ea zawsze w interpretacji kopenha\-skiej, ilekro\'e6 nast\'eapuje przej\'9ccie od tego, co mo\'bfliwe, do tego, co rzeczywiste; poniewa\'bf do\'9cwiadczenie doprowa\-dzi\'b3o do okre\'9c
lonego rezultatu i pewne zdarzenie rzeczy\-wi\'9ccie zasz\'b3o, funkcja prawdopodobie\'f1stwa, obejmuj\'b9ca szeroki zakres mo\'bfliwo\'9cci, ulega redukcji}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\i\fs19\cf1  }{\f32\fs19\cf1 Pocz\'b9wszy od s\'b3owa \'93poniewa\'bf" zdanie to w wersji nie}{\f32\fs17\cf1 
mieckiej brzmi inaczej: \'93...znaczy to, \'bfe spo\'9cr\'f3d mo\'bfliwo\'9cci zo\-sta\'b3a wybrana ta, kt\'f3ra si\'ea urzeczywistnia; zgodnie ze zwyk\'b3ym opisem wyboru dokonuje obserwator". }{\i\fs17\cf1 (Przyp. red. wyd. pol\-skiego).}}}{\i\fs24\cf1 
.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zak\'b3adasi\'ea tu, \'bfe znikaj\'b9 cz\'b3ony interferencyjne po\-wsta\'b3e wskutek nieuchwytnych oddzia\'b3ywa\'f1 wzajem\-nych przyrz\'b9du pomiarowego z uk\'b3adem i z reszt\'b9 \'9cwia\-ta (w j\'eazyku formalizmu: z mieszaniny stan
\'f3w w\'b3asnych pozostaje okre\'9clony stan w\'b3asny, kt\'f3ry jest wynikiem pomiaru). Janossy pr\'f3buje zmodyfikowa\'e6 mechanik\'ea kwantow\'b9 w ten spos\'f3b, \'bfe wprowadza tzw. cz\'b3ony t\'b3u\-mienia tak, \'bfe cz\'b3
ony interferencyjne same znikaj\'b9 po pewnym sko\'f1czonym okresie czasu. Nawet gdyby odpo\-wiada\'b3o to rzeczywisto\'9cci - a dotychczasowe do\'9cwiad\-czenia nie daj\'b9 nam \'bfadnych podstaw do uznania, \'bfe jest tak naprawd\'ea - to mieliby\'9c
my jeszcze do czynienia z ca\'b3ym szeregiem niezmiernie niepokoj\'b9cych konse\-kwencji takiej interpretacji, co zreszt\'b9 podkre\'9cla sam Janossy (by\'b3yby fale rozprzestrzeniaj\'b9ce si\'ea z pr\'eadko\-\'9cci\'b9 wi\'eaksz\'b9 od pr\'eadko\'9cci 
\'9cwiat\'b3a, dla poruszaj\'b9cego si\'ea obserwatora zmieni\'b3oby si\'ea nast\'eapstwo czasowe przy\-czyny i skutku, a tym samym mieliby\'9cmy pewne wy\-r\'f3\'bfnione uk\'b3ady odniesienia itd.). Dlatego te\'bf nie b\'eadzie\-my chyba sk\'b3
onni zrezygnowa\'e6 }{\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 prostoty teorii kwan\-t\'f3w na rzecz tego rodzaju koncepcji dop\'f3ty, dop\'f3ki do\'9cwiadczenia nie zmusz\'b9 nas dc uznania ich za s\'b3u\-szne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W\'9cr\'f3d pozosta\'b3ych oponent\'f3w i krytyk\'f3w interpre\-tacji kopenhaskiej, kt\'f3r\'b9 nazywa si\'ea niekiedy interpre\-tacj\'b9 \'93ortodoksyjn\'b9", szczeg\'f3lne stanowisko zajmuje Schrodinger. Pragnie on mianowicie przypisa
\'e6 realne istnienie nie cz\'b9stkom}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  lecz falom, i nie jest sk\'b3onny in\-terpretowa\'e6 je wy\'b3\'b9cznie jako fale prawdopodobie\'f1stwa. W publikacji pt. }{\i\fs24\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 
Are ihere Quantum Jumps? }{\i\f32\fs24\cf1 (Czy istniej\'b9 przeskoki kwantowe?) }{\f32\fs24\cf1 usi\'b3uje on wykaza\'e6, \'bfe przeskoki kwantowe w og\'f3le nie istniej\'b9. Jednak\'bfe w pracy Schr\'f6
dingera mamy do czynienia przede wszystkim z pewnym nieporozumieniem, z niew\'b3a\'9cci\-wym pojmowaniem sensu zwyk\'b3ej interpretacji. Nie do\-strzega on faktu, \'bfe falami prawdopodobie\'f1stwa s\'b9 - wedle tej interpretacji - wy\'b3\'b9
cznie fale w przestrzeni konfiguracyjnej (a wi\'eac to, co w j\'eazyku matematycznym mo\'bfna nazwa\'e6 \'93macierzami transformacyjnymi"), nie za\'9c tr\'f3jwymiarowe fale materii lub promieniowania. Te ostatnie s\'b9 w r\'f3wnie wielkiej, czy te\'bf w r
\'f3wnie ma\'b3ej mierze obiektywnie realne, jak cz\'b9stki. Nie s\'b9 one bez\-po\'9crednio zwi\'b9zane z falami prawdopodobie\'f1stwa, w\'b3a\-\'9cciwa im jest natomiast ci\'b9g\'b3a g\'easto\'9c\'e6 energii i p\'ead\'f3w, tak jak w\'b3a\'9c
ciwa jest ona polu maxwellowskiemu. Dla\-tego Schrodinger s\'b3usznie podkre\'9cla, \'bfe w zwi\'b9zku z tym mikroprocesy mo\'bfna tu traktowa\'e6 jako bardziej ci\'b9g\'b3e ni\'bf czyni si\'ea to zazwyczaj. Jest jednak }{\i\f32\fs24\cf1 rzecz\'b9 }{
\f32\fs24\cf1 jasn\'b9, \'bfe Schrodinger nie jest w stanie w ten spos\'f3b pozbawi\'e6 \'9cwiata elementu nieci\'b9g\'b3o\'9cci, kt\'f3ry przejawia si\'ea wsz\'ea\-dzie w fizyce atomowej, a szczeg\'f3lnie pogl\'b9dowo daje o sobie zna\'e6
 np. na ekranie scyntylacyjnym. W zwyk\'b3ej interpretacji mechaniki kwantowej element ten wyst\'ea\-puje przy przej\'9cciu od tego, co mo\'bfliwe, do tego, co rze\-czywiste. Sam Schrodinger nie wysuwa \'bfadnych kontr\-propozycji, w kt\'f3rych zosta\'b3
oby wyja\'9cnione, w jaki spo\-s\'f3b, inny ni\'bf stosowany w zwyk\'b3ej interpretacji, za\-mierza on wprowadzi\'e6 \'f3w element nieci\'b9g\'b3o\'9cci, wsz\'eadzie daj\'b9cy si\'ea stwierdzi\'e6 za pomoc\'b9 obserwacji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wreszcie uwagi krytyczne zawarte w r\'f3\'bfnych publi\-kacjach Einsteina, Lauego i innych autor\'f3w koncentru\-j\'b9 si\'ea wok\'f3\'b3 problemu: czy interpretacja kopenhaska umo\'bfliwia jednoznaczny, obiektywny opis fakt\'f3w fi\-
zycznych? Najbardziej istotne argumenty tych uczonych mo\'bfna sformu\'b3owa\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: Wydaje si\'ea, \'bfe schemat matematyczny teorii kwant\'f3w jest doskonale adekwatnym opisem}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote 
\pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim: \'93...ca\'b3kowicie w\'b3a\'9cciwym opisem". }{\i\fs19\cf1 
(Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 statystyki zjawisk mikro-\'9cwiata. Niemniej jednak, je\'9cli nawet twierdzenia tej teo\-rii dotycz\'b9ce prawdopodobie\'f1stwa mikrozjawisk s\'b9 ca\'b3\-kowicie s\'b3
uszne, to interpretacja kopenhaska nie umo\-\'bfliwia opisania tego, co rzeczywi\'9ccie zachodzi niezale\'bf\-nie od obserwacji lub w interwale czasowym pomi\'eadzy pomiarami. A co\'9c zachodzi\'e6 musi, co do tego nie ma w\'b9\-tpliwo\'9cci. Jest rzecz
\'b9 nie wykluczon\'b9, \'bfe to \'93co\'9c" nie mo\'bfe by\'e6 opisane za pomoc\'b9 takich poj\'ea\'e6, j'ak elektron, fala, kwant \'9cwietlny, ale fizyka nie spe\'b3ni swego zada\-nia dop\'f3ty, dop\'f3ki ten opis nie zostanie podany. Nie mo\'bfna uzna
\'e6, \'bfe fizyka kwantowa dotyczy jedynie ak\-t\'f3w obserwacji. Uczony musi w fizyce zak\'b3ada\'e6, \'bfe bada \'9cwiat, kt\'f3rego sam nie stworzy\'b3 i kt\'f3ry by istnia\'b3 i w istocie by\'b3by taki sam, gdyby jego, fizyka, nic by\'b3
o. Dlatego interpretacja kopenhaska nie umo\'bfliwia }{\i\fs24\cf1 rzeczy\-wistego }{\f32\fs24\cf1 zrozumienia zjawisk mikro\'9cwiata.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'a3atwo jest zauwa\'bfy\'e6, \'bfe w tych wywodach krytycz\-nych postuluje si\'ea powr\'f3t do ontologii materialistycznej. C\'f3\'bf mo\'bfna na to odpowiedzie\'e6 z punktu widzenia interpretacji kopenhaskiej?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna odpowiedzie\'e6, \'bfe fizyka nale\'bfy do nauk przy\-rodniczych, a wi\'eac celem w niej jest opisanie i zrozu\-mienie przyrody. Spos\'f3b pojmowania czegokolwiek - bez wzgl\'eadu na to, czy jest on naukowy, czy nie - za\-
wsze zale\'bfy od naszego j\'eazyka, od sposobu przekazywa\-nia my\'9cli. Ka\'bfdy opis zjawisk oraz do\'9cwiadcze\'f1 i ich wynik\'f3w polega na pos\'b3ugiwaniu si\'ea j\'eazykiem, kt\'f3ry jest jedynym \'9crodkiem porozumienia si\'ea. S\'b3owa tego j
\'ea\-zyka wyra\'bfaj\'b9 poj\'eacia potoczne, kt\'f3re w j\'eazyku nauko\-wym, w j\'eazyku fizyki, mo\'bfna u\'9cci\'9cli\'e6, uzyskuj\'b9c w ten spos\'f3b poj\'eacia fizyki klasycznej. Poj\'eacia te s\'b9 jedynym \'9c
rodkiem przekazywania jednoznacznych informacji}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 o zjawiskach, o przeprowadzonych do\'9cwiadczeniach oraz ich wynikach. Dlatego, gdy do fizyka atomowego zwra\-camy si\'ea z pro\'9cb\'b9, aby poda\'b3 nam opis tego co rzeczy\-wi\'9c
cie zachodzi podczas eksperyment\'f3w, kt\'f3rych on do\-konuje, to s\'b3owa \'93opis", \'93rzeczywisto\'9c\'e6", \'93zachodzi" mog\'b9 si\'ea odnosi\'e6 wy\'b3\'b9cznie do poj\'ea\'e6 j\'eazyka potocznego albo fizyki klasycznej. Gdyby fizyk zrezygnowa
\'b3 z tej bazy j\'eazykowej, straci\'b3by mo\'bfliwo\'9c\'e6 jednoznacznego wypowiadania si\'ea i nie m\'f3g\'b3by si\'ea przyczynia\'e6 do roz\-woju swej dyscypliny naukowej. Tote\'bf ka\'bfda wypo\-wied\'9f na temat tego, co rzeczywi\'9ccie zasz\'b3
o lub zacho\-dzi, formu\'b3owana jest w j\'eazyku, kt\'f3rego s\'b3owa wyra\'bfa\-j\'b9 poj\'eacia fizyki klasycznej. Wypowiedzi te maj\'b9 taki charakter, \'bfe - ze wzgl\'eadu na prawa termodynamiki i relacj\'ea nieokre\'9clono\'9cci - s\'b9 niedok\'b3
adne, je\'9cli chodzi o szczeg\'f3\'b3y rozpatrywanych zjawisk atomowych. Postu\-lat, kt\'f3ry g\'b3osi, \'bfe nale\'bfy opisywa\'e6 to, co zachodzi w to\-ku proces\'f3w kwantowomechanicznych mi\'eadzy dwiema kolejnymi obserwacjami, stanowi }{\i\fs24\cf1 
contradictio in adiec-to, }{\f32\fs24\cf1 poniewa\'bf s\'b3owo \'93opisywa\'e6" oznacza pos\'b3ugiwanie si\'ea poj\'eaciami klasycznymi, a poj\'ea\'e6 tych nie mo\'bfna odnosi\'e6 do przedzia\'b3u czasowego mi\'eadzy dwiema obserwacjami; mo\'bfna si\'ea
 nimi pos\'b3ugiwa\'e6 wy\'b3\'b9cznie w momentach ob\-serwacji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nale\'bfy tu podkre\'9cli\'e6, \'bfe kopenhaska interpretacja teorii kwant\'f3w bynajmniej nie ma charakteru pozyty\-wistycznego. Podczas gdy punktem wyj\'9ccia pozytywi\-zmu jest teza, wedle kt\'f3rej wra\'bfenia zmys\'b3owe obser\-
watora s\'b9 elementami rzeczywisto\'9cci, wedle interpre\-tacji kopenhaskiej - rzeczy i procesy, kt\'f3re mo\'bfna opi\-sa\'e6, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea poj\'eaciami klasycznymi, a wi\'eac to, co rzeczywiste }{\i\fs24\cf1 (the actual), }{\fs24\cf1 s}{
\f32\fs24\cf1 tanowi podstaw\'ea wszelkiej interpretacji fizycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednocze\'9cnie przyznaje si\'ea tu, \'bfe nie mo\'bfna zmieni\'e6 statystycznego charakteru praw fizyki mikro\'9cwiata, wszelka bowiem wiedza o tym, co rzeczywiste, jest - ze wzgl\'eadu na prawa mechaniki kwantowej - ze swej istoty wiedz
\'b9 niekompletn\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ontologia materialistyczna opiera\'b3a si\'ea na z\'b3udnym mniemaniu, \'bfe spos\'f3b istnienia, \'bfe bezpo\'9credni\'b9 rzeczy\-wisto\'9c\'e6 otaczaj\'b9cego nas \'9cwiata mo\'bfna ekstrapolowa\'e6 w dziedzin\'ea \'9c
wiata atomowego. Ekstrapolacja ta jest jednak niemo\'bfliwa.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna tu dorzuci\'e6 par\'ea uwag na temat formalnej struktury wszystkich dotychczas wysuni\'eatych kontr\-propozycji, przeciwstawnych kopenhaskiej interpretacji teorii kwant\'f3w. Wszystkie one zmuszaj\'b9 do po\'9cwi\'eace\-
nia na ich rzecz istotnych w\'b3asno\'9cci symetrii, z kt\'f3rymi mamy do czynienia w teorii kwant\'f3w (na przyk\'b3ad sy\-metrii fal i cz\'b9steczek lub po\'b3o\'bfenia i pr\'eadko\'9cci). Mamy wi\'eac w pe\'b3ni prawo przypuszcza\'e6, \'bfe musi si\'ea
 przyj\'b9\'e6 interpretacj\'ea kopenhask\'b9, je\'9cli te w\'b3asno\'9cci symetrii - podobnie jak niezmienniczo\'9c\'e6 wzgl\'eadem przekszta\'b3cenia Lorentza w teorii wzgl\'eadno\'9cci - uznaje si\'ea za rzeczy\-wiste cechy, w\'b3asno\'9c
ci przyrody; wszystkie dotychcza\-sowe do\'9cwiadczenia potwierdzaj\'b9 ten pogl\'b9d.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 \page }{{\*\bkmkstart _Hlt13452145}{\*\bkmkstart _Toc13452058}
{\*\bkmkstart _Toc13452129}{\*\bkmkstart _Toc13452282}{\*\bkmkend _Hlt13452145}IX. TEORIA KWANT\'d3W A BUDOWA MATERII{\*\bkmkend _Toc13452058}{\*\bkmkend _Toc13452129}{\*\bkmkend _Toc13452282}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 W historii my\'9cli ludzkiej poj\'eacie materii wielokrot\-nie ulega\'b3o zmianom. R\'f3\'bfne systemy filozoficzne poda\-wa\'b3y r\'f3\'bf
ne interpretacje. Wszystkie znaczenia s\'b3owa \'93materia" po dzie\'f1 dzisiejszy zachowa\'b3y si\'ea w pewne}{\fs24\cf1 j mierze w nauce.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 We wczesnym okresie rozwoju nowo\'bfytnych nauk pocz\'b9wszy od Talesa a\'bf do atomist\'f3w, w toku poszukiwa\'f1 jakiej\'9c scalaj\'b9cej zasady w niesko\'f1czonej zmienno\'9cci }{\i\fs24\cf1 rzeczy, }{\f32\fs24\cf1 ukszta\'b3towa\'b3
o si\'ea pojecie materii kosmosu, sub\-stancji \'9cwiata, ulegaj\'b9cej przemianom, w wyniku kt\'f3\-rych powstaj\'b9 wszystkie poszczeg\'f3lne rzeczy, prze\-kszta\'b3caj\'b9ce si\'ea z kolei w t\'ea materi\'ea. Materi\'ea ow\'b9 nie\-kiedy uto\'bf
samiano z jaka\'9c szczeg\'f3ln\'b9 substancj\'b9, tak\'b9 jak woda, powietrze lub ogie\'f1, niekiedy za\'9c nie przypi\-sywano jej \'bfadnych innych w\'b3asno\'9cci ni\'bf w\'b3asno\'9c\'e6 \'93by\-cia tworzywem wszystkich }{\i\fs24\cf1 rzeczy.}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 P\'f3\'9fniej, w filozofii Arystotelesa, poj\'eacie materii od\-grywa donios\'b3\'b9 rol\'ea ze wzgl\'eadu na zwi\'b9zek, kt\'f3ry - wed\'b3ug Stagiryty - zachodzi mi\'eadzy form\'b9 a materi\'b9. Wszystko, co dostrzegamy w \'9cwieci
e zjawisk, jest mate\-ri\'b9 uformowan\'b9. Materia nie istnieje samodzielnie; ma\-teria to jedynie mo\'bfliwo\'9c\'e6, }{\i\fs24\cf1 potentia, }{\f32\fs24\cf1 istnieje ona tylko dzi\'eaki formie. W toku proces\'f3w zachodz\'b9cych w przyro\-dzie ta }{
\fs24\cf1 {\*\shppict{\pict{\*\picprop\shplid1025{\sp{\sn shapeType}{\sv 75}}{\sp{\sn fFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn fillColor}{\sv 268435473}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\sp{\sn fLayoutInCell}{\sv 1}}{\sp{\sn fLayoutInCell}{\sv 1}}}\picscalex100\picscaley100\piccropl0\piccropr0\piccropt0\piccropb0
\picw1125\pich381\picwgoal638\pichgoal216\pngblip\bliptag403807495{\*\blipuid 18119d077b23719f3eb10829b3d0aee7}89504e470d0a1a0a0000000d4948445200000043000000170802000000dfb765c50000000467414d410000b1889598f4a600000009704859730000173e000017
95016333199300000a9249444154789c8d58e972db46121ecc0cee1b3c41eaa0acc35ab99cb2ec8d933cc2e67db3b5fb0029274e626d2a9528b624cae6218a17
08800008e2dc1fbd41c9aeecd6ce0f16c969ccf4f9f5d760dca58bfe584551300cc3300c428810f2f07b59964551946599e779511420cc711c42886198b22ccb
b26418a6280a42489665f0789ee72000ab2c4bb8084e631806635cfd535d571405c6b8280a78bcba02c44012feac761142143d582ccbe679ee38ce6c36abd7eb
bd5eaf2ccb0f1f3e3c7af4a8288a2449922409c370b3d988a2a8ebfa66b3e1791e2114c7711cc765594a92c4b22cc771607c9665dbed16632ccb32c638cff334
4d19866159961052144510040cc3a4690ab7c38345511445a1284a9224799e833c42284dd32ccbe058b007639c65599665799e330f63329d4e57abd54dffe6fd
fbf718e317cf5f9c9d9d499204eef73cefeeeecef77d41106ab59aa6699665c1a1e05a38340cc3a228789e87eb398ecbb20c7c94a629040d7e66598610324d73
b3d92449c2300cc7713ccf837e0cc3c4710c6161599665d92a68dbed36cb32081d041f63fc514c30c6ebf5da719c288aa2287af5ddab4dbcf9fcaf9fe779ae69
1a28eaaf7d41100441605916630cca0982004188e318630c178ba2288a22b87cb3d9803d3ccf83d7b32c03c9ca0ba034a5143ea32862188610022e40088177c0
ad90e4f05d10040a8f554b96654ae9cececee1a3c3f9623e180c7ef9e517dff79f9f3fef743abaaecbb2aca99a655986612449e2795ef1c7aadc2f8a22cff390
d0905a699a4651546909aa638c29a584902008a2288220400e83f16559829645516c369bed760b026118628c210e602458fb9125baaeabaa5a1485699aed761b
21d4eff72f2f2f8f0e8f1cc791655992245dd729a56118465104964389c3aa2ecef31cb20e76a18ec3304c9204f2a42a5f501dc2052e4892a4280aa825908130
6e361b40117016c33049926cb75ba8bd8f2c1104c1308c300c7ddf5755f5f8e8b8dbe96eb75b5dd7a1341b8d866559499280ef755d5f2e974992608c45518492
0d8220cb32599621132a1c03cf4100054100a5e338e6791efe07b3abbc87a37cdf4fd35410048ee320989452499228a5455140c1fc4976c571cc71dc76bb1d8d
472ccb3e3e797c767606a1bcbbbbdb6c363b3b3baaaadedfdf2749621806cff3c3e1d05939a661eeefeff33cbf5aad3ccf6359d6300c4992822098cd668ee3a4
696adb36284708310c43d33442c87abdd6753d0c43c00941106459e6388e528a31bebfbfefdff6e3386e355bbd5e4f51144801283cdff75dd7051f49924401d7
01952f2e2e789e773df7eaea0a0a9465595996354d1b8fc7fedac718d7ebf5bbbbbb200840dd7757efa6d3e9d1d151bbdda6948e46a3f962aec88a2ccb65598e
46a35f7ffbf5e79f7f0e82e0c99327fb7bfbd3d91463dcb13ba6691242c6e3f1575f7d95a6e9fdfdbde779b22c5b96d5683454554508b9ae7b7d7d0d61a9d7eb
ad560bcc88e378b55a0d87c3e96cda6ab6006fa82008799e6fb7db244966f3d9b7df7e1bc7f1975f7ef9e8e091e338d3e9747f7fdff3bc781bcfe7f3bbbbbb7a
bd1ec7f170346459561004bb6d0f87c3376fded4acdaf9f9b96118e3bb71caa5ebf57a3018fcf8d38ffd7e1f632c4992e338e3f158d3b4c3c3c366b3298ae23f
fef98fdbdbdb172f5e044170d3bfb9bcbcacd56a5fffed6b5dd7e3385eafd72ccb524ab7db2d380ec0da34cdefbffffea7373fdddcdcac83f5cbcf5f1a86d168
3428746ea8c8288a5896354df3f8e8786f6f0f63ecbaaee338bbbbbb76dbc61877bb5dcbb20015e2382e8a42d7f556ab452985fa994c26d3e994e7794110344d
6bb7dbbaaeefeeecdab67d7d73fdfaf56b8c314b594a29b40e405b087b18868410c0b120084cd3c418abaa4a293de81da8aacab26c1004dffcfd9bd96c460839
3939c9b2ac5eaf9765198621ad9a3fb47342c8eeee6eafd75355358aa20f830fb22c77bb5d9ee76b56cd300c2853cff3cab27cfaf469ad563b7d7c0ad83f180c
fab7fdb22c3b76475555cff3d234b52c6b6f6f4f55d5e432e1384ed775cbb2344d83e69da6e972b9b46d5b1225006b86616459761c27cf73d775932469369b3b
3b3b18e3f97c1ec7f1743ad575fdf8e8184c25845896659a26051ba04ee238dedddd3d7f766e18c672b91c8d4751144177334d53555559961142c0591886f13c
cf300c84d0783c1e0e87f3c57c3299d8b66d9a669ee700779aaa11420683c17038641846d775dbb60541705d17800b62de6834a0db8aa24808819ccfb28ce7f9
56b3651806c61830f7f9f97355553b9d0e2164b15810421a8d06cff31f6157b7db3d7c74d8ebf5082137373793c984e7f99dee8e244910f7ed768b100244afd7
eb4110743a9d344d8330b8b8b80882c0300cdbb6cbb2f43c2f0c434551baddaea669fd7e7fb158c0e3d03700c77bbd5ead56531445519476bb0d8c218aa2d56a
d56eb72dcb4ab3143a7ad54911429aa6c1092ccb6659369fcf3f4561d334114283c1c0f3bc57dfbd1a0e87c7c7c78661f8becf71dc6834725d9710f261f021cf
73d33001fb29a5699a2e168ba2284e4f4f8f0e8f1445592e97799ee7793e1c0eafaeae2efe75319bcd144509c370b55ab12cab284ac7ee300cd36c36b32c4b92
c4b2ac388ec7e3b1effbef3fbc7f72f604d2fef7b7bf0f86838edd1145310882f9620e790160cdb26c922441107c6449cdaa0561f0c38f3f4c2693c562c1f37c
abd5d2751d58f0703404204ad354d334dbb61b8d469224082151109bcd26c77107bd836eb7cb30cc76bb350ce36e72f7dbe56fc03b7bbd5ebd5ea7942e974b49
924cd3340ce37e7aeffbfe643299dc4f80778cc6a3a22866b359b3d1acd56a8490cbcbcbb22c5fbe7cb9bfb79fe7f962b188e3f8ddd53b8450abd97af6ec9924
490cc3508c7135369c9c9c5c5f5f8fc7e32449daedf6c1c1c1674f3fdbdddd2d8ac2f77d4994805f99a679faf8f4f4f494e338d77511428661f47a3d8450bbdd
66591674ea743a4992cce773cbb2bef8e28be3a3638010dff7818f799e371c0e5545bde9df2c160be8899bcdc675dd300c354d3b39391104e1f5ebd78ee3a88a
bab7b7e7fbfed5f5d5edededbb77efe68bf941efc0b2ac56ab559625b376d7c002a0f983ae40ce2ab657d1deaa87022f120461b55a455114c7b1288a8aa20093
8759054ce2380ee80cd480a2288220445114044110048ee3401fe338eef1c9e346a3b15aad66b3599224e7e7e7e0dfcd6643292dcb52144518692693c9f5cdf5
643221849cfde5acd7eb0982f011762184a0a440fb8ae481555015b00b4c2ecf73501448170c18699a3e645cc041804d524af33c8fe39810c2711c14f7f9f9b9
effb8410dbb629a5a22842524101000183c904ea5ed775d77505411045b12ccbaa7751f4c7d05bb16ef460c8acb487060a430548c24f849024499530680c0b6c
03aa0b628490300cf33c07d21145d16c3e835e0cc801538a20089224c5710c51e5791ef865055f866134ea0d1804eaf5baa669ffb1a4f27415904f56358e57a6
56a33c380ff2ad927c78cec38054d3254cb98bc562341abd7dfbd6308c5aad0693429ee750c100bee09d8a2343540541b06d5b51942ccb20a58ba260f224ff53
edff9ff5f0e540051b9fac6a0ba0050c06cbe1b5036c55de847202b3e1a54495fc945286616068ab020009559625ad8ef8df1aff372d3ff9fc5399875b604f59963060003054af5160e48217117f9a2090d29452e06cc04b8001fe1b7b7448b3fb464a290000000049454e44ae426082}}{\nonshppict
{\pict\picscalex101\picscaley97\piccropl0\piccropr0\piccropt0\piccropb0\picw1125\pich381\picwgoal638\pichgoal216\wmetafile8\bliptag403807495\blipupi151{\*\blipuid 18119d077b23719f3eb10829b3d0aee7}
0100090000036e09000000004c09000000000400000003010800050000000b0200000000050000000c021700430004000000070104004c090000430f2000cc00
0000170043000000000017004300000000002800000043000000170000000100180000000000541200003e170000951700000000000000000000fefbfefefbfe
fefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfefbfefe
fbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefefbfefffcfffffcfffffcfffffcfffefbfefefbfefdfafdfcf9fcfffcfffdfafdfaf7fafffcfffdfa
fdfbf8fbfbf8fbfcf9fcfefbfef8f5f8f8f5f8fbf8fbf8f5f8f5f2f5f4f1f4f4f1f4f5f2f5f9f6f9f9f6f9ece9ecf0edf0f7f4f7fbf8fbfcf9fcf4f1f4ece9ec
eae7eafbfefefdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfd
fafdfcf9fcfdfafdfdfafdfefbfefdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfdfafdfefbfefdfafdfdfafdfffcfffefbfefcf9fcfcf9fcfdfafdfbf8
fbfdfafdfbf8fbfbf8fbfdfafdfefbfefefbfefefbfef9f6f9f7f4f7fbf8fbfaf7faf8f5f8f5f2f5f4f1f4f4f1f4f5f2f5f9f6f9faf7faf0edf0f0edf0f0edf0
f1eef1f1eef1efeceff0edf0efeceffafdfdf3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f0edf0f0edf0f0edf0f0
edf0f0edf0f0edf0f0edf0f0edf0f1eef1f2eff2f4f1f4f5f2f5f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f3f0f3f4f1f4f3f0f3f5f2f5faf7faf9f6
f9f0edf0eeebeef5f2f5e5e2e5b5b2b5878587c8c5c8d8d5d8ebe8ebf1eef1e7e4e7e4e1e4eeebeefefbfefbf8fbf8f5f8f5f2f5f4f1f4f4f1f4f7f4f7f8f5f8
fcf9fcf9f6f9eae7eadbd8dbcecbcecac7cae0dde0f4f1f4fbf8fbf0f3f3f3f0f3f2eff2f3f0f3f3f0f3f0edf0f0edf0f0edf0efecefeeebeeefeceff1eef1f2
eff2f2eff2f0edf0efecefece9eceeebeeeeebeef2eff2f1eef1f3f0f3efecefedeaedece9ecedeaedf0edf0f6f3f6f4f1f4f0edf0f0edf0f1eef1f2eff2ece9
ecf1eef1f0edf0f6f3f6f9f6f9eeebeeece9ecefecefe2dfe2c9c6c9a3a1a3efecefedeaedeeebeefcf9fcf8f5f8efeceff3f0f3fdfafdf5f2f5f2eff2edeaed
f1eef1efeceff1eef1f3f0f3f7f4f7faf7fae2dfe2c2bfc2a9a7a9aaa8aad4d1d4efeceffdfafdf3f6f4f3f0f3f4f1f4f4f1f4f4f1f4ece9ecedeaededeaeded
eaedeeebeeeeebeeedeaedece9ecedeaedf0edf0f0edf0f1eef1f1eef1f1eef1f0edf0efeceff7f4f7efecefe3e0e3e0dde0e5e2e5edeaedf7f4f7f2eff2eeeb
eeece9ece9e6e9ebe8ebece9ecf0edf0efecefece9ecf0edf0edeaedefeceff0edf0e7e4e7d3d0d3b9b6b9eae7eadcd9dcdfdcdff8f5f8fcf9fcf2eff2ebe8eb
eeebeef3f0f3edeaedefecefeae7eaebe8ebece9ecedeaedefeceff1eef1d2cfd2adabad959395949294c0bdc0e1dee1efeceff4f7f2f3f0f3f5f2f5f5f2f5f3
f0f3ece9eceae7eaeae7eaece9ece9e6e9e9e6e9ebe8ebebe8ebf0edf0f2eff2edeaedeeebeeeeebeeefecefedeaedf2eff2faf7fae9e6e9dfdcdfd7d4d7e0dd
e0ece9ecf1eef1f1eef1e9e6e9e8e5e8edeaede8e5e8eeebeee8e5e8eae7eae5e2e5e3e0e3efeceff7f4f7edeaede1dee1d5d2d5c3c0c3bdbabda7a5a7adabad
d4d1d4e9e6e9d8d5d8c2bfc2bcb9bcedeaededeaededeaede4e1e4e8e5e8e7e4e7f0edf0eeebeee2dfe2c9c6c9a5a3a58c8a8c8f8d8fb9b6b9d9d6d9e1dee1ee
f1f1f5f2f5f4f1f4ece9ece4e1e4e2dfe2bebbbe959395807e808a888aaba9abd9d6d9f9f6f9f7f4f7e9e6e9b4b1b4868486888688969496bebbbef7f4f7fdfa
fdedeaede7e4e7c5c2c5a2a0a2a2a0a2d5d2d5f6f3f6f1eef1e2dfe2dddaddbdbabd9492948a888aafadafd4d1d4cac7caaba9abb3b0b3d7d4d7f1eef1b7b4b7
918f91bbb8bb9896988482848f8d8f959395918f91817f81767476c7c4c7f2eff2d4d1d47c7a7c6a686ab7b4b7e7e4e7d9d6d9979597817f815b595b46454667
6567cac7cae1dee1e0dde0d2d5f6f3f0f3f2eff2ece9ece4e1e4bcb9bcb0aeb09f9d9f868486727072727072a7a5a7dcd9dcd7d4d7d7d4d7aaa8aa8886888a88
8a858385939193cfcccfe5e2e5eeebeee7e4e7b5b2b5828082888688bdbabdf1eef1f2eff2dfdcdfc3c0c3a9a7a99290927876786a686a838183979597a4a2a4
c1bec1dedbdeefecefc6c3c6aeacaed4d1d4c9c6c9b0aeb09391939391939a989a989698828082b9b6b9ccc9ccb2b0b2757375747274aaa8aac9c6c9bcb9bc96
9496a2a0a2a19fa1a19fa1b8b5b8e8e5e8ebe8ebe2dfe2babdf1f3f0f3f2eff2ece9ece4e1e4a9a7a9bbb8bbd4d1d4c5c2c58987896b696b908e90cdcacdddda
dde3e0e3c7c4c7b7b4b7bab7ba9b999b8b898bb6b3b6d0cdd0f4f1f4e7e4e7acaaac6c6a6c6a686a9c9a9cd6d3d6e6e3e6d3d0d3b3b0b3acaaacbcb9bcb4b1b4
8381836361636f6d6fa09ea0d4d1d4eae7eae4e1e4b6b3b6b7b4b7e2dfe2f0edf0d2cfd2989698908e90b6b3b6c3c0c3a3a1a3cecbcec7c4c7afadaf9e9c9ea8
a6a8c2bfc2cbc8cbbfbcbfaaa8aac7c4c7dcd9dce2dfe2e6e3e6e7e4e7e1dee1dbd8db9a9cd6f3f0f3f2eff2ece9ece4e1e4989698bbb8bbf2eff2fbf8fbc2bf
c28886888f8d8fbdbabdebe8ebeeebeee4e1e4edeaedf4f1f4bebbbe8e8c8ea5a3a5cdcacdf3f0f3e3e0e3b1afb1807e80747274848284b2b0b2dad7dad7d4d7
b6b3b6afadafd9d6d9eae7eabab7ba797779727072aba9abe5e2e5f3f0f3d8d5d89c9a9c989698ccc9ccf4f1f4d8d5d8868486817f81d1ced1f4f1f4d5d2d5ed
eaedc6c3c6afadafc6c3c6e0dde0e5e2e5dad7dad0cdd0c7c4c7e2dfe2f5f2f5f1eef1e2dfe2dedbdee3e0e3e7e4e78284b2f3f0f3f2eff2ece9ece4e1e47d7b
7d989698d2cfd2f8f5f8e5e2e5a19fa18e8c8ea19fa1e1dee1dddaddd9d6d9f4f1f4fdfafdc1bec1858385918f91d9d6d9e8e5e8d8d5d8bdbabdb3b0b39e9c9e
807e80999799dbd8dbe6e3e6c1bec1a3a1a3bebbbedcd9dcc8c5c88d8b8d817f81aba9abdedbdeece9ecdcd9dc939193787678b9b6b9e8e5e8ccc9cc6e6c6e74
7274d3d0d3fefbfee6e3e6ebe8ebb4b1b49d9b9dc0bdc0e3e0e3e8e5e8d6d3d6cdcacdc7c4c7d4d1d4eeebeef1eef1dddadde0dde0f8f5f8fffcff7e8099f3f0
f3f3f0f3ece9ece3e0e38583857b797ba19fa1e8e5e8f5f2f5bdbabd989698a3a1a3e0dde0ccc9ccc1bec1e9e6e9fdfafdc7c4c7908e909e9c9ee8e5e8d8d5d8
bfbcbfb5b2b5d0cdd0cac7ca999799918f91cac7cae9e6e9cdcacda2a0a2b0aeb0d9d6d9e6e3e6aaa8aa807e809c9a9cc5c2c5e4e1e4e1dee19b999b716f71cb
c8cbe4e1e4b7b4b76664666f6d6fcac7cafbf8fbdedbdeeeebeeb8b5b8969496a9a7a9d3d0d3e6e3e6dcd9dcd4d1d4959395a4a2a4bbb8bbccc9cccecbced1ce
d1e3e0e3f7f4f7979991f4f1f4f2eff2ece9ece4e1e4a4a2a4787678848284c8c5c8e6e3e6c7c4c7b7b4b7c5c2c5e2dfe2c5c2c5aeacaed9d6d9fefbfecfcccf
9f9d9fbbb8bbe7e4e7c5c2c59795979b999bcfcccfe8e5e8bbb8bb929092b0aeb0dcd9dcd1ced1a7a5a79e9c9ebbb8bbd4d1d4b0aeb07a787a8d8b8db3b0b3d6
d3d6e1dee19a989a767476dedbdedfdcdfadabad6b696b797779c9c6c9f0edf0e0dde0f1eef1c8c5c89c9a9c939193b7b4b7e4e1e4f1eef1e0dde0acaaac9694
968c8a8c8c8a8c888688a3a1a3cecbcee6e3e6b8bb92f6f3f6f3f0f3ece9ece6e3e6aeacae7371736b696ba3a1a3c5c2c5b3b0b3b8b5b8d7d4d7d9d6d9acaaac
918f91bebbbeece9ecc2bfc2a19fa1c3c0c3e9e6e9b6b3b6807e80787678bdbabdeeebeed4d1d4a9a7a9b6b3b6d4d1d4c3c0c38f8d8f6d6b6d6f6d6f77757786
84867d7b7d8b898baeacaed2cfd2dbd8db939193727072e8e5e8d4d1d49f9d9f767476898789d3d0d3f4f1f4ece9ece5e2e5c6c3c68f8d8f767476969496d7d4
d7ece9ece6e3e6f7f4f7bcb9bc8987896664665958598f8d8fcfcccff1eef1d1d4a9eeebeeefecefefeceff0edf0c4c1c4cbc8cbaaa8aa797779757375a8a6a8
cfcccfdad7dae8e5e8b4b1b4a6a4a6d8d5d8ece9eccac7cabebbbee1dee1fcf9fc9d9b9d868486aaa8aadad7dae5e2e5c4c1c4afadafbbb8bbe1dee1f0edf0d3
d0d3a8a6a87977796d6b6d989698b7b4b7a09ea0a2a0a2bcb9bccdcacdd0cdd0b5b2b5eeebeee0dde0c2bfc2b3b0b3bebbbed0cdd0e5e2e5f2eff2f7f4f7c1be
c18b898b7d7b7da2a0a2d2cfd2f5f2f5f8f5f8f3f0f3edeaeddcd9dcbfbcbfa8a6a8bfbcbfdcd9dcedeaedc1c4aff0edf0f0edf0f0edf0f0edf0f5f2f5e2dfe2
bab7ba9e9c9ea3a1a3cac7cae6e3e6e8e5e8e9e6e9cfcccfd6d3d6f2eff2fcf9fce4e1e4dcd9dcece9ecfaf7fac3c0c3b1afb1c2bfc2e1dee1ece9ece0dde0d1
ced1d6d3d6f1eef1fbf8fbefecefd5d2d5c3c0c3bebbbed7d4d7dddaddd1ced1d4d1d4e4e1e4f2eff2f5f2f5e4e1e4f3f0f3e5e2e5dad7dad8d5d8e0dde0ebe8
ebf1eef1f3f0f3f7f4f7d1ced1afadafa7a5a7bebbbededbdeeae7eaeeebeef1eef1f5f2f5f1eef1e3e0e3d3d0d3d4d1d4eae7eaf4f1f4dde0d1f0edf0f0edf0
f0edf0f0edf0fdfafddcd9dcc1bec1c0bdc0cdcacdc6c3c6bcb9bcb5b2b5d6d3d6dfdcdfece9ecefecefece9ece6e3e6e2dfe2e2dfe2f3f0f3e0dde0dad7dadc
d9dce5e2e5eae7eaf1eef1e5e2e5e1dee1ece9ecf1eef1efecefebe8ebe9e6e9eae7eaedeaedeae7eae8e5e8ebe8ebf3f0f3faf7faf9f6f9f1eef1f0edf0edea
edebe8ebefeceff7f4f7faf7faf4f1f4efeceff5f2f5e9e6e9dbd8dbd6d3d6dedbdee4e1e4e6e3e6e6e3e6eae7eafaf7fafefbfefcf9fcf1eef1e7e4e7f3f0f3
f7f4f7000000f0edf0f0edf0f0edf0f0edf0f5f2f5ccc9ccbdbabdcecbcececbcea19fa17f7d7f7a787ac7c4c7ebe8ebf6f3f6dad7dacac7cad9d6d9e3e0e3d9
d6d9e4e1e4e8e5e8e8e5e8e5e2e5e1dee1e5e2e5ebe8ebe9e6e9e9e6e9e6e3e6e5e2e5e7e4e7eae7eae6e3e6e5e2e5e3e0e3e3e0e3e8e5e8edeaedeeebeeeeeb
eeedeaedf1eef1e9e6e9e6e3e6e6e3e6edeaedf4f1f4f3f0f3edeaede9e6e9eeebeef3f0f3f6f3f6f4f1f4efecefeae7eae9e6e9eae7eae7e4e7f0edf0f7f4f7
f8f5f8f2eff2ebe8ebf1eef1f2eff2000000f0edf0f0edf0f0edf0f0edf0e6e3e6bfbcbfafadafb6b3b6a19fa1838183848284a3a1a3d5d2d5fdfafdfdfafdd0
cdd0bbb8bbd5d2d5eeebeee8e5e8e9e6e9e7e4e7e5e2e5e9e6e9e9e6e9efecefe3e0e3ebe8ebf2eff2f1eef1f2eff2f5f2f5f7f4f7f2eff2e5e2e5e5e2e5eeeb
eef5f2f5faf7faf8f5f8f4f1f4f2eff2f6f3f6efecefe5e2e5e1dee1e2dfe2e9e6e9efeceff0edf0ebe8ebeae7eaf0edf0f7f4f7f5f2f5ece9eceae7eaf2eff2
f6f3f6ebe8ebedeaedeeebeeebe8ebe8e5e8eeebeef6f3f6f8f5f8000000f0edf0f0edf0f0edf0f0edf0dbd8dbbbb8bb9391937b797b716f71817f81b1afb1e6
e3e6e3e0e3faf7faeeebeec5c2c5adabadc3c0c3dedbdee9e6e9f8f5f8edeaedebe8ebf3f0f3f6f3f6f2eff2e7e4e7e2dfe2e5e2e5eae7eaf3f0f3fcf9fcfdfa
fdf8f5f8efecefeae7eaeeebeef5f2f5f8f5f8f6f3f6f2eff2eeebeef3f0f3fbf8fbf0edf0e6e3e6e3e0e3ebe8ebf5f2f5f8f5f8faf7faf0edf0f0edf0efecef
ece9ecece9ecf1eef1f8f5f8fdfafdfbf8fbf7f4f7eeebeee9e6e9e9e6e9f3f0f3fbf8fbfffcff000000f0edf0f0edf0f0edf0f0edf0d9d6d9c8c5c8a5a3a585
8385878587bab7bae4e1e4eeebeeece9ecf2eff2e3e0e3c9c6c9bbb8bbc3c0c3d6d3d6e4e1e4f6f3f6f2eff2f1eef1f3f0f3f3f0f3efecefebe8ebe0dde0dedb
dee5e2e5eae7eaeae7eaf0edf0ece9ecf1eef1eeebeee9e6e9e7e4e7eae7eaefecefece9ece8e5e8e8e5e8f9f6f9f0edf0eae7eaebe8ebf1eef1f8f5f8faf7fa
f6f3f6f7f4f7efecefece9ecece9ecf1eef1f6f3f6f7f4f7f8f5f8f8f5f8f1eef1edeaedebe8ebedeaedf0edf0f1eef1f3f0f3000000f0edf0f0edf0f0edf0f0
edf0f3f0f3f0edf0dedbdec8c5c8dcd9dcfcf9fcfbf8fbdcd9dcfefbfefcf9fcf6f3f6efecefe4e1e4dbd8dbe4e1e4f3f0f3eae7eaf1eef1f1eef1e9e6e9e1de
e1e0dde0eae7eaefeceff5f2f5f8f5f8f7f4f7f0edf0e9e6e9ebe8ebf6f3f6f8f5f8f5f2f5f0edf0f1eef1f6f3f6f9f6f9f7f4f7ebe8ebece9ece7e4e7e7e4e7
ece9ecf2eff2f5f2f5f0edf0f0edf0fcf9fcf6f3f6f3f0f3f4f1f4f9f6f9f9f6f9f4f1f4f0edf0efecefebe8ebeae7eaebe8ebedeaede9e6e9e5e2e5e2dfe200
0000f0edf0f0edf0f0edf0f0edf0eeebeeefeceff0edf0f0edf0f3f0f3f4f1f4f5f2f5f5f2f5f8f5f8f7f4f7f5f2f5f4f1f4f1eef1efecefefecefedeaedf3f0
f3f3f0f3f4f1f4f3f0f3f2eff2f3f0f3f1eef1f4f1f4f0edf0f3f0f3f4f1f4f1eef1f1eef1f2eff2f3f0f3f4f1f4f3f0f3f3f0f3f3f0f3f2eff2f0edf0f1eef1
f3f0f3f3f0f3f3f0f3f2eff2f3f0f3f4f1f4f4f1f4f2eff2f4f1f4f2eff2efecefefecefefeceff0edf0efecefefecefeeebeeedeaedeeebeeeeebeeefecefefecefefeceff0edf0f0edf00000000400000007010100030000000000}}}{\f32\fs24\cf1 , jak nazwa\'b3 j\'b9 Arystoteles, dzi\'ea
ki formie aktualizuje si\'ea, przekszta\'b3ca si\'ea w rzeczywisto\'9c\'e6. Mat\'earia Arystotelesa nie jest \'bfadn\'b9 okre\'9clon\'b9 substancj\'b9, ta\-k\'b9 jak woda lub powietrze, ani te\'bf nie jest po prostu przestrzeni\'b9; jest czym\'9c
 w rodzaju nieokre\'9clonego sub-stratu, tworzywa, kt\'f3remu w\'b3a\'9cciwa jest mo\'bfliwo\'9c\'e6 przekszta\'b3cenia si\'ea dzi\'eaki formie w to, co rzeczywiste. Wed\'b3ug Arystotelesa typowych przyk\'b3ad\'f3w zale\'bfno\'9cci mi\'eadzy materi\'b9
 a form\'b9 dostarczaj\'b9 procesy biologiczne, w toku kt\'f3rych materia przekszta\'b3ca si\'ea w organizmy \'bfywe, je\'9cli za\'9c chodzi o dzia\'b3alno\'9c\'e6 ludzk\'b9 - tworzenie dzie\'b3 sztuki. Pos\'b9g istnieje }{\i\fs24\cf1 in potentia }{
\f32\fs24\cf1 w bryle marmuru, zanim wykuje go rze\'9fbiarz. Znacznie p\'f3\'9fniej, poczyna\-j\'b9c od Kartezjusza, materi\'ea zacz\'eato traktowa\'e6 przede wszystkim jako co\'9c przeciwstawnego duszy. Materia i dusza albo, jak m\'f3wi\'b3 Kartezjusz, }
{\i\fs24\cf1 res extensa }{\fs24\cf1 i }{\i\fs24\cf1 res cogitans }{\f32\fs24\cf1 stanowi\'b3y dwa komplementarne aspekty \'9cwiata. Poniewa\'bf nowe zasady metodologiczne nauk przyrodni\-czych, szczeg\'f3lnie mechaniki, uniemo\'bfliwia\'b3y doszuki\-
wanie si\'ea \'9fr\'f3d\'b3a zjawisk materialnych w dzia\'b3aniu si\'b3 duchowych, przeto materi\'ea mo\'bfna by\'b3o podczas bada\'f1 traktowa\'e6 jedynie jako samoistn\'b9 rzeczywisto\'9c\'e6, nieza\-le\'bfn\'b9 od my\'9cli lub jakichkolwiek si\'b3
 nadprzyrodzonych. W tym okresie materia jest \'93materi\'b9 uformowan\'b9", a proces formowania si\'ea jej t\'b3umaczy si\'ea przyczynowym \'b3a\'f1cuchem wzajemnych oddzia\'b3ywa\'f1 mechanicznych; straci\'b3a ona zwi\'b9zek z \'93dusz\'b9 ro\'9clinn
\'b9", jaki mia\'b3a w fi\-lozofii Arystotelesa, wskutek czego dualistyczna kon\-cepcja Stagiryty dotycz\'b9ca materii i formy przesta\'b3a tu odgrywa\'e6 jak\'b9kolwiek rol\'ea. Z powy\'bfszej koncepcji najwi\'eacej tre\'9cci zaczerpn\'b9\'b3 wsp\'f3\'b3
czesny termin \'93mate\-ria".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W naukach przyrodniczych dziewi\'eatnastego stulecia pewn\'b9 rol\'ea odegra\'b3 innego rodzaju dualizm, dualizm materii i si\'b3y. Materia jest tym, na co dzia\'b3aj\'b9 si\'b3y, a za\-razem mo\'bfe wywo\'b3ywa\'e6
 ich powstanie. Materia wywo\-\'b3uje np. si\'b3\'ea ci\'ea\'bfko\'9cci, kt\'f3ra z kolei dzia\'b3a na materi\'ea.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Materia i si\'b3a s\'b9 dwoma wyra\'9fnie r\'f3\'bfni\'b9cymi si\'ea aspek\-tami \'9cwiata fizycznego. Poniewa\'bf si\'b3y mog\'b9 by\'e6 si\'b3ami kszta\'b3tuj\'b9cymi, ta dualistyczna koncepcja zbli\'bfa si\'ea d
o arystotelesowskiej koncepcji materii i formy. Jednak\'bfe ostatnio, w toku rozwoju fizyki wsp\'f3\'b3czesnej r\'f3\'bfnica mi\'eadzy materi\'b9 i si\'b3\'b9 ca\'b3kowicie znika, jako \'bfe ka\'bfde\-mu polu si\'b3 w\'b3a\'9cciwa jest okre\'9c
lona energia, a tym sa\-mym jest ono cz\'ea\'9cci\'b9 materii. Ka\'bfdemu polu si\'b3 odpo\-wiada okre\'9clony rodzaju cz\'b9stek elementarnych. Cz\'b9st\-ki i pola si\'b3 to nic innego, jak tylko dwie formy prze\-jawiania si\'ea tej samej rzeczywisto\'9c
ci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy w naukach przyrodniczych zg\'b3\'eabia si\'ea problem materii, to musi si\'ea przede wszystkim bada\'e6 jej formy. Bezpo\'9crednim przedmiotem bada\'f1 powinna by\'e6 nie\-sko\'f1czona r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 i zmienno\'9c\'e6
 tych form, przy czym nale\'bfy d\'b9\'bfy\'e6 do wykrycia pewnych praw przyro\-dy, pewnych scalaj\'b9cych zasad, kt\'f3re mog\'b3yby spe\'b3nia\'e6 rol\'ea drogowskaz\'f3w w tej bezkresnej dziedzinie. Dlatego w naukach \'9ccis\'b3ych, a szczeg\'f3
lnie w fizyce, od dawna interesowano si\'ea jak naj\'bfywiej analiz\'b9 struktury mate\-rii i si\'b3 warunkuj\'b9cych t\'ea struktur\'ea.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Od czas\'f3w Galileusza podstawow\'b9 metod\'b9 nauk przy\-rodniczych jest metoda do\'9cwiadczalna. Umo\'bfliwi\'b3a ona przej\'9ccie od potocznego do\'9cwiadczenia do pewnego swoi\-stego rodzaju do\'9cwiadcze\'f1 i wyr\'f3\'bfnienie okre
\'9clonych, charakterystycznych zjawisk zachodz\'b9cych w przyro\-dzie, dzi\'eaki czemu prawa rz\'b9dz\'b9ce tymi zjawiskami mo\-\'bfna by\'b3o bada\'e6 bardziej bezpo\'9crednio ni\'bf na podstawie potocznego do\'9cwiadczenia. Pragn\'b9c bada\'e6 budow
\'ea ma\-terii, musiano wi\'eac przeprowadza\'e6 eksperymenty. Mu\-siano poddawa\'e6 materi\'ea wp\'b3ywowi niezwyk\'b3ych warun\-k\'f3w, celem zbadania przemian, jakim ona w tych wa\-runkach ulega; czyniono to w nadziei, \'bfe uda si\'ea w ten spos\'f3
b pozna\'e6 pewne podstawowe jej cechy, kt\'f3re za\-chowuje ona mimo obserwowanych przemian.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 We wczesnym okresie rozwoju nowo\'bfytnych nauk przyrodniczych by\'b3o to jednym z g\'b3\'f3wnych zada\'f1 che\-mii. Badania tego typu, o kt\'f3rym m\'f3wili\'9cmy wy\'bfej, do\-prowadzi\'b3y do\'9c\'e6 szybko do powstania poj\'ea
cia pierwiast\-ka chemicznego. Pierwiastkiem nazywano substancj\'ea, kt\'f3ra nie mog\'b3a by\'e6 ju\'bf roz\'b3o\'bfona w \'bfaden spos\'f3b znany \'f3wczesnym chemikom - nie rozk\'b3ada\'b3a si\'ea
 podczas wrzenia, ogrzewania, rozpuszczania, mieszania z innymi substancjami itd. Wprowadzenie tego poj\'eacia by\'b3o nie\-zwykle donios\'b3ym, cho\'e6 dopiero pierwszym spo\'9cr\'f3d kro\-k\'f3w, kt\'f3re wiod\'b9 ku zrozumieniu budowy materii. Nie\-
zmiern\'b9 ilo\'9c\'e6 rozmaitych substancji istniej\'b9cych w przy\-rodzie sprowadzono do stosunkowo niewielkiej liczby substancji prostszych, pierwiastk\'f3w, dzi\'eaki czemu zo\-sta\'b3y w pewien spos\'f3b uporz\'b9dkowane dane dotycz\'b9ce r\'f3\'bf
norakich zjawisk chemicznych. S\'b3owem \'93atom" ozna\-czano najmniejsz\'b9 cz\'b9stk\'ea materii - najmniejsz\'b9 cz\'b9st\-k\'ea pierwiastka chemicznego, w zwi\'b9zku z czym naj\-mniejsz\'b9 cz\'b9stk\'ea zwi\'b9zku chemicznego mo\'bfna by\'b3o po\-gl
\'b9dowo przedstawi\'e6 jako grup\'ea r\'f3\'bfnych atom\'f3w. Naj\-mniejsz\'b9 cz\'b9stk\'b9 pierwiastka chemicznego, np. \'bfelaza, jest atom \'bfelaza. Najmniejsza cz\'b9stka wody, tzw. cz\'b9\-steczka wody, jak si\'ea okaza\'b3o, sk\'b3ada si\'ea
 z jednego ato\-mu tlenu i dwu atom\'f3w wodoru.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nast\'eapnym i niemal r\'f3wnie wa\'bfnym osi\'b9gni\'eaciem by\-\'b3o odkrycie prawa zachowania masy w procesach che\-micznych. Gdy spala si\'ea np. pierwiastek w\'eagiel, to po\-wstaje dwutlenek w\'eagla, kt\'f3rego masa r\'f3wna jest ma
\-sie w\'eagla i tlenu zmierzonej przed reakcj\'b9. By\'b3o to od\-krycie, kt\'f3re poj\'eaciu materii nada\'b3o sens ilo\'9cciowy: nie\-zale\'bfnie od chemicznych w\'b3asno\'9cci materii, jej ilo\'9c\'e6 mo\-\'bfna okre\'9cli\'e6 mierz\'b9c jej mas\'ea.}
{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W nast\'eapnym okresie, przede wszystkim w wie\-ku XIX, odkryto szereg nowych pierwiastk\'f3w chemicz\-nych (obecnie liczba ich przekracza 100; odkrycie ich przekonuje nas, \'bfe poj\'eacie pierwiastka chemicznego jeszcze nie doprowadzi
\'b3o nas do tego punktu, kt\'f3ry bio\-r\'b9c za punkt wyj\'9ccia, mogliby\'9cmy zrozumie\'e6, na czym polega jedno\'9c\'e6 materii). Trudno by\'b3o uwierzy\'e6, \'bfe ist\-nieje wiele rodzaj\'f3w materii, jako\'9cciowo r\'f3\'bfnych, nie zwi\'b9zanych 
\'bfadn\'b9 wi\'eazi\'b9 wewn\'eatrzn\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ju\'bf na pocz\'b9tku XIX stulecia mo\'bfna by\'b3o wskaza\'e6 pewien fakt \'9cwiadcz\'b9cy o istnieniu zwi\'b9zku wzajemne\-go mi\'eadzy r\'f3\'bfnymi pierwiastkami; stwierdzono miano\-wicie, \'bfe ci\'ea\'bfary atomowe wielu pierwiastk
\'f3w s\'b9 w przybli\'bfeniu r\'f3wne ca\'b3kowitej wielokrotno\'9cci pewnej najmniejszej jednostki, kt\'f3ra mniej wi\'eacej odpowiada ci\'ea\'bfarowi atomowemu wodoru. Podobie\'f1stwo w\'b3asno\-\'9cci chemicznych pewnych pierwiastk\'f3w r\'f3wnie\'bf
 nasu\-wa\'b3o wniosek, \'bfe istnieje \'f3w zwi\'b9zek wzajemny. Jed\-nak\'bfe dopiero dzi\'eaki odkryciu}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim zamiast s\'b3owa \'93odkrycie" \emdash  mamy s\'b3owo \'93zastosowanie" }{\i\fs19\cf1 (Anwendung). (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{
\f32\fs24\cf1   si\'b3 o wiele bardziej po\-t\'ea\'bfnych ni\'bf te, kt\'f3re dzia\'b3aj\'b9 podczas reakcji chemicz\-nych, mo\'bfna by\'b3o rzeczywi\'9ccie ustali\'e6 zwi\'b9zek mi\'eadzy r\'f3\'bfnymi pierwiastkami, a tym samym rzeczywi\'9ccie zbli\-
\'bfy\'e6 si\'ea do zrozumienia, na czym polega jedno\'9c\'e6 materii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Fizycy zacz\'eali bada\'e6 te si\'b3y po odkryciu promienio\-tw\'f3rczo\'9cci, kt\'f3rego dokona\'b3 Becquerel w roku 1896. Curie, Rutherford i inni uczeni dowiedli, \'bfe podczas proces\'f3w promieniotw\'f3rczych nast\'ea
puje przemiana pierwiastk\'f3w. Cz\'b9stki a emitowane przez pierwiastki radioaktywne s\'b9 \'93od\'b3amkami" atom\'f3w i maj\'b9 energi\'ea w przybli\'bfeniu milion razy wi\'eaksz\'b9 od energii atom\'f3w i cz\'b9steczek bior\'b9cych udzia\'b3
 w reakcjach chemicznych. Dlatego cz\'b9stki }{\i\fs24\cf1 u }{\f32\fs24\cf1 sta\'b3y si\'ea nowym narz\'eadziem, kt\'f3re umo\'bfliwi\'b3o badanie budowy atom\'f3w. W wyniku do\-\'9cwiadcze\'f1 nad rozpraszaniem cz\'b9stek a Rutherford stworzy\'b3
 w r. 1911 planetarny model atomu. Najwa\'bfniejsz\'b9 cech\'b9 tego znanego modelu by\'b3 podzia\'b3 atomu na dwie r\'f3\'bfne cz\'ea\'9cci: j\'b9dro i otaczaj\'b9c\'b9 je pow\'b3ok\'ea elektronow\'b9. J\'b9dro znajduje si\'ea w centrum, ma zniko\-m\'b9
 obj\'eato\'9c\'e6 w por\'f3wnaniu z obj\'eato\'9cci\'b9 atomu (promie\'f1 jego jest ok. stu tysi\'eacy razy mniejszy od promienia atomu). Jednocze\'9cnie jednak jest w nim skupiona nie\-mal ca\'b3a masa atomu. Dodatni \'b3adunek elektryczny j\'b9-dra}{
\fs24\cf1\sub (}{\f32\fs24\cf1  kt\'f3ry jest r\'f3wny ca\'b3kowitej wielokrotno\'9cci tzw. \'b3a\-dunku elementarnego, decyduje o ilo\'9cci elektron\'f3w ota\-czaj\'b9cych j\'b9dro (atom jako ca\'b3o\'9c\'e6 musi by\'e6 elektrycznie oboj\'ea
tny) oraz o kszta\'b3cie ich orbit.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ta r\'f3\'bfnica mi\'eadzy j\'b9drem a pow\'b3ok\'b9 elektronow\'b9 od razu wyja\'9cnia, dlaczego w chemii atomy pierwiastk\'f3w s\'b9 ostatecznymi jednostkami materii i dlaczego do wy\-wo\'b3ania przemiany jednego pierwiastka w inny nie\-
zb\'eadna jest bardzo wielka energia. Wi\'b9zania chemicz\-ne mi\'eadzy s\'b9siednimi atomami powstaj\'b9 wskutek wza\-jemnego oddzia\'b3ywania ich pow\'b3ok elektronowych, a energie wi\'b9za\'f1 s\'b9 stosunkowo ma\'b3e. Elektron przy\-\'9c
pieszony w rurze pr\'f3\'bfniowej za pomoc\'b9 potencja\'b3u kilku wolt\'f3w ma energi\'ea dostateczn\'b9, aby pobudzi\'e6 pow\'b3oki elektronowe do emisji promieniowania lub ro\-zerwa\'e6 wi\'b9zanie chemiczne. \'a3adunek j\'b9dra decyduje o w\'b3asno
\'9cciach chemicznych atomu, jakkolwiek w\'b3asno\-\'9cci te wynikaj\'b9 z budowy pow\'b3oki elektronowej. Je\'9cli si\'ea pragnie zmieni\'e6 w\'b3asno\'9cci chemiczne atomu, nale\'bfy zmieni\'e6 \'b3adunek jego j\'b9dra, a to wymaga energii mniej wi\'ea
cej milion razy wi\'eakszej ni\'bf ta, z kt\'f3r\'b9 mamy do czynienia w reakcjach ch}{\fs24\cf1 emicznych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ten model planetarny, traktowany jako uk\'b3ad, w kt\'f3\-rym spe\'b3nione s\'b9 prawa mechaniki Newtona, nie m\'f3g\'b3 jednak\'bfe wyt\'b3umaczy\'e6 trwa\'b3o\'9cci atomu. Jak zosta\'b3o podkre\'9clone w jednym z poprzednich rozdzia\'b3
\'f3w, jedy\-nie zastosowanie teorii kwant\'f3w do tego modelu umo\-\'bfliwia wyt\'b3umaczenie faktu, \'bfe np. atom w\'eagla, po wzajemnym oddzia\'b3ywaniu z innymi atomami lub po emi\-sji promieniowania, zawsze pozostanie koniec ko\'f1c\'f3w atomem w
\'eagla z tak\'b9 sam\'b9 pow\'b3ok\'b9 elektronow\'b9, jak\'b9 mia\'b3 przedtem. Trwa\'b3o\'9c\'e6 t\'ea mo\'bfna w prosty spos\'f3b wy\-t\'b3umaczy\'e6 dzi\'eaki tym samym cechom teorii kwant\'f3w, kt\'f3re uniemo\'bfliwiaj\'b9 podanie zwyk\'b3
ego, obiektywnego, czasoprzestrzennego opisu budowy atomu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W ten spos\'f3b uzyskano pierwsze podstawy niezb\'eadne do zrozumienia budowy materii. Chemiczne i inne w\'b3a\-sno\'9cci atom\'f3w mo\'bfna by\'b3o okre\'9cli\'e6 za pomoc\'b9 aparatu matematycznego teorii kwant\'f3
w. Uczeni byli w stanie podj\'b9\'e6 pr\'f3by kontynuowania analizy budowy materii. Mo\'bfliwe by\'b3y dwa przeciwstawne kierunki bada\'f1. Mo\-\'bfna by\'b3o bada\'e6 b\'b9d\'9f wzajemne oddzia\'b3ywanie atom\'f3w, ich stosunek do wi\'eakszych uk\'b3ad
\'f3w, takich jak cz\'b9stecz\-ki, kryszta\'b3y lub obiekty biologiczne, b\'b9d\'9f te\'bf bada\'e6 j\'b9dro atomowe i jego cz\'ea\'9cci sk\'b3adowe dop\'f3ty, dop\'f3ki nie zrozumie si\'ea, na czym polega jedno\'9c\'e6 materii. W ostat\-nich dziesi\'ea
cioleciach prowadzono intensywne badania w obu tych kierunkach. Obecnie wyja\'9cnimy, jak\'b9 rol\'ea odgrywa\'b3a teoria kwant\'f3w w tych dw\'f3ch dziedzinach bada\'f1.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Si\'b3y dzia\'b3aj\'b9ce mi\'eadzy s\'b9siaduj\'b9cymi atomami s\'b9 przede wszystkim si\'b3ami elektrycznymi - \'b3adunki r\'f3\'bfnoimienne przyci\'b9gaj\'b9 si\'ea, odpychaj\'b9 si\'ea natomiast jednoimienne; elektrony w atomie s\'b9
 przyci\'b9gane przez j\'b9\-dro, a jednocze\'9cnie wzajemnie si\'ea odpychaj\'b9. Si\'b3y te nie dzia\'b3aj\'b9 jednak zgodnie z prawami mechaniki Newtona, lecz zgodnie z prawami mechaniki kwantowej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wskutek tego istniej\'b9 dwa rodzaju wi\'b9za\'f1 mi\'eadzy atomami. W przypadku wi\'b9zania pierwszego rodzaju elektron z jednego atomu przechodzi do innego, gdzie uzupe\'b3nia np. zewn\'eatrzn\'b9 warstw\'ea pow\'b3oki elektrono\-
wej. W wyniku atomy te uzyskuj\'b9 \'b3adunki elektryczne; staj\'b9 si\'ea - jak m\'f3wi\'b9 fizycy - jonami; poniewa\'bf jony owe maj\'b9 \'b3adunki r\'f3\'bfnoimienne, przyci\'b9gaj\'b9 si\'ea one wzajemnie. Chemicy nazywaj\'b9 to }{\i\f32\fs24\cf1 wi
\'b9zanie }{\fs24\cf1 polarnym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W przypadku wi\'b9zania drugiego rodzaju elektron na\-le\'bfy do obu atom\'f3w. Opisuje to w charakterystyczny dla siebie spos\'f3b jedynie teoria kwantowa. Pos\'b3uguj\'b9c si\'ea poj\'eaciem orbity elektronowej, mo\'bfna powiedzie\'e6
 - niezupe\'b3nie \'9cci\'9cle - \'bfe elektron kr\'b9\'bfy wok\'f3\'b3 j\'b9der obu atom\'f3w i przez znaczn\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 czasu znajduje si\'ea zar\'f3w\-no w jednym, jak i w drugim atomie. Ten drugi typ wi\'b9zania chemicy nazywaj\'b9 wi\'b9
zaniem homeopolarnym lub kowalencyjnym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Te dwa typy wi\'b9za\'f1 (i wszelkiego rodzaju wi\'b9zania, o charakterze po\'9crednim) umo\'bfliwiaj\'b9 istnienie r\'f3\'bfnych po\'b3\'b9cze\'f1 atom\'f3w. Wydaje si\'ea, \'bfe koniec ko\'f1c\'f3w w\'b3a\'9cnie dzi\'ea
ki powstaniu tych wi\'b9za\'f1 istniej\'b9 wszystkie z\'b3o\'bfone struktury materialne, badane przez fizyk\'f3w i chemi\-k\'f3w. Zwi\'b9zki chemiczne tworz\'b9 si\'ea w ten spos\'f3b, \'bfe r\'f3\'bfne atomy \'b3\'b9cz\'b9 si\'ea w odr\'eabne grupy, z kt
\'f3rych ka\'bfda jest cz\'b9steczk\'b9 danego zwi\'b9zku. Podczas powstawania kryszta\'b3\'f3w atomy uk\'b3adaj\'b9 si\'ea w regularne siatki kry\-staliczne. Gdy powstaj\'b9 metale, atomy zostaj\'b9 upako\-wane tak g\'easto, \'bfe ich elektrony zewn\'ea
trzne mog\'b9 opu\-\'9cci\'e6 pow\'b3oki elektronowe i w\'eadrowa\'e6 wewn\'b9trz danego kawa\'b3ka metalu we wszystkich kierunkach. W\'b3asno\'9cci magnetyczne powstaj\'b9 dzi\'eaki ruch}{\fs24\cf1 owi obrotowemu po\-szczeg\'f3lnych elektron\'f3w itd.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 We wszystkich tych przypadkach mo\'bfemy uzna\'e6, \'bfe pozostaje tu jeszcze w mocy dualizm materii i si\'b3y, po\-niewa\'bf j\'b9dro i elektrony mo\'bfemy traktowa\'e6 jako \'93ce\-gie\'b3ki", z kt\'f3rych zbudowana jest materia i kt\'f3
re s\'b9 zwi\'b9zane wzajemnie dzi\'eaki si\'b3om elektromagnetycznym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Podczas gdy fizyka i chemia (je\'9cli chodzi o zagadnie\-nia zwi\'b9zane z budow\'b9 materii) zespoli\'b3y si\'ea w jedn\'b9 nauk\'ea, w biologii mamy do czynienia ze strukturami bardziej z\'b3o\'bfonymi i nieco innego rodzaju. Prawd\'b9
 jest, \'bfe chocia\'bf rzuca nam si\'ea w oczy to, i\'bf organizm \'bfywy stanowi ca\'b3o\'9c\'e6, to jednak nie mo\'bfna przeprowadzi\'e6 ostrej linii granicznej mi\'eadzy materi\'b9 o\'bfywion\'b9 a nie\-o\'bfywion\'b9. Rozw\'f3j biologii dostarczy\'b3
 wielkiej ilo\'9cci da\-nych \'9cwiadcz\'b9cych o tym, \'bfe pewne du\'bfe cz\'b9steczki lub grupy czy te\'bf \'b3a\'f1cuchy takich cz\'b9steczek mog\'b9 spe\'b3nia\'e6 okre\'9clone, swoi\'9ccie biologiczne funkcje. Wskutek tego we wsp\'f3\'b3
czesnej biologii wzmaga si\'ea tendencja do wy\-ja\'9cniania proces\'f3w biologicznych w spos\'f3b polegaj\'b9cy na traktowaniu ich jako wyniku dzia\'b3ania praw fizyki i chemii. Jednak\'bfe stabilno\'9c\'e6 w\'b3a\'9cciwa organizmom \'bfy\-
wym ma nieco inny charakter ni\'bf trwa\'b3o\'9c\'e6 atomu lub kryszta\'b3u. Jest to raczej stabilno\'9c\'e6 procesu lub funkcji ni\'bf trwa\'b3o\'9c\'e6 postaci. Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe prawa teorii kwant\'f3w odgrywaj\'b9 nader wa\'bfn\'b9
 rol\'ea w zjawi\-skach biologicznych. Np. poj\'eacie swoistych si\'b3 kwantowomechanicznych, kt\'f3re mog\'b9 by\'e6 opisane jedynie w spos\'f3b do\'9c\'e6 nie\'9ccis\'b3y, gdy pos\'b3ugujemy si\'ea poj\'eaciem warto\'9cciowo\'9c
ci chemicznej, odgrywa istotn\'b9 rol\'ea w wy\-ja\'9cnianiu budowy du\'bfych cz\'b9stek organicznych i w t\'b3u\-maczeniu ich konfiguracji geometrycznych. Do\'9cwiadcze\-nia, podczas kt\'f3rych wywo\'b3ywano mutacje biologiczne za pomoc\'b9
 promieniowania, dowodz\'b9, \'bfe mamy tu do czynienia z dzia\'b3aniem statystycznych praw teorii kwan\-towej i \'bfe istniej\'b9 mechanizmy wzmacniaj\'b9ce (amply-}{\i\fs24\cf1 fying mechanisms). }{\f32\fs24\cf1 \'8ccis\'b3a analogia mi\'ea
dzy procesami zachodz\'b9cymi w naszym systemie nerwowym a funk\-cjonowaniem wsp\'f3\'b3czesnych elektronowych maszyn li\-cz\'b9cych dobitnie \'9cwiadczy o donios\'b3ej roli prostych, ele\-mentarnych proces\'f3w w \'bfyciu organizm\'f3
w. Wszystko to jednak nie dowodzi, \'bfe w przysz\'b3o\'9cci fizyka i chemia, uzupe\'b3nione teori\'b9 ewolucji, opisz\'b9 w spos\'f3b wyczer\-puj\'b9cy organizmy \'bfywe. Eksperymentatorzy musz\'b9 ba\-da\'e6 procesy biologiczne ostro\'bfniej ni\'bf
 procesy fizyczne i chemiczne. Jak powiedzia\'b3 Bohr, jest rzecz\'b9 zupe\'b3nie mo\'bfliw\'b9, \'bfe oka\'bfe si\'ea, i\'bf w og\'f3le nie jeste\'9cmy w stanie poda\'e6 takiego opisu \'bfywego organizmu, kt\'f3ry by\'b3by wyczerpuj\'b9
cy z punktu widzenia fizyka, poniewa\'bf wy\-maga\'b3oby to dokonania eksperyment\'f3w zbyt silnie za\-k\'b3\'f3caj\'b9cych funkcje biologiczne. Bohr okre\'9cli\'b3 te sy\-tuacj\'ea w spos\'f3b nast\'eapuj\'b9cy: \'93... w naukach biologicz\-
nych mamy raczej do czynienia z objawami mo\'bfliwo\-\'9cci tej przyrody, do kt\'f3rej sami nale\'bfymy, ani\'bfeli z wy\-nikami do\'9cwiadcze\'f1, kt\'f3re mo\'bfemy wykona\'e6"}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1  Niels Bohr, }{\i\fs19\cf1 Fizyka atomowa a wiedza ludzka, }{\fs19\cf1 Warszawa 1963, s. 116.}}}{
\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Komplementarno\'9c\'e6, do kt\'f3rej nawi\'b9zuje ta wypowied\'9f, od\-zwierciedla pewna tendencja metodologiczna w biologii wsp\'f3\'b3czesnej: tendencja do pe\'b3nego wyzyskania metod oraz wynik\'f3w
 fizyki i chemii, a jednocze\'9cnie do sta\'b3ego pos\'b3ugiwania si\'ea poj\'eaciami odnosz\'b9cymi si\'ea do tych cech przyrody o\'bfywionej, kt\'f3rych nie opisuje fizyka lub che\-mia, np. poj\'eaciem samego \'bfycia.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dotychczas analizowali\'9cmy budow\'ea materii. pod\'b9\'bfa\-j\'b9c w jednym kierunku: od atomu do z\'b3o\'bfonych struk\-tur, sk\'b3adaj\'b9cych si\'ea z wielu atom\'f3w, innymi s\'b3owy: od fizyki atomowej do fizyki cia\'b3 sta\'b3
ych, chemii i biologii. Obecnie powinni\'9cmy zwr\'f3ci\'e6 si\'ea w przeciwnym kierun\-ku i zapozna\'e6 si\'ea }{\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 tym nurtem bada\'f1, kt\'f3ry zaczyna si\'ea od badania zewn\'eatrznych cz\'ea\'9cci atomu, obejmuje na\-st\'ea
pnie badanie jego wn\'eatrza, badanie j\'b9dra, wreszcie badanie cz\'b9stek elementarnych. Tylko dzi\'eaki temu nur\-towi bada\'f1 mo\'bfemy ewentualnie zrozumie\'e6 w przysz\'b3o\-\'9cci, czym jest jedno\'9c\'e6 materii. Tu nie trzeba si\'ea obawia\'e6
 tego, \'bfe podczas do\'9cwiadcze\'f1 zostan\'b9 zniszczone charak\-terystyczne struktury, kt\'f3re badamy. Je\'bfeli zadaniem jest do\'9cwiadczalne sprawdzenie tezy o ostatecznej jed\-no\'9cci materii}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1  W wydaniu niemieckim: \'93...zasadniczej jedno\'9cci materii". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. w
yd. polskiego).}}}{\f32\fs24\cf1 , to mo\'bfemy materi\'ea podda\'e6 dzia\'b3aniu najpot\'ea\'bfniejszych spo\'9cr\'f3d znanych si\'b3, dzia\'b3aniu najbar\-dziej drastycznych warunk\'f3w w celu stwierdzenia, czy materi\'ea mo\'bfna koniec ko\'f1c\'f3
w przekszta\'b3ci\'e6 w jak\'b9\'9c inn\'b9 materi\'ea.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pierwszym krokiem w tym kierunku by\'b3a eksperymentalna analiza j\'b9dra atomowego. W pocz\'b9tkowym okresie tych bada\'f1, kt\'f3ry obejmuje mniej wi\'eacej pierw\-sze trzy dziesi\'eaciolecia naszego wieku, jedynym dost\'eap\-nym narz
\'eadziem stosowanym w do\'9cwiadczeniach by\'b3y cz\'b9stki a emitowane przez cia\'b3a promieniotw\'f3rcze. Za pomoc\'b9 tych cz\'b9stek Rutherford zdo\'b3a\'b3 w roku 1919 spowodowa\'e6 przemian\'ea j\'b9drow\'b9 pierwiastk\'f3w lekkich, przekszta\'b3ci
\'e6 j\'b9dro azotu w j\'b9dro tlenu przez do\'b3\'b9\-czenie cz\'b9stki }{\fs24\cf1 {\field{\*\fldinst SYMBOL 97 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\fs24\cf1  [alfa] do }{\f32\fs24\cf1 j\'b9dra azotu i jednoczesne wybicie protonu. By\'b3
 to pierwszy przyk\'b3ad reakcji j\'b9drowej, procesu, kt\'f3ry przypomina\'b3 procesy chemiczne, lecz prowadzi\'b3 do sztucznej przemiany pierwiastk\'f3w. Na\-st\'eapnym istotnym osi\'b9gni\'eaciem by\'b3o sztuczne przy\'9cpie\-szenie proton\'f3w 
za pomoc\'b9 aparatury wysokonapi\'eacio\-wej, dzi\'eaki czemu nadano im energi\'ea dostateczn\'b9 do spowodowania przemian j\'b9drowych. Niezb\'eadna by\'b3a do tego r\'f3\'bfnica potencja\'b3\'f3w rz\'eadu miliona wolt\'f3w. Pod\-
czas pierwszego swego eksperymentu - eksperymentu o decyduj\'b9cym znaczeniu - Cockroft i Walton stwier\-dzili, \'bfe uda\'b3o im si\'ea przekszta\'b3ci\'e6 j\'b9dra litu w j\'b9dra helu. Odkrycie to zapocz\'b9tkowa\'b3o zupe\'b3nie nowy kieru\-nek bada
\'f1, kt\'f3ry nazwa\'e6 mo\'bfna fizyk\'b9 j\'b9drow\'b9 we w\'b3a\-\'9cciwym sensie tych s\'b3\'f3w. Badania te bardzo szybko do\-prowadzi\'b3y do jako\'9cciowego wyja\'9cnienia budowy j\'b9dra atomowego.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Okaza\'b3o si\'ea, \'bfe budowa j\'b9dra atomowego jest w\'b3a\'9cci\-wie bardzo prosta. J\'b9dro sk\'b3ada si\'ea tylko z dwu rodza\-j\'f3w cz\'b9stek elementarnych: z proton\'f3w (proton jest to j\'b9dro wodoru) i z cz\'b9stek, kt\'f3
re nazwano neutronami (neutron ma mas\'ea w przybli\'bfeniu r\'f3wn\'b9 masie protonu, lecz pozbawiony jest \'b3adunku elektrycznego). Ka\'bfde j\'b9\-dro charakteryzuje liczba zawartych w nim proton\'f3w i neutron\'f3w. Np. j\'b9dro atomu zwyk\'b3ego w
\'eagla sk\'b3ada si\'ea z 6 proton\'f3w i 6 neutron\'f3w. Istnieje opr\'f3cz tego od\-miana pierwiastka w\'eagla, zwana izotopem pierwszej je\-go odmiany; wyst\'eapuje ona rzadziej i sk\'b3ada si\'ea z ato\-m\'f3w, z kt\'f3rych ka\'bfdy ma j\'b9
dro zawieraj\'b9ce 6 proton\'f3w i 7 neutron\'f3w. W ten spos\'f3b uzyskano wreszcie opis materii, w kt\'f3rym zamiast wielu r\'f3\'bfnych pierwiastk\'f3w chemicznych wyst\'eapowa\'b3y tylko trzy podstawowe jed\-nostki, trzy podstawowe \'93cegie\'b3
ki": proton, neutron i elektron. Ca\'b3a materia sk\'b3ada si\'ea z atom\'f3w, a zatem jest zbudowana z tych w\'b3a\'9cnie trzech podstawowych cegie\'b3ek. Wprawdzie nie by\'b3o to jeszcze stwierdzenie jedno\'9cci materii, niemniej jednak z pewno\'9cci
\'b9 by\'b3 to wielki krok w tym kierunku i - co jest, by\'e6 mo\'bfe, jesz\-cze wa\'bfniejsze - oznacza\'b3o to uzyskanie opisu znacze\-nie prostszego. Oczywi\'9ccie, od wiedzy o dwu podstawo\-wych cegie\'b3kach, z kt\'f3rych zbudowane jest j\'b9
dro, do ca\'b3kowitego wyja\'9cnienia jego budowy - wiedzie daleka droga. Mamy tu do czynienia z nieco innym problemem ni\'bf odpowiadaj\'b9cy mu problem zewn\'eatrznych warstw pow\'b3oki elektronowej atomu}{\fs24\cf1\sub >}{\f32\fs24\cf1  kt\'f3ry zosta
\'b3 rozwi\'b9zany w po\'b3owie lat dwudziestych. Si\'b3y dzia\'b3aj\'b9ce mi\'eadzy elektronami w pow\'b3okach znano bardzo dok\'b3adnie, na\-le\'bfa\'b3o jednak znale\'9f\'e6 prawa dynamiczne; zosta\'b3y one koniec ko\'f1c\'f3w sformu\'b3
owane w mechanice kwantowej. Zupe\'b3nie usprawiedliwione by\'b3o przypuszczenie, \'bfe pra\-wa dynamiczne dotycz\'b9ce j\'b9dra atomowego s\'b9 r\'f3wnie\'bf prawami mechaniki kwantowej; jednak\'bfe nie znano jeszcze si\'b3 dzia\'b3aj\'b9cych mi\'ea
dzy cz\'b9stkami zawartymi w j\'b9drze, musiano je okre\'9cli\'e6 po\'9crednio, na podstawie w\'b3asno\'9cci j\'b9dra ustalonych w wyniku eksperyment\'f3w. Zagadnienie to jeszcze nie zosta\'b3o ca\'b3kowicie rozwi\'b9za\-ne. Si\'b3
y te prawdopodobnie nie s\'b9 tak proste, jak si\'b3y elektrostatyczne w pow\'b3okach elektronowych, w zwi\'b9\-zku z czym utrudniaj\'b9 tu czynienie post\'eap\'f3w matema\-tyczne trudno\'9cci zwi\'b9zane z wyprowadzeniem w\'b3asno\-\'9cci j\'b9
dra ze skomplikowanych si\'b3 oraz niedok\'b3adno\'9c\'e6 danych do\'9cwiadczalnych. Niemniej jednak pod wzgl\'ea\-dem jako\'9cciowym budow\'ea j\'b9dra znamy ju\'bf zupe\'b3nie do\-brze.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pozosta\'b3o jeszcze ostatnie, najwa\'bfniejsze zagadnie\-nie - zagadnienie jedno\'9cci materii. Czy te cz\'b9stki ele\-mentarne: proton, neutron i elektron - s\'b9 ostateczny\-mi, niezniszczalnymi cegie\'b3kami, z kt\'f3
rych zbudowana jest materia, atomami w sensie, jaki nadawa\'b3 temu s\'b3o\-wu Demokryt - kt\'f3rych nie \'b3\'b9cz\'b9 \'bfadne zwi\'b9zki wzaje\-mne (je\'9cli abstrahowa\'e6 od si\'b3 dzia\'b3aj\'b9cych mi\'eadzy nimi), czy te\'bf s\'b9 to jedynie r\'f3
\'bfne formy materii, materii jakie\-go\'9c jednego rodzaju? Czy mog\'b9 one przemienia\'e6 si\'ea, czy jedne mog\'b9 si\'ea przekszta\'b3ca\'e6 w drugie spo\'9cr\'f3d nich, lub nawet w inne jeszcze formy materii? Aby do\'9cwiad\-czalnie to zbada\'e6, na
le\'bfy skierowa\'e6 na te cz\'b9stki si\'b3y i energie znacznie wi\'eaksze ni\'bf te, kt\'f3re by\'b3y niezb\'eadne do zbadania j\'b9dra atomu. Wobec tego, \'bfe zasoby energii zmagazynowane w j\'b9drach atomowych nie s\'b9 dosta\-tecznie du\'bfe}{
\fs24\cf1\sub )}{\f32\fs24\cf1  aby umo\'bfliwi\'e6 wykonanie takich do\'9cwiad\-cze\'f1, fizycy musz\'b9 wyzyska\'e6 si\'b3y dzia\'b3aj\'b9ce w kosmosie lub pomys\'b3owo\'9c\'e6 i umiej\'eatno\'9c\'e6 in\'bfynier\'f3w.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 I rzeczywi\'9ccie, osi\'b9gni\'eato sukcesy w dwojaki spos\'f3b. Pierwszy spos\'f3b polega\'b3 na wyzyskaniu tzw. promieni kosmicznych. Pola elektromagnetyczne rozprzestrzenia\-j\'b9ce si\'ea od gwiazd na olbrzymie odleg\'b3o\'9cci mog\'b9
 w pew\-nych warunkach przyspiesza\'e6 na\'b3adowane cz\'b9stki ato\-mowe - elektrony i j\'b9dra. Wydaje si\'ea, \'bfe j\'b9dra, kt\'f3rych bezw\'b3adno\'9c\'e6 jest wi\'eaksza, mog\'b9 d\'b3u\'bfej przebywa\'e6 w po\-lu przy\'9cpieszaj\'b9
cym i zanim z powierzchni gwiazdy ule\-c\'b9 w przestrze\'f1 kosmiczn\'b9, podlegaj\'b9 dzia\'b3aniu r\'f3\'bfnicy potencja\'b3\'f3w wynosz\'b9cej kilka miliard\'f3w wolt\'f3w. S\'b9 one}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 p\'f3\'9fniej nadal przy\'9c
pieszane przez mi\'eadzygwiezdne pola magnetyczne. Jakkolwiek by by\'b3o, wydaje si\'ea, \'bfe zmien\-ne pola magnetyczne przez d\'b3ugi czas zatrzymuj\'b9 j\'b9\-dra atomowe w Galaktyce; j\'b9dra te stanowi\'b9 tzw. pro\-
mienie kosmiczne. Promienie kosmiczne docieraj\'b9 do Ziemi; sk\'b3adaj\'b9 si\'ea one z j\'b9der niemal wszystkich pier\-wiastk\'f3w: wodoru, helu oraz pierwiastk\'f3w ci\'ea\'bfszych, i maj\'b9 energi\'ea od ok. stu milion\'f3w
 lub miliarda elektro-nowolt\'f3w do milion razy wi\'eakszej. Gdy cz\'b9stki promieni kosmicznych przenikaj\'b9 do atmosfery Ziemi, zderzaj\'b9 si\'ea z j\'b9drami atom\'f3w azotu lub tlenu, a mog\'b9 r\'f3wnie\'bf zderzy\'e6 si\'ea z atomami w przyrz\'b9
dzie do\'9cwiadczalnym. Istnia\'b3a r\'f3wnie\'bf inna mo\'bfliwo\'9c\'e6: mo\'bfna by\'b3o zbudo\-wa\'e6 bardzo wielkie akceleratory cz\'b9stek. Prototypem tych akcelerator\'f3w by\'b3 tzw. cyklotron, kt\'f3ry skonstruo\-wa\'b3
 Lawrence w Kaliforni na pocz\'b9tku lat trzydziestych. Podstawow\'b9 koncepcj\'b9 tw\'f3rc\'f3w tych urz\'b9dze\'f1 by\'b3 po\-mys\'b3 wyzyskania silnych p\'f3l magnetycznych, za kt\'f3\-rych pomoc\'b9 zmuszano na\'b3adowane cz\'b9
stki do rudni po kole; cz\'b9stki dokonuj\'b9 wielu okr\'b9\'bfe\'f1, podczas kt\'f3rych s\'b9 przyspieszane przez pola elektryczne. W wielu kra\-jach (je\'9cli chodzi o Europ\'ea - przede wszystkim w Wiel\-kiej Brytanii) istniej\'b9 urz\'b9dzenia, w kt
\'f3rych mo\'bfna cz\'b9stkom nada\'e6 energi\'ea wieluset milion\'f3w elektronowolt\'f3w, a przy wsp\'f3\'b3pracy dwunastu kraj\'f3w europej\-skich buduje si\'ea obecnie w Genewie bardzo wielki akce\-lerator tego typu, w kt\'f3rym}{\fs24\cf1\sub i}{
\f32\fs24\cf1  jak spodziewamy si\'ea, uda si\'ea uzyska\'e6 protony o energii 25 miliard\'f3w elektrono-wolt\'f3w}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 Urz\'b9dzenie to, zbudowane przez CERN }{\i\fs19\cf1 (Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire \emdash  }{\f32\fs19\cf1 Europejski O\'9crodek Bada\'f1 J\'b9
\-drowych), wesz\'b3o do eksploatacji w r. 1960, w siedem lat po roz\-pocz\'eaciu jego budowy. }{\fs19\cf1 Uzyskano w nim protony o energii 28 GeV (28 miliard\'f3w elektronowolt\'f3w). }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. pol\-skiego).}}}{\f32\fs24\cf1 . Do
\'9cwiadczenia dokonane za pomoc\'b9 promieni kosmicznych i wielkich akcelerator\'f3w ujawni\'b3y nowe, interesuj\'b9ce cechy materii. Stwierdzono, \'bfe opr\'f3cz trzech podstawowych cegie\'b3ek materii - elektronu, pro\-tonu i neutronu - istniej\'b9
 inne cz\'b9stki elementarne, kt\'f3re powstaj\'b9 w wyniku zderze\'f1 cz\'b9stek o olbrzymiej energii z materi\'b9 i gin\'b9 po kr\'f3tkim czasie. Te nowe cz\'b9stki maj\'b9 w\'b3asno\'9cci podobne do w\'b3asno\'9cci cz\'b9stek znanych ju\'bf przedtem. R
\'f3\'bfni je od tych ostatnich kr\'f3tki \'9credni czas \'bfycia. Nawet dla najtrwalszych spo\'9cr\'f3d no\-wych cz\'b9stek wynosi on w przybli\'bfeniu milionow\'b9 cze\'9c\'e6 sekundy, inne za\'9c istniej\'b9 sto lub tysi\'b9c razy kr\'f3
cej. Dotychczas wykryto ok. 25 r\'f3\'bfnych rodzaj\'f3w cz\'b9stek elementarnych; ostatnio poznan\'b9 cz\'b9stk\'b9 jest antyproton}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 Antyprotony, pozytony, neutrina i antyneutrina uznaje si\'ea za cz\'b9stki trwa\'b3e. }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Na pierwszy rzut oka wydaje si\'ea, \'bfe osi\'b9gni\'eacia te odwodz\'b9 od my\'9cli o jedno\'9cci materii, gdy\'bf liczba pod\-stawowych cegie\'b3ek materii ponownie si\'ea zwi\'eakszy\'b3a, sta\'b3a si\'ea liczb\'b9 por\'f3wnywaln\'b9
 z liczb\'b9 pierwiastk\'f3w chemicznych. Nie odpowiada to jednak rzeczywistemu stanowi rzeczy. Do\'9cwiadczenia wykaza\'b3y bowiem r\'f3w\-nocze\'9cnie, \'bfe jedne cz\'b9stki mog\'b9 powstawa\'e6 z innych cz\'b9stek, \'bfe powstaj\'b9
 po prostu z ich energii kinetycznej i \'bfe mog\'b9 z kolei ulega\'e6 przemianom, podczas kt\'f3rych powstaj\'b9 z nich inne cz\'b9stki. Do\'9cwiadczenia wykaza\-\'b3y wi\'eac, \'bfe materia jest ca\'b3kowicie przeobra\'bfalna. Wszystkie cz\'b9
stki elementarne mog\'b9, je\'9cli maj\'b9 dosta\-tecznie du\'bf\'b9 energi\'ea, przekszta\'b3ca\'e6 si\'ea w wyniku zde\-rze\'f1 w inne cz\'b9stki lub po prostu powstawa\'e6 z energii kinetycznej, a tak\'bfe ulega\'e6 anihilacji, przekszta\'b3caj\'b9c si
\'ea w energi\'ea, np. w promieniowanie. Obecnie wi\'eac rze\-czywi\'9ccie ju\'bf mamy ostateczny dow\'f3d jedno\'9cci materii. Wszystkie cz\'b9stki elementarne \'93s\'b9 zbudowane" z tej sa\-mej substancji, z tego samego tworzywa, kt\'f3re mo\'bf
emy obecnie nazwa\'e6 energi\'b9 lub materi\'b9 uniwersaln\'b9; s\'b9 one jedynie r\'f3\'bfnymi formami, w kt\'f3rych mo\'bfe wyst\'eapowa\'e6 materia.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy por\'f3wnujemy ten stan rzeczy z koncepcjami Arystotelesa dotycz\'b9cymi materii i formy, mo\'bfemy po\-wiedzie\'e6, \'bfe poj\'eacie materii wyst\'eapuj\'b9ce w filozofii Ary\-stotelesa (kt\'f3ry uwa\'bfa\'b3, \'bf
e materia to jedynie \'93potentia") da si\'ea por\'f3wnywa\'e6 z naszym poj\'eaciem energii, kt\'f3ra dzi\'eaki formie staje si\'ea rzeczywisto\'9cci\'b9, kiedy po\-wstaj\'b9 cz\'b9stki elementarne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wsp\'f3\'b3czesnych fizyk\'f3w nie mo\'bfe oczywi\'9ccie zadowo\-li\'e6 jako\'9cciowy opis podstawowej struktury materii; mu\-sz\'b9 oni podejmowa\'e6 pr\'f3by matematycznego sformu\'b3o\-wania (na podstawie dok\'b3adnych bada\'f1 do\'9c
wiadczal\-nych) tych praw przyrody, kt\'f3re rz\'b9dz\'b9 \'93formami" materii - cz\'b9stkami elementarnymi i zwi\'b9zanymi z ni\-mi si\'b3ami. W tej dziedzinie fizyki nie mo\'bfna wyra\'9fnie odr\'f3\'bfni\'e6 materii od formy, poniewa\'bf ka\'bfda cz
\'b9stka ele\-mentarna nie tylko wywo\'b3uje pewne si\'b3y i podlega dzia\-\'b3aniu si\'b3, ale jednocze\'9cnie reprezentuje pewne pole si\'b3. Dualizm falowo-korpuskularny teorii kwantowej spra\-wia, \'bfe ten sam obiekt przejawia si\'ea zar\'f3
wno jako mate\-ria, jak i jako si\'b3a.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 We wszystk}{\f32\fs24\cf1 ich dotychczasowych pr\'f3bach sformu\'b3o\-wania matematycznego opisu praw przyrody }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\f32\fs19\cf1  W tek\'9ccie angielskim autor m\'f3wi o \'93opisie praw", w tek\'9ccie przek\'b3adu niemieckiego m\'f3wi si\'ea o ..opisie praw przyrody". }{\i\fs19\cf1 
(Przyp. red. wyd. polskiego)}}}{\f32\fs24\cf1  rz\'b9dz\'b9\-cych cz\'b9stkami elementarnymi opierano si\'ea na kwanto\-wej teorii pola. Teoretyczne badania w tej dziedzinie podj\'eato w pocz\'b9tkach lat trzydziestych. Jednak\'bfe ju\'bf
 w pierwszych pracach napotkano bardzo powa\'bfne trud\-no\'9cci, gdy pr\'f3bowano powi\'b9za\'e6 teori\'ea kwantow\'b9 ze szczeg\'f3ln\'b9 teori\'b9 wzgl\'eadno\'9cci. Na pierwszy rzut oka mog\'b3oby si\'ea wydawa\'e6, \'bfe obie teorie - teoria kwant
\'f3w i teoria wzgl\'eadno\'9cci - dotycz\'b9 tak r\'f3\'bfnych aspekt\'f3w przyrody, \'bfe nie powinny mie\'e6 nic wsp\'f3lnego ze sob\'b9 i \'bfe w zwi\'b9zku z tym jest \'b3atwo zado\'9c\'e6uczyni\'e6 wymo\-gom obu teorii za pomoc\'b9
 tego samego formalizmu ma\-tematycznego. Dok\'b3adniejsze badania dowodz\'b9 jednak\'bfe, \'bfe obie teorie koliduj\'b9 ze sob\'b9 w pewnym punkcie, w kt\'f3rym w\'b3a\'9cnie rodz\'b9 si\'ea wszystkie trudno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Struktura czasu i przestrzeni, kt\'f3r\'b9 ujawni\'b3a szczeg\'f3l\-na teoria wzgl\'eadno\'9cci, r\'f3\'bfni si\'ea nieco od struktury po\-wszechnie przypisywanej czasowi i przestrzeni od po\-
wstania mechaniki Newtona. Najbardziej charaktery\-styczn\'b9 cech\'b9 tej nowo odkrytej struktury jest istnienie maksymalnej pr\'eadko\'9cci, kt\'f3rej nie mo\'bfe przekroczy\'e6 \'bfadne poruszaj\'b9ce si\'ea cia\'b3o ani \'bfaden sygna\'b3, a kt\'f3
ra jest r\'f3wna pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a. W wyniku tego - dw\'f3ch zda\-rze\'f1 w dwu oddalonych od siebie punktach nie mo\'bfe bezpo\'9crednio \'b3\'b9czy\'e6 \'bfaden zwi\'b9zek przyczynowy, je\'bfeli zasz\'b3y one w takich momentach, \'bfe sygna
\'b3 \'9cwietlny wy\-s\'b3any z punktu pierwszego w chwili zaj\'9ccia zdarzenia osi\'b9ga punkt drugi ju\'bf po chwili, w kt\'f3rej mia\'b3o w nim miejsce drugie zdarzenie, i }{\i\fs24\cf1 vice versa. }{\f32\fs24\cf1 W tym przypadku oba zdarzenia mo\'bf
na nazwa\'e6 zdarzeniami r\'f3wnoczesny\-mi. Poniewa\'bf \'bfadnego rodzaju oddzia\'b3ywanie nie mo\'bfe by\'e6 przekazane momentalnie z punktu do punktu, dwa te zdarzenia nie s\'b9 zwi\'b9zane wi\'eazi\'b9 przyczynow\'b9, w \'bfa\-den spos\'f3b nie mog
\'b9 oddzia\'b3ywa\'e6 na siebie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z tego wzgl\'eadu \'bfadnego dzia\'b3ania w dal (actio }{\i\fs24\cf1 in di-Stans), }{\f32\fs24\cf1 dzia\'b3ania tego typu, co dzia\'b3anie si\'b3 grawitacyj\-nych, o kt\'f3rym jest mowa w mechanice Newtona, nie mo\'bfna by\'b3o uzna\'e6
 w szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci, by\-\'b3oby to bowiem z ni\'b9 sprzeczne. Teoria musia\'b3a zast\'b9pi\'e6 tego rodzaju dzia\'b3anie dzia\'b3aniem bezpo\'9crednim (actio }{\i\fs24\cf1 directa) }{\f32\fs24\cf1 
przekazywanym od danego punktu jedynie do punkt\'f3w bezpo\'9crednio z nim s\'b9siaduj\'b9cych. Najbardziej naturalnym matematycznym uj\'eaciem tego rodzaju oddzia\'b3ywa\'f1 by\'b3y r\'f3wnania r\'f3\'bfniczkowe dotycz\'b9ce fal lub p\'f3
l, niezmiennicze wzgl\'eadem przekszta\'b3ce\'f1 Lorentza. Z tych r\'f3wna\'f1 r\'f3\'bfniczkowych wynika, \'bfe niemo\'bfliwe jest jakiekolwiek bezpo\'9crednie oddzia\'b3ywanie na siebie zdarze\'f1 r\'f3wnoczesnych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dlatego struktura czasu i przestrzeni, struktura, o kt\'f3\-rej m\'f3wi szczeg\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci, powoduje ostre odgraniczenie obszaru r\'f3wnoczesno\'9cci (w tym obszarze \'bfadne oddzia\'b3ywanie nie mo\'bfe by\'e6
 przekazywane) od innych obszar\'f3w, w kt\'f3rych mog\'b9 zachodzi\'e6 bezpo\'9cred\-nie oddzia\'b3ywania jednych zdarze\'f1 na inne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z drugiej strony relacja nieokre\'9clono\'9cci, znana z teorii kwant\'f3w, okre\'9cla granic\'ea dok\'b3adno\'9cci, z jak\'b9 mo\'bfna jednocze\'9cnie mierzy\'e6 po\'b3o\'bfenia i p\'eady lub czas i ener\-gi\'ea
. Skoro absolutnie ostra granica oznacza niesko\'f1czona dok\'b3adno\'9c\'e6 pomiaru po\'b3o\'bfenia w czasie i przestrzeni, to odpowiednie p\'eady lub energie musz\'b9 by\'e6 zupe\'b3nie nie\-okre\'9clone, co oznacza, \'bfe prawdopodobie\'f1stwo wyst\'ea
po\-wania dowolnie wielkich p\'ead\'f3w i energii musi by\'e6 ogro\-mne. Dlatego ka\'bfda teoria, kt\'f3rej celem jest zado\'9c\'e6uczy\-nienie wymogom zar\'f3wno szczeg\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\-\'9cci, jak i mechaniki kwantowej, prowadzi do sprzeczno
\-\'9cci matematycznych, do rozbie\'bfno\'9cci w dziedzinie bar\-dzo wielkich energii i p\'ead\'f3w. Tych wniosk\'f3w - by\'e6 mo\'bfe - nie musi si\'ea uzna\'e6 za ca\'b3kowicie pewne, po\-niewa\'bf ka\'bfdy formalizm rozpatrywanego wy\'bf
ej rodzaju jest bardzo z\'b3o\'bfony i prawdopodobnie zapewnia pewne matematyczne mo\'bfliwo\'9cci unikni\'eacia rozbie\'bfno\'9cci mie\-dzy teori\'b9 kwant\'f3w a teori\'b9 wzgl\'eadno\'9cci. Jednak\'bfe wszystkie schematy matematyczne, kt\'f3
re dotychczas zbadano, prowadzi\'b3y albo do rozbie\'bfno\'9cci, tj. do sprzecz\-no\'9cci matematycznych, albo nie spe\'b3nia\'b3y wymog\'f3w obu teorii. By\'b3o te\'bf }{\i\f32\fs24\cf1 rzecz\'b9 }{\f32\fs24\cf1 jasn\'b9, \'bfe trudno\'9cci rodzi\'b3y si
\'ea rzeczywi\'9ccie we wspomnianym wy\'bfej punkcie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie spe\'b3nianie wymog\'f3w teorii wzgl\'eadno\'9cci lub teorii kwantowej przez zbie\'bfne schematy matematyczne by\'b3o samo przez si\'ea bardzo interesuj\'b9ce. Kiedy np. jeden ze schemat\'f3w interpretowano, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea poj
\'eaciem rze\-czywistych zdarze\'f1 w czasie i przestrzeni, prowadzi\'b3 on do pewnego rodzaju odwr\'f3cenia kierunku czasu. Na podstawie tego mo\'bfna by by\'b3o przewidywa\'e6, \'bfe s\'b9 pro\-cesy, w kt\'f3rych nagle, w jakim\'9c pu
nkcie przestrzeni pierwej powstaj\'b9 cz\'b9stki, energia za\'9c niezb\'eadna do rea\-lizacji takich proces\'f3w dostarczana jest p\'f3\'9fniej, dzi\'eaki procesom zachodz\'b9cym w innym punkcie, a mianowicie dzi\'eaki zderzaniu si\'ea cz\'b9
stek elementarnych. Jednak\'bfe do\'9cwiadczenia przekona\'b3y fizyk\'f3w, \'bfe tego rodzaju pro\-cesy nie zachodz\'b9 w przyrodzie, a przynajmniej nie za\-chodz\'b9 w tym przypadku, gdy dwa procesy dzieli mie\-rzalna odleg\'b3o\'9c\'e6
 w czasie i przestrzeni. W innym sche\-macie teoretycznym pr\'f3bowano unikn\'b9\'e6 rozbie\'bfno\'9cci w aparacie formalnym stosuj\'b9c procedur\'ea matematycz\-n\'b9 zwan\'b9 renormalizacj\'b9; wydawa\'b3o si\'ea rzecz\'b9 mo\'bfliw\'b9 \'93przesun\'b9
\'e6" wielko\'9cci niesko\'f1czone wyst\'eapuj\'b9ce w apa\-racie matematycznym do takiego \'93miejsca", w jakim nie przeszkadza\'b3yby one ustali\'e6 \'9cci\'9cle okre\'9clonych sto\-sunk\'f3w mi\'eadzy wielko\'9cciami, kt\'f3re mog\'b9 by\'e6 bezpo\-
\'9crednio obserwowane }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1\super 1}{\f32\fs19\cf1 
 W wydaniu niemieckim: \'93...mi\'eadzy wielko\'9cciami mierzalny\-mi". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Schemat ten rzeczywi\'9ccie dopro\-wadzi\'b3 do bardzo istotnych osi\'b9gni\'ea\'e6
 w elektrodynamice kwantowej, poniewa\'bf wyja\'9cni\'b3 pewne interesuj\'b9ce szczeg\'f3\'b3y w widmie wodoru, kt\'f3rych przedtem nie ro\-zumiano. Jednak\'bfe dok\'b3adniejsza analiza tego schematu matematycznego wykaza\'b3a, \'bfe jest rzecz\'b9 mo\'bf
liw\'b9, i\'bf wielko\'9cci, kt\'f3re w zwyk\'b3ej teorii kwantowej musimy uzna\'e6 za wielko\'9cci wyra\'bfaj\'b9ce prawdopodobie\'f1stwa, uzyskuj\'b9 w nim w pewnych warunkach warto\'9cci ujem\-ne po dokonaniu renormalizacji. Oczywi\'9ccie ca\'b3
kowicie uniemo\'bfliwi\'b3oby to niesprzeczn\'b9 logicznie interpretacj\'ea tego formalizmu jako opisu materii, poniewa\'bf ujemne prawdopodobie\'f1stwo jest terminem bezsensownym. Za\-cz\'eali\'9cmy tu porusza\'e6 zagadnienia, kt\'f3re s\'b9 g\'b3\'f3
wnym te\-matem dyskusji w fizyce wsp\'f3\'b3czesnej. Zostan\'b9 one kie\-dy\'9c rozwi\'b9zane dzi\'eaki zwi\'eakszaj\'b9cej si\'ea dok\'b3adno\'9cci po\-miar\'f3w i gromadzeniu coraz dok\'b3adniejszych danych do\'9cwiadczalnych dotycz\'b9cych r\'f3\'bf
nych cz\'b9stek elemen\-tarnych, ich powstawania i anihilacji, oraz si\'b3 dzia\'b3aj\'b9\-cych mi\'eadzy tymi cz\'b9stkami. Gdy szuka si\'ea mo\'bfliwych rozwi\'b9za\'f1, dzi\'eaki kt\'f3rym znikn\'ea\'b3yby trudno\'9cci, o kt\'f3\-rych by\'b3
a mowa, to nale\'bfy chyba pami\'eata\'e6, \'bfe istnienia om\'f3wionych wy\'bfej proces\'f3w, zwi\'b9zanych z odwr\'f3ce\-niem kierunku czasu, nie mo\'bfna wykluczy\'e6 na podsta\-wie do\'9cwiadczenia, je\'9cli zachodz\'b9 one wewn\'b9trz nie\-
zmiernie ma\'b3ych obszar\'f3w czasoprzestrzennych, gdzie za pomoc\'b9 naszej dzisiejszej aparatury do\'9cwiadczalnej nie jeste\'9cmy w stanie szczeg\'f3\'b3owo bada\'e6 proces\'f3w. Oczywi\'9ccie nie jest si\'ea sk\'b3onnym ju\'bf teraz uzna\'e6 istnie\-
nie proces\'f3w, w kt\'f3rych kierunek czasu jest odwr\'f3cony, je\'9cli w jakim\'9c przysz\'b3ym stadium rozwoju fizyki mo\'bfe si\'ea okaza\'e6, \'bfe uczeni s\'b9 w stanie \'9cledzi\'e6 tego rodzaju zdarzenia w tym samym sensie, w jakim obecnie \'9c
ledzi\-my zwyk\'b3e zdarzenia atomowe. Ale analiza teorii kwan\-t\'f3w i analiza teorii wzgl\'eadno\'9cci umo\'bfliwiaj\'b9 przedsta\-wienie tej sprawy w nowym \'9cwietle.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Teoria wzgl\'eadno\'9cci jest zwi\'b9zana z uniwersaln\'b9 wiel\-ko\'9cci\'b9 sta\'b3\'b9 wyst\'eapuj\'b9c\'b9 w przyrodzie - z pr\'eadko\'9cci\'b9 \'9cwiat\'b3a. Sta\'b3a ta okre\'9cla stosunek mi\'eadzy czasem a prze\-strzeni\'b9
 i dlatego zawieraj\'b9 j\'b9 si\'b3\'b9 rzeczy wszystkie pra\-wa przyrody, kt\'f3re musz\'b9 zado\'9c\'e6uczyni\'e6}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1  W wydaniu niemieckim: \'93...kt\'f3re}{\f32\fs19\cf1  zado\'9c\'e6uczyni\'b9..." }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 
wymogom niezmienniczo\'9cci wzgl\'eadem przekszta\'b3ce\'f1 Lorentza. Mo\-\'bfemy pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea j\'eazykiem potocznym i poj\'eaciami fizyki klasycznej tylko wtedy, gdy mamy do czynienia ze zjawiskami, kt\'f3re rozpatruj\'b9c, mo\'bfna pr\'eadko
\'9c\'e6 \'9cwia\-t\'b3a uzna\'e6 w praktyce za niesko\'f1czon\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy w eksperymentach mamy do czynienia z pr\'ead\-ko\'9cci\'b9 zbli\'bfaj\'b9c\'b9 si\'ea do pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a, musimy by\'e6 przygotowani do uzyskania wynik\'f3w, kt\'f3rych nie mo\'bfna wyt\'b3umaczy\'e6 za pomoc\'b9 tych poj
\'ea\'e6.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Teoria kwant\'f3w je}{\f32\fs24\cf1 st zwi\'b9zana z inn\'b9 uniwersaln\'b9 sta\-\'b3\'b9 przyrody - sta\'b3\'b9 Plancka, kwantem dzia\'b3ania. Obiek\-tywny, czasoprzestrzenny opis zdarze\'f1 jest mo\'bf
liwy jedynie wtedy, gdy mamy do czynienia z przedmiotami lub procesami stosunkowo wielkiej skali, kiedy wi\'eac w praktyce mo\'bfna uzna\'e6 sta\'b3\'b9 Plancka za niesko\'f1czenie ma\'b3\'b9. Gdy podczas eksperyment\'f3w zbli\'bfamy si\'ea do ja\-kiej
\'9c dziedziny, w kt\'f3rej kwant dzia\'b3ania staje si\'ea czym\'9c istotnym, natykamy si\'ea na wszystkie trudno\'9cci zwi\'b9\-zane ze zwyk\'b3ymi poj\'eaciami, om\'f3wione w poprzednich rozdzia\'b3ach tej ksi\'b9\'bfki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W przyrodzie musi istnie\'e6 trzecia uniwersalna sta\'b3a. Staje si\'ea to jasne, gdy rozpatrujemy spraw\'ea wymia\-r\'f3w fizycznych. Sta\'b3e uniwersalne okre\'9claj\'b9 niejako \'93skal\'ea przyrody", s\'b9 to wielko\'9c
ci charakterystyczne, do kt\'f3rych mo\'bfna sprowadzi\'e6 wszystkie inne wielko\'9cci wy\-st\'eapuj\'b9ce w przyrodzie. Aby uzyska\'e6 pe\'b3ny zestaw jed\-nostek, musimy mie\'e6 przynajmniej trzy podstawowe jednostki. Naj\'b3atwiej si\'ea o tym przekona
\'e6 rozpatruj\'b9c takie konwencje, jak stosowany przez fizyk\'f3w uk\'b3ad CGS (centymetr, gram, sekunda). Wystarczy mie\'e6 jedno\-stk\'ea d\'b3ugo\'9cci, jednostk\'ea czasu i jednostk\'ea masy, aby stworzy\'e6 pe\'b3ny uk\'b3ad jednostek, ale niezb
\'eadne s\'b9 przy\-najmniej trzy takie jednostki. Zamiast tego mo\'bfna mie\'e6 jednostk\'ea d\'b3ugo\'9cci, jednostk\'ea pr\'eadko\'9cci i jednostk\'ea ma\-sy albo jednostk\'ea d\'b3ugo\'9cci, pr\'eadko\'9cci i energii itd., w ka\'bf
dym jednak przypadku nieodzowne s\'b9 trzy jed\-nostki podstawowe. Ot\'f3\'bf pr\'eadko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a i kwant dzia\-\'b3ania to tylko dwie takie jednostki. Musi wi\'eac istnie\'e6 trzecia i tylko na podstawie takiej teorii, w kt\'f3rej mieli\-by
\'9cmy do czynienia z t\'b9 trzeci\'b9 jednostk\'b9, mo\'bfna by by\'b3o ewentualnie okre\'9cli\'e6 masy i inne w\'b3asno\'9cci cz\'b9stek elementarnych. Z tego, co dzi\'9c wiemy o tych cz\'b9stkach, mo\'bfna wysnu\'e6 wniosek, \'bfe najw\'b3a\'9c
ciwszym sposobem wprowadzenia trzeciej sta\'b3ej uniwersalnej by\'b3oby za\-\'b3o\'bfenie istnienia uniwersalnej jednostki d\'b3ugo\'9cci, kt\'f3rej wielko\'9c\'e6 wynosi\'b3aby ok. 10}{\fs24\cf1\super -13}{\f32\fs24\cf1  cm, t j. by\'b3aby por\'f3wny\-
walna z wielko\'9cci\'b9 promienia lekkiego j\'b9dra atomowe\-go. Je\'9cli utworzymy z tych trzech jednostek wyraz, kt\'f3\-rego wymiar odpowiada masie, to jego warto\'9c\'e6 liczbowa b\'eadzie tego rz\'eadu, co warto\'9c\'e6 liczbowa mas cz\'b9
stek elementarnych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'bfeli przyjmiemy, \'bfe prawa przyrody rzeczywi\'9ccie zwieraj\'b9 trzeci\'b9 stal\'b9 uniwersaln\'b9, kt\'f3rej wymiarem jest d\'b3ugo\'9c\'e6 i kt\'f3ra ma wielko\'9c\'e6 rz\'eadu 10}{\fs24\cf1\super -13}{\fs24\cf1  cm, to p}{
\f32\fs24\cf1 o\-winni\'9cmy si\'ea spodziewa\'e6, \'bfe naszymi zwyk\'b3ymi poj\'ea\-ciami mo\'bfemy si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6 jedynie wtedy, gdy mamy do czynienia ze stosunkowo wielkimi obszarami czasu i przestrzeni, wielkimi w por\'f3wnaniu z t\'b9 sta
\'b3\'b9 uniwer\-saln\'b9. Powinni\'9cmy by\'e6 znowu przygotowani na to, \'bfe zetkniemy si\'ea ze zjawiskami o nowym charakterze ja\-ko\'9cciowym, gdy w toku do\'9cwiadcze\'f1 zbli\'bfymy si\'ea do obszar\'f3w w czasie i przestrzeni mniejszych ni\'bf
 promie\'f1 j\'b9dra atomowego. Zjawisko odwr\'f3cenia kierunku cza\-su, zjawisko, o kt\'f3rym m\'f3wili\'9cmy i kt\'f3re dotychczas jest jedynie czym\'9c mo\'bfliwym, czym\'9c, co wynika jedy\-nie z rozwa\'bfa\'f1 teoretycznych, by\'e6 mo\'bf
e, zachodzi tylko w tych najmniejszych obszarach. Je\'bfeli rzeczywi\'9ccie tak jest, to prawdopodobnie nie byliby\'9cmy w stanie go obserwowa\'e6 w spos\'f3b umo\'bfliwiaj\'b9cy opisanie odpo\-wiedniego procesu za pomoc\'b9 termin\'f3w wyra\'bfaj\'b9
cych poj\'eacia klasyczne. Takie procesy musia\'b3yby by\'e6 zgodne ze zwyk\'b3ym kierunkiem czasu w tej mierze, w jakiej mog\'b3yby by\'e6 opisane za pomoc\'b9 termin\'f3w klasycznych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wszystkie te zagadnienia b\'ead\'b9 jednak stanowi\'b3y pro\-blematyk\'ea przysz\'b3ych bada\'f1 w dziedzinie fizyki atomo\-wej. Mo\'bfna si\'ea spodziewa\'e6}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\qj \fi720\li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1\super 1}{\f32\fs19\cf1  W wydaniu niemieckim zamiast fragmentu: \'93
Wszystkie te zagadnienia b\'ead\'b9 stanowi\'b3y problematyk\'ea przysz\'b3ych bada\'f1 w dziedzinie fizyki atomowej. Mo\'bfna si\'ea spodziewa\'e6..." \emdash  ma\-my tekst nast\'eapuj\'b9cy:}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 \'93Jednak\'bfe dotychczas zbyt ma\'b3o wiemy o procesach zacho\-dz\'b9cych w najmniejszych obszarach czasoprzestrzeni lub \emdash  co ze wzgl\'eadu na relacje nieokre\'9clono\'9cci w przybli\'bfeniu odpowia\-da tej wypowiedzi \emdash 
 o procesach, w kt\'f3rych toku przekazywa\-ne s\'b9 najwi\'eaksze energie i p\'eady. W badaniach, podczas kt\'f3rych pr\'f3buje si\'ea na podstawie eksperyment\'f3w uzyska\'e6 bardziej pe\'b3\-n\'b9 wiedz\'ea o prawach przyrody okre\'9claj\'b9
cych struktur\'ea materii, a tym samym struktur\'ea cz\'b9stek elementarnych, szczeg\'f3lnie do\-nios\'b3\'b9 rol\'ea odgrywaj\'b9 pewne w\'b3asno\'9cci symetrii. Przypominamy, \'bfe wed\'b3ug Platona najmniejsze cz\'b9stki materii by\'b3
y tworami wybitnie symetrycznymi, a mianowicie bry\'b3ami geometryczny\-mi \emdash  foremnymi wielo\'9ccianami: czworo\'9ccianami, sze\'9ccianami, o\'9cmio\'9ccianami, dwudziesto\'9ccianami. W fizyce wsp\'f3\'b3
czesnej tego rodzaju symetria uzyskana za pomoc\'b9 grupy obrot\'f3w w prze\-strzeni tr\'f3jwymiarowej ju\'bf nie budzi najwi\'eakszego zaintereso\-wania. To, z czym mamy do czynienia we wsp\'f3\'b3czesnej fizyce, nie jest bynamniej form\'b9 przestrzenn
\'b9, lecz prawem, czyli w pewnym sensie form\'b9 czasoprzestrzenn\'b9, wskutek czego te rodzaje symetrii, kt\'f3re si\'ea wi\'b9\'bf\'b9 z aktualn\'b9 tematyk\'b9 bada\'f1 fizycznych, musz\'b9 zawsze odnosi\'e6 si\'ea zar\'f3
wno do czasu, jak i przestrzeni. Wydaje si\'ea, \'bfe w teorii cz\'b9stek elementarnych okre\'9clone typy symetrii rzeczywi\'9ccie odgrywaj\'b9 decyduj\'b9c\'b9, najwa\'bfniejsz\'b9 rol\'ea. Poznajemy je w spos\'f3b empiryczny dzi\'ea
ki tak zwanym prawom zachowania i zespo\'b3owi liczb kwantowych, za pomoc\'b9 kt\'f3rych zdarzenia w \'9cwiecie cz\'b9stek elementarnych mo\'bfna uporz\'b9dkowa\'e6 zgodnie z danymi do\'9cwiadcze\'f1. Matema\-tycznym wyrazem tych typ\'f3w symetrii mo\'bf
e by\'e6 \'bf\'b9danie, aby podstawowe prawo przyrody rz\'b9dz\'b9ce materi\'b9 by\'b3o niezmiennicze wzgl\'eadem okre\'9clonych grup przekszta\'b3ce\'f1. Te grupy prze\-kszta\'b3ce\'f1 s\'b9 najprostszym matematycznym wyrazem w\'b3asno\'9c
ci symetrii. W fizyce wsp\'f3\'b3czesnej zast\'eapuj\'b9 one bry\'b3y geometry\-czne Platona. Wymienimy tu pokr\'f3tce najwa\'bfniejsze spo\'9cr\'f3d nich.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 Grupa tak zwanych przekszta\'b3ce\'f1 Lorentza charakteryzuje struktur\'ea przestrzeni i czasu, kt\'f3r\'b9 ujawni\'b3a szczeg\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 Grupa, kt\'f3r\'b9 zbadali Pauli i Gursey, odpowiada pod wzgl\'ea\-dem swej struktury grupie obrot\'f3w w przestrzeni tr\'f3jwymia\-rowej i jest, jak m\'f3wi\'b9 matematycy, z t\'b9 grup\'b9 izomorficzna; przejawem jej jest wyst\'ea
powanie liczby kwantowej, kt\'f3ra zo\-sta\'b3a wykryta przed dwudziestu pi\'eaciu laty i zosta\'b3a nazwana \'abizospinem\'bb.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 Dwie nast\'eapne grupy, kt\'f3re pod wzgl\'eadem formalnym maj\'b9 w\'b3a\'9cciwo\'9cci grupy obrot\'f3w wok\'f3\'b3 osi sztywnej, prowadz\'b9 do prawa zachowania \'b3adunku, liczby barion\'f3w i liczby lepton\'f3w.}{\fs24 
\par }{\fs19\cf1 Wresz}{\f32\fs19\cf1 cie \emdash  prawa przyrody powinny by\'e6 niezmiennicze wzgl\'eadem okre\'9clonych operacji odbicia zwierciadlanego, kt\'f3\-rych szczeg\'f3\'b3owe om\'f3wienie jest tu zb\'eadne. W tej dziedzinie wyj\'b9tkowo donios\'b3
e i p\'b3odne okaza\'b3y si\'ea badania Yanga i Lee, wed\'b3ug kt\'f3rych wielko\'9c\'e6 zwana parzysto\'9cci\'b9, uznawana dotych\-czas za wielko\'9c\'e6 podlegaj\'b9c\'b9 prawu zachowania, w rzeczywisto\-\'9cci mu nie podlega.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 Wszystkie znane dotychczas w\'b3asno\'9cci symetrii mo\'bfna wyra\-zi\'e6 za pomoc\'b9 prostego r\'f3wnania \emdash  mamy na my\'9cli to, \'bfe po\-wy\'bfsze r\'f3wnanie jest niezmiennicze wzgl\'eadem wszystkich wy\-
mienionych tu grup przekszta\'b3ce\'f1. Dlatego jest rzecz\'b9 nie wy\-kluczon\'b9, \'bfe r\'f3wnanie to prawid\'b3owo wyra\'bfa prawa przyrody rz\'b9dz\'b9ce materi\'b9. Jednak\'bfe problem ten nie jest jeszcze roz\-strzygni\'ea
ty; zostanie on rozstrzygni\'eaty z biegiem czasu dzi\'eaki \'9ccis\'b3ej analizie matematycznej owego r\'f3wnania i por\'f3wnaniu go z danymi do\'9cwiadcze\'f1, z danymi, kt\'f3rych gromadzi si\'ea coraz wi\'eacej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs19\cf1 Lecz nawet abstrahuj\'b9c od tej mo\'bfliwo\'9cci, mo\'bfna si\'ea spo\-dziewa\'e6..."}{\fs24 
\par 
\par }}}{\i\fs24\cf1 , }{\f32\fs24\cf1 \'bfe do\'9cwiadczalne badanie cz\'b9stek elementarnych o najwi\'eakszej energii \'b3\'b9cznie z analiz\'b9 matematyczn\'b9 sprawi\'b9 kiedy\'9c, i\'bf w pe\'b3ni zro\-zumiemy, na czym polega jedno\'9c\'e6 materii. Zwrot 
\'93w pe\'b3ni zrozumiemy" ma oznacza\'e6, \'bfe formy materii - w sensie zbli\'bfonym do sensu, jaki mia\'b3 termin \'93forma" w filozofii Arystotelesa - okaza\'b3yby si\'ea rozwi\'b9zaniami wynikaj\'b9cymi z zamkni\'eatego schematu matematyczne\-
go, przedstawiaj\'b9cego prawa przyrody rz\'b9dz\'b9ce materi\'b9.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\page }{\f32 {\*\bkmkstart _Toc13452059}{\*\bkmkstart _Toc13452130}
{\*\bkmkstart _Toc13452283}X. J\'caZYK A RZECZYWISTO\'8c\'c6 W FIZYCE WSP\'d3\'a3CZESNEJ}{{\*\bkmkend _Toc13452059}{\*\bkmkend _Toc13452130}{\*\bkmkend _Toc13452283}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Historia nauki \'9cwiadczy o tym, \'bfe zdumiewaj\'b9ce od\-krycia i nowe teorie zawsze wywo\'b3ywa\'b3y dyskusje nau\-kowe, powodowa\'b3
y ukazywanie si\'ea polemicznych publi\-kacji,' w kt\'f3rych nowe koncepcje poddawano krytyce, i \'bfe krytyka ta cz\'easto okazywa\'b3a si\'ea niezb\'eadnym bod\'9f\-cem udoskonalenia tych koncepcji. Jednak\'bfe niemal ni\-gdy spory nie by\'b3y tak za
\'bfarte, dyskusje tak zaciek\'b3e, jak w przypadku teorii wzgl\'eadno\'9cci i - w nieco mniej\-szym stopniu - mechaniki kwantowej. W obu tych przypadkach zagadnienia naukowe zosta\'b3y koniec ko\'f1\-c\'f3w powi\'b9zane z kwestiami politycznymi, a niekt
\'f3rzy uczeni, pragn\'b9c zapewni\'e6 zwyci\'eastwo swym pogl\'b9dom, uciekali si\'ea do metod politycznych. Aby zrozumie\'e6 t\'ea gwa\'b3town\'b9 reakcj\'ea na najnowsze osi\'b9gni\'eacia fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, nale\'bfy zda\'e6 sobie spraw\'ea
 z tego, \'bfe w ich wyniku zacz\'ea\'b3y ulega\'e6 zmianie podstawy fizyki, a by\'e6 mo\'bfe - i wszystkich innych nauk przyrodniczych, wskutek czego powsta\'b3o wra\'bfenie, i\'bf obsuwa si\'ea grunt, na kt\'f3rym wznosi si\'ea
 gmach nauki. Reakcja ta chyba \'9cwiadczy r\'f3wnie\'bf i o tym, \'bfe nie ma jeszcze odpowied\-niego j\'eazyka, kt\'f3rym mo\'bfna by by\'b3o m\'f3wi\'e6 o nowo po\-wsta\'b3ej sytuacji, i \'bfe opublikowanie nies\'b3usznych wy\-powiedzi pod wp\'b3
ywem entuzjazmu, kt\'f3ry wywo\'b3a\'b3y nowe odkrycia, spowodowa\'b3o r\'f3\'bfnego rodzaju nieporozumienia. Mamy tu rzeczywi\'9ccie do czynienia z trudnym problemem, z kwesti\'b9 o zasadniczym znaczeniu. Dzi\'eaki udoskonalonej technice do\'9c
wiadczalnej przedmiotem bada\'f1 naukowych sta\'b3y si\'ea w naszych czasach nowe as\-pekty przyrody, kt\'f3rych nie mo\'bfna opisa\'e6, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea potocznymi poj\'eaciami lub poj\'eaciami fizyki poprzed\-
niego okresu. Ale wobec tego w jakim j\'eazyku nale\'bfy je opisywa\'e6? W fizyce teoretycznej pierwszym j\'eazykiem, kt\'f3ry kszta\'b3tuje si\'ea w toku naukowego wyja\'9cniania zja\-wisk, jest zazwyczaj j\'eazyk matematyki, schemat mate\-matyczny, umo
\'bfliwiaj\'b9cy przewidywanie wynik\'f3w do\-\'9cwiadcze\'f1. Fizyk mo\'bfe si\'ea zadowoli\'e6 tym, \'bfe ma sche\-mat matematyczny i wie, jak powinien si\'ea nim pos\'b3ugi\-wa\'e6, aby za jego pomoc\'b9 opisa\'e6 i zinterpretowa\'e6 do\-\'9c
wiadczenia, kt\'f3re wykona\'b3. Musi on jednak m\'f3wi\'e6 o uzyskanych wynikach r\'f3wnie\'bf i niefizykom, kt\'f3rzy nie zadowol\'b9 si\'ea dop\'f3ty, dop\'f3ki wynik\'f3w tych kto\'9c im nie wyt\'b3umaczy, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea zwyk\'b3
ym, dla wszyst\-kich zrozumia\'b3ym j\'eazykiem. Nawet dla samego fizyka mo\'bfliwo\'9c\'e6 sformu\'b3owania opisu w zwyk\'b3ym j\'eazyku sta\-nowi\'e6 b\'eadzie kryterium pozwalaj\'b9ce oceni\'e6, jaki sto\-pie\'f1 zrozumienia osi\'b9gni\'ea
to w danej dziedzinie. W ja\-kiej mierze tego rodzaju opis jest w og\'f3le mo\'bfliwy? Czy mo\'bfe on dotyczy\'e6 samego atomu? Jest to w r\'f3w\-nej mierze problem j\'eazyka, jak problem fizyki, dlate\-go te\'bf niezb\'eadne s\'b9 tu pewne uwagi dotycz
\'b9ce j\'eazyka w og\'f3le, a j\'eazyka naukowego w szczeg\'f3lno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 J\'eazyk stworzy\'b3a ludzko\'9c\'e6 w epoce prehistorycznej; powsta\'b3 on jako narz\'eadzie porozumiewania si\'ea i baza my\'9clenia. Niewiele wiemy o etapach jego rozwoju. W ka\'bfdym razie j\'eazyk zawiera obecnie wielk\'b9 ilo\'9c\'e6
 po\-j\'ea\'e6, kt\'f3re mo\'bfna uzna\'e6 za odpowiednie narz\'eadzie bar\-dziej lub mniej jednoznacznego przekazywania informa\-cji o zdarzeniach \'bfycia codziennego. Poj\'eacia te stopnio\-wo uzyskiwano pos\'b3uguj\'b9c si\'ea j\'eazykiem; tworz\'b9
c je, nie poddawano ich krytycznej analizie. Dostatecznie cz\'easte u\'bfywanie jakiego\'9c s\'b3owa sprawia, \'bfe s\'b9dzimy, i\'bf mniej lub bardziej dok\'b3adnie wiemy, co ono znaczy. Oczywi\-\'9ccie dobrze wiemy, \'bfe s\'b3owa bynajmniej nie maj\'b9
 tak \'9cci\'9cle okre\'9clonego sensu, jak si\'ea mo\'bfe wydawa\'e6 w pierw\-szej chwili, i \'bfe zakres ich stosowalno\'9cci jest zawsze ograniczony. Mo\'bfna np. m\'f3wi\'e6 o kawa\'b3ku \'bfelaza lub drzewa, ale nie mo\'bfna m\'f3wi\'e6 o kawa\'b3
ku wody. S\'b3owo \'93kawa\'b3ek" nie da si\'ea zastosowa\'e6 do okre\'9clenia cieczy. Inny jeszcze przyk\'b3ad: Podczas dyskusji na temat ogra\-niczonej stosowalno\'9cci poj\'ea\'e6 Bohr lubi\'b3 opowiada\'e6 na\-st\'eapuj\'b9c\'b9 dykteryjk\'ea: \'93
Do ma\'b3ego sklepiku kolonialnego przychodzi ch\'b3opczyk, trzymaj\'b9c pensa, i pyta: -Czy mog\'ea dosta\'e6 mieszanych cukierk\'f3w za jednego pensa?-Sklepikarz daje mu dwa cukierki i powiada: \'abMasz tu dwa cukierki, zmieszaj je sobie sam\'bb
". Przechodz\'b9c do spraw bardziej powa\'bfnych, mo\'bfna przytoczy\'e6 innego ro\-dzaju przyk\'b3ad \'9cwiadcz\'b9cy o tym, \'bfe stosunki mi\'eadzy s\'b3owami a poj\'eaciami s\'b9 niejasne: jest faktem, \'bfe s\'b3\'f3w \'93czerwony" i \'93zielony" u
\'bfywaj\'b9 ludzie dotkni\'eaci dal-tonizmem, chocia\'bf zakres stosowania tych termin\'f3w musi przecie\'bf by\'e6 w tym przypadku zgo\'b3a inny ni\'bf wte\-dy, gdy tymi s\'b3owami pos\'b3uguj\'b9 si\'ea inni ludzie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Oczywi\'9ccie, z tej immanentnej nieokre\'9clono\'9cci sensu s\'b3\'f3w zdawano sobie spraw\'ea ju\'bf bardzo dawno i chciano je zdefiniowa\'e6, czyli - zgodnie z sensem s\'b3owa \'93defi\-nicja" - ustali\'e6 granice, w kt\'f3rych dane s
\'b3owo i odpo\-wiadaj\'b9ce mu poj\'eacie mog\'b9 by\'e6 stosowane. Jednak\'bfe definicji nie mo\'bfna poda\'e6, nie pos\'b3uguj\'b9c si\'ea innymi po\-j\'eaciami, przeto koniec ko\'f1c\'f3w trzeba si\'ea oprze\'e6 na pewnych poj\'ea
ciach nie zanalizowanych i nie zdefinio\-wanych, poj\'eaciach takich, jakie one s\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W filozofii greckiej problem tre\'9cci poj\'ea\'e6 i znaczenia s\'b3\'f3w j\'eazyka by\'b3 jednym z najwa\'bfniejszych zagadnie\'f1 - pocz\'b9wszy od czas\'f3w Sokratesa, kt\'f3rego \'bfycie (je\'9cli}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 wierzy\'e6 artystycznej relacji zawartej w dialogach Pla\-tona) up\'b3ywa\'b3o na ci\'b9g\'b3ych dyskusjach nad tre\'9cci\'b9 po\-j\'ea\'e6 j\'eazyka i ograniczono\'9cci\'b9 \'9crodk\'f3w umo\'bfliwiaj\'b9cych wyra\'bfanie my\'9cli. Pragn
\'b9c stworzy\'e6 trwa\'b3e i pewne pod\-stawy my\'9clenia naukowego, Arystoteles w swym }{\i\fs24\cf1 Orga-nonie }{\f32\fs24\cf1 (pisma i traktaty logiczne) podj\'b9\'b3 analiz\'ea form j\'ea\-zyka, formalnej - niezale\'bfnej od tre\'9c
ci - struktury wnioskowania i dowodzenia. Dzi\'eaki temu wzni\'f3s\'b3 si\'ea na ten poziom abstrakcji i osi\'b9gn\'b9\'b3 ten stopie\'f1 \'9ccis\'b3o\'9cci, kt\'f3rych nie osi\'b9gni\'eato w poprzednim okresie, a tym samym w ogromnej mierze przyczyni\'b3
 si\'ea do wprowa\-dzenia do naszego my\'9clenia jasno\'9cci i okre\'9clonego \'b3adu By\'b3 on rzeczywi\'9ccie tw\'f3rc\'b9 podstaw j\'eazyka nauki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Logiczna analiza j\'eazyka jest jednak zwi\'b9zana z nie\-bezpiecze\'f1stwem nadmiernego uproszczenia zagadnie\'f1. W logice zwraca si\'ea uwag\'ea na pewne swoiste struktury, na jednoznaczne zwi\'b9zki mi\'eadzy przes\'b3ankami i wnio\-
skami, na proste schematy rozumowania, pomija si\'ea na\-tomiast wszystkie inne struktury j\'eazykowe. Te inne struktury mog\'b9 powstawa\'e6 np. w wyniku kojarzenia wt\'f3rnego znaczenia pewnych s\'b3\'f3w. Wt\'f3rne znaczenie jakiego\'9c s\'b3
owa, znaczenie, kt\'f3re, gdy s\'b3owo to s\'b3yszy\-my, jedynie jak przez mg\'b3\'ea dociera do naszej \'9cwiado\-mo\'9cci, mo\'bfe wp\'b3yn\'b9\'e6 w istotny spos\'f3b na tre\'9c\'e6 jakie\-go\'9c zdania. Ten fakt, \'bfe ka\'bfde s\'b3owo mo\'bfe wywo
\'b3a\'e6 wie\-le proces\'f3w my\'9clowych, kt\'f3re jedynie na po\'b3y sobie u\'9cwiadamiamy, jeste\'9cmy w stanie wyzyska\'e6 do wyra\'bfe\-nia za pomoc\'b9 naszego j\'eazyka pewnych aspekt\'f3w rze\-czywisto\'9cci w spos\'f3b bardziej jasny, ni\'bf mo
\'bfna by by\'b3o to uczyni\'e6 pos\'b3uguj\'b9c si\'ea schematem logicznym. Dlate\-go te\'bf poeci cz\'easto przeciwstawiali si\'ea przecenianiu roli schemat\'f3w logicznych w my\'9cleniu i w mowie, schema\-t\'f3w, kt\'f3re mog\'b9 - je\'9cli w\'b3a\'9c
ciwie rozumiem my\'9cl poe\-t\'f3w - sprawi\'e6, \'bfe j\'eazyk stanie si\'ea mniej przydatny do celu, w jakim zosta\'b3 stworzony. Przypomnie\'e6 tu mo\'bfna fragment }{\i\fs24\cf1 Fausta }{\f32\fs24\cf1 Goethego, fragment, w kt\'f3rym Mefistofeles m\'f3
wi do m\'b3odego ucznia:}{\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Korzystaj z chwili, bo si\'ea wnet oddala!}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Lecz, \'bfe porz\'b9dek mno\'bfy\'e6 czas pozwala,}{\i\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1 M\'f3j. przyjaciel}{\i\f32\fs24\cf1 u, przeto naprz\'f3d radz\'ea,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 \'93Collegium Logicum" mie\'e6 na uwadze.}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Tam duch wasz wnet si\'ea wytresuje,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 W hiszpa\'f1skie buty zasznuruje,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 I ju\'bf roztropniej w\'f3wczas mo\'bfe}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Czo\'b3ga\'e6 si\'ea po my\'9cli torze,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 A nie jak ognik b\'b3\'eadny jaki}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Gdzie\'9c majaczy\'e6 w kr\'eate szlaki.}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Potem wyka\'bf\'b9 w\'9cr\'f3d ci\'ea\'bfkiej udr\'eaki,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 \'afe co\'9ccie dot\'b9d robili od r\'eaki,}{\i\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1 Jak, dajmy na to, jedzenie i picie,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Bez - raz, dwa, trzy - nie by\'b3o nale\'bfycie.}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Wszak warsztat my\'9cli bywa raczej}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Podobny do arcydzie\'b3 tkaczy,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Gdzie tysi\'b9c my\'9cli jeden ruch podwa\'bfy,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Cz\'f3\'b3enka tam i naza}{\i\fs24\cf1 d biega}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Tak, \'bfe ich oczy nie dostrzeg\'b9,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 I jeden przycisk tysi\'b9ce kojarzy.}{\i\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1 Wtedy filozof wraz nadchodzi}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 I \'bfe tak musi by\'e6 dowodzi:}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 \'afe pierwsze tak, a drugie tak,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Przeto wi\'eac trzecie i czwarte zn\'f3w tak,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Gdyby pierwszego z drugim za\'9c nie by\'b3o,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 To by si\'ea trzecie z czwartym nie zdarzy\'b3o.}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Wielu to uczni wsz\'eady chwali,}{\i\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1 Ale tkaczami jednak nie zostali.}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Gdy pozna\'e6 i opisa\'e6 chce si\'ea co\'9c \'bfywego,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 To naprz\'f3d trzeba ducha wygna\'e6 z niego,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 A wnet si\'ea cz\'ea\'9cci w r\'eaku trzyma,}{\i\fs24 
\par }{\i\f32\fs24\cf1 Tylko niestety ducha \'b3\'b9czni nie ma.}{\i\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1 (Przeklad}{\i\f32\fs24\cf1   W. Ko\'9ccielskiego)}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mamy tu godny podziwu opis struktury j\'eazyka i uza\-sadnion\'b9 krytyk\'ea ograniczono\'9cci prostych schemat\'f3w logicznych. Niemniej jednak nauka musi by\'e6 oparta na j\'eazyku - jedynym narz\'eadziu przekazywania informa\-
cji, a schematy logiczne powinny odgrywa\'e6 w\'b3a\'9cciw\'b9 sobie rol\'ea tam, gdzie unikni\'eacie dwuznaczno\'9cci jest rze\-cz\'b9 szczeg\'f3lnie wa\'bfn\'b9. Stykamy si\'ea tu z pewn\'b9 swoist\'b9 trudno\'9cci\'b9, kt\'f3r\'b9 mo\'bfna przedstawi
\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spo\-s\'f3b. W naukach przyrodniczych staramy si\'ea wyprowa\-dzi\'e6 to, co szczeg\'f3lne, z tego, co og\'f3lne; pojedyncze zja\-wisko powinno by\'e6 uj\'eate jako wynik dzia\'b3ania prostych og\'f3lnych praw. J\'eazykowe sformu
\'b3owania tych praw mo\-g\'b9 zawiera\'e6 jedynie niewielk\'b9 ilo\'9c\'e6 prostych poj\'ea\'e6 }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim: \'93...niewielk\'b9 ilo\'9c\'e6 poj\'ea\'e6..." }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\f32\fs24\cf1 
; w przeciwnym przypadku prawa nie b\'ead\'b9 ani proste, ani og\'f3lne. Z poj\'ea\'e6 tych nale\'bfy wyprowadzi\'e6 niesko\'f1czon\'b9 r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 mo\'bfliwych zjawisk oraz ich charaktery\-styk\'ea - nie przybli\'bfon\'b9 i jako\'9cciow\'b9
, lecz bardzo do\-k\'b3adn\'b9 we wszystkich szczeg\'f3\'b3ach. Jest rzecz\'b9 oczywi\-st\'b9, \'bfe poj\'eacia wyst\'eapuj\'b9ce w j\'eazyku potocznym, tak przecie\'bf niedok\'b3adne i nieostre, nigdy by tego nie umo\-\'bfliwi\'b3y. Je\'9c
li z danych przes\'b3anek mamy wyprowadzi\'e6 \'b3a\'f1cuch wniosk\'f3w, to liczba mo\'bfliwych ogniw tego \'b3a\'f1\-cucha zale\'bfy od \'9ccis\'b3o\'9cci sformu\'b3owania przes\'b3anek. Dla\-tego w naukach przyrodniczych poj\'eacia wyst\'eapuj\'b9
ce w og\'f3lnych prawach musz\'b9 by\'e6 zdefiniowane w spos\'f3b tak precyzyjny, jak to tylko jest mo\'bfliwe, a osi\'b9gn\'b9\'e6 to mo\'bfna jedynie dzi\'eaki abstrakcji matematycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W innych naukach mo\'bfe istnie\'e6 podobna sytuacja, jako \'bfe i tutaj \'9ccis\'b3e definicje bywaj\'b9 niezb\'eadne, np. w nauce prawa. Tu jednak ilo\'9c\'e6 ogniw w \'b3a\'f1cuchu wniosk\'f3w nigdy nie jest bardzo wielka, przeto ca\'b3
kowi\-ta \'9ccis\'b3o\'9c\'e6 nie jest konieczna, w zwi\'b9zku z czym mniej wi\'eacej \'9ccis\'b3e definicje w terminach j\'eazyka potocznego w wi\'eakszo\'9cci przypadk\'f3w okazuj\'b9 si\'ea wystarczaj\'b9ce.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W fizyce teoretycznej usi\'b3ujemy zrozumie\'e6 pewne grupy zjawisk wprowadzaj\'b9c symbole matematyczne, kt\'f3re mo\'bfna przyporz\'b9dkowa\'e6 pewnym faktom, a mia\-nowicie wynikom pomiar\'f3w. Symbole okre\'9clamy za po\-moc\'b9
 nazw, kt\'f3re uwidaczniaj\'b9 zwi\'b9zek tych symboli z pomiarem. W ten spos\'f3b symbole zostaj\'b9 powi\'b9zane ze zwyk\'b3ym j\'eazykiem. Nast\'eapnie za pomoc\'b9 \'9ccis\'b3ego sy\-stemu definicji i aksjomat\'f3w symbole wi\'b9\'bfe si\'ea wzaje\-
mnie, a wreszcie, pisz\'b9c r\'f3wnania, w kt\'f3rych wyst\'eapuj\'b9 te symbole, wyra\'bfa si\'ea prawa przyrody. Niesko\'f1czona r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 rozwi\'b9za\'f1 tych r\'f3wna\'f1 odpowiada nie\-sko\'f1czonej r\'f3\'bfnorodno\'9cci poszczeg\'f3
lnych zjawisk mo\-\'bfliwych w danym obszarze przyrody. W ten spos\'f3b schemat matematyczny przedstawia grup\'ea zjawisk w tej dziedzinie, w kt\'f3rej symbole odpowiadaj\'b9 wynikom po\-miar\'f3w. Ta w\'b3a\'9cnie odpowiednio\'9c\'e6 pozwala wyra\'bfa
\'e6 prawa przyrody w terminach j\'eazyka potocznego, ponie\-wa\'bf nasze do\'9cwiadczenia, sk\'b3adaj\'b9ce si\'ea z dzia\'b3a\'f1 i ob\-serwacji, zawsze mo\'bfna opisa\'e6 w tym j\'eazyku.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W trakcie procesu rozwoju nauki i zwi\'b9zanego z tym rozszerzania si\'ea zakresu wiedzy rozszerza si\'ea r\'f3wnie\'bf baza j\'eazykowa; wprowadza si\'ea nowe terminy, a stare zaczyna si\'ea stosowa\'e6 w innym zakresie i w innym sen\-
sie ni\'bf w j\'eazyku potocznym. Takie terminy, jak \'93ener\-gia", \'93elektryczno\'9c\'e6", \'93entropia" - to przyk\'b3ady do\-brze znane. W ten spos\'f3b rozwijamy j\'eazyk nauki, kt\'f3ry nazwa\'e6 mo\'bfna naturaln\'b9, dostosowan\'b9
 do nowo powsta\-\'b3ych dziedzin wiedzy kontynuacj\'b9 j\'eazyka poto}{\fs24\cf1 cznego, wynikiem rozszerzenia jego ram.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W ubieg\'b3ym stuleciu wprowadzono do fizyki szereg nowych poj\'ea\'e6; w niekt\'f3rych przypadkach up\'b3yn\'b9\'e6 mu\-sia\'b3o sporo czasu, zanim fizycy przywykli pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea nimi. Np. fizykom, kt\'f3rych uwaga przedtem by
\'b3a sku\-piona przede wszystkim na problemach mechanicznego ruchu materii, nie\'b3atwo by\'b3o przyswoi\'e6 sobie takie po\-j\'eacie, jak poj\'eacie pola elektromagnetycznego, mimo \'bfe poj\'eacie to w pewnym sensie wyst\'eapowa\'b3o ju\'bf w pracach}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Faradaya, a p\'f3\'9fniej sta\'b3o si\'ea podstaw\'b9 teorii Maxwella. Wprowadzenie tego poj\'eacia by\'b3o zwi\'b9zane ze zmian\'b9 podstawowych wyobra\'bfe\'f1 naukowych, a tego rodzaju zmiany nigdy nie s\'b9 \'b3atwe.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W ko\'f1cu XIX wieku wszystkie poj\'eacia przyj\'eate w fi\-zyce stanowi\'b3y doskonale sp\'f3jny system }{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim: \'93...stanowi\'b3y system zamkni\'eaty...." }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\i\fs24\cf1 , }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3ry mo\'bf
na by\'b3o stosowa\'e6 do interpretacji bardzo wielu do\'9cwiad\-cze\'f1. System ten wraz ze starymi poj\'eaciami by\'b3 j\'eazy\-kiem, kt\'f3rym m\'f3g\'b3 z powodzeniem pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea w pracy nie tylko uczony, lecz r\'f3wnie\'bf technik lub in
\-\'bfynier. Jednym z podstawowych, fundamentalnych za\-\'b3o\'bfe\'f1 tego j\'eazyka by\'b3a koncepcja, kt\'f3ra g\'b3osi\'b3a, \'bfe na\-st\'eapstwo zjawisk w czasie jest ca\'b3kowicie niezale\'bfne od ich uporz\'b9dkowania w przestrzeni, \'bfe geometri
\'b9 rzeczy\-wistej przestrzeni jest geometria Euklidesa i \'bfe zdarze\-nia zachodz\'b9 w czasie i w przestrzeni niezale\'bfnie od tego, czy s\'b9 obserwowane, czy nie. Oczywi\'9ccie nie prze\-czono, \'bfe ka\'bfda obserwacja ma pewien wp\'b3yw na zja\-
wisko obserwowane, lecz powszechnie s\'b9dzono, \'bfe dzi\'ea\-ki starannemu wykonaniu pomiar\'f3w mo\'bfna wp\'b3yw ten nieograniczenie zmniejsza\'e6. To w\'b3a\'9cnie wydawa\'b3o si\'ea koniecznym warunkiem urzeczywistnienia idea\'b3u obiek\-tywno\'9c
ci, kt\'f3ry uznano za podstaw\'ea wszystkich nauk przyrodniczych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Teoria kwant\'f3w i szczeg\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci na\-gle zak\'b3\'f3ci\'b3y \'f3w wzgl\'eadny spok\'f3j panuj\'b9cy w fizyce. Teorie te powodowa\'b3y najpierw powoln\'b9, p\'f3\'9fniej za\'9c co\-raz szybsz\'b9 zmian\'ea
 podstaw nauk przyrodniczych. Pierwsze burzliwe dyskusje, dotycz\'b9ce zagadnie\'f1 czasu i przestrzeni, wywo\'b3a\'b3a teoria wzgl\'eadno\'9cci. W jaki spo\-s\'f3b nale\'bfy m\'f3wi\'e6 o nowo powsta\'b3ej sytuacji? Czy skr\'f3\-
cenie lorentzowskie poruszaj\'b9cych si\'ea cia\'b3 nale\'bfy traktowa\'e6 jako skr\'f3cenie rzeczywiste, czy jako pozorne? Czy nale\'bfy m\'f3wi\'e6, \'bfe struktura czasu i przestrzeni jest rze\-czywi\'9ccie inna, ni\'bf s\'b9dzono do
tychczas, czy raczej ograniczy\'e6 si\'ea do twierdzenia, \'bfe wyniki do\'9cwiadcze\'f1 mo\'bfna uj\'b9\'e6 matematycznie w spos\'f3b odpowiadaj\'b9cy no\-wej strukturze, natomiast przestrze\'f1 i czas, b\'ead\'b9c konie\-
cznymi i powszechnymi formami, w jakich jawi\'b9 si\'ea nam }{\i\fs24\cf1 rzeczy}{\cs27\i\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 
{\cs27\super \chftn }{ }{\fs19\cf1 W wydaniu n}{\f32\fs19\cf1 iemieckim: \'93...powszechnymi formami ogl\'b9du }{\i\fs19\cf1 (Anschauungsformen), }{\f32\fs19\cf1 w jakich jawi si\'ea nam \'9cwiat".}}}{\i\fs24\cf1 , }{\f32\fs24\cf1 pozostaj\'b9
 tym samym, czym by\'b3y zawsze? Rze\-czywisty problem, ukryty za szeregiem tego rodzaju za\-gadnie\'f1 stanowi\'b9cych przedmiot sporu, polega\'b3 na tym, \'bfe nie istnia\'b3 j\'eazyk, za pomoc\'b9 kt\'f3rego mo\'bfna by by\'b3o opisa\'e6 now\'b9
 sytuacj\'ea nie popadaj\'b9c w sprzeczno\'9cci. Zwyk\'b3y j\'eazyk by\'b3 oparty na starych poj\'eaciach przestrze\-ni i czasu, a jednocze\'9cnie stanowi\'b3 jedyne narz\'eadzie jed\-noznacznego przekazywania informacji o sposobie wy\-
konania i wynikach naszych do\'9cwiadcze\'f1. A obecnie do\-\'9cwiadczenia wykaza\'b3y, \'bfe nie zawsze mo\'bfna si\'ea pos\'b3ugi\-wa\'e6 starymi poj\'eaciami.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dlatego naturalnym punktem wyj\'9ccia interpretacji teorii wzgl\'eadno\'9cci by\'b3o to, \'bfe w granicznym przypadku ma\'b3ych pr\'eadko\'9cci (ma\'b3ych - w por\'f3wnaniu z pr\'eadko\-\'9cci\'b9 \'9cwiat\'b3a) now\'b9 teori\'ea mo\'bf
na uzna\'e6 za identyczn\'b9 ze star\'b9. Z tego wzgl\'eadu by\'b3o rzecz\'b9 oczywist\'b9, jak nale\'bfy w tej cz\'ea\'9cci teorii interpretowa\'e6 symbole matematycz\-ne, w jaki spos\'f3b nale\'bfy je powi\'b9za\'e6 z poj\'eaciami j\'eazyka potoczn
ego oraz z do\'9cwiadczeniem. Jedynie dzi\'eaki tego rodzaju powi\'b9zaniu zosta\'b3y przedtem wykryte prze\-kszta\'b3cenia Lorentza. W tej dziedzinie nie by\'b3o wi\'eac k\'b3opotu z dwuznaczno\'9cci\'b9 sensu s\'b3\'f3w i symboli. Powi\'b9\-zanie to ju
\'bf wystarcza\'b3o, aby teori\'ea mo\'bfna by\'b3o stoso\-wa\'e6 w ca\'b3ym obszarze bada\'f1 do\'9cwiadczalnych dotycz\'b9\-cych zagadnienia wzgl\'eadno\'9cci. Tote\'bf kwestie sporne: czy skr\'f3cenie lorentzowskie jest czym\'9c rzeczywistym, czy te
\'bf tylko czym\'9c pozornym, kwestia definicji terminu jednoczesno\'9cci itd. - w\'b3a\'9cciwie nie dotyczy\'b3y fakt\'f3w, lecz tylko j\'eazyka.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli za\'9c chodzi o j\'eazyk, to z biegiem czasu przekonano si\'ea, \'bfe nie nale\'bfy k\'b3a\'9c\'e6 zbytniego nacisku na ustalone zasady. Zawsze jest rzecz\'b9 trudn\'b9 znalezienie kryteri\'f3w, o kt\'f3rych s\'b3uszno\'9c
ci wszystkich mo\'bfna by by\'b3o przeko\-na\'e6, a kt\'f3re decydowa\'b3yby o tym, jakimi poj\'eaciami na\-le\'bfy si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6 i w jaki spos\'f3b nale\'bfy je stosowa\'e6. By\'e6 mo\'bfe, bardziej w\'b3a\'9cciwe i prostsze by\'b3oby oczeki\-
wanie na wynik rozwoju j\'eazyka, kt\'f3ry po pewnym cza\-sie sam dostosowuje si\'ea do nowo powsta\'b3ych sytuacji. Je\'9cli chodzi o teori\'ea wzgl\'eadno\'9cci, proces ten w ci\'b9gu ostatnich pi\'ea\'e6dziesi\'eaciu lat w znacznej mierze ju\'bf si\'ea
 dokona\'b3. Np. r\'f3\'bfnica mi\'eadzy \'93rzeczywistym" i \'93pozor\-nym" skr\'f3ceniem relatywistycznym po prostu znik\'b3a. Poj\'eaciem jednoczesno\'9cci obecnie pos\'b3ugujemy si\'ea na og\'f3\'b3 w spos\'f3b zgodny z definicj\'b9 podan\'b9
 przez Ein\-steina, podczas gdy innemu poj\'eaciu, o kt\'f3rym by\'b3a mo\-wa w jednym z poprzednich rozdzia\'b3\'f3w tej ksi\'b9\'bfki, od\-powiada dzi\'9c okre\'9clenie powszechnie ju\'bf u\'bfywane \'93in-terwa\'b3 przestrzenno-podobny" }{\i\fs24\cf1 
(space-like distance, ranmartigen Abstand) }{\fs24\cf1 itd.}{\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 W\'b3a\'9cciwa og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci koncepcja, we\-dle kt\'f3rej geometria nieeuklidesowa jest geometri\'b9 przestrzeni rzeczywistej, sta\'b3a si\'ea przedmiotem gwa\'b3\-townych atak\'f3w. Zaatakowali j\'b9
 niekt\'f3rzy filozofowie, kt\'f3rzy g\'b3osili, \'bfe ju\'bf spos\'f3b wykonywania naszych eks\-peryment\'f3w, ich metoda zak\'b3ada geometri\'ea euklide\-sow\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli np. mechanik pragnie uzyska\'e6 doskonale p\'b3ask\'b9 powierzchni\'ea, post\'eapuje w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: sporz\'b9\-dza trzy p\'b3ytki o podobnych rozmiarach i o powierzchni w przybli\'bfeniu p\'b3askiej; nast\'ea
pnie przyk\'b3ada je parami tak, aby do siebie przylega\'b3y w r\'f3\'bfnych po\'b3o\'bfeniach. Dok\'b3adno\'9c\'e6, z jak\'b9 p\'b3ytki te przylegaj\'b9 do siebie w r\'f3\'bf\-nych po\'b3o\'bfeniach, jest miar\'b9 dok\'b3adno\'9cci, z jak\'b9 uzna\'e6
 je mo\'bfna za p\'b3askie. Mechanika zadowol\'b9 uzyskane p\'b3aszczyzny tylko wtedy, gdy ka\'bfda ich para b\'eadzie przylega\'e6 do siebie we wszystkich punktach powierzch\-ni. Je\'9cli to osi\'b9gnie, b\'eadzie mo\'bfna dowie\'9c\'e6 matematycz\-nie, 
\'bfe na tych trzech powierzchniach s\'b3uszna jest geo\-metria Euklidesa. A przeto (tak argumentowa\'b3 np. H. Dingler) nasza w\'b3asna dzia\'b3alno\'9c\'e6 sprawia, \'bfe spe\'b3nia si\'ea ta geometria.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z punktu widzenia og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci mo\'bfna oczywi\'9ccie powiedzie\'e6, \'bfe powy\'bfsze rozumowanie dowo\-dzi jedynie tego, \'bfe geometria Euklidesa jest s\'b3uszna, je\'9cli chodzi o obszary ma\'b3e - o wielko\'9c
ci zbli\'bfonej do rozmiar\'f3w przyrz\'b9d\'f3w do\'9cwiadczalnych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dok\'b3adno\'9c\'e6, z jak\'b9 spe\'b3niaj\'b9 si\'ea tu twierdzenia tej geometrii, jest tak wielka, \'bfe w wy\'bfej opisany spos\'f3b zawsze mo\'bfna uzyska\'e6 powierzchnie p\'b3askie. Znikomo ma\'b3
e odchylenia od geometrii euklidesowej, kt\'f3re istnie\-j\'b9 nawet w tym obszarze, nie zostan\'b9 zauwa\'bfone, albo\-wiem powierzchnie nie s\'b9 wykonane z materia\'b3u ideal\-nie sztywnego, lecz ulegaj\'b9cego pewnym niewielkim odkszta\'b3
ceniom, a poj\'eacie przylegania nie mo\'bfe by\'e6 zde\-finiowane ca\'b3kowicie \'9cci\'9cle. Opisanej wy\'bfej procedury nie mo\'bfna zastosowa\'e6 do powierzchni o wymiarach kos\-micznych. To jednak ju\'bf nie nale\'bfy do zagadnie\'f1 fizyki do\'9c
wiadczalnej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 A wi\'eac ponownie: naturalnym punktem wyj\'9ccia fi\-zycznej interpretacji matematycznego schematu og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci jest fakt, \'bfe geometria ma\'b3ych obsza\-r\'f3w bardzo niewiele si\'ea r\'f3\'bf
ni od euklidesowej. W tych obszarach og\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci zbli\'bfa si\'ea do teorii klasycznej. Dlatego istnieje w tym przypadku jednoznaczna odpowiednio\'9c\'e6 mi\'eadzy symbolami mat\'eamatycznymi a wynikami pomiar\'f3w i zwyk\'b3ymi poj
\'ea\-ciami.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mimo to z punktu widzenia fizyki w bardzo wielkich obszarach mo\'bfe by\'e6 s\'b3uszna geometria nieeuklidesowa. Zanim jeszcze powsta\'b3a og\'f3lna teoria wzgl\'eadno\'9cci (i to znacznie wcze\'9cniej), matematycy, zw\'b3aszcza za\'9c
 Gauss }{\i\fs24\cf1 z }{\f32\fs24\cf1 Getyngi, rozpatrywali mo\'bfliwo\'9c\'e6 istnienia nieeuklide\-sowej geometrii przestrzeni rzeczywistej. Kiedy Gauss wykona\'b3 bardzo dok\'b3adne pomiary geodezyjne tr\'f3jk\'b9ta, kt\'f3rego wierzcho\'b3kami by\'b3
y trzy szczyty - Brocken w Harzu, Inselberg w Turyngii i Hohen Hagen w po\-bli\'bfu Getyngi - to podobno dok\'b3adnie sprawdzi\'b3, czy suma k\'b9t\'f3w tego tr\'f3jk\'b9ta wynosi rzeczywi\'9ccie 180\'b0; uwa\'bfa\'b3 on, \'bfe mo\'bfe ona okaza\'e6 si
\'ea nieco inna, co \'9cwiad\-czy\'b3oby o tym, \'bfe istnieje tu odchylenie od geometrii Euklidesa. Jednak\'bfe w granicach dok\'b3adno\'9cci pomiar\'f3w nie uda\'b3o mu si\'ea stwierdzi\'e6 owego odchylenia.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W przypadku og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci j\'eazyk, kt\'f3\-rym pos\'b3ugujemy si\'ea, opisuj\'b9c og\'f3lne prawa, jest w wielkim stopniu zgodny z naukowym j\'eazykiem mate\-matyk\'f3w; opisuj\'b9c za\'9c
 same eksperymenty, korzystamy ze zwyk\'b3ych poj\'ea\'e6, poniewa\'bf w ma\'b3ych obszarach geo\-metria euklidesowa jest s\'b3uszna w dostatecznie wielkim przybli\'bfeniu.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe najtrudniejsze zagadnienia zwi\'b9zane z po\-s\'b3ugiwaniem si\'ea j\'eazykiem potocznym pojawiaj\'b9 si\'ea do\-piero w teorii kwant\'f3w. Nie ma tu \'bfadnych prostych zasad przewodnich, kt\'f3re by umo\'bfliwi\'b3y przyporz
\'b9dko\-wanie symbolom matematycznym poj\'ea\'e6 j\'eazyka potocz\-nego. To tylko wiemy od pocz\'b9tku, \'bfe nasze poj\'eacia po\-toczne nie nadaj\'b9 si\'ea do opisu struktury atomu. Mo\'bfna by by\'b3o i tu uzna\'e6 za naturalny punkt wyj\'9c
cia fizycznej interpretacji aparatu formalnego ten fakt, \'bfe matema\-tyczny schemat mechaniki kwantowej, ilekro\'e6 chodzi o uk\'b3ady wielkie (w por\'f3wnaniu z atomami), zbli\'bfa si\'ea}{\fs24  }{\fs24\cf1 do mechaniki klasyczne}{\f32\fs24\cf1 
j. Ale nawet i to mo\'bfna twierdzi\'e6 tylko z pewnymi zastrze\'bfeniami. R\'f3wnie\'bf i w tych przy\-padkach r\'f3wnania mechaniki kwantowej maj\'b9 wiele rozwi\'b9za\'f1, do kt\'f3rych nie s\'b9 analogiczne \'bfadne rozwi\'b9\-zania r\'f3wna\'f1
 mechaniki klasycznej. W rozwi\'b9zaniach tych pojawia\'e6 si\'ea b\'eadzie om\'f3wiona poprzednio \'93inter\-ferencja prawdopodobie\'f1stw", nie wyst\'eapuj\'b9ca w me\-chanice klasycznej. Dlatego te\'bf w granicznym przypad\-ku wymiar\'f3w bardzo du\'bf
ych przyporz\'b9dkowanie sym\-bolom matematycznym wynik\'f3w pomiar\'f3w z jednej strony, zwyk\'b3ych za\'9c poj\'ea\'e6, ze strony drugiej - nie jest bynajmniej proste. Aby uzyska\'e6 jednoznaczne przypo\-rz\'b9dkowanie, koniecznie trzeba uwzgl\'eadni
\'e6 jeszcze in\-ny aspekt zagadnienia. Nale\'bfy koniecznie uwzgl\'eadni\'e6 to, \'bfe uk\'b3ad opisywany zgodnie z metodami mechaniki kwantowej jest w rzeczywisto\'9cci cz\'ea\'9cci\'b9 o wiele wi\'eak\-szego uk\'b3adu (ewentualnie - ca\'b3ego wszech
\'9cwiata); mi\'ea\-dzy nim a tym wi\'eakszym uk\'b3adem zachodzi oddzia\'b3y\-wanie wzajemne. Doda\'e6 ponadto trzeba, \'bfe o mikrosko\-powych w\'b3asno\'9cciach tego wi\'eakszego uk\'b3adu wiemy co najwy\'bfej niewiele. Jest to bez w\'b9tpienia w\'b3a
\'9cciwy opis istniej\'b9cej sytuacji, jako \'bfe uk\'b3ad nie m\'f3g\'b3by by\'e6 przed\-miotem pomiar\'f3w i bada\'f1 teoretycznych i nie nale\'bfa\'b3by do \'9cwiata zjawisk, gdyby nie \'b3\'b9czy\'b3o go oddzia\'b3ywanie wzajemne z owym wi\'eakszym uk
\'b3adem, kt\'f3rego cz\'ea\'9cci\'b9 jest sam obserwator. Oddzia\'b3ywanie wzajemne z tym wi\'eakszym uk\'b3adem o w\'b3asno\'9cciach mikroskopowych w znacznym stopniu nieznanych wprowadza do opisu - zar\'f3
wno kwantowomechanicznego, jak i klasycznego - nowy element statystyczny, kt\'f3ry musimy uwzgl\'eadni\'e6. W granicznym przypadku - gdy mamy do czynienia z uk\'b3adem makroskopowym, element statystyczny w ta\-kiej mierze eliminuje skutki \'93
interferencji prawdopodo\-bie\'f1stw", \'bfe schemat mechaniki kwantowej rzeczywi\-\'9ccie upodabnia si\'ea do aparatu fizyki klasycznej. Tote\'bf}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 w tym przypadku mo\'bfna jednoznacznie przyporz\'b9dko\-wa\'e6
 symbolom matematycznym poj\'eacia wyst\'eapuj\'b9ce w zwyk\'b3ym j\'eazyku i przyporz\'b9dkowanie to wystarcza do interpretacji do\'9cwiadczenia. Pozosta\'b3e zagadnienia r\'f3wnie\'bf dotycz\'b9 raczej j\'eazyka ni\'bf fakt\'f3w, jako \'bfe do tre\'9c
ci poj\'eacia \'93fakt" nale\'bfy i to, \'bfe mo\'bfemy go opisa\'e6 pos\'b3uguj\'b9c si\'ea zwyk\'b3ym j\'eazykiem.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe problemy zwi\'b9zane z j\'eazykiem, z kt\'f3rymi mamy tu do czynienia, s\'b9 bardzo istotne. Chcemy w ja\-ki\'9c spos\'f3b m\'f3wi\'e6 o strukturze atomu, nie za\'9c wy\'b3\'b9cznie o taki
ch faktach, jak np. czarne plamki na kliszy foto\-graficznej albo kropelki w komorze Wilsona. Pos\'b3ugu\-j\'b9c si\'ea j\'eazykiem potocznym, nie mo\'bfemy jednak m\'f3wi\'e6 o samych atomach.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kontynuuj\'b9c analiz\'ea, mo\'bfna teraz pod\'b9\'bfa\'e6 w dw\'f3ch przeciwstawnych kierunkach. Po pierwsze - mo\'bfna py\-ta\'e6 o to, jaki j\'eazyk ukszta\'b3towa\'b3 si\'ea w fizyce atomowej w ci\'b9gu trzydziestu lat, kt\'f3re min
\'ea\'b3y od powstania me\-chaniki kwantowej. Po drugie, mo\'bfna rozpatrzy\'e6 pr\'f3by stworzenia \'9ccis\'b3ego j\'eazyka naukowego, kt\'f3ry odpowia\-da\'b3by schematowi matematyc}{\fs24\cf1 znemu mechaniki kwan\-towej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Odpowiadaj\'b9c na powy\'bfsze pytanie, mo\'bfna powie\-dzie\'e6, \'bfe wprowadzenie poj\'eacia komplementarno\'9cci do interpretacji teorii kwant\'f3w (uczyni\'b3 to Bohr) zach\'ea\-ci\'b3o fizyk\'f3w do pos\'b3ugiwania si\'ea
 raczej niejednoznacz\-nymi ni\'bf jednoznacznymi terminami, do pos\'b3ugiwania si\'ea poj\'eaciami klasycznymi - zgodnie z relacjami nie-okre\'9clono\'9cci - w taki spos\'f3b, \'bfe stawa\'b3y si\'ea one nieco mgliste, do stosowania na przemian r\'f3\'bf
nych poj\'ea\'e6 kla\-sycznych, kt\'f3re stosowane jednocze\'9cnie prowadzi\'b3yby do sprzeczno\'9cci. Dlatego w\'b3a\'9cnie, m\'f3wi\'b9c o orbitach elektronowych, o falach materii lub g\'easto\'9cci \'b3adunku, o energii i p\'eadzie itd., zawsze nale
\'bfy pami\'eata\'e6 o fakcie, \'bfe poj\'eacia te maj\'b9 jedynie bardzo ograniczony zakres stosowalno\'9cci. Kiedy pos\'b3ugiwanie si\'ea j\'eazykiem w ten nieprecyzyjny i niesystematyczny spos\'f3b rodzi trudno\-\'9cci, fizyk powinien powr\'f3ci\'e6
 do schematu matematycz\-nego i wyzyska\'e6 jednoznaczny zwi\'b9zek tego schematu z faktami do\'9cwiadczalnymi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Taki spos\'f3b pos\'b3ugiwania si\'ea j\'eazykiem pod wieloma wzgl\'eadami jest ca\'b3kiem dobry, jako \'bfe przypomina nam podobny spos\'f3b pos\'b3ugiwania si\'ea j\'eazykiem w \'bfyciu co\-dziennym i w poezji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 U\'9cwiadamiamy sobie, \'bfe komplementarno\'9c\'e6 wyst\'eapu\-je nie tylko w \'9cwiecie zjawisk atomowych; mamy z ni\'b9 do czynienia r\'f3wnie\'bf i wtedy, gdy zastanawiamy si\'ea nad
 naszymi decyzjami i motywami tych decyzji lub gdy musimy dokona\'e6 wyboru: czy mamy zachwyca\'e6 si\'ea utworem muzycznym, czy analizowa\'e6 jego struktur\'ea. Z drugiej strony - ilekro\'e6 pos\'b3ugujemy si\'ea poj\'eaciami klasycznymi w powy\'bf
szy spos\'f3b, zachowuj\'b9 one pewn\'b9 chwiejno\'9c\'e6 i je\'9cli chodzi o ich stosunek do \'93rzeczywi\-sto\'9cci", uzyskuj\'b9 sens jedynie statystyczny, taki sam, jaki maj\'b9 poj\'eacia klasycznej nauki o cieple w swej in\-
terpretacji statystycznej. Dlatego warto tu chyba wspo\-mnie\'e6 o statystycznych poj\'eaciach termodynam}{\fs24\cf1 iki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W klasycznej termodynamice termin \'93temperatura" zdaje si\'ea opisywa\'e6 obiektywn\'b9 w\'b3asno\'9c\'e6 rzeczywisto\'9cci, obiektywn\'b9 w\'b3asno\'9c\'e6 materii. W \'bfyciu codziennym do\'9c\'e6 \'b3atwo okre\'9cli\'e6, powo\'b3uj
\'b9c si\'ea na wskazania termometru, co mamy na my\'9cli, gdy m\'f3wimy, \'bfe jakie\'9c cia\'b3o ma tak\'b9, a nie inn\'b9 temperatur\'ea. Kiedy jednak chcemy sprecyzowa\'e6 sens poj\'eacia \'93temperatura atomu", to na\-
wet w ramach fizyki klasycznej znajdziemy si\'ea w znacz\-nie trudniejszej sytuacji. Poj\'eaciu \'93temperatura atomu" nie potrafimy przyporz\'b9dkowa\'e6 jakiejkolwiek jasno i \'9cci\'9cle okre\'9clonej w\'b3asno\'9cci atomu i jeste\'9cmy zmuszeni powi
\'b9za\'e6 je, przynajmniej cz\'ea\'9cciowo, z niepe\'b3no\'9cci\'b9 na\-szej wiedzy o nim. Mo\'bfemy powi\'b9za\'e6 warto\'9c\'e6 temperatury z pewnymi statystycznymi warto\'9cciami oczekiwa\-nymi, dotycz\'b9cymi w\'b3asno\'9cci atomu, ale wydaje si\'ea
 ra\-czej rzecz\'b9 w\'b9tpliw\'b9, czy warto\'9cciom tym mo\'bfna przy\-pisa\'e6 sens obiektywny. Pojecie temperatury atomu nie o wiele lepiej jest zdefiniowane ni\'bf poj\'eacie mieszaniny w cytowanej wy\'bfej dykteryjce o ch\'b3opcu kupuj\'b9
cym cukierki.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Podobnie jest}{\f32\fs24\cf1  w teorii kwant\'f3w: wszystkie poj\'eacia klasyczne, gdy stosujemy je do atom\'f3w, s\'b9 w r\'f3wnym stopniu - nie bardziej i nie mniej - okre\'9clone}{\fs24\cf1\sub >}{\f32\fs24\cf1  jak po\-
jecie temperatury atomu. S\'b9 one zwi\'b9zane z pewnymi wielko\'9cciami statystycznymi - warto\'9cciami oczekiwa\-nymi. W rzadkich tylko przypadkach warto\'9c\'e6 oczekiwa\-na, nadzieja matematyczna - graniczy z pewno\'9cci\'b9
. Tak jak w klasycznej termodynamice, trudno jest na\-zwa\'e6 te warto\'9cci czym\'9c obiektywnym. Mo\'bfna ewentual\-nie powiedzie\'e6, \'bfe reprezentuj\'b9 one obiektywn\'b9 tenden\-cj\'ea lub mo\'bfliwo\'9c\'e6, \'93potencj\'ea
" w sensie arystotelesowskim. S\'b9dz\'ea, \'bfe j\'eazyk, kt\'f3rym fizycy pos\'b3uguj\'b9 si\'ea, m\'f3\-wi\'b9c o zdarzeniach mikro\'9cwiata, wywo\'b3uje w ich umy\-s\'b3ach skojarzenia z poj\'eaciami podobnymi do arystotelesowskiego poj\'ea
cia potencji. Tak wi\'eac np. stopniowo przyzwyczaili si\'ea oni m\'f3wi\'e6 o orbitach elektrono\-wych itd. nie jako o czym\'9c rzeczywistym, lecz raczej jako o pewnego rodzaju \'93potencji". J\'eazyk, przynajmniej w pewnej mierze, przystosowa\'b3 si\'ea
 do istniej\'b9cej sytua\-cji. Nie jest to jednak\'bfe \'9ccis\'b3y j\'eazyk, kt\'f3rym mo\'bfna by by\'b3o pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea w normalnym procesie wnioskowa\-nia logicznego; jest to j\'eazyk, kt\'f3ry wywo\'b3uje w naszym umy\'9c
le obrazy, a jednocze\'9cnie poczucie tego, \'bfe obrazy owe s\'b9 zwi\'b9zane z rzeczywisto\'9cci\'b9 w spos\'f3b lu\'9fny}{\fs24\cf1\sub ;}{\f32\fs24\cf1  \'bfe wyra\'bfaj\'b9 jedynie zbli\'bfanie si\'ea do rzeczywisto\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W\'b3a\'9cnie owa nie\'9ccis\'b3o\'9c\'e6 j\'eazyka, kt\'f3rym pos\'b3uguj\'b9 si\'ea fizycy, nie\'9ccis\'b3o\'9c\'e6 wynikaj\'b9ca z samej jego istoty, pobu\-dzi\'b3a do podj\'eacia pr\'f3b stworzenia j\'eazyka innego, \'9ccis\'b3ego, umo
\'bfliwiaj\'b9cego pos\'b3ugiwanie si\'ea pewnym okre\'9clo\-nym schematem wnioskowania logicznego i ca\'b3kowicie odpowiadaj\'b9cego wymogom matematycznego schematu teorii kwant\'f3w. Z tych pr\'f3b, podj\'eatych przez Birkhoffa i von Neumanna, p\'f3\'9f
niej za\'9c przez von Weizsackera, wynika, \'bfe schemat matematycznej teorii kwantowej mo\'bfna zinterpretowa\'e6 jako rozszerzenie lub modyfi\-kacj\'ea logiki klasycznej. W szczeg\'f3lno\'9cci nale\'bfy zmody\-fikowa\'e6
 pewne podstawowe twierdzenie logiki klasycz\-nej. W logice tej zak\'b3ada si\'ea, \'bfe je\'9cli tylko zdanie ma jaki\'9c sens, to b\'b9d\'9f ono samo, b\'b9d\'9f jego negacja - musi by\'e6 zdaniem prawdziwym. Z dw\'f3ch zda\'f1: \'93Tu znajduje si\'ea
 st\'f3\'b3" oraz: \'93Tu nie ma sto\'b3u" - jedno musi by\'e6 prawdziwe. }{\i\fs24\cf1 Tertium non datur; }{\f32\fs24\cf1 trzecia mo\'bfliwo\'9c\'e6 nie istnieje. Mo\'bfe si\'ea zdarzy\'e6, \'bfe nie wiemy, kt\'f3re z dw\'f3ch zda\'f1
 jest prawdziwe, ale w \'93rzeczywisto\'9cci" jedno z nich j}{\fs24\cf1 est prawdziwe.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 W teorii kwant\'f3w to prawo }{\i\fs24\cf1 tertium non datur }{\f32\fs24\cf1 ma ulec modyfikacji. Przeciwko wszelkim pr\'f3bom modyfi\-kacji tego podstawowego twierdzenia mo\'bfna oczywi\'9ccie od razu zaoponowa\'e6, powo\'b3uj\'b9c si\'ea
 na argument, \'bfe twierdzenie to jest s\'b3uszne, je\'9cli chodzi o j\'eazyk potocz\-ny, i \'bfe co najmniej o ewentualnej modyfikacji logiki musimy m\'f3wi\'e6 pos\'b3uguj\'b9c si\'ea w\'b3a\'9cnie tym j\'eazykiem. Dlatego te\'bf sformu\'b3owany w j
\'eazyku potocznym opis ta\-kiego schematu logicznego, kt\'f3ry w tym j\'eazyku nie znajduje zastosowania, by\'b3by wewn\'eatrznie sprzeczny. Von Weizsacker wyja\'9cnia tu jednak, \'bfe nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 rozmaite poziomy }{\i\fs24\cf1 (levels) }
{\f32\fs24\cf1 j\'eazyka.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pierwszy poziom dotyczy obiekt\'f3w - na przyk\'b3ad atom\'f3w lub elektron\'f3w; drugi - twierdze\'f1 o obiektach; trzeci - mo\'bfe dotyczy\'e6 twierdze\'f1 o twierdzeniach o obiektach itd. Na r\'f3\'bfnych poziomach mo\'bfna by by\'b3
o pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea r\'f3\'bfnymi schematami logicznymi. Co prawda, koniec ko\'f1c\'f3w musieliby\'9cmy powr\'f3ci\'e6 do jezyka naturalnego, a tym samym do logiki klasycznej. Von Weizsacker proponuje jednak, aby uzna\'e6, \'bfe logika
 klasyczna jest w stosunku do logiki kwantowej aprio\-ryczna w podobnym sensie jak fizyka klasyczna w sto\-sunku do teorii kwant\'f3w. W\'f3wczas logika klasyczna by\'b3aby zawarta jako pewnego rodzaju przypadek gra\-niczny w logice kwantowej, ta za\'9c
 ostatnia mia\'b3aby }{\fs24\cf1 charakter bardziej og\'f3lny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ewentualna modyfikacja logiki klasycznej dotyczy\'b3a\-by przede wszystkim tego poziomu j\'eazyka, kt\'f3ry odnosi si\'ea do obiekt\'f3w. Wyobra\'9fmy sobie, \'bfe atom porusza si\'ea w zamkni\'eatej komorze przedzielonej przes\'b3on\'b9
 na dwie r\'f3wne cz\'ea\'9cci. W przes\'b3onie jest ma\'b3y otw\'f3r, przez kt\'f3ry atom mo\'bfe si\'ea przedosta\'e6. Zgodnie z logik\'b9 klasyczn\'b9 atom powinien znajdowa\'e6 si\'ea b\'b9d\'9f w lewej, b\'b9d\'9f w pra\-wej cz\'ea\'9c
ci komory; trzecia mo\'bfliwo\'9c\'e6 nie istnieje, }{\i\fs24\cf1 iertium non datur. }{\fs24\cf1 Z punktu widzenia teorii kwant\'f3w mu\-sieli}{\f32\fs24\cf1 by\'9cmy jednak doda\'e6, je\'9cli mieliby\'9cmy w og\'f3le po\-s\'b3ugiwa\'e6 si\'ea
 w niej takimi poj\'eaciami, jak atom i komora, \'bfe istniej\'b9 jeszcze inne mo\'bfliwo\'9cci, z kt\'f3rych ka\'bfda sta\-nowi pewien dziwny splot dw\'f3ch poprzednio wymienio\-nych. Jest to teza niezb\'eadna do wyt\'b3umaczenia wynik\'f3w naszych do
\'9cwiadcze\'f1. Mo\'bfemy np. obserwowa\'e6 \'9cwiat\'b3o rozpraszane przez atom. Przeprowadzi\'e6 mo\'bfemy trzy do\'9cwiadczenia: Podczas pierwszego - atom znajduje si\'ea w lewej cz\'ea\'9cci komory (wskutek tego np., \'bfe otw\'f3r w przes\'b3
onie jest zamkni\'eaty); zmierzony zostaje rozk\'b3ad nat\'ea\'bfe\'f1 w widmie rozproszonego \'9cwiat\'b3a. Drugie do\-\'9cwiadczenie jest analogiczne, lecz atom znajduje si\'ea w prawej cz\'ea\'9cci komory. Podczas trzeciego do\'9cwiadcze\-nia atom mo
\'bfe si\'ea porusza\'e6 swobodnie po ca\'b3ej komorze (szczelina jest otwarta); ponownie mierzymy tu rozk\'b3ad nat\'ea\'bfe\'f1 w widmie rozproszonego \'9cwiat\'b3a. Gdyby atom znajdowa\'b3 si\'ea zawsze albo w lewej, albo w prawej po\'b3o\-
wie komory, to rozk\'b3ad nat\'ea\'bfe\'f1 w widmie \'9cwiat\'b3a rozproszonego powinien stanowi\'e6 tym razem sum\'ea (o pro\-porcji odpowiadaj\'b9cej u\'b3amkom czasu, w kt\'f3rych atom znajdowa\'b3 si\'ea w lewej i w prawej cz\'ea\'9cci komory) roz\-k
\'b3ad\'f3w poprzednich. Do\'9cwiadczenie jednak dowodzi, \'bfe - m\'f3wi\'b9c og\'f3lnie - tak nie jest. Rzeczywisty roz\-k\'b3ad nat\'ea\'bfe\'f1 jest inny, w wyniku \'93interferencji praw\-dopodobie\'f1stw", o kt\'f3rej m\'f3wili\'9cmy ju\'bf
 poprzednio.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Aby uj\'b9\'e6 ten stan rzeczy, von Weizsacker wprowadzi\'b3 termin \'93stopie\'f1 prawdziwo\'9cci" }{\i\fs24\cf1 (Wahrheitswert). }{\f32\fs24\cf1 Ka\'bfdej wypowiedzi b\'ead\'b9cej cz\'b3onem takiej alternatywy, jak: \'93Atom znajduje si
\'ea b\'b9d\'9f w prawej, b\'b9d\'9f w lewej cz\'ea\-\'9cci komory" - ma odpowiada\'e6 pewna liczba zespolona jako miara stopnia jej prawdziwo\'9cci. Je\'9cli liczb\'b9 t\'b9 jest l, oznacza to, \'bfe wypowied\'9f jest prawdziwa, je\'9cli 0 - \'bf
e jest ona fa\'b3szywa. Mo\'bfliwe s\'b9 jednak r\'f3wnie\'bf i inne warto\'9cci. Kwadrat absolutnej warto\'9cci tej liczby wy\-znacza prawdopodobie\'f1stwo prawdziwo\'9cci wypowiedzi. Suma prawdopodobie\'f1stw obu cz\'b3on\'f3w alternatywy mu\-si by\'e6
 r\'f3wna jedno\'9cci. Ale ka\'bfda para liczb zespolonych dotycz\'b9ca obu cz\'b3on\'f3w alternatywy przedstawia, zgod\-nie z definicj\'b9 von Weizsackera, wypowied\'9f, kt\'f3ra jest na pewno prawdziwa, je\'9cli liczby te maj\'b9 takie w\'b3a\'9c
nie warto\'9cci; dwie liczby np. wystarczaj\'b9 do okre\'9clenia roz\-k\'b3adu nat\'ea\'bfe\'f1 w widmie \'9cwiat\'b3a rozproszonego w przy\-padku poprzednio om\'f3wionego do\'9cwiadczenia. Je\'9cli ter\-minem \'93wypowied\'9f" pos\'b3ugujemy si\'ea w
 taki spos\'f3b, to za pomoc\'b9 nast\'eapuj\'b9cej definicji mo\'bfemy wprowadzi\'e6 termin \'93komplementarno\'9c\'e6": Ka\'bfda wypowied\'9f, kt\'f3ra nie jest identyczna z \'bfadnym cz\'b3onem alternatywy (w wy\'bf
ej rozpatrywanym przypadku: ani z wypowie\-dzi\'b9 \'93atom znajduje si\'ea w lewej cz\'ea\'9cci komory", ani z wypowiedzi\'b9 \'93atom znajduje si\'ea w prawej cz\'ea\'9cci ko\-mory"), nazywa si\'ea wypowiedzi\'b9 komplementarn\'b9
 w stosunku do tych wypowiedzi. Z punktu widzenia ka\'bfdej wypowiedzi komplementarnej to}{\fs24\cf1\sub )}{\f32\fs24\cf1  czy atom znajduje si\'ea w prawej, czy w lewej cz\'ea\'9cci komory, jest nie rozstrzygni\'eate }{\i\fs24\cf1 
(not decided, unentschieden). }{\f32\fs24\cf1 Ale \'93nie rozstrzygni\'eate" nie znaczy tu bynajmniej tyle, co \'93nie\-wiadome". Gdyby\'9cmy stosowali tu termin \'93niewiado\-me", znaczy\'b3oby to, \'bfe atom rzeczywi\'9ccie znajduje si\'ea b\'b9d\'9f
 w jednej, b\'b9d\'9f w drugiej cz\'ea\'9cci komory, a my tyl\-ko nie wiemy, w kt\'f3rej. Natomiast termin \'93nie rozstrzy\-gni\'eate" oznacza co\'9c innego, co\'9c, co mo\'bfe wyrazi\'e6 jedy\-nie wypowied\'9f komplementarna.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ten og\'f3lny schemat logiczny, kt\'f3rego szczeg\'f3\'b3owo nie mo\'bfemy tutaj om\'f3wi\'e6, jest ca\'b3kowicie zgodny z forma\-lizmem matematycznym teorii kwant\'f3w. Stanowi on podstaw\'ea \'9ccis\'b3ego j\'eazyka, kt\'f3rym mo\'bf
na si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6, aby opisa\'e6 struktur\'ea atomu. Pos\'b3ugiwanie si\'ea tym j\'eazy\-kiem stwarza jednak szereg trudno\'9cci, spo\'9cr\'f3d kt\'f3rych om\'f3wimy tylko dwie: pierwsza jest zwi\'b9zana ze sto\-sunkiem wzajemnym r\'f3\'bf
nych poziom\'f3w j\'eazyka, dru\-ga - z wnioskami dotycz\'b9cymi ontologii b\'ead\'b9cej jego pod\'b3o\'bfem.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W logice klasycznej stosunek mi\'eadzy rozmaitymi szczeblami j\'eazyka jest stosunkiem odpowiednio\'9cci jednojednoznacznej. Dwa zdania: \'93Atom znajduje si\'ea w le\-wej cz\'ea\'9cci komory" i \'93Prawd\'b9 jest, \'bfe atom znajduje si
\'ea w lewej cz\'ea\'9cci komory" - z punktu widzenia logiki nale\'bf\'b9 do r\'f3\'bfnych poziom\'f3w j\'eazyka. W logice klasycz\-nej te dwa zdania s\'b9 ca\'b3kowicie r\'f3wnowa\'bfne w tym sensie, \'bfe oba s\'b9 b\'b9d\'9f prawdziwe, b\'b9d\'9f fa
\'b3szywe. Jest rzecz\'b9 niemo\'bfliw\'b9, aby jedno z nich by\'b3o prawdziwe, drugie za\'9c - fa\'b3szywe. Natomiast w logicznym schema\-cie komplementarno\'9cci zale\'bfno\'9c\'e6 ta jest bardziej skom\-plikowana. Prawdziwo\'9c\'e6 (lub fa\'b3szywo\'9c
\'e6) pierwszego zdania nadal implikuje prawdziwo\'9c\'e6 }{\i\fs24\cf1 (resp. }{\f32\fs24\cf1 fa\'b3szywo\'9c\'e6) drugiego. Je\'9cli jednak drugie zdanie jest fa\'b3szywe, to z tego nie wynika, \'bfe fa\'b3szywe jest zdanie pierwsze. Je\-\'9c
li drugie zdanie jest fa\'b3szywe, to mo\'bfe by\'e6 kwesti\'b9}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 nie rozstrzygni\'eat\'b9, czy atom znajduje si\'ea w lewej cz\'ea\-\'9cci komory; atom nie musi koniecznie znajdowa\'e6 si\'ea w prawej cz\'ea\'9cci. Istnieje tu wi
\'eac nadal pe\'b3na r\'f3wno\-wa\'bfno\'9c\'e6 dw\'f3ch poziom\'f3w je\'bfyka, je\'9cli chodzi o praw\-dziwo\'9c\'e6 zda\'f1; nie ma jej jednak, je\'9cli chodzi o ich fa\'b3\-szywo\'9c\'e6. Dzi\'eaki tej zale\'bfno\'9cci mo\'bfna zrozumie\'e6 to, \'bfe p
rawa klasyczne przetrwa\'b3y w pewnym sensie w teorii kwant\'f3w. Ilekro\'e6 rozpatrzenie eksperymentu z punktu widzenia praw klasycznych b\'eadzie prowadzi\'b3o do okre\-\'9clonego wniosku, wniosek ten b\'eadzie wynika\'b3 r\'f3wnie\'bf z teorii kwant
\'f3w i potwierdz\'b9 go dane eksperymenta}{\fs24\cf1 lne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dalszym celem von Weizsackera jest zastosowanie zmodyfikowanej logiki r\'f3wnie\'bf na wy\'bfszych poziomach j\'eazyka. Zwi\'b9zanych z tym problem\'f3w jednak nie mo\-\'bfemy tutaj rozpatrzy\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Drugie zagadnienie dotyczy ontologii, kt\'f3r\'b9 zak\'b3ada nowy schemat logiczny. Je\'9cli para liczb zespolonych re\-prezentuje wypowied\'9f w wy\'bfej podanym sensie, to mu\-si istnie\'e6 \'93stan" albo \'93sytuacja" w przyrodzie, w kt
\'f3rej twierdzenie to jest prawdziwe. B\'eadziemy u\'bfywali w tym kontek\'9ccie terminu \'93stan". Stany odpowiadaj\'b9ce wypo\-wiedziom komplementarnym von Weizsacker nazywa wi\'eac \'93stanami wsp\'f3\'b3istniej\'b9cymi". Termin \'93wsp\'f3\'b3istnie
\-j\'b9ce" w\'b3a\'9cciwie wyra\'bfa to, o co tu chodzi; istotnie, trud\-no by by\'b3o nazwa\'e6 je \'93r\'f3\'bfnymi stanami", w ka\'bfdym z nich bowiem s\'b9 w pewnej mierze zawarte r\'f3wnie\'bf in\-ne wsp\'f3\'b3istniej\'b9ce stany. To okre\'9c
lenie poj\'eacia stanu mog\'b3oby wi\'eac stanowi\'e6 pierwsz\'b9 definicj\'ea dotycz\'b9c\'b9 ontologii teorii kwant\'f3w. Widzimy tu od razu, \'bfe spo\-s\'f3b, w jaki u\'bfywa si\'ea tu terminu \'93stan", a zw\'b3aszcza \'93stany wsp\'f3\'b3istniej\'b9
ce", tak r\'f3\'bfni si\'ea od tego, z czym mamy do czynienia w zwyk\'b3ej ontologii materialistycznej, \'bfe mo\'bfna nawet mie\'e6 w\'b9tpliwo\'9cci, czy pos\'b3ugujemy si\'ea w\'b3a\'9cciw\'b9 terminologi\'b9. Je\'9cli jednak traktuje si\'ea ter\-min 
\'93stan" jako termin oznaczaj\'b9cy raczej pewn\'b9 mo\'bfliwo\'9c\'e6 ni\'bf rzeczywisto\'9c\'e6 - tak \'bfe mo\'bfna nawet za\-st\'b9pi\'e6 po prostu s\'b3owo \'93stan" s\'b3owem \'93mo\'bfliwo\'9c\'e6" - to termin ,,wsp\'f3\'b3istniej\'b9ce mo\'bfliwo
\'9cci" okazuje si\'ea zu\-pe\'b3nie w\'b3a\'9cciwy, albowiem jedna mo\'bfliwo\'9c\'e6 mo\'bfe za\-wiera\'e6 inne lub zbiega\'e6 si\'ea z nimi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna unikn\'b9\'e6 wszystkich tych trudnych definicji i rozr\'f3\'bfnie\'f1, je\'9cli zadanie j\'eazyka ograniczy si\'ea do opisu fakt\'f3w, tzn. wynik\'f3w eksperyment\'f3w. Je\'9cli jednak chcemy m\'f3wi\'e6 o samych cz\'b9
stkach elementarnych, to jeste\'9cmy zmuszeni albo pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea aparatem mate\-matycznym (jako jedynym uzupe\'b3nieniem j\'eazyka po\-tocznego), albo \'b3\'b9czy\'e6 go z j\'eazykiem opartym na zmo\-dyfikowanej logice b\'b9d\'9f nie opartym na 
\'bfadnej \'9ccis\'b3ej logice. W do\'9cwiadczeniach dotycz\'b9cych mikroproces\'f3w mamy do czynienia z rzeczami, faktami i zjawiskami, kt\'f3re s\'b9 tak samo rzeczywiste, jak ka\'bfde zjawisko w \'bfy\-ciu codziennym. Ale same atomy i cz\'b9
stki elementarne nie s\'b9 r\'f3wnie rzeczywiste. Stanowi\'b9 one raczej \'9cwiat pewnych potencji czy mo\'bfliwo\'9cci ni\'bf \'9cwiat }{\i\fs24\cf1 rzeczy }{\fs24\cf1 lub fakt\'f3w.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 \page }{\f32 {\*\bkmkstart _Toc13452060}
{\*\bkmkstart _Toc13452131}{\*\bkmkstart _Toc13452284}XI. WP\'a3YW FIZYKI WSP\'d3\'a3CZESNEJ NA ROZW\'d3J MY\'8cLI LUDZ}{KIEJ{\*\bkmkend _Toc13452060}{\*\bkmkend _Toc13452131}{\*\bkmkend _Toc13452284}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 W poprzednich rozdzia\'b3ach om\'f3wili\'9cmy wnioski filo\-zoficzne wynikaj\'b9ce z fizyki wsp\'f3\'b3czesnej. Pragn\'eali\'9cmy wykaza\'e6, 
\'bfe istnieje wiele punkt\'f3w, w kt\'f3rych ta naj\-m\'b3odsza dziedzina nauki styka si\'ea z prastarymi nurtami my\'9cli ludzkiej, \'bfe w nowy spos\'f3b ujmuje si\'ea w niej nie\-kt\'f3re spo\'9cr\'f3d odwiecznych problem\'f3w. Przekonanie, \'bf
e w historii my\'9cli ludzkiej najbardziej p\'b3odne osi\'b9gni\'eacia pojawia\'b3y si\'ea zazwyczaj tam, gdzie ulega\'b3y konfrontacji dwa r\'f3\'bfne sposoby my\'9clenia - jest zapewne s\'b3uszne. \'8fr\'f3d\'b3em tych ostatnich mog\'b9 by\'e6 r\'f3\'bf
ne dziedziny kul\-tury, mog\'b9 one pochodzi\'e6 z r\'f3\'bfnych epok, by\'e6 zrodzone przez r\'f3\'bfne cywilizacje i r\'f3\'bfne tradycje religijne. Je\'9cli tylko rzeczywi\'9ccie nast\'eapuje ich konfrontacja, innymi s\'b3owy - je\'9cli powstaje mi\'ea
dzy nimi przynajmniej tego rodzaju wi\'ea\'9f, \'bfe b\'ead\'b9 one rzeczywi\'9ccie wzajemnie na siebie oddzia\'b3ywa\'e6, to mo\'bfna mie\'e6 nadziej\'ea, \'bfe w wyni\-ku tego zostan\'b9 dokonane nowe i interesuj\'b9ce odkrycia. Fizyka atomowa, kt\'f3
ra jest cz\'ea\'9cci\'b9 nauki wsp\'f3\'b3czesnej, przenika w naszej epoce granice stref r\'f3\'bfnych, ca\'b3kowi\-cie odmiennych kultur. Wyk\'b3ada si\'ea j\'b9 nie tylko w Eu\-ropie i w krajach Zachodu, gdzie badania fizyczne od dawna stanowi\'b9
 element dzia\'b3alno\'9cci naukowo-technicznej, dzia\'b3alno\'9cci o starych tradycjach; studiuje si\'ea j\'b9 w krajach Dalekiego Wschodu, takich jak Japonia, Chiny oraz India - krajach o ca\'b3kowicie odmiennych tra\-dycjach kulturowych - jak r\'f3wnie
\'bf w Rosji, gdzie ukszta\'b3towa\'b3 si\'ea w naszych czasach zupe\'b3nie nowy spo\-s\'f3b my\'9clenia, zwi\'b9zany zar\'f3wno z pewnymi szczeg\'f3lny\-mi cechami rozwoju nauki europejskiej w dziewi\'eatna\-stym stuleciu, jak i z na wskro\'9c
 swoistymi tradycjami tego kraju. Celem dalszych naszych rozwa\'bfa\'f1 oczywi\-\'9ccie nie b\'eadzie formu\'b3owanie prognoz dotycz\'b9cych ewentualnych skutk\'f3w zetkni\'eacia si\'ea idei nowej fizyki ze starymi tradycyjnymi pogl\'b9dami. Jednak\'bf
e mo\'bfna wskaza\'e6 niekt\'f3re punkty, w kt\'f3rych r\'f3\'bfne idee mog\'b9 w przysz\'b3o\'9cci wzajemnie na siebie oddzia\'b3ywa\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatruj\'b9c proces rozwoju nowej fizyki, oczywi\'9ccie nie mo\'bfna wyodr\'eabni\'e6 go z og\'f3lnego nurtu rozwoju nauk przyrodniczych, przemys\'b3u, techniki i medycyny, a wi\'eac rozwoju wsp\'f3\'b3
czesnej cywilizacji we wszystkich cz\'ea\'9cciach \'9cwiata. Fizyka wsp\'f3\'b3czesna jest z pewno\'9cci\'b9 jednym z ogniw d\'b3ugiego \'b3a\'f1cucha zjawisk, kt\'f3ry zapo\-cz\'b9tkowa\'b3y prace B
acona, Galileusza i Keplera oraz praktyczne zastosowanie nauk przyrodniczych w siede\-mnastym i osiemnastym stuleciu. Zale\'bfno\'9c\'e6 mi\'eadzy nau\-kami przyrodniczymi a technik\'b9 od samego pocz\'b9tku mia\'b3a charakter dwustronny. Post\'ea
py techniki - udo\-skonalenie narz\'eadzi, wynalezienie nowych przyrz\'b9d\'f3w pomiarowych i nowych rodzaj\'f3w aparatury do\'9cwiad\-czalnej - stwarza\'b3y baz\'ea dla bada\'f1, dzi\'eaki kt\'f3rym uzy\-skiwano coraz dok\'b3adniejsz\'b9 empiryczn\'b9
 wiedz\'ea o przy\-rodzie. Coraz lepsze zrozumienie zjawisk przyrody, wreszcie matematyczne formu\'b3owanie jej praw stwa\-rza\'b3o nowe mo\'bfliwo\'9cci zastosowania tej wiedzy w dzie\-dzinie techniki. Np. wynalezienie teleskopu umo\'bfliwi\-\'b3
o astronomom przeprowadzanie dok\'b3adniejszych ni\'bf po\-przednio pomiar\'f3w ruchu gwiazd. Wynikiem tego by\'b3y powa\'bfne osi\'b9gni\'eacia w dziedzinie astronomii i mecha\-niki. Z drugiej strony - dok\'b3adne poznanie praw mechaniki przyczyni\'b3
o si\'ea w ogromnej mierze do ulepsze\-nia narz\'eadzi mechanicznych, zbudowania maszyn do\-starczaj\'b9cych energi\'ea itd. Szybkie rozszerzanie si\'ea za\-kresu wzajemnego oddzia\'b3ywania nauk przyrodniczych i techniki rozpocz\'ea\'b3o si\'ea z chwil
\'b9, gdy ludzie nauczyli si\'ea wyzyskiwa\'e6 niekt\'f3re spo\'9cr\'f3d si\'b3 przyrody. Np. ener\-gi\'ea zmagazynowan\'b9 w w\'eaglu zaprz\'eagni\'eato w wielu dzie\-dzinach do pracy, kt\'f3r\'b9 dotychczas wykonywali ludzie. Ga\'b3\'eazie przemys\'b3
u, kt\'f3re rozwin\'ea\'b3y si\'ea dzi\'eaki nowo po\-wsta\'b3ym mo\'bfliwo\'9cciom, pocz\'b9tkowo mo\'bfna by\'b3o uzna\'e6 za naturaln\'b9 kontynuacj\'ea i wynik ewolucji dawnego rzemios\'b3a. Pod wieloma wzgl\'eadami praca maszyn przy\-pomina\'b3
a jeszcze prac\'ea r\'b9k ludzkich, a procesy produk\-cyjne w fabrykach chemicznych mo\'bfna by\'b3o traktowa\'e6 jako kontynuacj\'ea proces\'f3w stosowanych w starych ap\-tekach i wytw\'f3rniach barwnik\'f3w. P\'f3\'9fniej jednak po\-wstawa\'b3y ca\'b3
e nowe ga\'b3\'eazie przemys\'b3u, nie maj\'b9ce \'bfad\-nych odpowiednik\'f3w w dawnym rzemio\'9cle. Przyk\'b3adem tu mo\'bfe by\'e6 przemys\'b3 elektrotechniczny. Nauka wtarg\-n\'ea\'b3a z kolei do bardziej odleg\'b3ych obszar\'f3w przyro\-
dy, co pozwoli\'b3o in\'bfynierom wyzyskiwa\'e6 te spo\'9cr\'f3d si\'b3 natury, o kt\'f3rych w poprzednich epokach niemal nic nie wiedziano. Dok\'b3adna za\'9c znajomo\'9c\'e6 tych si\'b3, wiedza o nich zawarta w matematycznych sformu\'b3owaniach praw, kt
\'f3re nimi rz\'b9dz\'b9, stanowi\'b3a niezawodn\'b9 podsta\-w\'ea tw\'f3rczo\'9cci konstruktor\'f3w, buduj\'b9cych r\'f3\'bfnego ro\-dzaju maszyny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ogromne osi\'b9gni\'eacia, kt\'f3re zawdzi\'eaczano wi\'eazi nauk przyrodniczych z technik\'b9, doprowadzi\'b3y do uzyskania znacznej przewagi przez te narody, pa\'f1stwa i spo\'b3ecze\'f1\-stwa, kt\'f3re rozwija\'b3y cywilizacj\'ea
 techniczn\'b9. Naturaln\'b9 konsekwencj\'b9 tego zjawiska by\'b3o podj\'eacie dzia\'b3alno\'9cci w tej dziedzinie r\'f3wnie\'bf przez te narody, kt\'f3rych trady\-cje nie sprzyja\'b3y rozwojowi zainteresowania naukami przyrodniczymi i technik\'b9. Wsp
\'f3\'b3czesne \'9crodki \'b3\'b9czno\'9cci i komunikacji sprawi\'b3y, i\'bf cywilizacja techniczna rozprzestrzeni\'b3a si\'ea na ca\'b3ej kuli ziemskiej. Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe wskutek tego gruntownie si\'ea zmieni\'b3y warunki \'bf
ycia na naszej planecie. I niezale\'bfnie od tego, czy zmiany te aprobuje si\'ea, czy nie, czy uznaje si\'ea je za przejaw post\'eapu, czy za \'9fr\'f3d\'b3o niebezpiecze\'f1stwa, trzeba zda\'e6 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe cz\'b3owiek w powa\'bfnym sto
\-pniu straci\'b3 kontrol\'ea nad procesem, w kt\'f3rego toku za\-chodz\'b9 te zmiany. Mo\'bfna go traktowa\'e6 raczej jako pro\-ces biologiczny na wielk\'b9 skal\'ea, podczas kt\'f3rego aktyw\-ne struktury stanowi\'b9ce organizmy ludzkie opanowywuj\'b9
 w coraz wi\'eakszej mierze \'9crodowisko, przekszta\'b3ca\-j\'b9c je zgodnie z potrzebami wzrostu populacji ludzkiej. Fizyka wsp\'f3\'b3czesna powsta\'b3a zupe\'b3nie niedawno w nowej fazie tego procesu rozwojowego, a jej niestety najbardziej rzucaj\'b9
ce si\'ea w oczy osi\'b9gni\'eacie - bro\'f1 nuklearna - ukaza\'b3o jak najdobitniej istot\'ea tego pro\-cesu. Z jednej strony sta\'b3o si\'ea rzecz\'b9 oczywist\'b9, \'bfe zmian, kt\'f3re zasz\'b3y na naszym globie dzi\'eaki wi\'ea
zi nauk przyrodniczych z technik\'b9, nie mo\'bfna ocenia\'e6 jedynie z optymistycznego punktu widzenia. Przynajmniej cz\'ea\-\'9cciowo okaza\'b3y si\'ea uzasadnione pogl\'b9dy tych ludzi, kt\'f3\-rzy przestrzegali przed niebezpiecze\'f1stwem zwi\'b9
zanym z tak radykaln\'b9 zmian\'b9 naturalnych warunk\'f3w naszego \'bfycia. Z drugiej strony - \'f3w proces rozwojowy spra\-wi\'b3, \'bfe nawet te narody czy jednostki, kt\'f3re usi\'b3owa\'b3y pozosta\'e6 na uboczu, jak najdalej od tego niebezpiecze\'f1
stwa, s\'b9 zmuszone \'9cledzi\'e6 z najwi\'eaksz\'b9 uwag\'b9 najnow\-sze osi\'b9gni\'eacia nauki i techniki. Albowiem pot\'eaga poli\-tyczna - w sensie si\'b3y militarnej - zale\'bfy dzi\'9c od po\-siadania broni atomowej. Do zada\'f1 tej ksi\'b9\'bf
ki nie nale\'bfy dok\'b3adne rozpatrzenie politycznych aspekt\'f3w fizyki ato\-mowej. Kilka jednak s\'b3\'f3w nale\'bfy po\'9cwi\'eaci\'e6 tej spra\-wie, skoro przede wszystkim o niej dzi\'9c si\'ea my\'9cli, gdy m\'f3wi si\'ea o fizyce atomowej.}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 Jest rzecz\'b9 oczywist\'b9, \'bfe wskutek wynalezienia nowej broni, zw\'b3aszcza broni termoj\'b9drowej, uleg\'b3 radykalnej zmianie uk\'b3ad stosunk\'f3w politycznych. Zmianie takiej uleg\'b3o te\'bf poj\'eacie narodu i pa\'f1stwa \'93
niezale\'bfnego", po\-niewa\'bf ka\'bfdy nar\'f3d nie posiadaj\'b9cy tej broni musi za\-le\'bfe\'e6 w jakim\'9c stopniu od tych kilku pa\'f1stw, kt\'f3re bro\'f1 t\'ea produkuj\'b9 w wielkiej ilo\'9cci; wzniecenie wojny na wielk\'b9 skal\'ea, wojny, w kt
\'f3rej stosowano by bro\'f1 j\'b9dro\-w\'b9, by\'b3oby absurdem, bezsensownym samob\'f3jstwem. Dlatego cz\'easto si\'ea s\'b3yszy optymist\'f3w, kt\'f3rzy powiada\-j\'b9, \'bfe wojna sta\'b3a si\'ea czym\'9c przestarza\'b3ym i \'bfe nigdy ju\'bf
 nie wybuchnie. Pogl\'b9d ten niestety jest zbyt opty\-mistyczny i wynika ze zbytniego uproszczenia zagad\-nie\'f1; wr\'eacz przeciwnie - absurdalno\'9c\'e6 wojny termo\-j\'b9drowej mo\'bfe zach\'eaci\'e6 do wszczynania wojen na ma\'b3\'b9 skal\'ea
. Narody lub ugrupowania polityczne, kt\'f3re b\'ead\'b9 przekonane, \'bfe racje historyczne lub moralne daj\'b9 im prawo do dokonania si\'b3\'b9 pewnych zmian w istniej\'b9cej sytuacji, uznaj\'b9, i\'bf pos\'b3ugiwanie si\'ea w tym celu broni\'b9
 konwencjonaln\'b9 nie jest zwi\'b9zane z \'bfadnym wi\'eakszym ryzykiem. Zak\'b3adano by w tym przypadku, \'bfe przeciw\-nik na pewno nie zastosuje broni j\'b9drowej, nie maj\'b9c bowiem racji ani z moralnego, ani z historycznego punk\-
tu widzenia, nie we\'9fmie na siebie odpowiedzialno\'9cci za wszcz\'eacie wojny atomowej na wielk\'b9 skal\'ea. Sytuacja ta mo\'bfe z kolei spowodowa\'e6, i\'bf inne narody zdecydowanie o\'9cwiadcz\'b9, \'bfe gdy agresor rozpocznie z nimi \'93ma\'b3\'b9
 woj\-n\'ea", zastosuj\'b9 bro\'f1 atomow\'b9. Niebezpiecze\'f1stwo wi\'eac b\'eadzie nadal istnia\'b3o. Jest rzecz\'b9 zupe\'b3nie mo\'bfliw\'b9, \'bfe w ci\'b9gu najbli\'bfszych dwudziestu lub trzydziestu lat nasz \'9cwiat ulegnie takim zmianom, \'bf
e niebezpiecze\'f1stwo woj\-ny na wielk\'b9 skal\'ea, podczas kt\'f3rej stosowano by wszyst\-kie techniczne \'9crodki zniszczenia, rzeczywi\'9ccie znacznie si\'ea zmniejszy lub zniknie. Ale na drodze, kt\'f3ra wiedzie ku temu, pe\'b3no jest najwi\'ea
kszych niebezpiecze\'f1stw. Musimy zda\'e6 sobie spraw\'ea, \'bfe to, co jednej stronie wydaje si\'ea moralne i historycznie s\'b3uszne - drugiej mo\'bfe si\'ea wydawa\'e6 niemoralne i nies\'b3uszne.  Zachowanie }{\i\fs24\cf1 status quo  }{\f32\fs24\cf1 
nie  zawsze  musi  by\'e6  w\'b3a\'9cciwym  rozwi\'b9zaniem. Przeciwnie, mo\'bfe si\'ea okaza\'e6, \'bfe nies\'b3ychanie wa\'bfnym zadaniem jest znalezienie pokojowej drogi   kt\'f3ra pro\-wadzi\'b3aby  do  przystosowania  si\'ea
  do  nowej  sytuacji. W wielu przypadkach podj\'eacie s\'b3usznej decyzji mo\'bfe by\'e6 nadzwyczaj trudne. Dlatego nie jest chyba wyrazem przesadnego pesymizmu pogl\'b9d,  \'bfe wojny na wielk\'b9 skal\'ea mo\'bfna unikn\'b9\'e6 jedynie pod warunkiem, i
\'bf wszyst\-kie  ugrupowania  polityczne  zgodz\'b9  si\'ea  zrezygnowa\'e6 z pewnych swych praw, kt\'f3re wydaj\'b9 im si\'ea jak naj\-bardziej oczywiste - zgodz\'b9 si\'ea na to ze wzgl\'eadu na fakt, \'bfe sprawa posiadania lub nieposiadania racji mo
\'bfe si\'ea r\'f3\'bfnie przedstawia\'e6, zale\'bfnie od punktu widzenia. Nie jest to z pewno\'9cci\'b9 my\'9cl nowa; aby uzna\'e6 j\'b9 za s\'b3u\-szn\'b9, wystarczy by\'e6 ludzkim, przyj\'b9\'e6 t\'ea postaw\'ea, kt\'f3r\'b9 przez wiele wiek\'f3
w szerzy\'b3y niekt\'f3re wielkie religie. Stworzenie broni atomowej sprawi\'b3o, \'bfe przed nauk\'b9 i uczonymi wy\'b3oni\'b3y si\'ea r\'f3wnie\'bf inne, ca\'b3kowicie nowe problemy. Wp\'b3yw nauki na polityk\'ea sta\'b3 si\'ea bez por\'f3w\-nania wi
\'eakszy ni\'bf by\'b3 przed drug\'b9 wojn\'b9 \'9cwiatow\'b9; obarcza to uczonych, a zw\'b3aszcza fizyk\'f3w atomowych, podw\'f3jn\'b9 odpowiedzialno\'9cci\'b9. Ze wzgl\'eadu na spo\'b3eczne znaczenie nauki uczony mo\'bfe bra\'e6 aktywny udzia\'b3 w za\-
rz\'b9dzaniu krajem. W tym przypadku bierze on na siebie odpowiedzialno\'9c\'e6 za decyzje niezmiernie donios\'b3e, kt\'f3\-rych skutki si\'eagaj\'b9 daleko poza dziedzin\'ea bada\'f1 i pracy pedagogicznej  na  uniwersytecie,  do kt\'f3rej  przywyk\'b3
. Mo\'bfe on r\'f3wnie\'bf zrezygnowa\'e6 dobrowolnie z wszelkiego udzia\'b3u w \'bfyciu politycznym; ale i w\'f3wczas jest odpo\-wiedzialny za b\'b3\'eadne decyzje, kt\'f3rym, by\'e6 mo\'bfe, by za\-pobieg\'b3, gdyby nie wola\'b3 ograniczy\'e6 si\'ea do 
spokojnej pracy  naukowej.   Rzecz  oczywista,   jest   obowi\'b9zkiem}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 uczonego informowa\'e6 sw\'f3j rz\'b9d o nies\'b3ychanych znisz\-czeniach, kt\'f3re by\'b3yby skutkiem wojny nuklearnej. W zwi\'b9zku z tym wzywa si\'ea cz\'easto uczonych do podpi\-sywania uroczystych deklaracji pokojowych. Musz\'ea si
\'ea przyzna\'e6, \'bfe analizuj\'b9c tego rodzaju deklaracje, nigdy nie potrafi\'b3em zrozumie\'e6 \'bfadnego z ich punkt\'f3w. O\'9cwiadczenia takie mog\'b9 si\'ea wydawa\'e6 dowodem, dobrej woli; jednak\'bfe wszyscy, kt\'f3rzy domagaj\'b9 si\'ea
 pokoju, nie wymieniaj\'b9c wyra\'9fnie jego warunk\'f3w, musz\'b9 natych\-miast by\'e6 podejrzani o to, \'bfe chodzi im jedynie o taki pok\'f3j, kt\'f3ry jest bardzo korzystny dla nich samych oraz ich ugrupowa\'f1 politycznych - co oczywi\'9c
cie pozbawia ich deklaracje wszelkiej warto\'9cci. W ka\'bfdej uczciwej deklaracji pokojowej musz\'b9 by\'e6 wymienione ust\'eapstwa, na kt\'f3re jest si\'ea gotowym p\'f3j\'9c\'e6, aby zachowa\'e6 pok\'f3j. Uczeni jednak z regu\'b3y nie s\'b9
 formalnie uprawnieni do formu\'b3owania tego rodzaju ust\'eapstw.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jest r\'f3wnie\'bf inne zadanie, kt\'f3remu uczony mo\'bfe po\-do\'b3a\'e6 o wiele \'b3atwiej - czyni\'e6 wszystko, aby wzmocni\'e6 wi\'ea\'9f wsp\'f3\'b3pracy mi\'eadzynarodowej w swej w\'b3asnej dzie\-dzinie. Wielka waga, jak\'b9
 obecnie wiele rz\'b9d\'f3w przy\-wi\'b9zuje do bada\'f1 w dziedzinie fizyki j\'b9drowej, oraz fakt, \'bfe poziom bada\'f1 naukowych jest bardzo r\'f3\'bfny w r\'f3\'bfnych krajach - sprzyjaj\'b9 rozwojowi wsp\'f3\'b3pracy mi\'ea
dzynarodowej w tej dziedzinie. M\'b3odzi uczeni z roz\-maitych kraj\'f3w mog\'b9 si\'ea spotyka\'e6 w fizycznych insty\-tutach badawczych, w kt\'f3rych wsp\'f3lna praca nad trud\-nymi zagadnieniami naukowymi b\'eadzie sprzyja\'b3a wza\-
jemnemu zrozumieniu. W jednym przypadku - mam na my\'9cli CERN w Genewie - okaza\'b3o si\'ea rzecz\'b9 mo\'bfli\-w\'b9 porozumienie si\'ea wielu kraj\'f3w w sprawie budowy wsp\'f3lnego laboratorium i wyposa\'bfenia go wsp\'f3
lnym kosztem w niezwykle drogie urz\'b9dzenia techniczne, nie\-zb\'eadne do bada\'f1 w dziedzinie fizyki j\'b9drowej. Tego ro\-dzaju wsp\'f3\'b3praca przyczyni si\'ea niew\'b9tpliwie do ukszta\'b3towania w\'9cr\'f3d m\'b3odego pokolenia naukowc\'f3w wsp
\'f3lnej postawy wobec problem\'f3w naukowych i, by\'e6 mo\'bfe, do\-prowadzi do wsp\'f3lnego stanowiska w kwestiach nie zwi\'b9zanych bezpo\'9crednio z nauk\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Oczywi\'9ccie trudno jest przewidzie\'e6, jak wzejd\'b9 po\-siane ziarna, gdy uczeni powr\'f3c\'b9 do swego poprzednie\-go \'9crodowiska i zn\'f3w znajd\'b9 si\'ea pod wp\'b3ywem swych rodzimych tradycji kulturowych. Nie spos\'f3b jednak w
\'b9tpi\'e6, \'bfe wymiana pogl\'b9d\'f3w pomi\'eadzy m\'b3odymi uczo\-nymi r\'f3\'bfnych kraj\'f3w i mi\'eadzy rozmaitymi pokoleniami uczonych tego samego kraju b\'eadzie sprzyja\'e6 ustaleniu si\'ea r\'f3wnowagi mi\'eadzy si\'b3\'b9
 dawnych tradycji i nieub\'b3a\-ganymi wymogami \'bfycia wsp\'f3\'b3czesnego i u\'b3atwi unik\-ni\'eacie konflikt\'f3w. Pewna cecha wsp\'f3\'b3czesnych nauk przyrodniczych sprawia, \'bfe w\'b3a\'9cnie one mog\'b9 najbar\-dziej si\'ea przyczyni\'e6
 do powstania pierwszych silnych wi\'eazi mi\'eadzy r\'f3\'bfnymi tradycjami kulturowymi. Cecha ta polega na tym, \'bfe ostateczna ocena warto\'9cci poszcze\-g\'f3lnych prac naukowych, rozstrzygni\'eacie, co jest s\'b3usz\-ne, co za\'9c b\'b3\'ea
dne, nie zale\'bfy w tych naukach od autory\-tetu \'bfadnego cz\'b3owieka. Niekiedy mo\'bfe up\'b3yn\'b9\'e6 wiele lat, zanim problem zostanie rozwi\'b9zany, zanim zdo\'b3a si\'ea ustali\'e6 w spos\'f3b pewny, co jest prawd\'b9, a co jest b\'b3\'ea
dne; ostatecznie jednak problemy zostaj\'b9 rozstrzygni\'eate, a wyroki feruje nie ta lub inna grupa uczonych, lecz sama przyroda. Tote\'bf w\'9cr\'f3d ludzi, kt\'f3rzy interesuj\'b9 si\'ea nauk\'b9, idee naukowe szerz\'b9 si\'ea w spos\'f3b zgo\'b3
a inny ni\'bf pogl\'b9dy polityczne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Idee polityczne tylko dlatego mog\'b9 niekiedy mie\'e6 de\-cyduj\'b9cy wp\'b3yw na szerokie masy, \'bfe s\'b9 zgodne lub zda\-j\'b9 si\'ea by\'e6 zgodne z ich najbardziej \'bfywotnymi interesa\-mi; idee naukowe szerz\'b9 si\'ea wy\'b3\'b9
cznie dlatego, \'bfe s\'b9 prawdziwe. Istniej\'b9 ostateczne i obiektywne kryteria, decyduj\'b9ce o prawdziwo\'9cci }{\i\fs24\cf1 tw}{\i\f32\fs24\cf1 ierdze\'f1 }{\fs24\cf1 naukowych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wszystko, co powiedziano wy\'bfej o wsp\'f3\'b3pracy mi\'eadzynarodowej i wymianie pogl\'b9d\'f3w, dotyczy w jedna\-kiej mierze wszystkich dziedzin nauki wsp\'f3\'b3czesnej, a wi\'eac nie tylko fizyki atomowej. Pod tym wzgl\'ea
dem fizyka wsp\'f3\'b3czesna jest jedynie jedn\'b9 z wielu ga\'b3\'eazi nauki i nawet je\'9cli w zwi\'b9zku z jej technicznym zasto\-sowaniem - broni\'b9 j\'b9drow\'b9 i pokojowym wyzyskaniem energii atomowej - ma ona szczeg\'f3
lne znaczenie, to bezpodstawne by by\'b3o uznanie wsp\'f3\'b3pracy mi\'eadzynaro\-dowej w dziedzinie fizyki za o wiele bardziej donios\'b3\'b9 ni\'bf w innych dziedzinach nauki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Teraz jednak\'bfe musimy zaj\'b9\'e6 si\'ea tymi cechami fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, kt\'f3re j\'b9 czyni\'b9 czym\'9c nowym w historii nauk przyrodniczych; powr\'f3\'e6my wi\'eac do historii rozwo\-ju tych nauk w Europie, kt\'f3ry zawdzi
\'eaczamy wzajem\-nej wi\'eazi nauk przyrodniczych i techniki.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Historycy cz\'easto dyskutowali nad tym, czy powstanie nauk przyrodniczych po szesnastym stuleciu by\'b3o w jakim\'9c sensie naturalnym wynikiem wcze\'9cniejszych wydarze\'f1 w \'bfyciu intelektualnym Europy.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna wskaza\'e6 okre\'9clone tendencje w filozofii chrze\-\'9ccija\'f1skiej, kt\'f3re doprowadzi\'b3y do ukszta\'b3towania si\'ea bardzo abstrakcyjnego poj\'eacia Boga. B\'f3g powr\'f3ci\'b3
 do niebios, w rejony tak dalekie od ziemskiego pado\'b3u, \'bfe zacz\'eato bada\'e6 \'9cwiat, nie doszukuj\'b9c si\'ea w nim Boga. Podzia\'b3 kartezja\'f1ski mo\'bfna uzna\'e6 za ostateczny krok w tym kierunku. Ale mo\'bfna r\'f3wnie\'bf powiedzie\'e6, 
\'bfe r\'f3\'bf\-norakie spory teologiczne w wieku szesnastym wywo\-\'b3a\'b3y powszechn\'b9 niech\'ea\'e6 do rozpatrywania problem\'f3w, kt\'f3rych w gruncie rzeczy nie spos\'f3b by\'b3o rozwi\'b9za\'e6 me\-tod\'b9 racjonalnej analizy i kt\'f3re by\'b3
y zwi\'b9zane z walk\'b9 polityczn\'b9 w tej epoce. Sprzyja\'b3o to zwi\'eakszeniu si\'ea za\-interesowania zagadnieniami nie maj\'b9cymi nic wsp\'f3lne\-go z problematyk\'b9 dysput teologicznych. Mo\'bfna wresz\-cie po prostu powo\'b3a\'e6 si\'ea
 na ogromne o\'bfywienie i na nowy kierunek my\'9cli, kt\'f3re zapanowa\'b3y w Europie w epoce Odrodzenia. W ka\'bfdym razie w tym okresie po\-jawi\'b3 si\'ea nowy autorytet, absolutnie niezale\'bfny od chrze\'9ccija\'f1skiej religii, filozofii i Ko\'9c
cio\'b3a - autorytet empirii i fakt\'f3w do\'9cwiadczalnych. Mo\'bfna prze\'9cledzi\'e6 kszta\'b3towanie si\'ea nowych kryteri\'f3w w systemach filozoficznych poprzedniego okresu, np. filozofii Ockhama i Dunsa Scota; jednak\'bfe decyduj\'b9
cym czynnikiem w rozwoju my\'9cli ludzkiej sta\'b3y si\'ea one dopiero od sze\-snastego stulecia. Galileusz nie tylko snu\'b3 rozwa\'bfania na temat ruch\'f3w mechanicznych wahad\'b3a i spadaj\'b9cych cia\'b3, lecz bada\'b3 r\'f3wnie\'bf do\'9c
wiadczalnie ilo\'9cciowe cha\-rakterystyki tych ruch\'f3w. Tych bada\'f1 nowego typu po\-cz\'b9tkowo z pewno\'9cci\'b9 nie traktowano jako sprzecznych z religi\'b9 chrze\'9ccija\'f1sk\'b9. }{\fs24\cf1 Przeciwnie, m\'f3wiono o dw\'f3
ch rodzajach objawienia: objawieniu, kt\'f3re zawarte jest w }{\i\fs24\cf1 Biblii, }{\f32\fs24\cf1 i objawieniu, kt\'f3re zawiera ksi\'eaga przyrody. Pismo }{\i\f32\fs24\cf1 \'9cw. }{\f32\fs24\cf1 pisali ludzie, mog\'b9 wi\'eac w nim by\'e6 b\'b3\'ea
dy, podczas gdy przyroda jest bezpo\'9crednim wyrazem bo\-skiej woli.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Przypi}{\f32\fs24\cf1 sywanie wielkiej roli do\'9cwiadczeniu spowodo\-wa\'b3o stopniow\'b9 zmian\'ea ca\'b3ego sposobu uj\'eacia rzeczywi\-sto\'9cci. To, co dzi\'9c nazywamy symbolicznym znaczeniem rzeczy, by\'b3o w \'9c
redniowieczu traktowane w pewnym sensie jako pierwotna realno\'9c\'e6, natomiast p\'f3\'9fniej za rzeczywisto\'9c\'e6 zacz\'eato uznawa\'e6 to, co mo\'bfemy percypo-wa\'e6 za pomoc\'b9 zmys\'b3\'f3w. Realno\'9cci\'b9 pierwotn\'b9 sta\'b3o si\'ea to, co mo
\'bfemy ogl\'b9da\'e6 i dotyka\'e6. Nowe poj\'eacie rzeczy\-wisto\'9cci jest zwi\'b9zane z nowym rodzajem dzia\'b3alno\'9cci poznawczej: mo\'bfna eksperymentowa\'e6 i ustala\'e6, jakie w rzeczywisto\'9cci s\'b9 te rzeczy, kt\'f3re badamy. \'a3atwo zau\-wa
\'bfy\'e6, \'bfe ta nowa postawa oznacza\'b3a wtargni\'eacie my\'9cli ludzkiej do niesko\'f1czonego obszaru nowych mo\'bfliwo\'9cci; jest wi\'eac rzecz\'b9 zrozumia\'b3\'b9, \'bfe Ko\'9cci\'f3\'b3 dopatrywa\'b3 si\'ea w nowym ruchu raczej symptom\'f3w zwi
astuj\'b9cych nie\-bezpiecze\'f1stwo ni\'bf symptom\'f3w pomy\'9clnych. S\'b3ynny proces Galileusza, wszcz\'eaty w zwi\'b9zku z obron\'b9 syste\-mu kopernika\'f1skiego podj\'eat\'b9 przez tego uczonego, ozna\-cza\'b3 pocz\'b9tek walki, kt\'f3ra trwa\'b3
a przesz\'b3o sto lat. Roz\-gorza\'b3 sp\'f3r. Przedstawiciele nauk przyrodniczych do\-wodzili, \'bfe do\'9cwiadczenie jest \'9fr\'f3d\'b3em niew\'b9tpliwych prawd. Przeczyli, jakoby jakikolwiek cz\'b3owiek mia\'b3 pra\-wo wyrokowa\'e6 o tym, co rzeczywi
\'9ccie zachodzi w przy\-rodzie, m\'f3wili, \'bfe wyroki feruje przyroda, a w tym sen\-sie - B\'f3g. Zwolennicy tradycyjnych pogl\'b9d\'f3w religij\-nych g\'b3osili natomiast, \'bfe zwracaj\'b9c zbyt wiele uwagi na \'9c
wiat materialny, na to, co postrzegamy zmys\'b3owo, przestajemy dostrzega\'e6 to, co jest \'9fr\'f3d\'b3em istotnych warto\'9cci \'bfycia ludzkiego, a mianowicie t\'ea sfer\'ea rzeczy\-wisto\'9cci, kt\'f3ra nie nale\'bfy do \'9c
wiata materialnego. Te dwa toki my\'9clowe nie maj\'b9 punkt\'f3w stycznych i dlate\-go sporu nie mo\'bfna by\'b3o rozstrzygn\'b9\'e6 ani w spos\'f3b po\-lubowny, ani arbitralny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Tymczasem nauki przyrodnicze stwarza\'b3y coraz bar\-dziej wyra\'9fny i rozleg\'b3y obraz \'9cwiata materialnego. W fizyce obraz ten zosta\'b3 opisany za pomoc\'b9 poj\'ea\'e6, kt\'f3\-re dzi\'9c nazywamy poj\'eaciami fizyki klasycznej. 
\'8cwiat sk\'b3ada si\'ea z rzeczy istniej\'b9cych w czasie i przestrzeni, rzeczy s\'b9 materialne, a materia mo\'bfe wywo\'b3ywa\'e6 si\'b3y i si\'b3om tym podlega\'e6. Zdarzenia zachodz\'b9 wskutek wza\-jemnego oddzia\'b3ywania si\'b3 i materii. Ka\'bf
de zdarzenie jest skutkiem i przyczyn\'b9 innych zdarze\'f1. Jednocze\'9cnie dotychczasow\'b9 kontemplacyjn\'b9 postaw\'ea wobec przyro\-dy zast\'eapowa\'b3a postawa pragmatyczna. Nie interesowa\-no si\'ea zbytni
o tym, jaka jest przyroda; pytano raczej, co z ni\'b9 mo\'bfna uczyni\'e6. Tote\'bf nauki przyrodnicze prze\-kszta\'b3ci\'b3y si\'ea w nauki techniczne; ka\'bfde osi\'b9gni\'eacie nau\-kowe rodzi\'b3o pytanie: \'93Jakie korzy\'9cci praktyczne mo\'bfna dzi
\'eaki niemu uzyska\'e6?" Dotyczy to nie tylko \'f3wczesnej fizyki. W chemii, w biologii istnia\'b3y w zasadzie tenden\-cje takie same, a sukcesy, kt\'f3re zawdzi\'eaczano stosowaniu nowych metod w medycynie i w rolnictwie, w istot\-ny spos\'f3b przyczyni
\'b3y si\'ea do rozpowszechnienia si\'ea tych nowych tendencji.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 W ten spos\'f3b d}{\f32\fs24\cf1 osz\'b3o do tego, \'bfe w wieku dziewi\'eatna\-stym nauki przyrodnicze by\'b3y ju\'bf uj\'eate w sztywne ra\-my, kt\'f3re nie tylko decydowa\'b3y o charakterze tych nauk, ale r\'f3wnie\'bf determinowa\'b3y og
\'f3lne pogl\'b9dy szero\-kich kr\'eag\'f3w spo\'b3ecznych. Ramy te by\'b3y wyznaczone przez podstawowe poj\'eacia fizyki klasycznej, poj\'eacia cza\-su, przestrzeni, materii i przyczynowo\'9cci; poj\'eacie rze\-czywisto\'9cci obejmowa\'b3
o rzeczy lub zdarzenia, kt\'f3re mo\-\'bfna bezpo\'9crednio postrzega\'e6 zmys\'b3owo b\'b9d\'9f obserwowa\'e6 za pomoc\'b9 udoskonalonych przyrz\'b9d\'f3w dostarczanych przez technik\'ea. Rzeczywisto\'9cci\'b9 pierwotn\'b9 by\'b3a mate\-ria. Post\'ea
p nauki oznacza\'b3 podb\'f3j \'9cwiata materialnego. Has\'b3em epoki by\'b3o s\'b3owo \'93u\'bfyteczno\'9c\'e6".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe ramy te by\'b3y zbyt w\'b9skie i sztywne, aby mog\'b3y si\'ea w nich zmie\'9cci\'e6 pewne poj\'eacia naszego j\'eazy\-ka, kt\'f3re zawsze uwa\'bfano za jego sk\'b3adnik integralny; mam na my\'9cli ca\'b3y szereg takich poj\'ea
\'e6, jak np. }{\i\f32\fs24\cf1 duch, dusza ludzka, \'bfycie. }{\f32\fs24\cf1 Duch m\'f3g\'b3 by\'e6 elementem tego sy\-stemu jedynie jako rodzaj zwierciad\'b3a \'9cwiata material\-nego. A kiedy w psychologii badano w\'b3asno\'9cci tego zwierciad\'b3
a, to - je\'9cli wolno kontynuowa\'e6 powy\'bfsze por\'f3wnanie - uczonych zawsze bra\'b3a pokusa, by zwra\-ca\'e6 wi\'eacej uwagi na jego w\'b3asno\'9cci mechaniczne ni\'bf optyczne. Nawet w tej dziedzinie usi\'b3owano stosowa\'e6 poj\'ea
cia fizyki klasycznej, przede wszystkim poj\'eacie przyczynowo\'9cci. W ten sam spos\'f3b chciano wyja\'9cni\'e6, czym jest \'bfycie - traktuj\'b9c je jako proces fizyczny i chemiczny, podlegaj\'b9cy prawom natury i ca\'b3
kowicie zdeterminowany przyczynowo. Darwinowska teoria ewolucji dostarczy\'b3a wielkiej ilo\'9cci argument\'f3w na rzecz takiej interpretacji. Szczeg\'f3lnie trudno by\'b3o znale\'9f\'e6 w tych ramach miejsce dla tych fragment\'f3w rzeczywisto\'9cci, kt
\'f3rych dotyczy\'b3y tradycyjne pogl\'b9dy religijne; obecnie ta cz\'ea\'9c\'e6 rzeczywisto\'9cci wydawa\'b3a si\'ea czym\'9c mniej lub bardziej urojonym. Dlatego w tych krajach europejskich, w kt\'f3rych z r\'f3\'bfnych koncepcji zwyk\'b3o si\'ea
 wysnuwa\'e6 najdalej id\'b9ce wnioski, pot\'eagowa\'b3 si\'ea jawnie wrogi stosunek do religii; tendencja do zoboj\'eatnienia wobec zagadnie\'f1 religijnych wzmaga\'b3a si\'ea r\'f3wnie\'bf i w innych krajach. Jedynie warto\'9cci
 etyczne uznawane przez religi\'ea chrze\'9ccija\'f1sk\'b9 by\'b3y, przynajmniej w pierw\-szym okresie, akceptowane. Zaufanie do metody nauko\-wej i do racjonalnego my\'9clenia zast\'b9pi\'b3o cz\'b3owiekowi wszystkie inne ostoje duchowe.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Powracaj\'b9c do fizyki XX wieku i jej wp\'b3ywu na po\-wy\'bfsz\'b9 sytuacj\'ea, mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe najbardziej istot\-n\'b9 konsekwencj\'b9 osi\'b9gni\'ea\'e6 w tej dziedzinie nauki by\'b3o rozsadzenie sztywnych ram poj\'ea
\'e6 dziewi\'eatnastowiecz\-nych. Oczywi\'9ccie ju\'bf przedtem pr\'f3bowano wykroczy\'e6 poza te sztywne ramy, kt\'f3re by\'b3y wyra\'9fnie zbyt w\'b9skie, aby umo\'bfliwi\'e6 zrozumienie istotnych fragment\'f3w rze\-czywisto\'9cci. Nie spos\'f3b by\'b3
o jednak zrozumie\'e6, co fa\'b3\-szywego mo\'bfe tkwi\'e6 w takich podstawowych poj\'eaciach, jak materia, przestrze\'f1, czas, przyczynowo\'9c\'e6 - poj\'ea\-ciach, na kt\'f3rych opieraj\'b9c si\'ea, osi\'b9gni\'eato tyle sukce\-s\'f3
w znanych z historii nauk przyrodniczych. Dopiero badania do\'9cwiadczalne dokonywane za pomoc\'b9 udosko\-nalonych przyrz\'b9d\'f3w i urz\'b9dze\'f1 dostarczonych przez wsp\'f3\'b3czesn\'b9 technik\'ea oraz matematyczna interpretacja wynik\'f3w tych bada
\'f1 stworzy\'b3y podstaw\'ea do krytycznej analizy tych poj\'ea\'e6 - a mo\'bfna r\'f3wnie\'bf powiedzie\'e6, zmu\-si\'b3y uczonych do podj\'eacia tego rodzaju analizy - i ko\-niec ko\'f1c\'f3w doprowadzi\'b3y do rozsadzenia owych sztyw\-nych ram.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 By\'b3 to proces o dw\'f3ch odr\'eabnych stadiach. Po pierw\-sze, dzi\'eaki teorii wzgl\'eadno\'9cci dowiedziano si\'ea, \'bfe nawet tak podstawowe poj\'eacia, jak przestrze\'f1 i czas, mog\'b9, co wi\'eacej, musz\'b9 ulec zmianie ze wzgl
\'eadu na nowe dane do\'9cwiadczalne. Nie dotyczy\'b3o to do\'9c\'e6 mglistych poj\'ea\'e6 czasu i przestrzeni, jakimi pos\'b3ugujemy si\'ea w j\'eazyku po\-tocznym; okaza\'b3o si\'ea, \'bfe nale\'bfy zmieni\'e6 dotychczasowe definicje tych poj\'ea\'e6 
\'9cci\'9cle sformu\'b3owane w j\'eazyku nau\-kowym, j\'eazyku mechaniki Newtona, kt\'f3re b\'b3\'eadnie uzna\-wano za ostateczne. Drugim stadium by\'b3a dyskusja nad poj\'eaciem materii, kt\'f3r\'b9 wywo\'b3a\'b3y wyniki do\'9cwiadczal\-
nego badania struktury atom\'f3w. Koncepcja realno\'9cci materii by\'b3a chyba najtrwalsz\'b9 cz\'ea\'9cci\'b9 sztywnego syste\-mu poj\'ea\'e6 dziewi\'eatnastowiecznych, a mimo to w zwi\'b9zku z nowymi do\'9cwiadczeniami musia\'b3a zosta\'e6
 co najmniej zmodyfikowana. Okaza\'b3o si\'ea ponownie, \'bfe odpowiednie poj\'eacia wyst\'eapuj\'b9ce w j\'eazyku potocznym w zasadzie nie ulegaj\'b9 zmianie. Nie powstawa\'b3y \'bfadne trudno\'9cci, gdy opisuj\'b9c wyniki do\'9cwiadczalnego badania atom
\'f3w, m\'f3\-wiono o materii lub o rzeczywisto\'9cci. Ale naukowej eks\-trapolacji tych poj\'ea\'e6 na  najmniejsze  cz\'b9stki materii nie  mo\'bfna  by\'b3o  dokona\'e6  w  spos\'f3b  tak  prosty,   jak w fizyce klasycznej; z takiego uproszczonego pogl
\'b9du zrodzi\'b3y si\'ea b\'b3\'eadne og\'f3lne pogl\'b9dy dotycz\'b9ce zagadnie\-nia materii. -Te nowo uzyskane wyniki nale\'bfa\'b3o potraktowa\'e6 prze\-de wszystkim jako ostrze\'bfenie przed sztucznym stoso\-waniem poj\'ea\'e6
 naukowych w dziedzinach, do kt\'f3rych nie odnosz\'b9 si\'ea one. Bezkrytyczne stosowanie poj\'ea\'e6 klasycz\-nej fizyki, na przyk\'b3ad w chemii, by\'b3o b\'b3\'eadem. Dlatego obecnie jest si\'ea mniej sk\'b3onnym uzna\'e6 za rzecz pewn\'b9, \'bfe poj
\'eacia fizyki, w tym r\'f3wnie\'bf poj\'eacia teorii kwanto\-wej, mog\'b9 by\'e6 bez ogranicze\'f1 stosowane w biologii, czy te\'bf w jakiej\'9c innej nauce. Przeciwnie, usi\'b3uje si\'ea pozo\-stawi\'e6 otwart\'b9 drog\'ea dla nowych poj\'ea\'e6
, nawet w tych dziedzinach nauki,  w kt\'f3rych  dotychczasowe poj\'eacia okaza\'b3y si\'ea u\'bfyteczne, przyczyni\'b3y si\'ea do zrozumienia zjawisk. W szczeg\'f3lno\'9cci pragnie si\'ea unikn\'b9\'e6 uproszcze\'f1
 w przypadkach, gdy stosowanie starych poj\'ea\'e6 wydaje si\'ea czym\'9c nieco sztucznym lub niezupe\'b3nie w\'b3a\'9cciwym.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Ponadto ba}{\f32\fs24\cf1 dania nad rozwojem fizyki wsp\'f3\'b3czesnej i analiza jej tre\'9cci prowadz\'b9 do wniosku o wielkiej wa\-dze, \'bfe poj\'eacia wyst\'eapuj\'b9ce w j\'eazyku potocznym, tak przecie\'bf nie\'9ccis\'b3e, s\'b9 - jak si
\'ea wydaje - trwa\'b3e, nie ulegaj\'b9 takim zmianom w procesie rozwoju wiedzy, jak precyzyjne poj\'eacia naukowe, kt\'f3re stanowi\'b9 idealizacje powsta\'b3e w wyniku rozpatrzenia pewnych ograni\-czonych grup zjawisk. Nie ma w tym nic dziwnego, jako 
\'bfe poj\'eacia wyst\'eapuj\'b9ce w j\'eazyku potocznym powsta\'b3y dzi\'eaki bezpo\'9credniemu kontaktowi cz\'b3owieka z rzeczy\-wisto\'9cci\'b9, kt\'f3rej dotycz\'b9. Prawd\'b9 jest, \'bfe nie s\'b9 one zbyt dobrze zdefiniowane, mog\'b9 wi\'ea
c z biegiem czasu r\'f3wnie\'bf "ulega\'e6 zmianom, tak jak sama rzeczywisto\'9c\'e6, niemniej jednak nigdy nie trac\'b9 bezpo\'9credniego z ni\'b9 zwi\'b9zku. Z drugiej strony poj\'eacia naukowe s\'b9 idealizacjami; tworzy si\'ea je na podstawie do\'9c
wiadcze\'f1 dokony\-wanych za pomoc\'b9 udoskonalonych przyrz\'b9d\'f3w; s\'b9 one \'9cci\'9cle okre\'9clone dzi\'eaki odpowiednim aksjomatom i defi\-nicjom. Jedynie te \'9ccis\'b3e definicje umo\'bfliwiaj\'b9 powi\'b9\-zanie owych poj\'ea\'e6
 ze schematem matematycznym i ma\-tematyczne wyprowadzenie niesko\'f1czonej r\'f3\'bfnorodno\-\'9cci zjawisk mo\'bfliwych w danej dziedzinie. Jednak\'bfe w toku tego procesu idealizacji i precyzyjnego definio\-wania poj\'ea\'e6 zerwany zostaje bezpo\'9c
redni zwi\'b9zek z rze\-czywisto\'9cci\'b9. Wprawdzie istnieje jeszcze \'9ccis\'b3a odpowiednio\'9c\'e6 mi\'eadzy owymi poj\'eaciami a tym fragmentem rzeczywisto\'9cci, kt\'f3ry jest przedmiotem bada\'f1, jednak\-\'bfe w innych dziedzinach odpowiednio\'9c
\'e6 ta mo\'bfe znikn\'b9\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Bior\'b9c pod uwag\'ea trwa\'b3o\'9c\'e6 poj\'ea\'e6 j\'eazyka naturalnego, jak\'b9 zachowuj\'b9 one w procesie rozwoju nauki, u\'9cwiada\-miamy sobie, \'bfe historia rozwoju fizyki wsp\'f3\'b3czesnej poucza nas, i\'bf
 nasz stosunek do takich poj\'ea\'e6, jak \'93my\'9cl", \'93dusza ludzka", \'93\'bfycie" czy \'93B\'f3g", powinien by\'e6 inny}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 ni\'bf ten, kt\'f3ry panowa\'b3 w wieku dziewi\'eatnastym; poj\'eacia te nale\'bf\'b9 bowiem do j\'ea
zyka naturalnego, a zatem maj\'b9 bezpo\'9credni zwi\'b9zek z rzeczywisto\'9cci\'b9. Co prawda, po\-winni\'9cmy jasno zdawa\'e6 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe poj\'eacia te nie mog\'b9 by\'e6 nale\'bfycie zdefiniowane (w naukowym sensie) i \'bf
e ich stosowanie mo\'bfe prowadzi\'e6 do rozmaite\-go rodzaju sprzeczno\'9cci; mimo to musimy na razie po\-s\'b3ugiwa\'e6 si\'ea nimi nie definiuj\'b9c ich i nie analizuj\'b9c. Wiemy przecie\'bf, \'bfe dotycz\'b9 one rzeczywisto\'9cci. W zwi\'b9\-
zku z tym warto by\'e6 mo\'bfe, przypomnie\'e6, \'bfe nawet w nauce najbardziej \'9ccis\'b3ej - w matematyce - nie mo\-\'bfna unikn\'b9\'e6 stosowania poj\'ea\'e6 prowadz\'b9cych do sprzecz\-no\'9cci. Wiemy bardzo dobrze, \'bfe np. poj\'eacie niesko\'f1
czo\-no\'9cci prowadzi do sprzeczno\'9cci; stworzenie g\'b3\'f3wnych dzia\'b3\'f3w matematyki by\'b3oby jednak niemo\'bfliwe bez po\-s\'b3ugiwania si\'ea tym poj\'eaciem.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W dziewi\'eatnastym wieku istnia\'b3a tendencja do obda\-rzania metody naukowej i \'9ccis\'b3ych racjonalnych poj\'ea\'e6 coraz wi\'eakszym zaufaniem; by\'b3a ona zwi\'b9zana z po\-wszechnym sceptycyzmem w stosunku do tych poj\'ea\'e6 wyst
\'eapuj\'b9cych w j\'eazyku potocznym, kt\'f3re nie mie\'9cci\'b3y si\'ea w zamkni\'eatych ramach koncepcji naukowych - do\-tyczy\'b3o to na przyk\'b3ad poj\'ea\'e6 religijnych. Wsp\'f3\'b3czesna fizyka z wielu wzgl\'ead\'f3w wzmog\'b3
a ten sceptycyzm. Jed\-nocze\'9cnie jednak g\'b3osi ona, \'bfe nie nale\'bfy przecenia\'e6 po\-j\'ea\'e6 naukowych}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 
\fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim: \'93...nie nale\'bfy przecenia\'e6 poj\'ea\'e6 nau\-kowych, ani te\'bf w og\'f3le podziela\'e6 zbyt optymistycznych pogl\'b9\-d\'f3
w dotycz\'b9cych post\'eapu..." }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. polskiego).}}}{\f32\fs24\cf1  ; opowiada si\'ea przeciwko samemu scep\-tycyzmowi. Sceptycyzm w stosunku do \'9ccis\'b3ych poj\'ea\'e6 naukowych nie polega na twierdzeniu, \'bfe musz\'b9 istnie\'e6
 granice, poza kt\'f3re nie mo\'bfe wykroczy\'e6 my\'9clenie racjo\-nalne. Przeciwnie, mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe w pewnym sensie jeste\'9cmy zdolni wszystko zrozumie\'e6, \'bfe w pew\-nym sensie jest to zdolno\'9c\'e6 nieograniczona. Jednak\'bf
e wszystkie istniej\'b9ce obecnie poj\'eacia naukowe dotycz\'b9 tylko bardzo ograniczonego wycinka rzeczywisto\'9cci, a jej reszta, kt\'f3rej jeszcze nie poznano, jest niesko\'f1czo\-na. Ilekro\'e6 pod\'b9\'bf
amy od tego, co poznane, ku temu, co nie poznane - mo\'bfemy mie\'e6 nadziej\'ea, \'bfe zrozumiemy to, co jest jeszcze nie poznane. Przy tym jednak mo\'bfe si\'ea okaza\'e6, \'bfe samo s\'b3owo \'93zrozumie\'e6" uzyskuje nowy sens. Wiemy, \'bf
e po to, by cokolwiek zrozumie\'e6, musimy koniec ko\'f1c\'f3w oprze\'e6 si\'ea na j\'eazyku potocznym, ponie\-wa\'bf tylko wtedy mamy pewno\'9c\'e6, \'bfe nie oderwali\'9cmy si\'ea od rzeczywisto\'9cci. Dlatego powinni\'9cmy mie\'e6
 sceptyczny stosunek do sceptycznych pogl\'b9d\'f3w na j\'eazyk potoczny i jego podstawowe poj\'eacia, dlatego mo\'bfemy pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea tymi poj\'eaciami tak, jak pos\'b3ugiwano si\'ea nimi zawsze. By\'e6 mo\'bfe. \'bfe w ten spos\'f3b fizyka wsp
\'f3\'b3czesna utorowa\'b3a drog\'ea nowym pogl\'b9dom na stosunek my\'9cli ludzkiej do rzeczywisto\'9cci, nowemu, szerszemu uj\'eaciu tego sto\-sunku. }{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wsp\'f3\'b3czesna wiedza przyrodnicza przenika obecnie do tych cz\'ea\'9cci \'9cwiata, w kt\'f3rych tradycje kulturowe s\'b9 zupe\'b3nie inne ni\'bf tradycje kulturowe zwi\'b9zane z cywi\-lizacj\'b9 europejsk\'b9. Skutki rozwoju bada\'f1
 w dziedzinie nauk przyrodniczych i skutki rozwoju techniki powin\-ny by\'e6 tu odczuwalne jeszcze silniej ni\'bf w Europie, al\-bowiem zmiana warunk\'f3w \'bfycia, jaka zasz\'b3a na tym kontynencie w ci\'b9gu dw\'f3ch czy te\'bf trzech ostatnich stu\-
leci, nast\'b9pi tu w ci\'b9gu zaledwie kilku dziesi\'b9tk\'f3w lat. Nale\'bfy s\'b9dzi\'e6, \'bfe w wielu przypadkach ta dzia\'b3alno\'9c\'e6 naukowa i techniczna b\'eadzie oznacza\'b3a burzenie starej -kultury, b\'eadzie zwi\'b9zana z bezwzgl\'eadn\'b9
 i barbarzy\'f1sk\'b9 postaw\'b9, oka\'bfe si\'ea czym\'9c, co narusza chwiejn\'b9 r\'f3wno\-wag\'ea w\'b3a\'9cciw\'b9 wszelkiemu ludzkiemu poczuciu szcz\'ea\-\'9ccia. Skutk\'f3w tych, niestety, nie spos\'f3b unikn\'b9\'e6. Nale\'bfy je traktowa\'e6
 jako co\'9c charakterystycznego dla naszej epoki. Ale nawet w tym przypadku to, \'bfe fizyk\'ea wsp\'f3\'b3czesn\'b9 cechuje otwarto\'9c\'e6, mo\'bfe - przynajmniej w pew\-nej mierze - u\'b3atwi\'e6 pogodzenie starych tradycji z no\-wymi kierunkami my
\'9cli. Tak wi\'eac mo\'bfna uzna\'e6, \'bfe np. wielki wk\'b3ad do fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, jaki po ostat\-niej wojnie wnie\'9cli Japo\'f1czycy, \'9cwiadczy o istnieniu pewnych zwi\'b9zk\'f3w mi\'ea
dzy tradycyjnymi koncepcjami filozoficznymi Dalekiego Wschodu a filozoficzn\'b9 tre\'9c\-ci\'b9 mechaniki kwantowej. By\'e6 mo\'bfe, \'b3atwiej przywyk\-n\'b9\'e6 do poj\'eacia rzeczywisto\'9cci, z jakim mamy do czynie\-nia w teorii kwantowej, je\'9c
li nie przesz\'b3o si\'ea etapu naiwno-materialistycznego my\'9clenia, kt\'f3re dominowa\'b3o w Europie jeszcze w pierwszych dziesi\'eacioleciach na\-szego wieku.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Uwagi te oczywi\'9ccie nale\'bfy pojmowa\'e6 we w\'b3a\'9cciwy spos\'f3b. Nie s\'b9 one wyrazem niedoceniania szkodliwego wp\'b3ywu, jaki ma i mo\'bfe mie\'e6 post\'eap techniczny na stare tradycje kulturowe. Ale poniewa\'bf ludzie nad ca
\'b3ym tym procesem rozwoju od dawna ju\'bf nie sprawuj\'b9 kontroli, przeto nale\'bfy go uzna\'e6 za jedno ze zjawisk nieod\'b3\'b9cz\-nych od naszej epoki i stara\'e6 si\'ea - w tej mierze, w ja\-kiej jest to mo\'bfliwe - zachowa\'e6 w jego toku wi\'ea
\'9f z ty\-mi warto\'9cciami, kt\'f3re zgodnie ze starymi tradycjami kulturowymi i religijnymi uznano za cel ludzkich d\'b9\-\'bfe\'f1. Przytoczy\'e6 tu mo\'bfna pewn\'b9 opowie\'9c\'e6 chasydzk\'b9: By\'b3 pewien stary rabbi, kap\'b3an s\'b3ynny z m\'b9
dro\'9cci, do kt\'f3rego ludzie przychodzili z pro\'9cb\'b9 o rad\'ea. Kiedy\'9c od\-wiedzi\'b3 go cz\'b3owiek, kt\'f3rego doprowadzi\'b3y do rozpaczy zmiany zachodz\'b9ce wok\'f3\'b3. Zacz\'b9}{\i\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 si\'ea on uskar\'bfa\'e6
 na szkodliwe skutki tak zwanego post\'eapu technicznego. Za\-pyta\'b3: Czy wszystkie te rupiecie stworzone przez technik\'ea nie s\'b9 czym\'9c zgo\'b3a bezwarto\'9cciowym w por\'f3wna\-niu z tym, co stanowi rzeczywist\'b9 warto\'9c\'e6 \'bfycia? - By
\'e6 mo\'bfe - odrzek\'b3 rabbi - lecz wszystko, co istnieje: zar\'f3wno to, co stworzy\'b3 B\'f3g, jak i to, co jest dzie\'b3em cz\'b3owieka - mo\'bfe nas o czym\'9c pouczy\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 - O czym nas mo\'bfe pouczy\'e6 kolej, droga \'bfelazna? - zapyta\'b3 przybysz pe\'b3en zw\'b9tpienia. - O tym, \'bfe sp\'f3\'9f\-niaj\'b9c si\'ea o jedn\'b9 chwil\'ea, mo\'bfna straci\'e6 wszystko. - A telegraf? - O tym, \'bf
e trzeba liczy\'e6 si\'ea z ka\'bfdym s\'b3o\-wem. - Telefon? - O tym, \'bfe to, co m\'f3wisz, mo\'bfe by\'e6 s\'b3yszane gdzie indziej. Przybysz zrozumia\'b3, co rabbi mia\'b3 na my\'9cli, i odszed\'b3}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain 
\qj \fi720\li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{\lang1031\langfe1045\langnp1031  }{\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 Patrz:   Martin   Buber,   
}{\i\fs19\cf1\lang1031\langfe1045\langnp1031 Die   Erzahlungen   der   Chassid'm,}{\fs24\lang1031\langfe1045\langnp1031 
\par }\pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs19\cf1 Zurich 1949.}}}{\i\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wreszcie, wsp\'f3\'b3czesna wiedza przyrodnicza przenika do wielkich obszar\'f3w naszego globu, gdzie pewne nowe doktryny przed kilkudziesi\'eaciu laty sta\'b3y si\'ea podstaw\'b9 nowych i pot\'ea\'bfnych spo\'b3ecze\'f1stw. Tre\'9c\'e6
 nauki wsp\'f3\'b3\-czesnej konfrontuje si\'ea tu z tre\'9cci\'b9 doktryn wywodz\'b9\-cych si\'ea z europejskiej filozofii dziewi\'eatnastego wieku (Hegel i Marks); nast\'eapuje tu koincydencja nauki wsp\'f3\'b3\-czesnej i wiary nie uznaj\'b9cej \'bf
adnego kompromisu z in\-nymi pogl\'b9dami. Poniewa\'bf ze wzgl\'eadu na swe praktycz\-ne znaczenie fizyka wsp\'f3\'b3czesna odgrywa w tych kra\-jach wa\'bfn\'b9 rol\'ea, przeto jest chyba czym\'9c nieuchronnym to, \'bfe ci, kt\'f3rzy rzeczywi\'9ccie b\'ea
d\'b9 rozumieli j\'b9 i jej sens filozoficzny, zdadz\'b9 sobie spraw\'ea z ograniczono\'9cci panu\-j\'b9cych doktryn. Dlatego wzajemne oddzia\'b3ywanie nauk przyrodniczych i nowej nauki politycznej mo\'bfe w przy\-sz\'b3o\'9cci okaza\'e6 si\'ea czym\'9c p
\'b3odnym. Oczywi\'9ccie nie na\-le\'bfy przecenia\'e6 wp\'b3ywu nauki. Jednak\'bfe \'93otwarto\'9c\'e6" wsp\'f3\'b3czesnych nauk przyrodniczych mo\'bfe licznym gru\-pom ludzi u\'b3atwi\'e6 zrozumienie tego, \'bfe owe doktryny nie maj\'b9 dla spo\'b3ecze
\'f1stwa a\'bf tak wielkiego znaczenia, jak s\'b9dzono dotychczas. W ten spos\'f3b wp\'b3yw nauki wsp\'f3\'b3czesnej mo\'bfe przyczyni\'e6 si\'ea do kszta\'b3towania si\'ea postawy tolerancyjnej, a wi\'eac mo\'bfe okaza\'e6 si\'ea bardzo korzystny.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z drugiej strony bezkompromisowa wiara jest czym\'9c, co ma znacznie wi\'eaksz\'b9 wag\'ea ni\'bf pewne swoiste idee filozoficzne powsta\'b3e w wieku dziewi\'eatnastym. Nie na\-le\'bfy zamyka\'e6 oczu na fakt, \'bfe ogromna wi\'eakszo\'9c
\'e6 ludzi chyba nigdy nie mo\'bfe mie\'e6 nale\'bfycie uzasadnionych po\-gl\'b9d\'f3w dotycz\'b9cych s\'b3uszno\'9cci pewnych og\'f3lnych idei i doktryn. Dlatego s\'b3owo \'93wiara" dla tej wi\'eakszo\'9cci mo\-\'bfe znaczy\'e6 nie poznanie prawdy, lecz 
\'93uczynienie cze\-go\'9c podstaw\'b9 \'bfycia". \'a3atwo zrozumie\'e6, \'bfe wiara w dru\-gim sensie tego s\'b3owa jest o wiele silniejsza i trwalsza; mo\'bfe ona okaza\'e6 si\'ea niewzruszona nawet wtedy, gdy do\'9cwiadczenie b\'eadzie jej bezpo\'9c
rednio przeczy\'e6, a wobec tego mo\'bfe jej nie zachwia\'e6 nowo uzyskana wiedza. Hi\-storia ostatnich dw\'f3ch dziesi\'eacioleci dostarczy\'b3a wielu przyk\'b3ad\'f3w \'9cwiadcz\'b9cych o tym, \'bfe wiara tego drugie\-go rodzaju mo\'bf
e w wielu przypadkach trwa\'e6 nawet wte\-dy, gdy jest czym\'9c wewn\'eatrznie sprzecznym, ca\'b3kowicie absurdalnym, trwa\'e6 dop\'f3ty, dop\'f3ki nie po\'b3o\'bfy jej kresu \'9cmier\'e6 wierz\'b9cych. Nauka i historia pouczaj\'b9 nas o tym, \'bf
e tego rodzaju wiara mo\'bfe by\'e6 bardzo niebezpieczna dla jej wyznawc\'f3w. Ale wiedza o tym jest bezu\'bfyteczna, albowiem nie wiadomo, w jaki spos\'f3b mo\'bfna by by\'b3o przezwyci\'ea\'bfy\'e6 tego rodzaju wiar\'ea; dlatego te\'bf w dzie\-
jach ludzko\'9cci by\'b3a ona zawsze jedn\'b9 z pot\'ea\'bfnych si\'b3. Zgodnie z tradycj\'b9 nauki wieku dziewi\'eatnastego nale\-\'bfa\'b3oby uzna\'e6, \'bfe wszelka wiara powinna by\'e6 oparta na wynikach racjonalnej analizy wszystkich argument\'f3
w oraz wynikach wnikliwych rozwa\'bfa\'f1 i \'bfe wiara innego rodzaju, kt\'f3rej wyznawcy czyni\'b9 jak\'b9\'9c prawd\'ea rzeczy\-wist\'b9 lub pozorn\'b9 podstaw\'b9 \'bfycia, w og\'f3le nie powinna istnie\'e6. Prawd\'b9 jest, \'bfe wnikliwe rozwa\'bf
ania oparte na czysto racjonalnych przes\'b3ankach mog\'b9 nas uchroni\'e6 od wielu b\'b3\'ead\'f3w i niebezpiecze\'f1stw, poniewa\'bf dzi\'eaki nim jeste\'9cmy w stanie przystosowa\'e6 si\'ea do nowo po\-wsta\'b3ych sytuacji, co mo\'bfe by\'e6
 nieodzowne, je\'9cli chce\-my \'bfy\'e6. Kiedy jednak my\'9cli si\'ea o tym, o czym poucza nas fizyka wsp\'f3\'b3czesna, \'b3atwo jest zrozumie\'e6, \'bfe zawsze musi istnie\'e6 pewna komplementarno\'9c\'e6 mi\'eadzy rozwa\'bfa\-
niami i decyzjami. Jest rzecz\'b9 nieprawdopodobn\'b9 aby w \'bfyciu codziennym mo\'bfna by\'b3o kiedykolwiek podejmo\-wa\'e6 decyzje uwzgl\'eadniaj\'b9ce wszystkie \'93pro" i \'93contra": zawsze musimy dzia\'b3a\'e6, opieraj\'b9c si\'ea na niedostatecz\-
nych przes\'b3ankach. Koniec ko\'f1c\'f3w podejmujemy decy\-zj\'ea, rezygnuj\'b9c z wszelkich argument\'f3w, zar\'f3wno tych, kt\'f3re rozpatrzyli\'9cmy, jak i tych, kt\'f3re by mog\'b3y si\'ea na\-sun\'b9\'e6 w toku dalszych rozwa\'bfa\'f1. Decyzja mo
\'bfe by\'e6 wynikiem rozwa\'bfa\'f1, ale przy tym jest zawsze w sto\-sunku do nich czym\'9c komplementarnym, k\'b3adzie im kres, wyklucza je. W zwi\'b9zku z tym nawet najbardziej donios\'b3e decyzje w naszym \'bfyciu musz\'b9 zawiera\'e6 ele\-
ment irracjonalno\'9cci. Decyzja sama przez si\'ea jest czym\'9c koniecznym, czym mo\'bfna si\'ea kierowa\'e6, jest wytyczn\'b9 dzia\'b3ania. Stanowi mocne oparcie, bez kt\'f3rego wszelkie dzia\'b3anie by\'b3oby bezskuteczne. Dlatego te\'bf jest rzecz\'b9
 nieuniknion\'b9, \'bfe pewne rzeczywiste lub pozorne prawdy stanowi\'b9 podstaw\'ea naszego \'bfycia. Z tego faktu nale\'bfy sobie zdawa\'e6 spraw\'ea, kszta\'b3tuj\'b9c sw\'f3j stosunek do tych grup ludzi, kt\'f3rych \'bf
ycie jest oparte na innych podsta\-wach ni\'bf nasze}{\cs27\fs24\cf1\super \chftn {\footnote \pard\plain \s26\ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\cs27\super \chftn }{ }{
\f32\fs19\cf1 W wydaniu niemieckim dwa ostatnie zdania uleg\'b3y zmia\-nie: \'93Dlatego cech\'b9 \'bfycia ludzkiego jest to, \'bfe w spos\'f3b irra\-cjonalny jaka\'9c prawda rzeczywista lub prawda pozorna, a cz\'ea\-sto ich splot \emdash  kszta\'b3
tuje jego podstawy. Bior\'b9c pod uwag\'ea ten fakt, powinni\'9cmy, po pierwsze, ocenia\'e6 podstawowe zasady \'bfy\-cia spo\'b3ecznego przede wszystkim z punktu widzenia postawy moralnej, kt\'f3ra jest ich przejawem, po wt\'f3re za\'9c \emdash  by\'e6 sk
\'b3onni szanowa\'e6 zasady, na kt\'f3rych oparte jest \'bfycie innych spo\'b3e\-cze\'f1stw, zasady wielce r\'f3\'bfni\'b9ce si\'ea od zasad uznawanych przez nas". }{\i\fs19\cf1 (Przyp. red. wyd. polskiego).}}}{\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Przejd\'9fmy obecnie do og\'f3lnych wniosk\'f3w, wynika\-j\'b9cych ze wszystkiego, co powiedzieli\'9cmy dotychczas o nauce naszego stulecia. Mo\'bfna chyba twierdzi\'e6, \'bfe fizyka wsp\'f3\'b3
czesna jest tylko jednym, niemniej jednak bardzo charakterystycznym czynnikiem w og\'f3lnym pro\-cesie historycznym, prowadz\'b9cym do zjednoczenia i roz\-szerzenia   naszego   wsp\'f3\'b3czesnego   \'9cwiata.   Proces   ten m\'f3g\'b3by doprowadzi\'e6
 do os\'b3abienia zar\'f3wno napi\'eacia po\-litycznego, jak i konflikt\'f3w kulturowych, kt\'f3re s\'b9 w na\-szych czasach \'9fr\'f3d\'b3em najwi\'eakszych niebezpiecze\'f1stw. Towarzyszy   mu   jednak   inny   proces,   przebiegaj\'b9
cy w przeciwnym kierunku. Fakt, \'bfe ogromna ilo\'9c\'e6 ludzi zaczyna zdawa\'e6 sobie spraw\'ea z tego procesu integracji, wywo\'b3uje we wsp\'f3\'b3czesnych cywilizowanych krajach aktywizacj\'ea tych wszystkich si\'b3 spo\'b3ecznych, kt\'f3re d\'b9\'bf
\'b9 do tego, aby w przysz\'b3ym zjednoczonym \'9cwiecie naj\-wi\'eaksz\'b9 rol\'ea odgrywa\'b3y bronione przez nie warto\'9cci. Wskutek tego wzrasta napi\'eacie. Dwa te przeciwstawne procesy s\'b9 tak \'9cci\'9cle ze sob\'b9 zwi\'b9zane, \'bfe ilekro\'e6
 pot\'ea\-guje si\'ea proces integracji - na przyk\'b3ad dzi\'eaki post\'eapo\-wi  technicznemu - zaostrza si\'ea walka  o  uzyskanie wp\'b3yw\'f3w w przysz\'b3ym zjednoczonym \'9cwiecie, a tym sa\-mym zwi\'eaksza si\'ea niepewno\'9c\'e6 w obecnym przej
\'9cciowym okresie. W tym niebezpiecznym procesie integracji fizy\-ka wsp\'f3\'b3czesna odgrywa, by\'e6 mo\'bfe, jedynie podrz\'eadn\'b9 rol\'ea. Jednak\'bfe z dw\'f3ch niezmiernie istotnych wzgl\'ead\'f3w u\'b3
atwia ona nadanie procesowi rozwoju bardziej spokoj\-nego charakteru. Po pierwsze, dowodzi, \'bfe u\'bfycie broni spowodowa\'b3oby  katastrofalne  skutki,   po  drugie   za\'9c, dzi\'eaki temu, \'bfe jest \'93otwarta" dl
a wszelkiego rodzaju koncepcji, budzi nadziej\'ea, \'bfe po zjednoczeniu wiele r\'f3\'bf\-nych tradycji kulturowych b\'eadzie mog\'b3o ze sob\'b9 wsp\'f3\'b3\-istnie\'e6 i \'bfe ludzie b\'ead\'b9 mogli zespoli\'e6 swe d\'b9\'bfenia, aby stworzy\'e6 now
\'b9 r\'f3wnowag\'ea my\'9cli i czynu, dzia\'b3alno\'9cci i refleksji.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s1\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel0\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs28\lang1045\langfe1045\kerning28\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\page }{\f32 {\*\bkmkstart _Hlt13452148}{\*\bkmkstart _Toc13452061}
{\*\bkmkstart _Toc13452132}{\*\bkmkstart _Toc13452285}{\*\bkmkend _Hlt13452148}POS\'a3OWIE ( autor S. Amsterdowski)}{{\*\bkmkend _Toc13452061}{\*\bkmkend _Toc13452132}{\*\bkmkend _Toc13452285}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard\plain \s7\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel6\adjustright\rin0\lin0\itap0 \b\fs24\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs28 Mechanika kwantowa a materializm
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard\plain \s2\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 {\*\bkmkstart _Toc13452062}I{\*\bkmkend _Toc13452062}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Werner Heisenberg bynajmniej nie jest jedynym spo\'9cr\'f3d wielkich uczonych naszego stulecia, kt\'f3ry wst\'eapuje w szran\-
ki dyskusji filozoficznych. Nale\'bfy on od dawna do grona tych wybitnych uczonych, kt\'f3rych zainteresowania i tw\'f3rcze wysi\'b3ki nie ograniczaj\'b9 si\'ea do mniej lub bardziej wyspecjali\-zowanej dziedziny bada\'f1. Niemal wszyscy najwybitniejsi fi
\-zycy teoretycy naszych czas\'f3w - M. Pianek, A. Einstein, P. Langevin, L. de Broglie, E. Schrodinger, N. Bohr, M. Born, L. Rosenfeld, W. Fock, v. Weizsacker, P. Dirac to tylko cz\'ea\'9c\'e6 s\'b3ynnych nazwisk, kt\'f3re mo\'bfna by tu wymieni\'e6
 - dawali wyraz przekonaniu, \'bfe warto\'9c\'e6 nauki nie polega jedynie na tym, \'bfe spe\'b3nia ona funkcj\'ea technologiczn\'b9. Heisenberg po\-dziela pogl\'b9dy tych uczonych - jest przekonany, \'bf
e nawet najbardziej wyspecjalizowane dziedziny nauki, w kt\'f3rych mamy do czynienia z teoriami trudno zrozumia\'b3ymi dla przeci\'eatnie wykszta\'b3conego cz\'b3owieka, spe\'b3niaj\'b9 funkcj\'ea \'9cwiatopogl\'b9dow\'b9 - kszta\'b3tuj\'b9 w jakiej\'9c
 mierze pogl\'b9dy lu\-dzi na \'9cwiat. Tak jak inni najwybitniejsi przedstawiciele wsp\'f3\'b3czesnych nauk przyrodniczych uwa\'bfa on, \'bfe zadaniem uczonych jest nie tylko podanie r\'f3wna\'f1 i formu\'b3 umo\'bfliwia\-j\'b9
cych praktyczne opanowanie nowych obszar\'f3w przyrody, lecz r\'f3wnie\'bf u\'9cwiadomienie sobie i wyt\'b3umaczenie innym filozoficznych konsekwencji dokonanych przez siebie odkry\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 To w\'b3a\'9cnie przekonanie sk\'b3oni\'b3o autora do napisania ni\-niejszej ksi\'b9\'bfki. Ci, kt\'f3rzy s\'b9dz\'b9, \'bfe w naszych czasach nau\-ka uniezale\'bfni\'b3a si\'ea od filozofii lub, co wi\'eacej, straci\'b3a z ni\'b9
 wszelki zwi\'b9zek, powinni si\'ea chyba zastanowi\'e6 nad tym dziwnym faktem, \'bfe w naszych czasach wszyscy najwybitniejsi uczeni zabieraj\'b9 g\'b3os w dyskusjach filozoficznych. Po\-winni chyba przeczyta\'e6 te\'bf ksi\'b9\'bfk\'ea
 Heisenberga, aby zda\'e6 sobie spraw\'ea z r\'f3\'bfnorakich zwi\'b9zk\'f3w wzajemnych, jakie istniej\'b9 mi\'eadzy nauk\'b9 wsp\'f3\'b3czesn\'b9 a zagadnieniami filozo\-ficznymi.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Poprzednia ksi}{\f32\fs24\cf1 \'b9\'bfka Heisenberga }{\i\fs24\cf1 (Fizyczne podstawy me\-chaniki kwantowej) }{\f32\fs24\cf1 by\'b3a ksi\'b9\'bfk\'b9 napisan\'b9 przez wielkiego fizyka i przeznaczon\'b9 dla fizyk\'f3w. }{\i\fs24\cf1 
Fizyka a filozofia }{\f32\fs24\cf1 jest ksi\'b9\'bfk\'b9 napisan\'b9 nie dla fizyk\'f3w - a \'9cci\'9clej - nie tylko dla fizyk\'f3w, lecz r\'f3wnie\'bf dla szerszego kr\'eagu czytelnik\'f3w inte\-resuj\'b9cych si\'ea filozoficznymi problemami nauki wsp
\'f3\'b3czes\-nej. Autor przedstawia w niej swe pogl\'b9dy na pewne filo\-zoficzne i spo\'b3eczne implikacje wsp\'f3\'b3czesnej fizyki, dokonuje konfrontacji pogl\'b9d\'f3w zwi\'b9zanych z najwa\'bfniejszymi po\'9cr\'f3d dawnych i wsp\'f3\'b3czesnych nurt
\'f3w my\'9cli filozoficznej - z w\'b3asnymi pogl\'b9dami filozoficznymi, tudzie\'bf konfrontacji r\'f3\'bfnych koncepcji wsp\'f3\'b3czesnej fizyki z koncepcjami, z kt\'f3\-rymi mamy do czynienia w innych dziedzinach nauki, zaj\-muje si\'ea
 zagadnieniami socjologicznymi, a nawet polityczny\-mi. Co wi\'eacej, proponuje pewien \'9cwiatopogl\'b9d, a przynaj\-mniej zarys \'9cwiatopogl\'b9du, kt\'f3rego tezy - zdaniem Heisen\-berga - jednoznacznie wynikaj\'b9 z teorii i danych nauki wsp\'f3\'b3
czesnej. Z Heisenbergiem mo\'bfna si\'ea nie zgadza\'e6, mo\'bfna krytykowa\'e6 jego koncepcje filozoficzne, ale nie spos\'f3b przej\'9c\'e6 nad nimi do porz\'b9dku, chocia\'bfby ze wzgl\'eadu na ich oryginalno\'9c\'e6 oraz ich zwi\'b9zek z fizyk\'b9 wsp
\'f3\'b3czesn\'b9, do kt\'f3\-rej powstania i rozwoju przyczyni\'b3 si\'ea on w powa\'bfnej mie\-rze. }{\fs24 
\par }{\i\fs24\cf1 Fizyka a filozofia }{\fs24\cf1 to teks}{\f32\fs24\cf1 t wyk\'b3ad\'f3w, kt\'f3re w ko\'f1cu 1955 i na pocz\'b9tku 1956 roku Heisenberg wyg\'b3osi\'b3 w }{\i\fs24\cf1 St. Andrew University }{\f32\fs24\cf1 w Szkocji. By\'b3y one cz\'ea\'9cci
\'b9 cyklu prelekcji, tzw. }{\i\fs24\cf1 Gifford Lectures, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3rych celem jest om\'f3wienie najbar\-dziej istotnych wsp\'f3\'b3czesnych problem\'f3w naukowych, filozo\-ficznych, religijnych i politycznych. Zapewne ze wzgl\'ea
du na charakter tego cyklu autor nie ogranicza si\'ea do filozoficznej interpretacji teorii fizycznych. W ksi\'b9\'bfce znajdujemy szereg fragment\'f3w, w kt\'f3rych Heisenberg m\'f3wi o niebezpiecze\'f1\-stwie wojny i gro\'9fbie zag\'b3
ady atomowej, walce o pok\'f3j, od\-powiedzialno\'9cci uczonego i jego stosunku do potocznych po\-gl\'b9d\'f3w. Wypowiedzi te maj\'b9 charakter raczej marginesowy, wskutek czego nie umo\'bfliwiaj\'b9 udzielenia wyczerpuj\'b9cej od\-
powiedzi na pytanie: jakie s\'b9 polityczne i spo\'b3eczne przekonania autora? To, co w nich znajdujemy, z pewno\'9cci\'b9 nie wykracza poza dobrze znane pogl\'b9dy uczonego - libera\'b3a, kt\'f3ry chcia\'b3by widzie\'e6 ludzko\'9c\'e6 szcz\'ea\'9cliw\'b9
, kieruj\'b9c\'b9 si\'ea wy\-\'b3\'b9cznie racjonalnymi argumentami, dostarczonymi przez nauki - zw\'b3aszcza przyrodnicze - a jednocze\'9cnie zdaje so\-bie spraw\'ea z tego, \'bfe w \'9cwiecie wsp\'f3\'b3
czesnym argumenty racjonalne - mimo swej wagi - nie zawsze mog\'b9 odgrywa\'e6 tak\'b9 rol\'ea przy rozstrzyganiu problem\'f3w wojny i pokoju czy te\'bf ekonomicznej organizacji \'bfycia spo\'b3ecznego, jak\'b9 mog\'b9 odgrywa\'e6
 w dyskusjach naukowych. R\'f3wnie\'bf i my wiemy z do\'9cwiadczenia historycznego, \'bfe \'9cwiata nie mo\'bfna zmieni\'e6 pos\'b3uguj\'b9c si\'ea jedynie or\'ea\'bfem racjonalnej krytyki teoretycz\-nej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nieufno\'9cci\'b9 do wszelkiej ideologii, nie najlepsz\'b9 zapewne znajomo\'9cci\'b9 filozofii materializmu dialektycznego (nie m\'f3\-wi\'b9c ju\'bf o przekonaniu, \'bfe materializm sprzeczny jest z tre\-\'9cci\'b9 fizyki wsp\'f3\'b3
czesnej), a tak\'bfe usprawiedliwion\'b9 niech\'ea\-ci\'b9 do sposobu polemiki z przeciwnikami, jaki uprawiano przez wiele lat rzekomo w imi\'ea marksizmu - mo\'bfna wyt\'b3u\-maczy\'e6 marginesowe uwagi Heisenberga na temat materia\-
lizmu dialektycznego. Polemizuj\'b9c z materializmem w og\'f3\-le, a z materializmem dialektycznym w szczeg\'f3lno\'9cci, autor ma niew\'b9tpliwie racj\'ea, gdy twierdzi, \'bfe trudno wymaga\'e6 od dawnych filozof\'f3w - w tym r\'f3wnie\'bf
 od Marksa i Lenina - aby w czasach, w kt\'f3rych \'bfyli, przewidzieli przysz\'b3y rozw\'f3j nauki i aby tre\'9c\'e6 ich wypowiedzi pokrywa\'b3a si\'ea z tre\'9cci\'b9 wsp\'f3\'b3czesnych teorii; przekonanie takie musi podziela\'e6 ka\'bf\-
dy, kto kontynuacji idei nie traktuje jako dogmatycznego po\-wtarzania tez g\'b3oszonych przez wielkich nauczycieli i tw\'f3r\-c\'f3w szk\'f3\'b3 filozoficznych. Nie spos\'f3b jednak zgodzi\'e6 si\'ea z Hei\-senbergiem, gdy w zwi\'b9zku z tym g\'b3osi, i
\'bf koncepcje mate-rialistyczne obecnie trac\'b9 ca\'b3kowicie warto\'9c\'e6. Nie ulega w\'b9t\-pliwo\'9cci, \'bfe w tej tezie znajduje wyraz zar\'f3wno jednostron\-no\'9c\'e6 autora, kt\'f3ry rozpatruje wszelkie pogl\'b9
dy filozoficzne z jednego tylko punktu widzenia - a mianowicie z punktu widzenia pewnych wsp\'f3\'b3czesnych teorii fizycznych (zinter\-pretowanych ponadto w swoisty spos\'f3b), jak i ahistoryzm, polegaj\'b9cy na tym, \'bfe niekt\'f3
re cechy tych teorii, na przyk\'b3ad indeterminizm, traktuje on jako co\'9c ostatecznego. Czysto werbalna dyskusja na ten temat by\'b3aby ja\'b3owa. O aktual\-no\'9cci i \'bfywotno\'9cci filozofii materialistycznej, o mo\'bfliwo\'9c
ci kontynuowania idei materialistycznych mo\'bfna przekona\'e6 w jeden tylko spos\'f3b: tw\'f3rczo je kontynuuj\'b9c (jest rzecz\'b9 oczywist\'b9, \'bfe nale\'bfy si\'ea przy tym opiera\'e6 na aktualnym sta\-nie wiedzy). }{
\i\fs24\cf1\lang1033\langfe1045\langnp1033 The proof of the pudding is in the eating...}{\fs24\lang1033\langfe1045\langnp1033 
\par }{\f32\fs24\cf1 Jednak\'bfe nie owe dygresje Heisenberga i rozproszone w tek\'9ccie marginesowe uwagi na r\'f3\'bfne tematy decyduj\'b9 o warto\'9cci jego ksi\'b9\'bfki; nie zajmuj\'b9 te\'bf one w niej takiego miejsca, by zas\'b3ugiwa\'b3y na szersze om
\'f3wienie. Jej tematem jest tre\'9c\'e6 filozoficzna wsp\'f3\'b3cz}{\fs24\cf1 esnych teorii fizycznych. }{\i\fs24\cf1 Fizyka a filozofia }{\f32\fs24\cf1 jest interesuj\'b9ca przede wszystkim dlatego, \'bfe au\-tor wy\'b3o\'bfy\'b3 w niej swoje pogl\'b9
dy w tej kwestii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Czytelnik, kt\'f3ry zapozna\'b3 si\'ea z prac\'b9 Heisenberga, staje wobec okre\'9clonej propozycji \'9cwiatopogl\'b9dowej i pragnie do tej propozycji ustosunkowa\'e6 si\'ea. Narzucaj\'b9 mu si\'ea niew\'b9tpli\-wie pytania dotycz\'b9
ce jej zasadno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Rozpatrzenie kilku zagadnie\'f1, kt\'f3re nasun\'ea\'b3y mi si\'ea pod\-czas lektury ksi\'b9\'bfki Heisenberga, stanowi cel niniejszego pos\'b3owia.
\par }{\fs24 
\par }\pard\plain \s2\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 {\*\bkmkstart _Toc13452063}II{\*\bkmkend _Toc13452063}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Fakt, \'bfe Heisenberg po\'9cwi\'eaca najwi\'eacej uwagi interpreta\-cji mechaniki kwantowej, raczej pobie\'bfnie zajmuj\'b9c si\'ea in\-
nymi teoriami fizyki wsp\'f3\'b3czesnej, nie mo\'bfe nikogo dziwi\'e6. Po pierwsze, jest on autorem s\'b3ynnej zasady nieoznaczono\-\'9cci, kt\'f3ra w teoretycznym systemie mechaniki kwantowej zajmuje centralne miejsce. Wraz z N. Bohrem i M. Bornem nale
\'bfy do tw\'f3rc\'f3w tak zwanej interpretacji kopenhaskiej, kt\'f3r\'b9 do niedawna ogromna wi\'eakszo\'9c\'e6 fizyk\'f3w - z wyj\'b9t\-kiem A. Einsteina, M. Plancka i szeregu fizyk\'f3w radziec\-kich - uwa\'bfa\'b3a za zadowalaj\'b9c\'b9
. Po drugie, interpretacja mechaniki kwantowej jest tematem szczeg\'f3lnie o\'bfywionych dyskusji filozoficznych. Nic wi\'eac dziwnego, \'bfe w\'b3a\'9cnie spoj\-rzenie przez pryzmat tej interpretacji na ca\'b3okszta\'b3t wsp\'f3\'b3\-czesnej wiedzy sk
\'b3oni\'b3o Heisenberga do wysuni\'eacia okre\'9clo\-nej propozycji \'9cwiatopogl\'b9dowej. To, co pisze on np. o szcze\-g\'f3lnej i og\'f3lnej teorii wzgl\'eadno\'9cci - stanowi przede wszyst\-kim ilustracj\'ea
 pewnych zasadniczych tez jego koncepcji filo\-zoficznej, kt\'f3rej \'9fr\'f3d\'b3em jest mechanika kwantowa. Jest to zrozumia\'b3e z punktu widzenia psychologii, ka\'bfdy bowiem uczony jest sk\'b3onny patrze\'e6 na ca\'b3o\'9c\'e6
 wiedzy przede wszystkim przez pryzmat tych teorii, do kt\'f3rych powstania sam si\'ea przyczyni\'b3, zw\'b3aszcza gdy teoria ta ma donios\'b3e znaczenie filozoficz}{\fs24\cf1 ne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Heisenberg nie pierwszy raz staje w szranki dyskusji filo\-zoficznej. W niniejszej pracy, broni\'b9c interpretacji kopenha\-skiej, polemizuje z A. Einsteinem, E. Schrodingerem, kt\'f3ry podj\'b9\'b3 pr\'f3b\'ea w\'b3
asnej interpretacji i przypisa\'b3 realne istnie\-nie tylko falom (a wi\'eac odrzuci\'b3 zasad\'ea komplementarno\'9cci Bohra), a tak\'bfe z szeregiem innych uczonych, takich jak np. L. de Broglie, D. Bohm, J. P. Yigier, L. Janossy, D. I. B\'b3
o-chincew, A. D. Aleksandr\'f3w.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 W najog\'f3lniejszym zarysie jego stanowisko w tej dysku\-sji jest }{\f32\fs24\cf1 nast\'eapuj\'b9ce: Nikomu dotychczas nie uda\'b3o si\'ea do\-wie\'9c\'e6, \'bfe interpretacja kopenhaska jest niesp\'f3
jna logicznie lub niezgodna z jakimkolwiek do\'9cwiadczeniem przeprowa\-dzonym lub tylko pomy\'9clanym. Nikt te\'bf nie zdo\'b3a\'b3 poda\'e6 w pe\'b3ni obiektywnej i deterministycznej interpretacji teorii mikroproces\'f3w, kt\'f3ra by by\'b3a zadowalaj
\'b9ca z logicznego i fi\-zycznego punktu widzenia. Oczywi\'9ccie, ka\'bfdemu wolno mie\'e6 nadziej\'ea, \'bfe kiedy\'9c to nast\'b9pi, jednak\'bfe owa nadzieja wydaje si\'ea z\'b3udna. Poniewa\'bf interpretacja kopenhaska jest jedyn\'b9 sp\'f3jn\'b9
 teori\'b9 wszystkich dotychczas poznanych zjawisk mi-kro\'9cwiata, nie ma \'bfadnych fakt\'f3w, kt\'f3re musia\'b3yby sk\'b3oni\'e6 my\'9cliciela nieuprzedzonego, nie tkwi\'b9cego w p\'eatach dzie\-wi\'eatnastowiecznych tradycji filozoficznych (w p\'ea
tach }{\i\fs24\cf1 reali\-zmu dogmatycznego }{\fs24\cf1 lub }{\i\fs24\cf1 realizmu metafizycznego }{\f32\fs24\cf1 - m\'f3wi\'b9c j\'eazykiem Heisenberga) do uznania jej za niew\'b3a\'9cciw\'b9. Do\-
tychczasowe zarzuty pod adresem interpretacji kopenhaskiej albo nie s\'b9 zwi\'b9zane z \'bfadnymi nowymi propozycjami me\-rytorycznymi i wyp\'b3ywaj\'b9 z przes\'b3anek filozoficznych, reli\-gijnych, ideologicznych czy nawet politycznych, albo s\'b9 zwi
\'b9\-zane z propozycjami, kt\'f3rych nie mo\'bfna uzna\'e6 za s\'b3uszne ze wzgl\'eadu na szereg fakt\'f3w fizycznych lub powszechnie uzna\-wane regu\'b3y metodologiczne. Deterministyczna i w pe\'b3ni obiektywna interpretacja teorii kwant\'f3w jest niemo
\'bfliwa, je\'9cli np. ma pozosta\'e6 w mocy regu\'b3a zakazuj\'b9ca wprowadza\-nia do teorii fizycznej parametr\'f3w zasadniczo nieobserwo-walnych. Niemo\'bfliwo\'9c\'e6 takiej interpretacji wynika - a s\'b9\-dz\'ea, \'bf
e jest to dla Heisenberga sprawa pierwszorz\'eadnej wa\-gi - z sensu tego poj\'eacia prawdopodobie\'f1stwa, z kt\'f3rym mamy do czynienia w prawach mechaniki kwantowej. Zda\-niem autora niniejszej ksi\'b9\'bfki funkcja falowa opisuj\'b9ca stan}{\fs24  }{
\f32\fs24\cf1 mikrouk\'b3adu, zwi\'b9zana z poj\'eaciem prawdopodobie\'f1stwa, za\-wiera zar\'f3wno element obiektywny, kt\'f3ry wyklucza mo\'bfli\-wo\'9c\'e6 interpretacji deterministycznej, jak i pierwiastek su\-biektywny, wykluczaj\'b9cy mo\'bfliwo\'9c
\'e6 interpretacji ca\'b3kowicie obiektywnej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Czytelnik ma prawo twierdzi\'e6, \'bfe Heisenberg broni m. in. nast\'eapuj\'b9cych trzech og\'f3lnych tez:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 1. Wsp\'f3\'b3czesna teoria mikroproces\'f3w - mechanika kwan\-towa - jest jedyna teori\'b9 mikro\'9cwiata, kt\'f3r\'b9 mo\'bfna uzna\'e6 za s\'b3uszn\'b9.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 2. Interpretacja kopenhaska oznacza przewr\'f3t w filozofii, implikuje bowiem wnioski niezgodne z dominuj\'b9cym w przy-rodoznawstwie ubieg\'b3ego stulecia \'9cwiatopogl\'b9dem materiali-stycznym i zwi\'b9zanym z nim postulatem w pe\'b3
ni obiektyw\-nego i deterministycznego opisu zjawisk przyrody.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 3. Filozoficzne wnioski, kt\'f3re wynikaj\'b9 z mechaniki kwan\-towej i znajduj\'b9 wyraz w\'b3a\'9cnie w interpretacji kopenhaskiej, powinny by\'e6 punktem wyj\'9ccia filozoficznej interpretacji ca\-\'b3o\'9cci naszej wiedzy.}{\fs24 

\par }{\f32\fs24\cf1 Do\'9c\'e6 \'b3atwo jest zauwa\'bfy\'e6, \'bfe tezy te nie stanowi\'b9 ca\'b3o\'9cci logicznie sp\'f3jnej - nie stanowi\'b9 sp\'f3jnej ca\'b3o\'9cci w tym sen\-sie, \'bfe uznanie np. pierwszej nie prowadzi z konieczno\'9c
ci do uznania drugiej, a uznanie drugiej nie zmusza do przyj\'eacia r\'f3wnie\'bf i trzeciej. Jest rzecz\'b9 mo\'bfliw\'b9, i\'bf racj\'ea ma Heisen\-berg, s\'b9dz\'b9c, \'bfe wsp\'f3\'b3czesna teoria kwant\'f3w jest jedyn\'b9 mo\-\'bfliw\'b9 teori\'b9
 mikroproces\'f3w i \'bfe wynikaj\'b9 z niej nieuchron\-nie w\'b3a\'9cnie takie wnioski filozoficzne, jakie on wysnuwa, oraz \'bfe wnioski te maj\'b9 znaczenie og\'f3lne. Nie spos\'f3b jed\-nak\'bfe z g\'f3ry uzna\'e6 za nies\'b3uszny pogl\'b9d, kt\'f3
ry g\'b3osi, \'bfe na\-wet na gruncie takiej teorii mikroproces\'f3w, jak\'b9 jest wsp\'f3\'b3\-czesna mechanika kwantowa, mo\'bfliwa jest inna interpreta\-cja filozoficzna i \'bfe nieuzasadnione jest uznanie wniosk\'f3w filozoficznych wysnutych ze wsp
\'f3\'b3czesnej teorii mikrozja-wisk za podstaw\'ea interpretacji ca\'b3o\'9cci naszej wiedzy o przy\-rodzie. W zwi\'b9zku z wyr\'f3\'bfnieniem trzech powy\'bfszych tez Heisenberga powstaj\'b9 trzy nast\'eapuj\'b9ce zagadnienia:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 1. Czy wsp\'f3\'b3czesna mechanika kwantowa jest jedyn\'b9 aktualnie mo\'bfliw\'b9 teori\'b9 zjawisk mikro\'9cwiata?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 2. Czy rzeczywi\'9ccie - je\'9cli odpowied\'9f na pierwsze pyta\-nie by\'b3aby twierdz\'b9ca - wynikaj\'b9 z niej niezbicie te w\'b3a\'9cnie}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 filozoficzne wnioski, kt\'f3re znajduj\'b9 wyraz w interpretacji kopenhaskiej ?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 3. Co nowego do naszych pogl\'b9d\'f3w na przyrod\'ea wnosz\'b9 wnioski filozoficzne wynikaj\'b9ce z teorii wsp\'f3\'b3czesnej fizyki?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Tymi zagadnieniami zajmiemy si\'ea obe}{\fs24\cf1 cnie.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s2\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 {\*\bkmkstart _Toc13452064}III{\*\bkmkend _Toc13452064}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Nale\'bfy zda\'e6 sobie spraw\'ea z tego, \'bfe przeciwko teorii kwan\-t\'f3w rzeczywi\'9ccie wysuwa si\'ea zarzuty dwojakiego rodzaju. Niekt\'f3
re z nich - i tu Heisenberg ma bez w\'b9tpienia racj\'ea - wynikaj\'b9 z niezadowolenia spowodowanego odrzuceniem w mechanice kwantowej panuj\'b9cego dotychczas w nauce idea\'b3u obiektywnego i deterministycznego opisu proces\'f3w przyrody. Nale\'bfy uzna
\'e6 za ca\'b3kowicie s\'b3uszne tezy Heisen\-berga, \'bfe podczas badania nowych obszar\'f3w przyrody istotna modyfikacja naszych pogl\'b9d\'f3w mo\'bfe si\'ea okaza\'e6 konieczna, \'bfe nowo poznane zjawiska cz\'easto trzeba opisywa\'e6 w termi\-
nach trudno przek\'b3adalnych na j\'eazyk potoczny (a nawet nie maj\'b9cych odpowiednik\'f3w w tym j\'eazyku) i \'bfe pogl\'b9dy oparte na danych nauk przyrodniczych okre\'9clonej epoki nie mog\'b9 mie\'e6 waloru prawdy absolutnej. Niemniej jednak s\'b9dz
\'ea, \'bfe nale\'bfy zachowywa\'e6 daleko id\'b9c\'b9 ostro\'bfno\'9c\'e6, kiedy si\'ea oce\-nia dawne pogl\'b9dy. Stare pogl\'b9dy mog\'b9 hamowa\'e6 proces po\-znania przyrody. Dotyczy to r\'f3wnie\'bf pogl\'b9d\'f3w filozoficz\-nych. Z tego jednak\'bf
e bynajmniej nie wynika, \'bfe nale\'bfy ca\'b3\-kowicie odrzuci\'e6 stare koncepcje i zast\'b9pi\'e6 je nowymi, kt\'f3re nie nawi\'b9zywa\'b3yby do starych, nie by\'b3yby w wi\'eakszej "lub mniejszej mierze ich kontynuacj\'b9. Wdaj\'b9c si\'ea w rozwa
\'bfania nad filozoficznymi konsekwencjami nowych koncepcji fi\-zycznych nie jest rzecz\'b9 rozs\'b9dn\'b9 zapomina\'e6, \'bfe idea\'b3 nauki obiektywnej i deterministycznej nie wynika\'b3 z filozoficznego nieokrzesania dawnych my\'9c
licieli lub ich ignorancji w dzie\-dzinie fizyki. Zgadzaj\'b9c si\'ea ca\'b3kowicie z tez\'b9 autora, \'bfe za\-rzuty, kt\'f3re s\'b9 oparte jedynie na przes\'b3ankach filozoficznych, nie s\'b9 dostatecznie przekonywaj\'b9ce w dyskusji naukowej nad teori
\'b9 kwant\'f3w, nie dopatrywa\'b3bym si\'ea dogmatyzmu i tylko dogmatyzmu - zaw\'ea\'bfaj\'b9cego horyzonty poznawcze, dogmatyzmu godnego pot\'eapienia w tym, \'bfe niekt\'f3rzy uczeni uporczywie broni\'b9 idea\'b3u nauki obiektywnej i determini\-
stycznej. Przecie\'bf obrona tego idea\'b3u mo\'bfe si\'ea przyczyni\'e6 do}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 usuni\'eacia pewnych s\'b3abych miejsc z nowej teorii; mo\'bfe po\-nadto - i to wydaje mi si\'ea najwa\'bfniejsze - pobudzi\'e6 do poszukiwania w
 starych koncepcjach tych element\'f3w tre\'9cci, kt\'f3re w nowej postaci powinny by\'e6 zachowane - w\'b3a\'9cnie w imi\'ea zasady korespondencji. W dziewi\'eatnastym stuleciu trudno by\'b3o przypuszcza\'e6, \'bfe dawno przezwyci\'ea\'bf
ona arystotelesowska koncepcja potencji od\'bfyje w wieku dwudziestym w interpretacji proces\'f3w przyrody. Czy\'bf dzi\'9c mamy wi\'eac uzna\'e6 za uzasadniony pogl\'b9d, kt\'f3ry g\'b3osi, \'bf
e koncepcja nauki obiektywnej i deterministycznej jest pogrzebana raz na zaw\-sze?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Oczywi\'9ccie nie s\'b9 to bynajmniej argumenty przeciwko uznaniu mechaniki kwantowej w jej wsp\'f3\'b3czesnej postaci za teori\'ea s\'b3uszn\'b9. S\'b9 to co najwy\'bfej uwagi, kt\'f3re mog\'b9 ewen\-tualnie sk\'b3oni\'e6
 do zachowania sceptycyzmu wobec zbyt og\'f3l\-nych i zbyt pochopnych wniosk\'f3w filozoficznych wysnu\-tych z tej teorii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 M\'f3wi si\'ea dzi\'9c cz\'easto - polemizuj\'b9c z koncepcjami szko\'b3y kopenhaskiej - \'bfe przysz\'b3e do\'9cwiadczenia, kt\'f3rych celem b\'eadzie np. zbadanie struktury cz\'b9stek elementarnych, mog\'b9 zmusi\'e6 fizyk\'f3
w do rewizji pewnych aktualnych pogl\'b9d\'f3w teoretycznych. W zwi\'b9zku z tym niekt\'f3rzy uczeni maj\'b9 na\-dziej\'ea, \'bfe nast\'b9pi powr\'f3t do deterministycznej i obiektywnej interpretacji proces\'f3w zachodz\'b9cych w przyrodzie. Ale dzi\'9c
 trzeba przyzna\'e6 racj\'ea Heisenbergowi, kiedy twierdzi on, \'bfe mimo wielu pr\'f3b dotychczas nie uda\'b3o si\'ea stworzy\'e6 innej teorii mikrozjawisk ni\'bf ta, do kt\'f3rej powstania on si\'ea przy\-czyni\'b3. M\'f3g\'b3by chyba nawet doda\'e6, 
\'bfe ewentualne wykry\-cie na jakim\'9c g\'b3\'eabszym poziomie strukturalnym materii pew\-nych nowych parametr\'f3w - dzi\'9c \'93utajonych" - umo\'bfliwia\-j\'b9ce deterministyczny opis obecnie znanych mikroproces\'f3w, nie musia\'b3oby przes\'b9dza
\'e6 sprawy na rzecz  determinizmu. Nie spos\'f3b bowiem wykluczy\'e6 tego, \'bfe nawet gdyby tak si\'ea sta\'b3o i parametry te zosta\'b3y wykryte, procesy zachodz\'b9ce na owym g\'b3\'eabszym poziomie nie tylko mog\'b3yby mie\'e6
 charakter probabilistyczny (i ca\'b3e zagadnienie sporne przenios\'b3oby si\'ea po prostu o \'93pi\'eatro ni\'bfej"), ale, co wi\'eacej, mogliby\'9cmy wtedy stwierdzi\'e6 nieadekwatno\'9c\'e6 ca\'b3ego szeregu poj\'ea\'e6, kt\'f3rymi dzi\'9c
 operujemy w fizyce, analogicznie do tego, jak niekt\'f3re poj\'ea\-cia fizyki klasycznej   (np. poj\'eacie lokalizacji przestrzennej obiektu) uznaje si\'ea za nieadekwatne w dziedzinie tych zja\-wisk, kt\'f3rych teori\'b9 jest mechanika kwantowa.  (Ju
\'bf dzi\'9c wszak\'bfe wysuwa si\'ea koncepcje kwantowania czasu i prze\-strzeni, hipotezy o r\'f3\'bfnych kierunkach up\'b3ywu czasu w mi-kroprocesach itp.). Co wi\'eacej, m\'f3g\'b3by r\'f3wnie\'bf powo\'b3a\'e6 si\'ea na zasad\'ea
 korespondencji i powiedzie\'e6, \'bfe je\'9cli nawet s\'b3uszny jest pogl\'b9d, wedle kt\'f3rego wsp\'f3\'b3czesna teoria kwant\'f3w jest teori\'b9 \'93niekompletn\'b9", to niemniej jednak pewne jej zasad\-nicze idee b\'ead\'b9 z pewno\'9cci\'b9 przej
\'eate przez przysz\'b3\'b9 teori\'ea. Zauwa\'bfmy w tym miejscu, \'bfe od wielu lat przez najwybit\-niejszych teoretyk\'f3w - a w\'9cr\'f3d nich Heisenberga - podej\-mowane s\'b9 pr\'f3by stworzenia jednolitej teorii pola, kt\'f3ra obejmowa\'b3aby zar
\'f3wno zjawiska makro\'9cwiata, jak i mikro-\'9cwiata i z kt\'f3rej - jako przypadek szczeg\'f3lny - da\'b3oby si\'ea wyprowadzi\'e6 wsp\'f3\'b3czesn\'b9 teori\'ea mikrozjawisk. Trudno wy\-kluczy\'e6 }{\i\fs24\cf1 a priori, }{\f32\fs24\cf1 \'bf
e - gdyby powiod\'b3y si\'ea te pr\'f3by - mo\'bfna by by\'b3o w nowy spos\'f3b uj\'b9\'e6 przynajmniej niekt\'f3re aspekty wsp\'f3\'b3czesnych teo}{\fs24\cf1 rii.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 S\'b9dz\'ea, \'bfe \'bfadna dyskusja }{\i\fs24\cf1 filozoficzna }{\f32\fs24\cf1 nie mo\'bfe doprowa\-dzi\'e6 do rozwi\'b9zania tych zagadnie\'f1 i \'bfe doprowadzi\'e6 do tego mo\'bfe tylko dalszy rozw\'f3j fizyki. Dlatego te\'bf uwa\'bf
am, \'bfe kto\'9c, kto, jak pisz\'b9cy te s\'b3owa, nie potrafi przeciwstawi\'e6 wsp\'f3\'b3czesnej teorii kwant\'f3w \'bfadnego rozwi\'b9zania alterna\-tywnego, musi si\'ea zgodzi\'e6 z autorem tej ksi\'b9\'bfki, \'bfe dotych\-czas teoria ta osta\'b3a si
\'ea wszelkim krytykom i zdaje dobrze spraw\'ea ze wszystkich przeprowadzonych do\'9cwiadcze\'f1. Nie jest to ma\'b3o. Tote\'bf, je\'9cli nawet z takiego czy innego powodu s\'b9dzi si\'ea, \'bfe sp\'f3r o interpretacj\'ea teorii kwant\'f3w jest nieroz\-
strzygni\'eaty, to niemniej warto si\'ea zastanowi\'e6, czy rzeczywi\-\'9ccie wszystkie wnioski filozoficzne, kt\'f3re Heisenberg wy\-snuwa z tej teorii, s\'b9 r\'f3wnie usprawiedliwione, jak przeko\-nanie, \'bfe jest ona teori\'b9 s\'b3uszn\'b9
. Tym zagadnieniem zaj\-miemy si\'ea obecnie.
\par }{\fs24 
\par }\pard\plain \s2\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 {\*\bkmkstart _Toc13452065}IV{\*\bkmkend _Toc13452065}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Teoria kwant\'f3w, zdaniem Heisenberga, nie da si\'ea pogodzi\'e6 z filozofi\'b9 materialistyczn\'b9, przede wszystkim dlatego, \'bf
e jest sprzeczna: a) z materialistycznym idea\'b3em nauki deter\-ministycznej i b) z materialistycznym idea\'b3em nauki opisu\-j\'b9cej obiektywnie rzeczywisto\'9c\'e6; kr\'f3tko m\'f3wi\'b9c - dlatego, \'bfe jest ona indeterministyczna, a w jej tre\'9c
ci zawarte s\'b9 ele\-menty subiektywne}{\fs24\cf1 .}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zgodnie z tym, co powiedziano poprzednio, spr\'f3bujemy ustosunkowa\'e6 si\'ea do tych twierdze\'f1 Heisenberga, zak\'b3ada\-j\'b9c, \'bfe s\'b3uszny jest jego pogl\'b9d, wedle kt\'f3rego mechanika kwantowa w swej wsp\'f3\'b3
czesnej postaci jest uzasadnion\'b9 i aktualnie jedyn\'b9 mo\'bfliw\'b9 teori\'b9 mikroproces\'f3w, a jej cha\-rakter indeterministyczny nie jest zjawiskiem \'93przej\'9ccio\-wym", deterministyczna za\'9c teoria mikroproces\'f3w jest nie\-mo\'bfliwa.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Pierwsze pytanie, na kt\'f3re musieliby\'9cmy tu odpowiedzie\'e6, mo\'bfna sformu\'b3owa\'e6 w spos\'f3b nast\'eapuj\'b9cy: }{\i\f32\fs24\cf1 Czy prawd\'b9 jest, \'bfe indeterministyczny charakter teorii kwant\'f3w musi ozna\-cza\'e6, i
\'bf teoria ta jest sprzeczna ze \'9cwiatopogl\'b9dem materiali\-sty cznym?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Czytelnik, kt\'f3ry zna histori\'ea filozofii, sk\'b3onny jest niew\'b9t\-pliwie odpowiedzie\'e6 na to pytanie twierdz\'b9co - tak jak od\-powiada na nie Heisenberg. Wedle starej tradycji filozoficz\-
nej stanowiska indeterministycznego nie spos\'f3b pogodzi\'e6 ze stanowiskiem materialistycznym, kt\'f3rego warunkiem ko\-niecznym (chocia\'bf oczywi\'9ccie niewystarczaj\'b9cym) ma by\'e6 - zgodnie z t\'b9 tradycj\'b9 - determinizm. \'8fr\'f3d\'b3
em tej tradycji jest niew\'b9tpliwie spos\'f3b, w jaki przez d\'b3ugie wieki formu\'b3o\-wano stanowisko indeterministyczne. Wiemy z historii filo\-zofii, \'bfe dotychczas indeterminizm zawsze by\'b3 zwi\'b9zany b\'b9d\'9f z teologi\'b9, b\'b9d\'9f
 z zaprzeczeniem istnienia obiektywnych pra\-wid\'b3owo\'9cci przyrody, b\'b9d\'9f z negacj\'b9 mo\'bfliwo\'9cci poznania tych prawid\'b3owo\'9cci, a wi\'eac z tezami filozoficznymi, kt\'f3rych nie da si\'ea w \'bfaden spos\'f3b pogodzi\'e6
 ze stanowiskiem mate\-rialistycznym, z tezami zwi\'b9zanymi }{\i\fs24\cf1 par excellence z }{\f32\fs24\cf1 tak\'b9 lub inn\'b9 odmian\'b9 idealizmu. \'8cwiadomo\'9c\'e6 tej tradycji jest bez w\'b9tpienia \'bfywa. Ka\'bfe ona zazwyczaj ideali\'9c
cie widzie\'e6 w podwa\'bfeniu determinizmu argument na rzecz idealizmu, materialist\'ea za\'9c sk\'b3ania do odrzucenia - niemal a }{\i\fs24\cf1 priori - }{\fs24\cf1 wszelkich koncepcji indeterministycznych }{\f32\fs24\cf1 jako nie daj\'b9cych si\'ea
 pogodzi\'e6 z dobrze uzasadnionymi - jak s\'b9dzi - przez dotychczasowy rozw\'f3j nauki - jego tezami og\'f3lnymi.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Spr\'f3bujmy jednak\'bfe zastanowi\'e6 si\'ea, czy takie stanowisko jest rzeczywi\'9ccie jedynym mo\'bfliwym. Warto w tym celu po\-\'9cwi\'eaci\'e6 par\'ea s\'b3\'f3w wyja\'9cnieniu, na czym polega sp\'f3r mi\'ea
dzy determinizmem a indeterminizmem.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Faktem jest, \'bfe sp\'f3r mi\'eadzy determinizmem a indetermi\-nizmem przybiera\'b3 w historii nauki i filozofii rozmaite for\-my i dotyczy\'b3 r\'f3\'bfnych problem\'f3w. Wskutek tego termin }{\i\fs24\cf1 determinizm }{\fs24\cf1 (resp. }
{\i\fs24\cf1 indeterminizm) }{\f32\fs24\cf1 obejmuje dzi\'9c nie jakie\'9c po\-szczeg\'f3lne, wyra\'9fnie okre\'9clone stanowiska, lecz ca\'b3\'b9 ich ga\-m\'ea. Na przyk\'b3ad indeterminizmem nazywa si\'ea dzi\'9c zar\'f3wno koncepcj\'ea, wedle kt\'f3
rej nieprawd\'b9 jest, jakoby wszystkie procesy przyrody podlega\'b3y }{\i\fs24\cf1 obiektywnym }{\f32\fs24\cf1 prawid\'b3owo\'9cciom, jak i pogl\'b9d neguj\'b9cy tez\'ea, \'bfe wszystkie te prawa maj\'b9 cha\-rakter }{\i\fs24\cf1 jednoznaczny; }{
\f32\fs24\cf1 ponadto indeterminist\'b9 nazywa si\'ea nie tylko tego, kto odrzuca powszechny walor zasady przyczyno-wo\'9cci, ale i tego, kto np. zajmuje stanowisko finalistyczne. Tote\'bf kiedy Heisenberg twierdzi, \'bfe wsp\'f3\'b3
czesna mechanika kwantowa jest teori\'b9 indeterministyczn\'b9 i dlatego obala ma\-terializm, musimy spr\'f3bowa\'e6 wyra\'9fnie okre\'9cli\'e6, na czym, jego zdaniem, indeterminizm ten polega.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ot\'f3\'bf, jak \'b3atwo zauwa\'bfy\'e6, Heisenberg, podobnie zreszt\'b9 jak i inni wsp\'f3\'b3cze\'9cni fizycy, nigdzie nie przeczy, \'bfe zjawi\-ska mikro\'9cwiata podlegaj\'b9 jakim\'9c prawid\'b3owo\'9cciom i \'bfe na podstawie znajomo
\'9cci tych prawid\'b3owo\'9cci mo\'bfna zjawiska te przewidywa\'e6. Kiedy m\'f3wi, \'bfe mechanika kwantowa jest teori\'b9 indeterministyczn\'b9, chodzi mu o to, \'bfe prawa jej maj\'b9 charakter statystyczny, a wobec tego oparte na nich prognozy zdarze
\'f1 elementarnych maj\'b9 charakter probabili\-styczny, nie za\'9c jednoznaczny. Nie mo\'bfemy powiedzie\'e6, gdzie w okre\'9clonej chwili znajdzie si\'ea dana cz\'b9stka, mo\'bfemy tylko poda\'e6 prawdopodobie\'f1stwo tego, \'bfe znajdzie si\'ea
 ona w da\-nym obszarze.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Kr\'f3tko m\'f3wi\'b9c - sp\'f3r mi\'eadzy determinizmem a indeter\-minizmem we wsp\'f3\'b3czesnej fizyce dotyczy kwestii, czy mo\-\'bfliwe jest sformu\'b3owanie takiej teorii mikro\'9cwiata, kt\'f3ra po\-zwoli formu\'b3owa\'e6
 jednoznaczne prognozy mikrozjawisk, to znaczy, czy u pod\'b3o\'bfa statystycznych praw mechaniki kwan\-towej le\'bf\'b9 jakie\'9c ukryte jednoznaczne prawid\'b3owo\'9cci, kt\'f3\-rych jeszcze nie zdo\'b3ali\'9cmy pozna\'e6. Mogliby\'9cmy wi\'eac po\-
wiedzie\'e6, \'bfe stanowisko deterministyczne, z kt\'f3rym Heisen\-berg polemizuje na gruncie mechaniki kwantowej, znajduje wyraz w nast\'eapuj\'b9cym twierdzeniu:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'93Wszystkie procesy zachodz\'b9ce w przyrodzie przebiegaj\'b9 w taki spos\'f3b, \'bfe stan uk\'b3adu izolowanego w chwili }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 1}{\i\fs24\cf1  }{\fs24\cf1 wy\-znacza w spos\'f3b jednoznaczn}{\f32\fs24\cf1 
y stan, w jakim znajdzie si\'ea ten uk\'b3ad w chwili }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 2}{\i\fs24\cf1 ".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wyrazem tego samego stanowiska - w p\'b3aszczy\'9fnie teo-riopoznawczej - jest teza:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'93Dla wszystkich proces\'f3w zachodz\'b9cych w przyrodzie mozna poda\'e6 tak\'b9 teori\'ea, kt\'f3ra na podstawie znajomo\'9cci stanu uk\'b3adu w chw}{\fs24\cf1 ili }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 1}{\i\fs24\cf1 , }{\f32\fs24\cf1 
pozwala przewidzie\'e6 jednoznacznie stan, w jakim znajdzie si\'ea on w chwili }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 2}{\i\fs24\cf1 ".}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Indeterminizm Heisenberga i wielu innych fizyk\'f3w wsp\'f3\'b3\-czesnych polega na kwestionowaniu tych tez. S\'b9dz\'b9 oni, jak powiedzieli\'9cmy, \'bfe zale\'bfno\'9cci i prognozy mog\'b9 mie\'e6 tylko
 charakter probabilistyczny. Dlatego te\'bf, kiedy pytamy o sto\-sunek mechaniki kwantowej do materializmu filozoficznego, g\'b3\'f3wnym problemem, kt\'f3ry nale\'bfy rozstrzygn\'b9\'e6, jest, jak s\'b9
dzimy, zagadnienie interpretacji praw statystycznych. W ka\'bfdym razie przy okre\'9clonej interpretacji praw staty\-stycznych - a mianowicie takiej, kt\'f3ra uznawa\'b3aby ich po-znawalno\'9c\'e6 i obiektywny charakter, przedstawiona wy\'bf
ej wersja indeterminizmu r\'f3\'bfni\'b3aby si\'ea od determinizmu tylko w kwestii natury obiektywnych praw przyrody - tzn. jej zwolennicy w inny spos\'f3b ni\'bf determini\'9cci odpowiadaliby na pytanie: Czy prawa te maj\'b9
 charakter jednoznaczny, czy probabilistyczny ?}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe taka wersja indeterminizmu jest rzeczywi\'9ccie sprzeczna z t\'b9 form\'b9 materializmu, kt\'f3ra ukszta\'b3towa\'b3a si\'ea na gruncie przyrodoznawstwa XVIII i XIX wieku. Na tym w\'b3a\'9c
nie oparty jest pogl\'b9d Heisen\-berga, \'bfe mechanika kwantowa, kt\'f3ra ma charakter staty\-styczny, obala materializm. Czy jednak wniosek Heisenber\-ga nie jest zbyt daleko id\'b9cy? Czy s\'b3usznie czyni on, kiedy zamiast powiedzie\'e6, \'bf
e mechanika kwantowa nie daje si\'ea pogodzi\'e6 z dziewi\'eatnastowieczn\'b9 wersj\'b9 materializmu, g\'b3osi, \'bfe obala ona materializm w og\'f3le?}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Materializm jest to stanowisko filozoficzne, wedle kt\'f3rego realnie istnieje tylko materia, czyli}{\f32\fs24\cf1  uk\'b3ad obiekt\'f3w fizycz\-nych o }{\i\f32\fs24\cf1 jakiej\'9c }{\fs24\cf1 strukturze i }{\i\f32\fs24\cf1 jakich\'9c }{
\f32\fs24\cf1 relacjach wzajemnych, uk\'b3ad obiekt\'f3w podlegaj\'b9cych }{\i\f32\fs24\cf1 jakim\'9c }{\f32\fs24\cf1 prawid\'b3owo\'9cciom nie\-zale\'bfnym od podmiotu. Sens owego }{\i\f32\fs24\cf1 jakie\'9c }{\f32\fs24\cf1 wyja\'9cniaj\'b9 w ka\'bf\-
dej epoce nauki przyrodnicze, przede wszystkim fizyka jako podstawowa nauka o przyrodzie. Materializm nie jest jed\-nak stanowiskiem petryfikuj\'b9cym okre\'9clone przyrodnicze koncepcje na temat relacji, w\'b3asno\'9cci i prawid\'b3owo\'9cci obiek\-t\'f3
w materialnych; wraz z rozwojem wiedzy o przyrodzie sam si\'ea zmienia, przeobra\'bfa. Po ka\'bfdorazowej zmianie teorii naukowych za owymi }{\i\f32\fs24\cf1 jakie\'9c }{\f32\fs24\cf1 pojawia si\'ea nowa tre\'9c\'e6.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Materializm w tej postaci, kt\'f3ra ukszta\'b3towa\'b3a si\'ea na grun\-cie przyrodoznawstwa XIX wieku, by\'b3 teori\'b9 g\'b3osz\'b9c\'b9}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 m. in.,}{\f32\fs24\cf1  \'bfe struktura obiekt\'f3w fizycznych, prawid\'b3owo\'9cci, kt\'f3\-rym obiekty te podlegaj\'b9 itd. - s\'b9 takie, a nie inne. Uwa\-\'bfano wi\'eac, \'bfe ca\'b3a przyroda sk\'b3ada si\'ea z pewnych elementar\-
nych, niepodzielnych i niezmiennych sk\'b3adnik\'f3w elementar\-nych; s\'b9dzono, \'bfe te najprostsze \'93cegie\'b3ki", z kt\'f3rych sk\'b3a\-daj\'b9 si\'ea wszystkie obiekty, maj\'b9 niewielk\'b9 ilo\'9c\'e6 w\'b3asno\'9cci, przy czym mia\'b3y to by\'e6
 te w\'b3asno\'9cci, kt\'f3re znamy z mecha\-niki klasycznej; mniemano, \'bfe wszystkie prawid\'b3owo\'9cci, kt\'f3\-rym podlegaj\'b9 te obiekty, maj\'b9 charakter jednozn}{\fs24\cf1 aczny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Nie s\'b9dz\'ea jednak, aby kto\'9c, kto akceptuje przedstawione wy\'bfej og\'f3lne, podstawowe tezy filozofii materialistycznej, musia\'b3 zarazem by\'e6 zwolennikiem tych pogl\'b9d\'f3w dziewi\'ea\-tnastowiecznych, kt\'f3re stanowi\'b9
 ich swoist\'b9 konkretyzacj\'ea. Materializm wprawdzie implikuje pogl\'b9d, \'bfe prawa przyrody maj\'b9 charakter obiektywny, nie g\'b3osi jednak raz na zawsze ustalonych twierdze\'f1 dotycz\'b9cych natury tych wi\'eazi. Z ma-, terializmu wynika pogl
\'b9d, i\'bf wiezie przestrzenno-czasowe maj\'b9 charakter obiektywny, nie wynika z niego jednak, \'bfe s\'b9 one w\'b3a\'9cnie takie, za jakie uznawano je w nierelatywistycznej mechanice klasycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Z tego wzgl\'eadu nie wydaje si\'ea, aby ten fakt, \'bfe niekt\'f3re prawa przyrody maj\'b9 charakter probabilistyczny (nie s\'b9 jed\-noznaczne) i \'bfe mo\'bfliwe jest tylko probabilistyczne przewi\-dywanie zjawisk mikro\'9c
wiata - zmusza\'b3 do odrzucenia ma\-terializmu. R\'f3wnie\'bf dlatego nie s\'b9dz\'ea, aby s\'b3uszny by\'b3 po\-gl\'b9d, wedle kt\'f3rego jedynie determinizm jest stanowiskiem zgodnym z materializmem. Nie wydaje mi si\'ea, aby ewen\-tualne ugrunto
wanie si\'ea w nauce tej koncepcji indeterministycznej, wedle kt\'f3rej wiezie prawid\'b3owe s\'b9 obiektywne i poznawalne, stanowi\'b3o koniec materializmu. S\'b9dz\'ea ra\-czej, \'bfe gdyby na skutek ju\'bf dokonanych i przysz\'b3ych odkry\'e6 trzeba by
\'b3o zrezygnowa\'e6 z koncepcji, kt\'f3ra g\'b3osi, \'bfe wszyst\-kie wiezie prawid\'b3owe maj\'b9 charakter jednoznaczny, ozna\-cza\'b3oby to }{\i\f32\fs24\cf1 nie koniec materializmu w og\'f3le, lecz koniec pew\-nej jego wersji, jeszcze jedn\'b9 zmian
\'ea jego formy. }{\f32\fs24\cf1 Wydaje mi si\'ea rzecz\'b9 nader w\'b9tpliw\'b9, aby jedyn\'b9 nadziej\'b9 dla wsp\'f3\'b3\-czesnego materialisty by\'b3o znalezienie deterministycznej teorii mikroproces\'f3w; wobec tego w\'b9tpi\'ea te\'bf, aby musia\'b3
 on odrzuca\'e6 }{\i\fs24\cf1 a priori }{\f32\fs24\cf1 wszelk\'b9 my\'9cl o mo\'bfliwo\'9cci indeterministycznego charakteru niekt\'f3rych proces\'f3w przyrody.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Z tego, co powiedziano, wynika, moim zdan}{\f32\fs24\cf1 iem, \'bfe pogl\'b9d Heisenberga, wedle kt\'f3rego procesy mikro\'9cwiata maj\'b9 charakter indeterministyczny, }{\i\f32\fs24\cf1 nie musia\'b3by }{\f32\fs24\cf1 nieuchronnie by\'e6
 sprzeczny z materializmem, a jego wniosek, rzekomo wyni\-kaj\'b9cy z mechaniki kwantowej, i\'bf teoria ta obala materia\-lizm, nie musia\'b3by bynajmniej by\'e6 tak pewny, jak to si\'ea jemu wydaje.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 U\'bfywaj\'b9c w poprzednim zdaniu trybu warunkowego, mia\-\'b3em na my\'9cli to, \'bfe to, co powiedzia\'b3em, by\'b3oby s\'b3uszne, gdy\-by Heisenberg uwa\'bfa\'b3, \'bfe prawa probabilistyczne, kt\'f3rym podlegaj\'b9 mikroprocesy, maj
\'b9 charakter ca\'b3kowicie obiek\-tywny. Na tym jednak\'bfe polega ca\'b3y problem. Materiali-styczna interpretacja wsp\'f3\'b3czesnej mechaniki kwantowej - je\'9cli si\'ea zak\'b3ada, \'bfe teoria ta musi mie\'e6 charakter indeter\-ministyczny - mo\'bf
liwa jest tylko w tym przypadku, gdy uznaje si\'ea obiektywny charakter praw mikro\'9cwiata. Twier\-dzenie Heisenberga, \'bfe wsp\'f3\'b3czesna fizyka jest sprzeczna z materializmem, opiera si\'ea nie tylko na tej przes\'b3ance, \'bfe jej prawa maj\'b9
 charakter indeterministyczny, ale i na tym, \'bfe prawa te, ze wzgl\'eadu na sens poj\'eacia prawdopodobie\'f1\-stwa, nie maj\'b9 charakteru ca\'b3kowicie obiektywnego.
\par }{\fs24 
\par }\pard\plain \s2\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 {\*\bkmkstart _Toc13452066}V{\*\bkmkend _Toc13452066}
\par }\pard\plain \ql \li0\ri0\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {
\par }\pard \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 {\f32\fs24\cf1 Zdaniem Heisenberga funkcja prawdopodobie\'f1stwa, z kt\'f3\-r\'b9 mamy do czynienia w mechanice kwantowej, stanowi jak gdyby po\'b3\'b9czenie dw
\'f3ch element\'f3w, \'93opisuje bowiem pe\-wien fakt, a zarazem wyra\'bfa stan naszej wiedzy o tym fak\-cie" (s. 27). I w\'b3a\'9cnie dlatego, \'bfe opis mikroproces\'f3w jest niemo\'bfliwy bez odwo\'b3ania si\'ea do funkcji prawdopodobie\'f1\-stwa, kt
\'f3ra nie ma charakteru wy\'b3\'b9cznie obiektywnego, me\-chanika kwantowa jest sprzeczna z idea\'b3em ca\'b3kowicie obiek\-tywnej teorii, postulowanym przez filozofi\'ea materialistycz-n\'b9. Heisenberg pisze, \'bfe \'93fizyka atomowa sprowadzi\'b3
a nauk\'ea z drogi materializmu, kt\'f3r\'b9 kroczy\'b3a ona w dziewi\'eatnastym stulaciu" (s. 42).}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Spr\'f3bujmy wi\'eac rozpatrzy\'e6 argumenty na rzecz tego twierdzenia, przytoczone przez autora.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Heisenberg s\'b9dzi, \'bfe realne procesy zachodz\'b9ce w mikro-\'9cwiecie maj\'b9 charakter obiektywnie probabilistyczny. Z tym przekonaniem zwi\'b9zana jest jego interpretacja poj\'eacia praw\-dopodobie\'f1}{\fs24\cf1 
stwa jako miary pewnej }{\i\fs24\cf1 potencji, }{\f32\fs24\cf1 obiektywnej tendencji. W zwi\'b9zku z tym w dziedzinie mikrofizyki mamy}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 do czynienia z realno\'9cci\'b9 fizyczn\'b9 inn\'b9 ni\'bf ta, o kt\'f3rej by\'b3a mowa w fizyce klasycznej. Jest to raczej \'9cwiat potencji, czy te\'bf mo\'bfliwo\'9cci, ni\'bf \'9cwiat rzeczy i fakt\'f3w, co\'9c po\'9credniego pomi\'ea
dzy mo\'bfliwo\'9cci\'b9 a rzeczywisto\'9cci\'b9. Poznanie jest pro\-cesem dokonuj\'b9cym si\'ea dzi\'eaki obserwacji, kt\'f3ra zak\'b3\'f3ca obiektywny stan rzeczy i przekszta\'b3ca mo\'bfliwo\'9c\'e6 w rzeczy\-wisto\'9c\'e6. Spo\'9cr\'f3d rozmaitych mo
\'bfliwo\'9cci, kt\'f3rym odpowia\-daj\'b9 okre\'9clone prawdopodobie\'f1stwa, realizuje si\'ea wskutek naszej obserwacji jedna z nich. Ponadto nasz opis tych obser\-wacji nie mo\'bfe by\'e6 wolny od pewnych element\'f3w subiekty\-
wizmu, jest bowiem dokonywany w terminach klasycznych, co wynika z natury ludzkiego my\'9clenia i natury do\'9cwiad\-cze\'f1 dokonywanych przez cz\'b3owieka, w toku kt\'f3rych mo\'bfna jedynie rejestrowa\'e6 oddzia\'b3ywania mikroobiekt\'f3w na makro\-
skopowe przyrz\'b9dy pomiarowe. Konsekwencj\'b9 pos\'b3ugiwania si\'ea poj\'eaciami klasycznymi jest to, co stwierdza zasada kom-plementarno\'9cci. W\'b3a\'9cnie z tych wzgl\'ead\'f3w prawdopodobie\'f1\-
stwo ma w dziedzinie mikrofizyki zarazem charakter obiek\-tywny (jako miara potencji), jest bowiem ilo\'9cciowym wy\-razem niejednoznacznego wyznaczania stan\'f3w p\'f3\'9fniejszych przez stany wcze\'9cniejsze, jak i charakter subiektywny, jako \'bf
e uwzgl\'eadnia nie tylko nieoznaczono\'9cci wynikaj\'b9ce z od\-dzia\'b3ywania mikroobiektu z przyrz\'b9dem pomiarowym, ale i zwyk\'b3e b\'b3\'eady do\'9cwiadczalne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 W opisie stanu mikrouk\'b3adu dokonywanym za pomoc\'b9 funkcji falowej, w kt\'f3rym mamy do czynienia zar\'f3wno z obiektywnym, jak i subiektywnym prawdopodobie\'f1stwem, obiektywny stan rzeczy nie daje si\'ea oddzieli\'e6 od naszej su\-
biektywnej wiedzy o nim.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Zanim przejdziemy do sprawy zasadniczej, to znaczy do analizy owego subiektywnego aspektu mikrofizyki, po\'9cwi\'ea\'e6\-my par\'ea s\'b3\'f3w ontologii proponowanej przez autora.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Na podstawie tekstu trudno jest dok\'b3adnie odtworzy\'e6 on-tologi\'ea W. Heisenberga. Wydaje si\'ea ona niezupe\'b3nie sprecy\-zowana i nie wolna od eklektyzmu. Twierdzi on, \'bfe tworzy\-wem cz\'b9stek elementarnych jest pewn
a elementarna sub\-stancja - energia, a jednocze\'9cnie pisze, \'bfe cz\'b9stki te istnie\-j\'b9 tylko potencjalnie. Kiedy si\'ea czyta ten fragment, w kt\'f3\-rym Heisenberg ocenia koncepcje filozoficzne Heraklita, mo\-\'bfe si\'ea wydawa\'e6, \'bfe \'9c
wiat potencji, kt\'f3ry ma zast\'b9pi\'e6 \'9cwiat rzeczy, to nic innego, jak \'9cwiat energii i rozmaitych jej przemian. Pos\'b3uguj\'b9c si\'ea terminologi\'b9 arystotelesowsk\'b9, mozna by by\'b3o powiedzie\'e6, \'bfe wed\'b3ug Heisenberga \'9cwiat po
\-tencji (czy te\'bf }{\i\fs24\cf1 materia prima) }{\fs24\cf1 - to energia. Formy materii (w arystotelesowskim sens}{\f32\fs24\cf1 ie s\'b3owa) s\'b9 - wedle niego - roz\-wi\'b9zaniami wynikaj\'b9cymi ze schemat\'f3w matematycznych przedstawiaj\'b9
cych prawa natury. Tak wi\'eac \'9cwiat obiekt\'f3w fizycznych jawi si\'ea Heisenbergcwi jako co\'9c, co przypomina arystotelesowsk\'b9 nie uformowana }{\i\fs24\cf1 materia prima, }{\f32\fs24\cf1 kt\'f3r\'b9 ma by\'e6 energia, a kt\'f3
rej formami (formami takimi s\'b9 w\'b3a\'9cnie cz\'b9stki elementarne) maj\'b9 by\'e6 rozwi\'b9zania r\'f3wna\'f1 przed\-stawiaj\'b9cych prawa przyrody. Zarazem jednak interpreta\-cja ta \'bfywo przypomina kantowsk\'b9 koncepcj\'ea }{\i\fs24\cf1 
rzeczy samych w sobie. }{\f32\fs24\cf1 Kantowsk\'b9 koncepcja rzeczy samych w sobie, o kt\'f3\-rych niepodobna wnioskowa\'e6 na podstawie postrze\'bfe\'f1, ma, wed\'b3ug Heisenberga, swoj\'b9 formaln\'b9 analogi\'ea w teorii kwan\-t\'f3w, polegaj\'b9c\'b9
 na tym, \'bfe chocia\'bf we wszystkich opisach do\'9cwiadcze\'f1 pos\'b3ugujemy si\'ea poj\'eaciami klasycznymi, mo\'bfli\-we jest nieklasyczne zachowanie si\'ea mikroobiektow (cf. s. 63). Rzecz sama w sobie, niedost\'ea
pna naszej obserwacji i natychmiast przez ni\'b9 przekszta\'b3cana z mo\'bfliwo\'9cci w rze\-czywisto\'9c\'e6 - to w\'b3a\'9cnie potencja czy te\'bf tendencja. Tak wi\'eac ontologia Heisenberga i jeg}{\fs24\cf1 o }{\i\fs24\cf1 realizm praktyczny }{
\f32\fs24\cf1 spro\-wadzaj\'b9 si\'ea do tego, \'bfe uznaje on wprawdzie istnienie jakiej\'9c rzeczywisto\'9cci pozazjawiskowej, lecz rzeczywisto\'9c\'e6 ta to nie \'9cwiat obiekt\'f3w, lecz \'9cwiat potencji, co\'9c po\'9credniego mi\'eadzy ide\'b9
 zdarzenia a samym zdarzeniem, co\'9c, czemu rzeczywi\-sto\'9c\'e6 nadaj\'b9 rozwi\'b9zania matematyczne. \'93Zamiast pyta\'e6: Jak opisa\'e6 dan\'b9 sytuacj\'ea do\'9cwiadczaln\'b9, pos\'b3uguj\'b9c si\'ea schema\-
tem matematycznym?" - pisze autor - postawiono pyta\-nie: .,Czy prawd\'b9 jest, \'bfe w przyrodzie zdarza\'e6 si\'ea mog\'b9 tylko takie sytuacje do\'9cwiadczalne, kt\'f3re mo\'bfna opisa\'e6 ma\-tematycznie?" (s. 15-16). Nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bf
e Heisen-berg na to ostatnie pytanie odpowiada twierdz\'b9co.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Problem ontologicznej interpretacji danych wsp\'f3\'b3czesnej mikrofizyki, udzielenia odpowiedzi na pytanie, co to jest realno\'9c\'e6 fizyczna - jest nader z\'b3o\'bfonym zagadnieniem, kt\'f3\-rego nie mo\'bfemy tu rozpatrywa\'e6 szczeg
\'f3\'b3owo. Mechanika kwantowa wykaza\'b3a, \'bfe obecnie nie spos\'f3b broni\'e6 tej kon\-cepcji obiektu materialnego, kt\'f3ra powsta\'b3a w przyrodo-znawstwie XIX wieku. Mikroobiekty z pewno\'9cci\'b9 nie maj\'b9 w\'b3asno\'9c
ci identycznych z tymi, kt\'f3re dziewi\'eatnastowieczny materialista uwa\'bfa\'b3 za najbardziej podstawowe i uniwersal\-ne w\'b3asno\'9cci wszelkich obiekt\'f3w materialnych. Nie wydaje}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 si\'ea to jednak wystarczaj\'b9c\'b9 podstaw\'b9 do twierdzenia, \'bfe z punktu widzenia fizyki wsp\'f3\'b3czesnej \'bfadna materialistycz-na ontologia jest niemo\'bfliwa.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Problem: czy cz\'b9stki elementarne s\'b9 realnymi samoistny\-mi bytami materialnymi, czy te\'bf s\'b9 one osobliwo\'9cciami ma\-terii polowej -jest, jak pisze sam Heisenberg, nadal nie roz\-strzygni\'eaty. Koncepcja, ku kt\'f3rej sk\'b3
ania si\'ea autor, a miano\-wicie koncepcja g\'b3osz\'b9ca, \'bfe cz\'b9stki elementarne s\'b9 osobli\-wo\'9cciami p\'f3l, nie musi bynajmniej by\'e6 sprzeczna z materia\-lizmem, mimo \'bfe nie mie\'9cci si\'ea w nurcie atomistycznym, z kt\'f3
rym zazwyczaj materializm by\'b3 zwi\'b9zany. Twierdzenie, \'bfe cz\'b9stki elementarne okaza\'b3yby si\'ea w tym przypadku \'93roz\-wi\'b9zaniami r\'f3wna\'f1 matematycznych", zdaje si\'ea mie\'e6 tylko ten sens, \'bfe w schemacie matematycznym opisuj
\'b9cym pole (Heisenberg, jak wiadomo, podj\'b9\'b3 pr\'f3b\'ea stworzenia unitar\-nej teorii pola) pewnym wyrazom matematycznym przypo\-rz\'b9dkowane by\'b3yby okre\'9clone wielko\'9cci fizyczne, odpowia\-daj\'b9ce cz\'b9
stkom elementarnym. Wypowiedzi Heisenberga, kt\'f3re \'9cwiadcz\'b9 o tym, \'bfe uwa\'bfa on, i\'bf aparat matematycz\-ny \'93formuje" rzeczywisto\'9c\'e6 fizyczn\'b9, nie wydaj\'b9 si\'ea ani je\-dyn\'b9 mo\'bfliw\'b9 interpretacj\'b9, ani te\'bf tak\'b9
, kt\'f3ra odpowiada\-\'b3aby niemal powszechnie, co najmniej od czas\'f3w Galileusza, przyj\'eatemu pogl\'b9dowi na stosunek matematyki do }{\i\f32\fs24\cf1 rzeczy\-wisto\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wydaje si\'ea, \'bfe najistotniejsza jest ta teza ontologiczna Heisenberga, w kt\'f3rej uto\'bfsamia on obiektywne prawdopo\-dobie\'f1stwo z potencj\'b9. S\'b9dz\'ea, \'bfe obiektywizacja poj\'eacia pra\-wdopodobie\'f1
stwa i nadanie mu statusu ontologicznego maj\'b9 doprowadzi\'e6 do uzyskania niesubiektywistycznej, niepozyty-wistycznej interpretacji mechaniki kwantowej. T\'ea w\'b3a\'9cnie tez\'ea, kt\'f3rej Heisenberg nie rozwija konsekwentnie, s\'b9dzi bo\-wiem, 
\'bfe prawa mechaniki kwantowej musz\'b9 zawiera\'e6 opr\'f3cz owego elementu obiektywnego r\'f3wnie\'bf i element su\-biektywny, rozpatrzymy obecnie.
\par }{\fs24 
\par }\pard\plain \s2\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24 {\*\bkmkstart _Toc13452067}VI{\*\bkmkend _Toc13452067}
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs24\cf1 Heisenberg w swej ksi\'b9\'bfce nie wyja\'9cnia dok\'b3adnie, jak nale\'bfy rozumie
\'e6 owo obiektywne prawdopodobie\'f1stwo wy\-ra\'bfane przez funkcj\'ea prawdopodobie\'f1stwa, za pomoc\'b9 kt\'f3\-rej opisujemy stan mikrouk\'b3adu. Wydaje si\'ea, \'bfe owo obiektywne   prawdopodobie\'f1stwo,   potencj\'ea,   nale\'bfy   pojmowa\'e6
 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Stanowisko indeterministyczne polega, jak wiadomo, na tym, \'bfe twierdzi si\'ea, i\'bf }{\i\fs24\cf1 S}{\i\fs24\cf1\sub 1}{\i\fs24\cf1 , }{\f32\fs24\cf1 stan uk\'b3adu w chwili }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 1}{\i\fs24\cf1 , }{
\f32\fs24\cf1 okre\'9clony przez pe\'b3ny (ze wzgl\'eadu na dane zjawisko) zesp\'f3\'b3 parame\-tr\'f3w fizycznych, nie wyz}{\fs24\cf1 nacza jednoznacznie stanu S}{\fs24\cf1\sub 2}{\f32\fs24\cf1 , w ja\-kim znajdzie si\'ea ten uk\'b3ad w chwili t}{
\fs24\cf1\sub 2}{\f32\fs24\cf1 , wyznacza bowiem jedynie prawdopodobie\'f1stwa r\'f3\'bfnych stan\'f3w S}{\fs24\cf1\sub 2}{\fs24\cf1 ', S}{\fs24\cf1\sub 2}{\fs24\cf1 ''}{\i\fs24\cf1 , }{\fs24\cf1 S}{\fs24\cf1\sub 2}{\fs24\cf1 '''}{\i\fs24\cf1 ...S}{
\i\fs24\cf1\super n}{\i\fs24\cf1\sub 2 }{\f32\fs24\cf1 w kt\'f3rych uk\'b3ad mo\'bfe si\'ea znale\'9f\'e6 w chwili t}{\fs24\cf1\sub 2}{\f32\fs24\cf1 . Mo\-\'bfna by by\'b3o po prostu powiedzie\'e6, \'bfe indeterminizm to sta\-nowisko, wedle kt\'f3
rego zespo\'b3y statystyczne o sko\'f1czonej dyspersji mog\'b9 by\'e6 zespo\'b3ami czystymi, to znaczy takimi, \'bfe nie spos\'f3b wskaza\'e6 parametr\'f3w, kt\'f3re pozwoli\'b3yby wyod\-r\'eabni\'e6 z owych zespo\'b3\'f3w jakich\'9c podzespo\'b3\'f3
w o mniejszej dyspersji. Ot\'f3\'bf obiektywny element funkcji prawdopodo\-bie\'f1stwa wyra\'bfa to, \'bfe okre\'9clonej sytuacji fizycznej w\'b3a\'9cci\-wa jest dyspozycja do wywo\'b3ywania pewnych zdarze\'f1 z okre\'9clonymi cz\'easto\'9cciami wzgl\'ea
dnymi (przy wielokrotnym powtarzaniu si\'ea tej sytuacji); mimo \'bfe sytuacja ta jest opi\-sana przez pe\'b3en zesp\'f3\'b3 parametr\'f3w, parametry te nie wy\-znaczaj\'b9 jednoznacznie przysz\'b3ych zdarze\'f1. Mo\'bfna by wi\'eac by\'b3o powiedzie\'e6
, \'bfe owa dyspozycja do wywo\'b3ywania jakich\'9c zdarze\'f1 z okre\'9clon\'b9 cz\'easto\'9cci\'b9 wzgl\'eadn\'b9 jest \'93wewn\'eatrzn\'b9" w\'b3asno\'9cci\'b9 tak scharakteryzowanej sytuacji do\'9cwiadczalnej, przy czym realizacja okre\'9c
lonych zdarze\'f1 nie zale\'bfy od \'bfad\-nych warunk\'f3w uzupe\'b3niaj\'b9cych, \'93zewn\'eatrznych" w stosun\-ku do tych, kt\'f3re s\'b9 charakterystyczne dla tej sytuacji. Rea\-lizacja zdarze\'f1 nale\'bf\'b9cych do czystego zespo\'b3u statystyczne\-
go, odpowiadaj\'b9cego danemu pe\'b3nemu zespo\'b3owi parame\-tr\'f3w charakteryzuj\'b9cych sytuacj\'ea do\'9cwiadczaln\'b9, nie zale\'bfy wi\'eac od ewentualnie nie uwzgl\'eadnionych cech sytuacji, od jakich\'9c parametr\'f3w utajonych, je\'9c
li takowe w og\'f3le istniej\'b9. To w\'b3a\'9cnie mia\'b3em na my\'9cli, m\'f3wi\'b9c o obiektywizacji poj\'eacia prawdopodobie\'f1stwa - prawdopodobie\'f1stwa, kt\'f3re Heisenberg uto\'bfsamia w swej indeterministycznej ontologii z po\-tencj\'b9
. Jak powiedzia\'b3em poprzednio, gdyby stanowisko Heisenberga w tej kwestii polega\'b3o jedynie na obronie tego ro\-dzaju tez, nie mieliby\'9cmy powodu uznawa\'e6 tego stanowi\-ska - cho\'e6 indeterministycznego - za sprzeczne z materia\-lizmem *.}{
\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Mo\'bfna wykaza\'e6, \'bfe obiektywna interpretacja wypowiedzi probabiliJednak\'bfe funkcja prawdopodobie\'f1stwa, zdaniem Heisen-berga, nie tylko opisuje pewne obiektywne potencje, tenden\-cje czy dyspozycje; zawiera ona te\'bf
 pierwiastki subiektywne, albowiem zar\'f3wno przedstawia obiektywny stan mikrouk\'b3a\-du, jak i wyra\'bfa nasz\'b9 wiedz\'ea o nim. \'8fr\'f3d\'b3em tych subiek\-tywnych pierwiastk\'f3w jest niedok\'b3adno\'9c\'e6 pomiaru i koniecz\-no\'9c\'e6
 dokonywania opisu w terminach fizyki klasycznej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Je\'9cli chodzi o pierwszy z tych czynnik\'f3w (chodzi tu o nie\-dok\'b3adno\'9c\'e6, kt\'f3ra nie jest zwi\'b9zana z relacjami nieznaczo-no\'9cci, lecz wyst\'eapuje we wszystkich pomiarach fizycznych), to nasuwa si\'ea nast\'eapuj\'b9ca w
\'b9tpliwo\'9c\'e6:}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Heisenberg twierdzi, \'bfe statystyczna interpretacja \'93nor\-malnych" b\'b3\'ead\'f3w do\'9cwiadczalnych wprowadza do teorii ele\-ment subiektywny, przyjmuj\'b9c bowiem t\'ea interpretacj\'ea po\-wo\'b3ujemy si\'ea na niedok\'b3adno\'9c
\'e6 naszej wiedzy. Jest to, wy\-daje si\'ea, problem nie maj\'b9cy nic wsp\'f3lnego z mechanik\'b9 kwantow\'b9; z zagadnieniem tym w r\'f3wnej mierze mamy do czynienia w fizyce klasycznej. Wiadomo powszechnie, \'bfe ka\'bf\-
de prawo fizyczne stanowi pewnego rodzaju idealizacj\'ea, po\-legaj\'b9c\'b9 mi\'eadzy innymi na tym, \'bfe pewne realne oddzia\'b3y\-wania (na przyk\'b3ad op\'f3r powietrza w sformu\'b3owaniu prawa swobodnego spadku cia\'b3) w og\'f3le nie s\'b9 uwzgl
\'eadniane, i na tym, \'bfe zak\'b3ada si\'ea, i\'bf pocz\'b9tkowy stan uk\'b3adu zmierzono absolutnie dok\'b3adnie, czego w rzeczywisto\'9cci nigdy nie mo\'bfna dokona\'e6. Dok\'b3adno\'9c\'e6 teoretycznego przewidywania stanu, w kt\'f3rym znajdzie si
\'ea uk\'b3ad w chwili }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 2}{\i\f32\fs24\cf1 , zale\'bfy }{\f32\fs24\cf1 od dok\'b3ad\-no\'9cci pomiaru parametr\'f3w stanu uk\'b3adu w chwili t}{\fs24\cf1\sub 1}{\f32\fs24\cf1 . Je\'9cli badamy rozk\'b3ad statystyczny warto
\'9cci parametr\'f3w chara\-kteryzuj\'b9cych pocz\'b9tkowy stan uk\'b3adu (oczywi\'9ccie chodzi tu o rozk\'b3ad warto\'9cci parametr\'f3w zmierzonych podczas serii do\-\'9cwiadcze\'f1 przeprowadzonych mo\'bfliwie w identycznych wa\-runkach), robimy to mi
\'eadzy innymi po to, by wiedzie\'e6, ja\-kiego mo\'bfemy si\'ea spodziewa\'e6 odchylenia wynik\'f3w pomiar\'f3w parametr\'f3w charakteryzuj\'b9cych ko\'f1cowy stan uk\'b3adu od stycznych jako wypowiedzi charakteryzuj\'b9cych dyspozycje sytuacji do\-\'9c
wiadczalnej, przy odpowiednim rozumieniu terminu }{\i\fs24\cf1 dyspozycja, }{\f32\fs24\cf1 da si\'ea pogodzi\'e6 r\'f3wnie\'bf ze stanowiskiem determin}{\fs24\cf1 istycznym (patrz: S. Amster-damski, }{\i\f32\fs24\cf1 Obiektywne interpretacje poj\'ea
cia prawdopodobie\'f1stwa, }{\fs24\cf1 w zbio\-rze }{\i\f32\fs24\cf1 Prawo konieczno\'9c\'e6, prawdopodobie\'f1stwo, }{\f32\fs24\cf1 Warszawa 1964). Obecnie jednak interesuje nas tylko zagadnienie, czy indeterministyczna inter\-pretacja zjawisk mikro\'9c
wiata musi zawiera\'e6 pierwiastek subiektywny. Dlatego pomijamy spraw\'ea stosunku obiektywnej interpretacji wypo\-wiedzi probabilistycznych do deterministycznej wizji \'9cwiata. }{\i\fs24\cf1\sub :}{\i\fs24\cf1 -,,,\'93\bullet  -.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 wynik\'f3w teoretycznie przewidzianych na podstawie znajo\-mo\'9cci jednoznacznej charakterystyki stanu uk\'b3adu w chwili pocz\'b9tkowej. Innymi s\'b3owy: badamy rozk\'b3ad statystyczny po to, aby z g\'f3ry wiedzie\'e6
, jakie odchylenie przysz\'b3ego pomiaru od wyniku przewidzianego teoretycznie trzeba uzna\'e6 za sprzeczne z teoria, (mo\'bfe to dotyczy\'e6 ka\'bfdej teorii), a jakie za zgodne z ni\'b9 \'93w granicach b\'b3\'eadu do\'9cwiadczenia}{\fs24\cf1\super 7}{
\f32\fs24\cf1 '. Dzi\'eaki temu mo\'bfemy si\'ea opiera\'e6 na teoriach, uwzgl\'eadniaj\'b9c mo\'bfli\-we b\'b3\'eady do\'9cwiadczalne, w zwi\'b9zku z czym jednym z donio\-s\'b3ych zastosowa\'f1 rachunku prawdopodobie\'f1stwa jest, jak wiadomo, teoria b
\'b3\'eadu. Trudno jednak zgodzi\'e6 si\'ea z tym, \'bfe funkcja prawdopodobie\'f1stwa wnosi do teorii kwant\'f3w - jak twierdzi autor - pewien element subiektywizmu dlate\-go, \'bfe wyra\'bfa niedok\'b3adno\'9c\'e6 naszej wiedzy o przedmiocie, niezale
\'bfn\'b9 od w\'b3asno\'9cci samego przedmiotu. Twierdzenie Heisenberga, \'bfe funkcja prawdopodobie\'f1stwa, z kt\'f3r\'b9 mamy do czynienia w mechanice kwantowej, uwzgl\'eadniaj\'b9c r\'f3w\-nie\'bf i \'93normalne" b\'b3\'eady do\'9c
wiadczalne, nie wynikaj\'b9ce z w\'b3asno\'9cci samego obiektu, wnosi do teorii pierwiastek su\-biektywny - wydaje si\'ea nies\'b3uszne. Tego rodzaju \'93pierwia\-stek subiektywny" - to znaczy po prostu niedok\'b3adno\'9c\'e6 wy\-nikaj\'b9c\'b9 z b\'b3
\'ead\'f3w do\'9cwiadczalnych - zawiera ka\'bfde prze\-widywanie teoretyczne oparte na znajomo\'9cci wynik\'f3w po\-miar\'f3w jakich\'9c wielko\'9cci charakteryzuj\'b9cych pocz\'b9tkowy stan uk\'b3adu, kt\'f3re podaje warto\'9cci charakteryzuj\'b9
ce jego stan ko\'f1cowy. Wiadomo dobrze, \'bfe ta niedok\'b3adno\'9c\'e6 ulega redukcji wskutek wielokrotnego powtarzania pomiaru przez r\'f3\'bfnych obserwator\'f3w.}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 Bez por\'f3wnania bardziej skomplikowany jest drugi pro\-blem. Cho}{\f32\fs24\cf1 dzi o to, \'bfe zdaniem Heisenberga pierwiastek su\-biektywny teorii kwant\'f3w wynika z konieczno\'9cci pos\'b3ugi\-wania si\'ea poj\'ea
ciami klasycznymi przy opisywaniu mikrozja-wisk, do kt\'f3rych poj\'eacia te nie stosuj\'b9 si\'ea adekwatnie. Jest to problem interpretacji filozoficznej sensu relacji nieozna\-czono\'9cci - charakterystycznej dla zjawisk mikro\'9cwiata - i zwi\'b9
zanej z ni\'b9 zasady komplementarno\'9cci.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Heisenberg wyr\'f3\'bfnia trzy etapy formu\'b3owania kwantowo-mechanicznego opisu uk\'b3adu. Pierwszy polega na opisaniu stanu uk\'b3adu w chwili}{\fs24\cf1  }{\i\fs24\cf1 t}{\i\fs24\cf1\sub 1}{\i\fs24\cf1 , }{\f32\fs24\cf1 za pomoc\'b9
 funkcji falowej przed\-stawiaj\'b9cej obiektywne potencje uk\'b3adu i b\'b3\'eady wynikaj\'b9ce z niedok\'b3adno\'9cci pomiaru (przy czym tych ostatnich mo\'bfna ewentualnie nie bra\'e6 pod uwag\'ea w tak zwanym \'93przypadku}{\fs24 
\par }{\fs24\cf1 czystym"). Etap drugi polega na ustaleniu zmian t}{\f32\fs24\cf1 ej funkcji w czasie. Etap trzeci polega na dokonaniu nowego pomiaru parametr\'f3w stanu uk\'b3adu w chwili t}{\fs24\cf1\sub 2}{\f32\fs24\cf1 , kt\'f3rego wynik mo\'bfe by\'e6
 obliczony na podstawie funkcji prawdopodobie\'f1stwa. Akt pomiaru powoduje \'93przej\'9ccie od tego, co mo\'bfliwe, do tego, co rzeczywiste". Tu przede wszystkim ujawnia si\'ea \'f3w pierwiastek subiektywny. Polega on na tym, \'bf
e akt pomiaru zmienia stan uk\'b3adu fizycznego, co wyra\'bfa zasada nieozna\-czono\'9cci, i \'bfe zmian\'ea t\'ea musi uwzgl\'eadni\'e6 funkcja prawdopo\-dobie\'f1stwa opisuj\'b9ca stan, w jakim znajdzie si\'ea uk\'b3ad w chwili }{\i\fs24\cf1 t}{
\i\fs24\cf1\sub 2}{\i\fs24\cf1 . }{\f32\fs24\cf1 Problem polega na tym, \'bfe poszczeg\'f3lnym wyra\-zom matematycznym, kt\'f3re zawiera funkcja falowa, przy\-porz\'b9dkowujemy okre\'9clone wielko\'9cci fizyczne, o tych za\'9c wielko\'9cciach m\'f3
wimy pos\'b3uguj\'b9c si\'ea wywodz\'b9cym si\'ea z j\'ea\-zyka potocznego j\'eazykiem fizyki klasycznej, a j\'eazyk ten jest nieadekwatnym narz\'eadziem opisu zjawisk mikro\'9cwiata. To w\'b3a\'9cnie mia\'b3 na my\'9cli Heisenberg, cytuj\'b9
c powiedzenie: \'93Przyroda istnia\'b3a przed cz\'b3owiekiem, ale cz\'b3owiek istnia\'b3 przed powstaniem nauk przyrodniczych". Tre\'9cci tej wypo\-wiedzi nie spos\'f3b nie uzna\'e6 za s\'b3uszn\'b9. To znaczy: nie spo\-s\'f3b zaprzeczy\'e6 temu, \'bf
e zar\'f3wno nasz j\'eazyk, jak i nasz apa\-rat poj\'eaciowy ukszta\'b3towa\'b3y si\'ea w toku ludzkiej dzia\'b3alno\'9cci praktycznej, w wyniku kontaktu ludzi z okre\'9clonym obsza\-rem rzeczywisto\'9cci, w kt\'f3rym \'bfyjemy, i \'bfe s\'b9 one uwarun\-
kowane natur\'b9 gatunku ludzkiego, natur\'b9 cz\'b3owieka, jako makrocia\'b3a, jako organizmu, kt\'f3rego sfera do\'9cwiadczenia co\-dziennego ogranicza si\'ea, przynajmniej pocz\'b9tkowo, w\'b3a\'9cnie do makro\'9cwiata. Nie spos\'f3b r\'f3wnie\'bf
 przeczy\'e6 twierdzeniu autora, \'bfe nasze poj\'eacia potoczne, na kt\'f3rych j\'eazyk staramy si\'ea przek\'b3ada\'e6 wnioski wynikaj\'b9ce z tych czy innych teorii naukowych, mog\'b9 w poszczeg\'f3lnych przypadkach okaza\'e6 si\'ea
 nieadekwatne albo nie w pe\'b3ni adekwatne do opisywanej rzeczywisto\'9cci. Przebieg mikroproces\'f3w opisujemy pos\'b3ugu\-j\'b9c si\'ea okre\'9clonym aparatem matematycznym, przy czym poszczeg\'f3lnym wyrazom przyporz\'b9dkowujemy zmierzone do\-\'9c
wiadczalnie wielko\'9cci, kt\'f3re interpretujemy korzystaj\'b9c z poj\'ea\'e6 pewnego okre\'9clonego j\'eazyka. Tak na przyk\'b3ad relacja nieoznaczono\'9cci jest matematycznym wyrazem niedok\'b3adno\-\'9cci, jakie pope\'b3niamy opisuj\'b9c zachowanie si
\'ea mikroobiek-t\'f3w za pomoc\'b9 takich poj\'ea\'e6, zaczerpni\'eatych z j\'eazyka potocz\-nego i z fizyki klasycznej, jak po\'b3o\'bfenie i pr\'eadko\'9c\'e6. Jednak\'bfe za\'b3o\'bfenie, \'bfe nie mo\'bfna poda\'e6 opisu pos\'b3uguj\'b9c si\'ea
 innym j\'eazykiem, nie jest, moim zdaniem, r\'f3wnoznaczne z wprowa\-dzeniem do teorii pierwiastka subiektywnego. Zgadzam si\'ea ca\'b3kowicie z autorem, gdy m\'f3wi on, \'bfe \'93nie ma sensu dysku\-towa\'e6 na temat tego, co by by\'b3o, gdyby\'9cm
y byli innymi isto\-tami, ni\'bf jeste\'9cmy" (s. 32). Trudno jest natomiast zgodzi\'e6 si\'ea z nim, gdy to, \'bfe opisujemy mikro\'9cwiat pos\'b3uguj\'b9c si\'ea okre\-\'9clonym i rzeczywi\'9ccie niezupe\'b3nie adekwatnym j\'eazykiem, na\-
zywa subiektywizmem, twierdz\'b9c jednocze\'9cnie, i\'bf wskutek tego, \'bfe poznajemy coraz to nowe obszary rzeczywisto\'9cci, do kt\'f3rych nasz j\'eazyk i nasze \'9crodki poznawcze niezupe\'b3nie \'93pasuj\'b9", pierwiastek subiektywny w ca\'b3o\'9c
ci naszej wiedzy o \'9cwiecie stale si\'ea pot\'eaguje.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Spr\'f3bujmy t\'ea spraw\'ea rozpatrzy\'e6 nieco bardziej dok\'b3adn}{\fs24\cf1 ie.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 \'93Po\'b3o\'bfenie" elektronu i po\'b3o\'bfenie pocisku makroskopowe\-go to, jak dzi\'9c wiemy, poj\'eacia r\'f3\'bfne. Oznaczamy je jednak za pomoc\'b9 tego samego terminu. Usprawiedliwione jest to tym, \'bfe istnieje mi\'eadzy nimi okre
\'9clona korespondencja. Wy\-ra\'bfa j\'b9 mi\'eadzy innymi w\'b3a\'9cnie relacja nieoznaczono\'9cci, wskazuj\'b9ca, \'bfe gdy sta\'b3a Plancka mo\'bfe by\'e6 uznana za wiel\-ko\'9c\'e6, kt\'f3rej wolno nie bra\'e6 pod uwag\'ea, poj\'ea
cia te wzajemnie w siebie przechodz\'b9. Niedok\'b3adno\'9c\'e6 opisu makrozjawisk, wy\-wo\'b3ana tym, \'bfe nie uwzgl\'eadniamy w pe\'b3ni oddzia\'b3ywania obserwatora na makroobiekt (czyli uznajemy sta\'b3\'b9 Plancka za r\'f3wn\'b9 zeru), cho\'e6
 istnieje, jest tak znikoma, \'bfe nie spos\'f3b jej wykry\'e6 do\'9cwiadczalnie. Dlatego mechanika klasyczna jest - w sferze do\'9cwiadczenia makroskopowego - ade\-kwatn\'b9 teori\'b9 opisywanych przez ni\'b9 zjawisk. Zupe\'b3nie tak samo - kiedy pos\'b3
uguj\'b9c si\'ea teori\'b9 klasyczn\'b9, ujmujemy procesy przebiegaj\'b9ce z pr\'eadko\'9cci\'b9 znikomo ma\'b3\'b9 w por\'f3w\-naniu z pr\'eadko\'9cci\'b9 \'9cwiat\'b3a, pope\'b3niamy pewn\'b9 niedok\'b3ad\-no\'9c\'e6, kt\'f3rej niepodobna wykry\'e6 do
\'9cwiadczalnie. Fakt, \'bfe proces naszego poznania rozpocz\'b9\'b3 si\'ea od poznawania makro\'9cwiata, jest zrozumia\'b3y, gdy pami\'eata si\'ea, \'bfe sam cz\'b3owiek jest makrocia\'b3em, w zwi\'b9zku z czym makro\'9cwiat jest }{\i\f32\fs24\cf1 dla cz
\'b3o\-wieka }{\f32\fs24\cf1 obszarem wyr\'f3\'bfnionym.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy przechodzimy do badania zjawisk mikro\'9cwiata, oka\-zuje si\'ea, \'bfe w tej sferze rzeczywisto\'9cci akty pomiaru maj\'b9 tak wielki wp\'b3yw na stan obiekt\'f3w, \'bfe nie spos\'f3b go pomi\-n\'b9\'e6, przewiduj\'b9c przysz\'b3
e zdarzenia. To w\'b3a\'9cnie wyra\'bfa za\-sada nieoznaczono\'9cci. \'d3w wp\'b3yw musi by\'e6 uwzgl\'eadniony, a relacja nieoznaczono\'9cci wskazuje, w jakiej mierze mo\'bfe by\'e6 on uwzgl\'eadniony, to znaczy wskazuje, jak dok\'b3adne pomiary wielko
\'9cci charakteryzuj\'b9cych mikrozjawiska mo\'bfna przeprowadzi\'e6 za pomoc\'b9 makroprzyrz\'b9d\'f3w. Oddzia\'b3ywanie wzajemne przyrz\'b9du i mikroobiektu staje si\'ea jednym z ele\-ment\'f3w obiektywnej sytuacji do\'9cwiadczalnej, kt\'f3re musi uwzgl
\'eadnia\'e6 funkcja prawdopodobie\'f1stwa, opisuj\'b9ca dyspo\-zycje tej sytuacji.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 To, co nazywamy \'93po\'b3o\'bfeniem elektronu", zawiera ju\'bf w sobie wynik oddzia\'b3ywania, kt\'f3re zachodzi mi\'eadzy makro-przyrz\'b9dem i t\'b9 mikrocz\'b9stk\'b9 w chwili pomiaru; po\'b3o\'bfenia elektronu, nie b\'ead\'b9
cego obiektem pomiaru, nie mo\'bfemy po\-zna\'e6. We wszelkich badaniach fizycznych zak\'b3ada si\'ea, \'bfe uk\'b3ad badany podlega tylko pewnym okre\'9clonym oddzia\'b3y\-waniom. Badaj\'b9c zjawiska makro\'9cwiata mo\'bfna w wielu przypadkach pomin\'b9
\'e6 oddzia\'b3ywanie zachodz\'b9ce mi\'eadzy obiektem a przyrz\'b9dem, badaj\'b9c zjawiska mikro\'9cwiata nie wolno tego czyni\'e6. Nie wolno tego czyni\'e6 ze wzgl\'eadu na obiektywne w\'b3asno\'9cci mikroobiekt\'f3w ujawnione przez me\-chanik\'ea
 kwantow\'b9, znajduj\'b9ce wyraz w matematycznym schemacie tej teorii i opisywane nie w pe\'b3ni adekwatnie za pomoc\'b9 j\'eazyka, kt\'f3ry si\'ea ukszta\'b3towa\'b3 na gruncie do\'9cwiad\-czenia makroskopowego. O nie zmierzonym po\'b3o\'bfeniu poci\-
sku mo\'bfemy m\'f3wi\'e6 w pe\'b3ni sensownie, wiemy bowiem z do\-\'9cwiadczenia, \'bfe pomiar taki, gdyby\'9cmy go dokonali, nie zmieni\'b3by po\'b3o\'bfenia tego pocisku w takim stopniu, \'bfe mo\'bfna by by\'b3o w jaki\'9c spos\'f3b wykry\'e6 t\'ea
 zmian\'ea. O po\'b3o\'bfeniu elektronu, kt\'f3rego nie mierzymy, w ten spos\'f3b m\'f3wi\'e6 nie mo\-\'bfna. Nie znaczy to oczywi\'9ccie, \'bfe elektron, wtedy gdy nie jest przedmiotem do\'9cwiadczenia, nie istnieje, znaczy to tyl\-ko, \'bfe wtedy nie mo
\'bfna do niego stosowa\'e6 terminu \'93po\'b3o\'bfe\-nie", ukszta\'b3towanego na gruncie do\'9cwiadczenia makrosko\-powego. \'93Po\'b3o\'bfenie" elektronu, kt\'f3rego nie mierzymy, i \'93po\-\'b3o\'bfenie" elektronu, }{\fs24\cf1 kt\'f3
re mierzymy - to nie to samo, podob\-nie jak nie jest tym samym jego masa }{\i\fs24\cf1 spoczynkowa i masa elektrodynamiczna, }{\f32\fs24\cf1 uto\'bfsamiane przed powstaniem mecha\-niki relatywistycznej. Teoria fizyczna mikro\'9cwiata musi przewidywa\'e6
 przysz\'b3y stan obiektu, musi wi\'eac uwzgl\'eadnia\'e6 skutki oddzia\'b3ywania wzajemnego mi\'eadzy obiektem a ma-kroprzyrz\'b9dem. Charakter proces\'f3w mikro\'9cwiata sprawia, \'bfe skutk\'f3w tych nie spos\'f3b okre\'9cli\'e6
 jednoznacznie. Dlatego funkcja prawdopodobie\'f1stwa m\'f3wi nam o obiektywnych \'93potencjach", dyspozycjach sytuacji do\'9cwiadczalnej, dlatego do element\'f3w charakterystyki tej sytuacji do\'9cwiadczalnej}{\fs24  }{\f32\fs24\cf1 nale\'bfy zaliczy\'e6
 oddzia\'b3ywanie wzajemne mi\'eadzy obiektem a przyrz\'b9dem. Heisenberg ma racj\'ea, gdy m\'f3wi, \'bfe tego stanu rzeczy nie zmieni zabieg terminologiczny, kt\'f3ry polega\'b3by na innym zdefiniowaniu poj\'eacia obiektu badanego, tak aby obj\'ea\'b3
o ono i przyrz\'b9d pomiarowy, nie ma jednak, jak s\'b9dz\'ea, racji, gdy z tego faktu wnioskuje, \'bfe teoria kwant\'f3w ma charakter subiektywny.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Gdy w filozofii m\'f3wi si\'ea o subiektywizmie, ma si\'ea na my\-\'9cli nie to, \'bfe opisuj\'b9c zjawiska, pos\'b3ugujemy si\'ea aparatem poj\'eaciowym ukszta\'b3towanym przez historyczn\'b9 i biologiczn\'b9 ewolucj\'ea
 gatunku ludzkiego. W tym sensie ca\'b3a nasza wiedza mia\'b3aby do  pewnego stopnia  charakter subiektywny jako wiedza }{\i\fs24\cf1 ludzka. }{\f32\fs24\cf1 M\'f3wi\'b9c o subiektywizmie ma si\'ea na my\'9cli zazwyczaj b\'b9d\'9f to, \'bfe tre\'9c\'e6
 wypowiedzi nie spe\'b3nia postula\-tu sprawdzalno\'9cci intersubiektywnej, to znaczy nie mo\'bfe by\'e6 sprawdzona przez ka\'bfdego obserwatora, b\'b9d\'9f te\'bf ma si\'ea na my\'9cli odnoszenie naszej wiedzy do \'9cwiata wra\'bfe\'f1, a ni
e do obiektywnej rzeczywisto\'9cci. Interpretacja kopenhaska z pe\-wno\'9cci\'b9 spe\'b3nia postulat intersubiektywno\'9cci. Je\'9cli propono\-wana przez Heisenberga interpretacja mechaniki kwantowej mia\'b3aby sugerowa\'e6, \'bf
e nic nie wiemy lub nic nie mo\'bfemy wiedzie\'e6 o istnieniu i charakterze mikro\'9cwiata, a teoria ta dotyczy jedynie naszych wra\'bfe\'f1, ujmuje w schemat teore\-tyczny \'93dane do\'9cwiadczenia",  to by\'b3
aby ona subiektywna w drugim z wymienionych wy\'bfej sens\'f3w. Jednak\'bfe Heisen\-berg zupe\'b3nie wyra\'9fnie o\'9cwiadcza, \'bfe jego interpretacja nie ma charakteru pozytywistycznego i \'bfe przedmiotem naszego poznania nie s\'b9 postrze\'bf
enia, lecz rzeczy. Dlatego te\'bf s\'b9dz\'ea, \'bfe tzw. problem subiektywizmu interpretacji kopenhaskiej, czy   te\'bf   immanentnego   pierwiastka   subiektywnego   teorii kwant\'f3w, nie jest w gruncie rzeczy problemem subiektywi\-
zmu,   lecz  zagadnieniem   adekwatno\'9cci,   dok\'b3adno\'9cci   opisu, kt\'f3r\'b9 mo\'bfna osi\'b9gn\'b9\'e6 pos\'b3uguj\'b9c si\'ea nasz\'b9 metod\'b9 badania przyrody i naszym j\'eazykiem. Teoria kwant\'f3w g\'b3osi: 1) \'bfe procesy zachodz\'b9
ce w mikro\'9cwiecie nie podlegaj\'b9 prawom deterministycznym; 2) \'bfe opisuj\'b9c te procesy nie mo\'bfna nie bra\'e6 pod uwag\'ea oddzia\'b3ywania wzajemnego mi\'eadzy mikro-obiektami a przyrz\'b9dami pomiarowymi, kt\'f3re w spos\'f3b nie\-
jednoznaczny warunkuj\'b9 zachowanie si\'ea tych mikroobiek-t\'f3w. Uwzgl\'eadnia to funkcja prawdopodobie\'f1stwa, za pomoc\'b9 kt\'f3rej   opisujemy  zachowanie  si\'ea  mikroobiekt\'f3w.   Heisen\-berg przyznaje, \'bfe oddzia\'b3
ywanie mikroobiektu z przyrz\'b9dem jest oddzia\'b3ywaniem fizycznym, obiektywnym. Funkcja prawdopodobie\'f1stwa, kt\'f3ra uwzgl\'eadnia to oddzia\'b3ywanie, ma wi\'eac tre\'9c\'e6 obiektywn\'b9. W wyniku owego oddzia\'b3ywania ule\-ga zmianie stan uk\'b3
adu badanego, nast\'eapuje to, co w mecha\-nice kwantowej zwyk\'b3o si\'ea nazywa\'e6 }{\i\f32\fs24\cf1 redukcj\'b9 paczki falowej }{\f32\fs24\cf1 albo przekszta\'b3ceniem mo\'bfliwo\'9cci w rzeczywisto\'9c\'e6, kt\'f3remu odpowiada zmiana rozk\'b3
adu prawdopodobie\'f1stw. Mo\'bfna by by\'b3o chyba powiedzie\'e6, \'bfe funkcja prawdopodobie\'f1stwa, kt\'f3\-ra opisuje ten proces i kt\'f3ra, jak m\'f3wi autor, ulega wtedy nieci\'b9g\'b3ej zmianie, opisuje po prostu zmian\'ea obiektywnych \'93
potencji" czy te\'bf dyspozycji uk\'b3adu, kt\'f3ra zachodzi w mo\-mencie kontaktu obiektu z makroprzyrz\'b9dem. Nieci\'b9g\'b3a zmiana funkcji prawdopodobie\'f1stwa odpowiada zmianie sy\-tuacji do\'9cwiadczalnej; zmianie sytuacji do\'9c
wiadczalnej odpowiada zmiana rozk\'b3adu prawdopodobie\'f1stw. W tym sensie mo\'bfna by by\'b3o, jak s\'b9dz\'ea, twierdzi\'e6, \'bfe prawa proba\-bilistyczne mechaniki kwantowej nie zawieraj\'b9 \'bfadnych pierwiastk\'f3w subiektywnych. Zauwa\'bf
my ponadto, \'bfe to, co zwolennicy interpretacji kopenhaskiej nazywaj\'b9 redukcj\'b9 paczki falowej czy te\'bf redukcj\'b9 prawdopodobie\'f1stw, nie musi by\'e6 koniecznie zwi\'b9
zane z aktem pomiaru. Jest to rezultat wszelkiego - mierzonego lub nie mierzonego od\-dzia\'b3ywania mi\'eadzy mikroobiektem a makroobiektem. Szcze\-g\'f3lnym przypadkiem takiego oddzia\'b3ywania jest oddzia\'b3y\-wanie mi\'eadzy mikroobiektem a przyrz
\'b9dem pomiarowym. \bullet  Gdy Bohr formu\'b3owa\'b3 zasad\'ea komplementarno\'9cci, uzna\-wan\'b9 przez Heisenberga, punktem wyj\'9ccia jego rozwa\'bfa\'f1 by\'b3 ten fakt, \'bfe niekt\'f3re nasze poj\'eacia nie s\'b9 adekwatnym narz\'ea\-
dziem opisu mikroobiekt\'f3w i proces\'f3w zachodz\'b9cych w mi\-kro\'9cwiecie. Wypowiedzi, w kt\'f3rych jest mowa o \'93po\'b3o\'bfeniu"' elektronu, i wypowiedzi, w kt\'f3rych jest mowa o jego \'93p\'ea\-dzie", s\'b9 komplementarne w tym sensie, \'bf
e niezale\'bfne od obserwatora oddzia\'b3ywanie przyrz\'b9du pomiarowego, za po\-moc\'b9 kt\'f3rego mierzymy po\'b3o\'bfenie, powoduje zmian\'ea p\'eadu tej mikrocz\'b9stki i }{\i\fs24\cf1 vice versa, }{\f32\fs24\cf1 i \'bfe te niezale\'bfne od pozna\-j
\'b9cego podmiotu realne oddzia\'b3ywania opisujemy za pomo\-c\'b9 funkcji matematycznej, w kt\'f3rej pewnym wyrazom przy\-porz\'b9dkowujemy pewne poj\'eacia zaczerpni\'eate z j\'eazyka po\-tocznego i z fizyki klasycznej, przy czym poj\'eacia te wpraw\-
dzie koresponduj\'b9 z nimi, lecz nie s\'b9 do nich w pe\'b3ni adekwa\-tne. Owa komplementarno\'9c\'e6 dotyczy zar\'f3wno takich poj\'ea\'e6, jak \'93po\'b3o\'bfenie" i \'93p\'ead", kt\'f3rymi pos\'b3uguj\'b9c si\'ea nie mo\'bfna opisa\'e6
 adekwatnie skutku oddzia\'b3ywania wzajemnego mi\'eadzy . przyrz\'b9dem a mikroobiektem, jak te\'bf i innych par poj\'ea\'e6, na przyk\'b3ad \'93fala" i \'93korpusku\'b3a". Je\'9cli odrzucamy twierdze\-nie, \'bfe pos\'b3ugiwanie si\'ea okre\'9clonym j
\'eazykiem i okre\'9clonym systemem poj\'eaciowym jest przejawem subiektywizmu, albo \'9cci\'9clej m\'f3wi\'b9c - je\'9cli materialistycznie interpretujemy su\-biektywne aspekty poznania ludzkiego jako co\'9c, co jest uwa\-
runkowane przez proces dostosowywania si\'ea gatunku ludz\-kiego do warunk\'f3w jego biologicznej i spo\'b3ecznej egzystencji w okre\'9clonym obszarze przyrody - to w\'f3wczas ani w relacji nieoznaczono\'9cci, ani w zwi\'b9zanej z ni\'b9
 zasadzie komplemen-tarno\'9cci nie stwierdzamy pierwiastk\'f3w subiektywnych.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Dlatego s\'b9dz\'ea, \'bfe nawet w przypadku, gdyby Heisenberg mia\'b3 racj\'ea twierdz\'b9c, \'bfe deterministyczna interpretacja mi-kroproces\'f3w jest niemo\'bfliwa, \'bfe teoria mikro\'9cwiata musi mie\'e6
 charakter indeterministyczny (obiektywnie probabili\-styczny), ze wzgl\'eadu na natur\'ea mikroobiekt\'f3w i mikrozja-wisk, \'bfe przebieg mikroproces\'f3w zale\'bfy od oddzia\'b3ywa\'f1 mi\'eadzy mikroobiektami a przyrz\'b9dami pomiarowymi i \'bf
e skutki tych oddzia\'b3ywa\'f1 nie dadz\'b9 si\'ea jednoznacznie opisa\'e6 w terminach naszego j\'eazyka ukszta\'b3towanego na podstawie do\'9cwiadczenia potocznego - to wszystkie te twierdzenia nie upowa\'bfniaj\'b9 jeszcze do g\'b3oszenia pogl\'b9du, 
\'bfe wsp\'f3\'b3cze}{\fs24\cf1 sna mechanika kwantowa jest sprzeczna z materializmem.
\par }{\fs24 
\par }\pard\plain \s2\ql \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\keepn\nowidctlpar\faauto\outlinelevel1\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \b\fs28\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {VII
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32\fs24\cf1 Wy\'bfej stara\'b3em si\'ea uzasadni\'e6 przekonanie, i\'bf
 teza Heisen-berga o obaleniu materializmu przez wsp\'f3\'b3czesn\'b9 fizyk\'ea nie wynika w spos\'f3b nieuchronny z tre\'9cci teorii i koncepcji fizy\-cznych. Nie znaczy to jednak, \'bfe powstanie mechaniki kwan\-towej czy te\'bf teorii wzgl\'eadno\'9c
ci w niczym nie zmieni\'b3o tra\-dycyjnych pogl\'b9d\'f3w na przyrod\'ea, kt\'f3re ukszta\'b3towa\'b3y si\'ea na gruncie nauki dziewi\'eatnastowiecznej. Pogl\'b9dy wsp\'f3\'b3czesne\-go materialisty nie mog\'b9 pokrywa\'e6 si\'ea
 z materializmem sprzed stu lat. R\'f3\'bfnica ta dotyczy nie tylko tre\'9cci g\'b3oszonych tez ontologicznych czy gnozeologicznych. Jest to, jak s\'b9dz\'ea, ponadto i r\'f3\'bfnica postawy poznawczej.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Wsp\'f3\'b3czesna fizyka nauczy\'b3a nas nie tylko tego, \'bfe ukszta\'b3towane na podstawie do\'9cwiadcze\'f1 makroskopowych poj\'eacie mikroobiektu materialnego jako korpusku\'b3y }{\i\fs24\cf1 o }{\f32\fs24\cf1 w\'b3asno\'9c
ciach analogicznych do najog\'f3lniejszych w\'b3asno\'9cci ma- krocia\'b3 nie w pe\'b3ni odpowiada rzeczywisto\'9cci; \'bfe relacje cza\-soprzestrzenne, z kt\'f3rymi mamy do czynienia w \'bfyciu co\-dziennym, co najwy\'bfej w pierwszym przybli\'bf
eniu odpowia\-daj\'b9 rzeczywistej strukturze czasoprzestrzeni; \'bfe prawid\'b3o\-wo\'9cci przyrody, z jakimi mieli\'9cmy do czynienia dotychczas, bynajmniej nie wyczerpuj\'b9 ich niesko\'f1czonej r\'f3\'bfnorodno\'9cci; \'bfe nader w\'b9tpliwa }{
\i\fs24\cf1 jest }{\f32\fs24\cf1 hipoteza o istnieniu niezmiennych i niepodzielnych, najbardziej elementarnych \'93cegie\'b3ek przy\-rody" o sko\'f1czonej ilo\'9cci nieprzywiedlnych w\'b3asno\'9cci pier\-wotnych. Wsp\'f3\'b3czesna fizyka nauczy\'b3
a nas ponadto czego\'9c wi\'eacej. Nauczy\'b3a nas ona \'bfe teorie fizyczne maj\'b9 walor prawd wzgl\'eadnych - po}{\scaps\fs24\cf1  }{\f32\fs24\cf1 pierwsze dlatego, \'bfe nasza wiedza o danym obszarze przyrody, kt\'f3
rego teoria dotyczy, nigdy nie jest pe\'b3na, po drugie za\'9c dlatego, \'bfe poznanie nowych obszar\'f3w rzeczywisto\'9cci mo\'bfe nas zmusi\'e6 do rewizji na\-szych dotychczasowych teorii, przy czym stwierdzenie ich ograniczono\'9cci okazuje si\'ea mo
\'bfliwe dopiero w\'f3wczas, gdy poznajemy te nowe obszary. Wsp\'f3\'b3czesna nauka nauczy\'b3a nas wi\'eac traktowa\'e6 wszelkie teorie naukowe jako kolejne szczeble przybli\'bfenia }{\i\fs24\cf1 do }{\fs24\cf1 adekwatnego opisu r}{\f32\fs24\cf1 
zeczywisto\'9cci i by\'e6 zawsze przygotowanymi do poznania takich nowych zjawisk i cech rzeczywisto\'9cci, kt\'f3re nie dadz\'b9 si\'ea uj\'b9\'e6 w ra\-my starych schemat\'f3w teoretycznych. Niew\'b9tpliw\'b9 zas\'b3ug\'b9 Heisenberga jest szczeg\'f3
lne podkre\'9clanie tego faktu. Warto, by\'e6 mo\'bfe, doda\'e6, \'bfe taka postawa poznawcza, kt\'f3r\'b9 przyjmu\-je obecnie coraz wi\'eacej uczonych, by\'b3a propagowana przez tw\'f3rc\'f3w materializmu dialektycznego ju\'bf w dziewi\'ea
tnastym wieku, a wi\'eac w\'f3wczas, gdy uczeni sk\'b3onni byli raczej w spo\-s\'f3b dogmatyczny traktowa\'e6 wyniki swych bada\'f1 jako osta\-teczne. Wsp\'f3\'b3cze\'9cni uczeni maj\'b9 tendencj\'ea do traktowania zespo\'b3
u fundamentalnych teorii fizyki jako osi\'b9gni\'eacia tym\-czasowego, s\'b9dz\'b9 bowiem, i\'bf wcze\'9cniej czy p\'f3\'9fniej oka\'bfe si\'ea, \'bfe za pomoc\'b9 owego zespo\'b3u teorii nie mo\'bfna wyt\'b3umaczy\'e6 nowo odkrytych zjawisk przyrody i 
\'bfe musi on ulec wzboga\-ceniu i zasadniczej modyfikacji. Z drugiej jednak strony t\'ea now\'b9 postaw\'ea poznawcz\'b9 cechuje zaufanie do szeroko poj\-mowanej zasady }{\i\fs24\cf1 korespondencji, }{\fs24\cf1 w kt\'f3
rej nietrudno dostrzec swoistego rodzaju dialektycz}{\f32\fs24\cf1 n\'b9 koncepcj\'ea }{\i\fs24\cf1 Aufhebung - }{\f32\fs24\cf1 kry\-tycznego przezwyci\'ea\'bfania i wznoszenia zarazem na wy\'bfszy poziom starych teorii przez teorie nowe. Schy\'b3
ek starych teorii jest tylko wst\'eapem do powstawania nowych, og\'f3lniejszych, ogarniaj\'b9cych nowo poznane dziedziny zjawisk i zawieraj\'b9cych w sobie dawne teorie jako przypadki szcze\-g\'f3lne czy te\'bf graniczne.}{\fs24 
\par }{\f32\fs24\cf1 Ta nowa postawa poznawcza, kt\'f3ra ukszta\'b3towa\'b3a si\'ea na gruncie wsp\'f3\'b3czesnej nauki i do powstania kt\'f3rej, by\'e6 mo\'bfe, najbardziej przyczyni\'b3a si\'ea w\'b3a\'9cnie przedstawiona w tej ksi\'b9\'bfce ewolucja pogl
\'b9d\'f3w fizycznych, dotyczy nie tylko teorii naukowych, lecz i naszych pogl\'b9d\'f3w filozoficznych na przyrod\'ea.}{\fs24 
\par }\pard\plain \s30\qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs24\cf1\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\f32 Pogl\'b9dy wsp\'f3\'b3czesnego materialisty, kt\'f3ry zna tre\'9c\'e6 wsp\'f3\'b3\-
czesnych teorii naukowych, nie pokrywaj\'b9 si\'ea z historycznie ograniczonymi koncepcjami jego filozoficznych prekurso\-r\'f3w; jest on jednak \'9cwiadom tego, \'bfe pomi\'eadzy starymi i no\-wymi teoriami istnieje jaka\'9c korespondencja, stara si\'ea
 ba\-da\'e6, analizowa\'e6 zasadnicze \'93punkty styku", w kt\'f3rych stare teorie przechodz\'b9 w nowe, i na podstawie wynik\'f3w tych ba\-da\'f1 kontynuowa\'e6 idee filozoficzne materializmu dotycz\'b9ce w\'b3asno\'9cci obiekt\'f3w materialnych. Naiwno
\'9cci\'b9 by\'b3oby dzi\'9c, na przyk\'b3ad, przypuszcza\'e6, \'bfe poznaj\'b9c coraz lepiej struktur\'ea przyrody, b\'eadziemy poznawa\'e6 obiekty coraz dok\'b3adniej od\-powiadaj\'b9ce modelowi \'93punktu materialnego", b\'ead\'b9
cego - jak wiadomo - wyidealizowanym modelem makrocia\'b3. Naiwno\'9cci\'b9 by\'b3oby zak\'b3ada\'e6, \'bfe np. stosunek mi\'eadzy mikro-obiektami a makroobiektami przypomina\'e6 musi stosunek mi\'eadzy homoiomeriami Anaksagorasa a makroobiektami.
\par }\pard\plain \qj \fi720\li0\ri0\sl360\slmult1\nowidctlpar\faauto\adjustright\rin0\lin0\itap0 \cbpat8 \fs20\lang1045\langfe1045\cgrid\langnp1045\langfenp1045 {\fs24\cf1 Ws}{\f32\fs24\cf1 p\'f3\'b3czesny materialista b\'eadzie raczej twierdzi\'b3, \'bf
e obiek\-ty mikro\'9cwiata (ewentualnie jakich\'9c submikro\'9cwiat\'f3w) mu\-sz\'b9 by\'e6 pod jakim\'9c wzgl\'eadem podobne do makroobiekt\'f3w, chocia\'bfby pod tym, \'bfe maj\'b9 charakter czaso-przestrzenny. Ale podobie\'f1stwo to nie oznacza 
bynajmniej identyczno\'9cci. Wsp\'f3\'b3czesny materialista nie musi wi\'eac twierdzi\'e6, \'bfe ka\'bfdy mikroobiekt mo\'bfna zlokalizowa\'e6 w okre\'9clonym punkcie przestrzeni. Podobie\'f1stwo to mo\'bfe polega\'e6 jedynie na tym, \'bfe obiektom mikro
\'9cwiata musz\'b9 by\'e6 w\'b3a\'9cciwe jakie\'9c cechy przestrzennoczasowe, kt\'f3re warunkuj\'b9 przestrzennoczasowe w\'b3asno\'9cci ich wi\'eakszych ag