Zamienić przymus (żądanie) na preferencję - czyli racjonalno-emotywna psychoterapia A. Ellisa

Jakość życia człowieka jest motywem rozważań wielu dziedzin. Albert Ellis w swojej racjonalno-emotywnej koncepcji psychoterapii pokazuje istotne znaczenie przekonań dla jakości funkcjonowania człowieka.

Niniejszy artykuł przedstawia terminologię w/w koncepcji. Omawia związek pomiędzy przekonaniami a emocjami i działaniem. Uświadamia bezpośrednie i długoterminowe konsekwencje tego związku. Proponuje konstruktywne rozwiązania, które pomagają eliminować negatywne skutki przekonań.

REBT, czyli od A do E

Racjonalno - emotywna terapia behawioralna (od ang. Rational Emotive Behavior Therapy, w skrócie REBT) zakłada, że ludzie w życiu doświadczają różnych wydarzeń. Ellis definiuje je jako wydarzenia aktywizujące - A (adversities). Wywołują one określone przekonania - B (beliefs), które prowadzą do uczuć, działań, nowych przekonań. Są to konsekwencje - C (consequences).

Jeśli człowiek doświadcza negatywnych wydarzeń, doświadcza też negatywnych uczuć. Ellis wyodrębnia "zdrowe" i "niezdrowe" negatywne uczucia. Pierwsze pochodzą od przekonań racjonalnych - RB (rational beliefs), drugie od przekonań nieracjonalnych - IB (irrational beliefs) nt. wydarzenia.

Nad przekonaniami nieracjonalnymi w procesie terapii dyskutuje się, co nazywa się dysputą wewnętrzną - D (disputing). Nowe - racjonalne przekonania i zdrowe uczucia są konsekwencjami procesu psychoterapii - E (effective new philosophies, emotionas and behaviors).

Można to przedstawić na przykładzie:

Jan nie wykazuje zainteresowania Anną (wydarzenie aktywizujące - A). Anna uważa, że dzieje się tak dlatego, ponieważ jest mało atrakcyjną kobietą dla Jana (nieracjonalne przekonania - IB). Anna doświadcza uczucia odrzucenia, braku akceptacji. Zaczyna myśleć, że jest nieatrakcyjna nie tylko dla Jana. Zaczyna unikać kontaktów z mężczyznami. Są to konsekwencje (C ).

Proces psychoterapii w tym przypadku opierać się będzie na "sprowokowaniu" u Anny racjonalnych przekonań, wyjaśniających zachowanie Jana - np. Jan nie ma czasu na kontakty towarzyskie. To uruchomi zdrowe negatywne uczucie, np. żal oraz nowe, "zdrowe" zachowania - (E) - odpowiedzi na wydarzenia aktywizujące.

Ellis zwraca uwagę, że myślenie, odczuwanie i zachowanie nie występują odrębnie. Są zintegrowane. Zatem dysputa wewnętrzna obejmować powinna zarówno przekonania, jak emocje i zachowanie.

Przede wszystkim emocje - problemy emocjonalne, potem problemy praktyczne

Na ogół terapia REBT zaczyna się od problemów emocjonalnych, wywołanych przez problemy praktyczne: jeśli pacjent pragnie skupić się na tym, jak zdobyć dobrą pracę, to terapeuta patrzy na uczucia utrudniające mu to, czyli np. na panikę, depresję, wściekłość, itp. wynikłe z braku pracy.

Odczucia i zachowanie jako konsekwencje jednocześnie dwóch sposobów myślenia

Warto podkreślić, że pacjent zwykle ma zarówno zdrowe, wynikłe z racjonalnych przekonań, jak niezdrowe, wynikłe z przekonań nieracjonalnych odczucia negatywne dotyczące tej samej przeciwności:

Wobec Janka lekceważąco zachowywał się jego wspólnik w pracy. Janek najpierw tłumaczył sobie to racjonalnie w następujący sposób: "Chciałbym, by się tak nie zachowywał, ale to jest tylko frustrujące, nie tak złe jak mogłoby być", konsekwencją tego były zdrowe, negatywne uczucia frustracji i niechęci wobec lekceważącego go wspólnika. Jednocześnie żywił doń przekonanie irracjonalne: "On musi przestać tak się zachowywać przy klientach! Zachowuje się okropnie! Nie mogę tego znieść!" w wyniku czego doświadczał dysfunkcjonalnego i niezdrowego uczucia intensywnego gniewu i wściekłości.

Zamienić przymus (żądanie) na preferencję

Janek jest przykładem tego, że uczucia jakich ludzie doznają wobec przeciwności są związane jednocześnie z rozsądną preferencją - chciałbym, by przeciwności nigdy nie wystąpiły i niemądrym żądaniem (musi), aby przeciwności przestały istnieć.

Pacjent na te same zdarzenia aktywizujące reaguje jednocześnie zdrowo i niezdrowo, terapia służy wykazaniu mu jego dwojakich możliwości reakcji emocjonalnej i behawioralnej, tak by mógł swoje żądania (przymusy) zamieniać na preferencje, minimalizując tym samym niezdrowe, a wzmacniając zdrowe uczucie negatywne.

Trzy zasadnicze przymusy

Ellis w swojej praktyce terapeutycznej zwraca uwagę na następujące, najczęściej występujące przymusy wewnętrzne:

1. "Muszę koniecznie, praktycznie zawsze, odnosić sukcesy w ważnych sprawach i związkach - bo inaczej okaże się, że jestem do niczego!"
   Skutek: poczucie poważnego zagrożenia i bezwartościowości, depresja, rozpacz.
   Działania: wycofanie się, unikanie, uzależnienie.

2. " Inni ludzie koniecznie muszą, praktycznie zawsze traktować mnie ze zrozumieniem, grzecznie, uczciwie lub z miłością - bo jeśli nie, to nie są dobrzy i nie zasługują na żadną radość w życiu."
   Skutek: gniew, złość, furia, resentymenty (niezadowolenie, niechęć, uraza).
   Działania: walka, zemsta, przemoc, wojny, ludobójstwo.

3. "Warunki, w których żyję, koniecznie muszą być komfortowe, przyjemne, wygodne - jeśli nie, to jest okropnie, nie mogę tego znieść, a ten przeklęty świat jest do niczego!"
   Skutek: żal nad sobą, złość, niska tolerancja na frustrację.
   Działania: wycofanie się, odwlekanie, uzależnienia.

Powyższe przymusy (żądania) w postaci irracjonalnych przekonań, przyczyniają się do powstawania w ludziach zaburzonych odczuć i działań, które niszczą próby radzenia sobie z nieprzyjemnymi doświadczeniami, wywołują nerwicę, lęki, depresję, wstręt do własnej osoby, zahamowania, fobie, nieśmiałość, brak asertywności, wycofanie.

Problem pierwotny wynikły z przymusu irracjonalnych przekonań a problem wtórny

Irracjonalne przekonanie może rodzić problem pierwotny, który z kolei może prowadzić do problemu wtórnego, w takiej sytuacji najlepiej jest rozpoczynać terapię od zaburzeń wtórnych, ich przykładem może być pacjentka Trudi.

Trudi była trzydziestoletnią atrakcyjną kobietą, której życie wyznaczało irracjonalne przekonanie: "Muszę sobie dobrze radzić". Dobrze radzić oznaczało być we wszystkim równie perfekcyjną. Owy perfekcjonizm wywoływał negatywne uczucie napięcia i stanowił pierwotny problem pacjentki. Gdy rozpoczęła nad nim pracę terapeutyczną polegała ona na tym, że ze swojej pierwotnej postaci "Muszę sobie dobrze radzić" wyraził się w postaci wtórnej: "Muszę przestać być taka spięta".

Dysputa wewnętrzna jako dyskusja empiryczna, logiczna i pragmatyczna

Dyskusja empiryczna - opiera się na sprawdzeniu, czy irracjonalne przekonania pacjenta są zgodne z kategoriami rzeczywistości społecznej, która często wykazuje, że pacjent nie ma powodu, by trwać przy swoich przekonaniach.

Dyskusja logiczna - często irracjonalne przekonania pacjenta bywają nielogiczne w takim sensie, że nie wynikają z przesłanek, na których się opierają, np. irracjonalne przekonanie: "Wszystkie drzewa są zdrowe", nie oznacza, że jeśli jest drzewo, to wynika z tego, że jest ono zdrowe.

Dyskusja pragmatyczna i praktyczna - polega na sprawdzeniu, czy przekonania pacjentów prowadzą do dobrych praktycznych skutków, wedle zasady, że racjonalne oznacza skuteczne w działaniu, praktyczne i odwrotnie.

Podsumowanie

Terapia A. Ellisa zwraca uwagę na charakter przekonań człowieka i wynikające z tego dlań konsekwencje. Podkreśla zasadniczą różnicę między żądaniem (przymusem) a preferencją (chęcią). Składnia do dyskusji wewnętrznej nad przyczyną własnych emocji, odczuć i zachowań. Uświadamia znaczenie ich kierunku dla jakości funkcjonowania człowieka.