"Leksykon ucznia"

Historia

Elżbieta Mazur, Andrzej Pośpiech

Wydawnictwo Naukowo-Techniczne

Warszawa 1992

Leksykon zawiera ponad 700 haseł dotyczących historii Polski

i historii powszechnej. Jego zadaniem jest ułatwienie uczniom szkoły podstawowej zrozumienia pojęć ogólnych z zakresu historii politycznej, społecznej, gospodarczej i dziejów kultury, uwzględnianych w podręcznikach dla klas V-VIII. W leksykonie umieszczonych także zostało kilkadziesiąt haseł dodatkowych, które będą pomocne w zrozumieniu istoty zjawisk oraz ciągłości procesów historycznych.

Każde hasło wydrukowane jest pismem półgrubym. Umieszczony

pod nim odsyłacz "Por." (= porównaj) wskazuje na inne,

tematycznie związane z nim hasła. Odsyłacz "Zob." ( = zobacz)

kieruje do hasła, w którym znajduje się definicja danego pojęcia.

A

ABDYKACJA - zrzeczenie się tronu przez panującego.

ABSOLUTYZM - nie ograniczona i nie kontrolowana władza

panującego. "Państwo to ja" - mawiał król francuski Ludwik XIV,

wybitny przedstawiciel absolutyzmu. Władca absolutny dysponował

silną armią, kierował państwem przy pomocy rozbudowanego aparatu

urzędniczego i policyjnego, kontrolującego wszystkie sfery życia

społeczeństwa. Absolutyzm panował w części Europy w XVII-XVIII

w., m.in. we Francji, Prusach, Rosji, Austrii;

absolutyzm oświecony - faza absolutyzmu charakterystyczna

dla II połowy XVIII w., w której władcy odwoływali się do haseł

oświecenia. Dążąc do wzmocnienia siły państwa łagodzili napięcia

społeczne, brali pod opiekę niższe warstwy; (mieszczaństwo,

chłopów) dbali o rozwój gospodarki, ograniczali uprawnienia

kościoła, rozbudowywali armię.

ADMINISTRACJA - zarządzanie, np. majątkiem państwowym,

prywatnym, przedsiębiorstwem, urzędem publicznym. Terminem tym

określane są także instytucje władzy wykonawczej: rząd (rada

ministrów), prezydent oraz organizacje samorządu (rady

wojewódzkie, gminne, miejskie) odpowiedzialne za zarządzanie

państwem. Por. Rząd; Samorząd.

AGENTURA - grupa szpiegów i dywersantów na usługach obcego

państwa.

AGRESJA - zbrojna napaść jednego państwa (agresora) na

drugie.

AKADEMIA - nazwa pochodzi od szkoły filozoficznej założonej

przez Platona w IV wieku p.n.e. w Atenach. W dawnej Polsce

nazywano tak szkoły wyższe, uniwersytety, wszechnice obejmujące

wszystkie dziedziny nauk, np. Akademię Krakowską (1370), czyli

obecny Uniwersytet Jagielloński, zwany tak od II połowy XIX w.

Nazwę akademii noszą także dzisiejsze wyższe uczelnie, np.

Akademia Sztuk Pięknych, Akademia Rolnicza, Akademia Teologii

Katolickiej. Nazwa ta dotyczy także instytucji skupiających

wybitnych uczonych i artystów, np. Akademia Umiejętności (1872),

Akademia Literatury, Polska Akademia Nauk. Por. Uniwersytet.

AKCJA - zorganizowane działanie, podejmowanie konkretnych

czynności, np. akcja wyborcza, społeczna, zbrojna, misyjna. Wyraz

oznacza także papier wartościowy stwierdzający udział w spółce

akcyjnej i prawo do części jej dochodów, proporcjonalnie do

wkładu kapitału.

AKT - inaczej dokument. Może dotyczyć spraw politycznych

(np. akt 5 listopada 1916 - niezrealizowany manifest cesarzy

Niemiec i Austrii, Wilhelma II i Franciszka Józefa I,

proklamujący na nowo utworzenie Królestwa Polskiego) lub

zagadnień prawnych (np. akta sądowe, miejskie, archiwalne, stanu

cywilnego).

ALFABET - zestaw liter, znaków pisma, z których każdy

pozwala zapisać pojedyncze dźwięki mowy, np. alfabet fenicki -

pierwsze pismo alfabetyczne, składajace się z 22 znaków. Por.

Pismo.

ALIANCI - inaczej sprzymierzeńcy; nazwą tą określano państwa

walczące w I i II wojnie światowej z Niemcami i ich sojusznikami.

AMNESTIA - zbiorowy akt łaski, polegający na częściowym lub

całkowitym darowaniu kary za określone przestępstwa.

ANARCHIA - stan bezładu, chaosu, zamętu, brak sprawnie

funkcjonującej władzy.

ANARCHIZM - kierunek społeczno-polityczny, upatrujący źródło

wszelkiego zła w istnieniu państwa, postulujący zniesienie

wszelkiej władzy politycznej i organizacji państwowej. Głównymi

teoretykami anarchizmu byli: Pierre Proudhon (1809-1865), Michaił

Bakunin (1814-1876) i Piotr Kropotkin (1824-1921).

ANARCHISTA - zwolennik anarchizmu.

ANEKSJA - przyłączenie siłą, wcielenie, zagarnięcie w

całości lub w części terytorium jednego państwa przez inne. Por.

Rozbiory Polski.

ANTYK - określenie oznaczające świat starożytny, kulturę i

cywilizację antycznej Grecji i Rzymu. Także zabytek lub przedmiot

dawnej sztuki.

ANTYSEMITYZM - wrogi stosunek do Żydów, najczęściej

wzbudzany i podsycany w sposób świadomy i zorganizowany przez

ugrupowania nacjonalistyczne. Por. Nacjonalizm; Rasizm.

ANTYTRYNITARZE - wyznawcy radykalnego odłamu reformacji,

który nie uznawał dogmatu o istnieniu Trójcy Świętej ani boskiej

natury Chrystusa, przypisujac mu wyłącznie cechy ludzkie.

Odznaczali się równocześnie radykalnymi poglądami społecznymi,

byli zwolennikami równości wszystkich wiernych, potępiali

bogactwo, odrzucali przemoc i wojny, nawoływali do utrzymywania

się z pracy rąk własnych. Potępiani byli zarówno przez katolików

jak i protestantów. W dawnej Polsce w XVI-XVII w. zwani arianami

lub braćmi polskimi. Uchwałą sejmu (1658) nakazano im powrót do

katolicyzmu lub opuszczenie kraju.

ARBITRŻ - pozasądowe rozstrzygnięcie sporu. W polityce

międzynarodowej jedna z form pokojowego rozstrzygania konfliktów

między państwami.

ARCHEOLOGIA - nauka badająca dzieje, zwłaszcza

najdawniejszych społeczeństw, na podstawie źródeł materialnych

(resztek przedmiotów, budowli itp.), pochodzących głównie z

wykopalisk.

ARCHIDIECEZJA - zob. Arcybiskupstwo.

ARCHIWUM - instytucja, w której są gromadzone, przechowywane

i udostępniane dawne dokumenty, akta urzędowe i prywatne.

ARCYBISKUP - dostojnik kościelny, znaczniejszy niż biskup,

zarządzający arcybiskupstwem. W dawnej Polsce było dwóch

arcybiskupów: gnieźnieński (prymas) oraz lwowski. Por. Biskup;

Prymas.

ARCYBISKUPSTWO - inaczej archidiecezja; prowincja kościelna

obejmująca kilka biskupstw, podległa władzy arcybiskupa.

ARIANIE - zob. Antytrynitarze.

ARMIA - ogół sił zbrojnych państwa; w węższym znaczeniu ich

część, biorąca podczas wojny bezpośredni udział w walkach.

ARSENAŁ - budynek przeznaczony na skład broni.

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - podstawowe prawa szlacheckiej

Rzeczypospolitej, sformułowane podczas pierwszego bezkrólewia w

1573 r., zaprzysiężone przez Henryka Walezego a następnie przez

kolejnych królów elekcyjnych. Na mocy artykułów henrykowskich

król uznawał wolną elekcję, zobowiązywał się do zwoływania sejmu

co dwa lata, niepodejmowania bez zgody sejmu decyzji o wojnie,

pokoju, podatkach i pospolitym ruszeniu. Artykuły henrykowskie

wykluczały powoływanie następcy tronu za życia panujacego.

Nieprzestrzeganie tych praw zwalniało szlachtę z obowiązku

posłuszeństwa królowi. Por. Bezkrólewie; Elekcja; Demokracja

szlachecka.

ARYSTOKRACJA - niewielka część szlachty, zajmująca

najbardziej uprzywilejowaną pozycję społeczną dzięki pochodzeniu

z bogatych i wpływowych rodów, wyróżniona dziedzicznymi tytułami

książąt, hrabiów, baronów. Z warstwy tej rekrutowali się najwyżsi

urzędnicy państwowi. W Polsce przedrozbiorowej nie była

wyodrębniona prawnie, a w praktyce termin ten dotyczył

przedstawicieli najznaczniejszych rodów magnackich Por.

Magnateria.

AUGUR - starorzymski kapłan zajmujący się wróżbami.

AUTONOMIA - prawo mieszkańców zamieszkujących część

terytorium danego państwa do zachowania własnej odrębności

politycznej, kulturalnej, językowej i wyznaniowej. Np. Królestwo

Polskie otrzymało autonomię wchodząc w skład Cesarstwa

Rosyjskiego (1815); po Powstaniu Listopadowym autonomia ta

została ograniczona, a po Powstaniu Styczniowym zlikwidowana.

Szeroką autonomię w dziedzinie kultury, oświaty i administracji

uzyskał zabór austriacki w latach 1867-1873.

AUTORYTARYZM - zob. Rząd autorytarny.

B

BARBARZYŃCY - w starożytności określano w ten sposób ludy

obce, nie należące do kręgu kultury grecko-rzymskiej, posługujące

się niezrozumiałym językiem, stojące na niższym stopniu rozwoju

cywilizacyjnego. W znaczeniu potocznym: ludzie prymitywni, nie

mający poszanowania dla osiągnięć innych, niszczący dobro

społeczne, nierzadko okrutni i bezmyślni w postępowaniu.

BAROK - epoka w dziejach kultury europejskiej trwająca od

schyłku odrodzenia do połowy XVIII w., związana silnie z wpływami

kontrreformacji i kulturą dworską. Styl barokowy występował

najwyraźniej w architekturze, malarstwie, rzeźbie, literaturze,

także w sztuce teatralnej, zwłaszcza operowej; odznaczał się

przepychem, bogactwem kolorów, licznymi ozdobami, stąd w

znaczeniupotocznym "barokowy" oznacza przesadny. Por. Odrodzenie;

Kontrreformacja.

BAZYLIKA - świątynia chrześcijańska zbudowana na planie

prostokąta, podzielona rzędami kolumn na kilka naw, z których

środkowa jest wyższa i przeważnie szersza (np. Bazylika św. Piotra w Rzymie); także tytuł nadawany przez papieża niektórym

kościołom.

BENEDYKTYNI - pierwszy zakon katolicki założony w VI w.

przez św. Benedykta z Nursji. Odegrali dużą rolę w szerzeniu chrześcijaństwa i rozwoju życia zakonnego w średniowiecznej

Europie. Przyczynili się do rozwoju piśmiennictwa, budownictwa

sakralnego, ogrodnictwa. W Polsce pojawili się na przełomie X i XI w.; pierwsze opactwa w Trzemesznie, Łęczycy, Tyńcu;

benedyktyńska praca - na wzór pracy mnichów starannie

przepisujących i bogato ilustrujących księgi - oznacza pracę nadzwyczaj czasochłonną, wykonaną z wyjątkową dokładnością.

BEZKRÓLEWIE - inaczej interregnum; okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy; charakterystyczne dla

Polski od 1572 r. do końca XVIII w., będącej monarchią elekcyjną. Por. Abdykacja; Elekcja.

BIBLIA - zob. Pismo Święte.

BIBLIOGRAFIA - wykaz książek, artykułów i innych druków, uporządkowany alfabetycznie lub chronologicznie, zawierający

niekiedy informacje na temat ich zawartości.

BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH - pierwsza polska biblioteka publiczna o charakterze narodowym, założona przez braci Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich, otwarta w Warszawie w 1747 r. Por.

Towarzystwa.

BIERNY OPÓR - opór polegający na nieuczestniczeniu w różnych

inicjatywach narzuconych przez władze; np. bierny opór ludności ziem zaboru rosyjskiego wobec zarządzeń caratu.

BISKUP - dostojnik kościelny mianowany przez papieża, zarządzający biskupstwem.

BISKUPSTWO - inaczej diecezja; jednostka podziału administracyjnego kościoła, podległa władzy biskupa

BIUROKRACJA - władza urzędników; bezduszne trzymanie się przepisów w załatwianiu spraw urzędowych. Przykładem klasycznej

biurokracji był okres rządów po reformach oświeceniowych w Rosji, Austrii i Prusach. Por. Absolutyzm oświecony.

BŁĘDY I WYPACZENIA - okres w historii najnowszej krajów Europy środkowowschodniej, charakterystyczny zwłaszcza dla lat

1945-1956, w którym dominował pogląd władz o możliwości budowania socjalizmu w oderwaniu od tradycji narodowych, historycznych oraz stopnia rozwoju społecznego i gospodarczego. Ofiarami tego okresu

w wyniku procesów politycznych i masowych represji stali się domniemani i rzeczywiści wrogowie systemu stalinowskiego, w

Polsce zwłaszcza żołnierze Armii Krajowej, wywożeni bezprawnie do łagrów. Por. Procesy polityczne; łagry.

BOJKOT - metoda walki polegająca na zupełnym lub częściowym

zerwaniu stosunków politycznych czy ekonomicznych z państwem lub

organizacją w celu wywarcia nacisku bądź wyrażenia protestu, np.

bojkot obcych towarów, zarządzeń państwowych itp. Nazwa pochodzi od nazwiska angielskiego administratora majątku ziemskiego

Charlesa Boycotta, wobec którego tę formę walki zastosowali po raz pierwszy irlandzcy dzierżawcy (1879).

BOJÓWKA - grupa ludzi należących do określonej organizacji politycznej, wyznaczona do wykonywania zadań bojowych z bronią w ręku, np. bojówki nacjonalistycznych organizacji niemieckich działające na terenach Śląska i Mazur w okresie plebiscytów po I wojnie światowej.

BRACIA POLSCY - zob. Antytrynitarze.

BRANKA - przymusowy pobór do wojska carskiego; najbardziej znana odbyła się w połowie stycznia 1863. Zabrano wówczas do długoletniej służby wojskowej wielu młodych ludzi wskazanych imiennie przez władze administracyjne Królestwa Polskiego, podejrzanych o udział w konspiracji antyrosyjskiej. Branka przyśpieszyła wybuch Powstania Styczniowego.

BULLA - kulista pieczęć z ołowiu przyczepiana do dokumentu. Od niej wzięła się nazwa dokumentu papieskiego wydawanego w

sprawach szczególnej wagi, np. bulla gnieźnieńska (1136) potwierdzająca niezależność Kościoła polskiego i jego

bezpośrednią podległość papiestwu.

BURMISTRZ - urzędnik stojący na czele rady miejskiej; później przewodniczący zarządu miejskiego w mniejszych miastach. Por. Rada miejska.

BURŻUAZJA - spolszczone słowo francuskie bourgeois (mieszczanin), oznaczające przed dwustu laty zamożnych mieszkańców miast. Od początku rozwoju kapitalizmu nazwa ta obejmuje grupę społeczną, składającą się z posiadaczy fabryk,

banków, sklepów, z czasem także majątków ziemskich. Ich pozycja

finansowa po rewolucji burżuazyjnej zapewniła im znaczący wpływ

na rządy i kierunki polityki państwowej. Por. Rewolucja

burżuazyjna.

C

CANOSSA - symbol upokorzenia pochodzący od nazwy miejscowości w północnych Włoszech, gdzie w 1077 r. król

niemiecki Henryk IV ukorzył się przed papieżem Grzegorzem VII, by

ten zdjął ciążącą na nim klątwę papieską.

CAR - tytuł władców Rosji w latach 1547-1917; od czasów

Piotra Wielkiego (1721) tytułowali się Carami-Imperatorami

Wszechrosji. Por. Cesarz.

CECH - organizacja zawodowa rzemieślników charakterystyczna

szczególnie dla średniowiecznego miasta; broniła praw i interesów

swych członków, miała władzę z wyboru, określała wielkość i

jakość produkcji, organizowała życie towarzyskie i religijne

wspólnoty cechowej. Wraz z rozwojem manufaktur znaczenie cechów

stopniowo malało, jakkolwiek istnieją one do dziś. Por.

Manufaktura; Gildia.

CELIBAT - bezżenność duchownych w Kościele katolickim;

wprowadzony w XI w., początkowo nie przestrzegany zbyt

rygorystycznie; odrzucony w okresie reformacji przez wyznania

protestanckie.

CENTRALIZM DEMOKRATYCZNY - nazwa myląca, oznaczająca w

istocie dyktatorską władzę partii komunistycznej, sprawującej

pełną kontrolę nad życiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym

społeczeństwa. Por. Komunizm; Dyktatura; Totalitaryzm.

CENTRUM - środek, centralny punkt miasta, państwa; miejsce,

w którym koncentruje się życie polityczne, gospodarcze, handlowe

i kulturalne;

centrum parlamentarne - umiarkowane stronnictwo polityczne

zajmujące w parlamencie miejsca między prawicą a lewicą. Por.

Partia polityczna.

CENZOR - urzędnik cenzury. W starożytnym Rzymie jeden z

wyższych urzędników, do którego kompetencji należało m.in.

czuwanie nad postępowaniem i moralnością obywateli.

CENZURA - kontrola prasy, książek, filmów itp. pod względem politycznym, obyczajowym i religijnym, dokonywana przez organy

państwowe i kościelne. Cenzurą potocznie nazywa się także urząd

sprawujący tę kontrolę. Por. Indeks ksiąg zakazanych.

CENZUS MAJĄTKOWY - termin oznaczający posiadanie majątku

określonej wartości, gwarantującego właścicielowi korzystanie z uprawnień politycznych. Np. w okresie autonomii w zaborze

austriackim prawa wyborcze obywateli związane były ściśle z

wielkością posiadanego majątku.

CERKIEW - świątynia prawosławna.

CESARSTWO - monarchia najwyższego rzędu; państwo rządzone

przez cesarza.

CESARZ - tytuł przyjmowany przez władców wielkich państw,

mający podkreślać ich potęgę i uzasadniać pretensje do

zwierzchnictwa nad sąsiednimi krajami. Nazwa pochodzi od imienia

Gajusza Juliusza Cezara. Cesarzami tytułowali się władcy

starożytnego Rzymu, a po jego rozpadzie, Cesarstwa Wschodniego

(Bizancjum) w latach 395-1453 oraz Zachodniego (Rzym) do 476.

Tradycję tego ostatniego przywrócił Karol Wielki w 800 r., a następnie kontynuowali ją w latach 962-1806 władcy Rzeszy

Niemieckiej jako Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Tytułu

tego używali również władcy innych państw ogłaszając się

cesarzami, np. we Francji Napoleon I Bonaparte (1804-1815) i Napoleon III (1852-1870), władcy Austrii (1806-1918), Niemiec

(1871-1918) i inni.

CHRYSTIANIZACJA - proces wprowadzania religii

chrześcijańskiej, w Polsce zapoczątkowany w 966 r., na Rusi w 988 r.

CHRYSTUS - por. Chrześcijaństwo.

CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA - katolicki ruch polityczno-

społeczny powstały w niektórych krajach Europy w XIX w., zwany także chadecją.

Chrześcijaństwo - jedna z największych religii, opierająca

się na nauce Jezusa Chrystusa i uznająca Pismo Święte za źródło

wiary. Obejmuje trzy zasadnicze odłamy: katolicyzm, prawosławie,

protestantyzm. U podstaw chrześcijaństwa leży przeświadczenie o jedynym i wszechmogącym Bogu, stwórcy świata, występującym w

trzech osobach: Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego (Trójca Św.). Por. Pismo Święte.

CŁO - opłata pobierana przez państwo od przywozu i wywozu

towarów przez jego granice. W dawnej Polsce, oprócz ceł, istniały

rozmaite inne opłaty wprowadzane przez właścicieli majątków

ziemskich i miast, co dezorganizowało handel. Kwestia ta została

uregulowana dopiero w drugiej połowie XVIII w. Współcześnie cła

spełniają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej

państwa.

COLLEGIUM NOBILIUM - szkoła średnia z internatem dla młodzieży szlacheckiej, założona w Warszawie w 1740 r. przez

pijara Stanisława Konarskiego. Miała nowoczesny program nauczania

uwzględniający m.in. nauki ścisłe i przyrodnicze; zapoczątkowała

reformę szkolnictwa w Polsce w XVIII w.

CYRYLICA - jedno z najstarszych pism słowiańskich oparte, na

alfabecie greckim, powstałe w IX-X w. i rozpowszechnione wśród

południowych i wschodnich Słowian; nazwane tak od imienia twórcy

misjonarza św. Cyryla.

CYSTERSI - zakon katolicki powstały w XI w. w Burgundii,

którego mnisi utrzymywali się z pracy własnych rąk. Okres

największego znaczenia cystersów przypadł na XIII w. Do Polski

sprowadzeni w połowie XII w. jako drugi po benedyktynach

najstarszy zakon, założyli wiele klasztorów, m.in. w Jędrzejowie,

Sulejowie i Oliwie. Por. Zakony.

CYTADELA - twierdza panująca nad miastem, wybudowana w celu

obrony lub utrzymania ludności w posłuchu, np. cytadela

warszawska wzniesiona przez władze carskie jako symbol jej władzy

po upadku Powstania Listopadowego.

CYWILIZACJA - stan rozwoju społeczeństwa, gospodarki i

kultury, także materialnej, czyli umiejętności wykorzystywania

narzędzi pracy oraz stopień opanowania przyrody,

charakterystyczny dla kolejnych epok dziejów ludzkości, np.

cywilizacja antyczna, cywilizacja XX w. Por. Postęp

cywilizacyjny.

CZELADNIK - wykwalifikowany rzemieślnik pracujący pod

kierunkiem mistrza; tytuł czeladnika otrzymywał po złożeniu

odpowiedniego egzaminu praktycznego. Por. Mistrz.

CZEŚNIK - dawny urzędnik dworski usługujący królowi przy

stole, podający mu podczas uczty puchary z winem a także

nadzorujący piwnicę królewską; od XIV w. tytuł honorowy (np.

cześnik wielki koronny) oraz urząd ziemski (np. cześnik kaliski).

CZYNSZ - w czasach feudalizmu stała danina w pieniądzach lub

w produktach naturalnych (np. w zbożu, płótnie, miodzie),

składana przez poddanych chłopów właścicielom gruntów w zamian za

użytkowanie ziemi. W Polsce, w XVI-XVIII w. czynsz został

zastąpiony przez pańszczyznę, czyli darmowe prace i posługi;

później, aż po okres uwłaszczenia w XIX w., świadczony ponownie w

pieniądzu. Por. Pańszczyzna.

D

DANINA - obowiązkowe świadczenie w naturze (np. w płodach

rolnych, przedmiotach) lub w pieniądzach na rzecz panującego;

także haracz ściągany z podbitego kraju. Por. Czynsz.

DEKLARACJA - publiczne ogłoszenie w imieniu rządu, partii

politycznej lub grupy państw poglądów, praw lub zasad mających

obowiązywać obywateli, np.: Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

(dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej - 26 VIII

1789 r.), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (4 VII

1776 r.), czy Deklaracja Praw Człowieka (rezolucja uchwalona

przez Zgromadzenie Ogólne ONZ - 10 XI 1948 r.). Por. Manifest.

DEKOLONIZACJA - proces likwidacji systemu kolonialnego w

świecie i tworzenie niepodległych państw z dawnych terytoriów

zależnych (kolonialnych). Por. Kolonializm; Trzeci Świat.

DEKRET - akt prawny niższy rangą od ustawy, wydany przez

odpowiednie władze, np. prezydenta lub radę ministrów.

DEMOBILIZACJA - zwolnienie z wojska osób pełniących służbę

wojskową. Por. Mobilizacja.

DEMOGRAFIA - nauka o ludności, badająca na podstawie danych

statystycznych stan zaludnienia i jego zmiany, strukturę wieku,

płci, zawodów, przyrost naturalny; liczbę urodzeń, małżeństw,

zgonów, migracje ludności. Por. Statystyka historyczna

DEMOKRACJA - ustrój polityczny, w którym władza należy do

ludu. Nazwa pochodzi od greckich słów demos (lud) i kratos

(władza). Charakter demokracji zależy od warstwy rządzącej, np.:

demokracja szlachecka, burżuazyjna, parlamentarna. Podstawą

demokracji jest powoływanie wszystkich władz w wyniku wyborów;

demokracja ateńska - ustrój polityczny starożytnych Aten (V

w. p.n.e.), w którym wszyscy wolni obywatele mogli brać udział w

podejmowaniu ważnych decyzji państwowych i zajmować stanowiska

publiczne, a także otwarcie krytykować osoby sprawujące władzę;

demokracja szlachecka - okres w dziejach państwa polskiego

od połowy XV do schyłku XVIII w., w którym decydującą rolę w

państwie odgrywała szlachta, ciesząca się pełnią przywilejów i

swobód politycznych. Rządziła państwem poprzez sejm (najwyższy

organ władzy) oraz sejmiki ziemskie, w których zasiadali

wyłącznie jej przedstawiciele. Oznaczało to w praktyce znaczne

ograniczenie władzy monarchy. W okresie szczytowym, w XVI w.

światli reprezentanci szlachty wywierali pozytywny wpływ na

przemiany w państwie. Od połowy XVII w. ta forma rządów przeżyła

się, doprowadzając stopniowo do wszechwładzy magnaterii, a

poprzez nadużywanie liberum veto do anarchii i rozkładu państwa.

Obecnie w wybieraniu i odwoływaniu władz w państwie

demokratycznym uczestniczą wszyscy pełnoletni obywatele. Por.

Sejm; Magnateria; Rzeczpospolita.

DEMONSTRACJA - zbiorowe wystąpienie wyrażające

niezadowolenie, protest przeciwko, np. decyzjom politycznym

władz, wojnie, bezrobociu, itp. Por. Manifestacja.

DENUNCJACJA - doniesienie do władzy, potajemne oskarżenie

kogoś.

DESPOTYZM - nieograniczona i bezwzględna władza oparta na

nieprzestrzeganiu praw i wolności obywateli, wymuszająca posłuch

terrorem. Por. Terror.

DEWALUACJA - obniżenie rzeczywistej wartości pieniądza.

DEZERCJA - ucieczka z wojska lub uchylanie się od służby

wojskowej.

DIECEZJA - zob. Biskupstwo.

DOGMAT - twierdzenie niepodważalne; zasada religijna

obowiazująca wszystkich wierzących i przyjmowana bez dyskusji. W

Kościele katolickim dogmaty wiary ustalane były początkowo na

soborach, później przez papieży.

DOKTRYNA - całość twierdzeń, założeń lub przekonań z

określonej dziedziny wiedzy (filozofia, teologia, polityka) czy

religii. Nazwy tej używa się też zamiennie z terminami: "teoria",

"nauka", "system", a w dziedzinie polityki - z określeniem

"program".

DOKUMENT - pismo urzędowe; pisemne potwierdzenie czynności

prawnej. Także dowód, świadectwo prawdziwości jakiegoś faktu,

np.: zabytek historyczny, dokument epoki itp.

DOSTAWY OBOWIĄZKOWE - forma państwowego skupu produktów

rolnych, opierająca się na nałożonym na gospodarstwa wiejskie

obowiązku sprzedaży państwu (zwykle po zaniżonych cenach)

określonej ilości produktów spożywczych. Por. Kontyngenty.

DRABINA FEUDALNA - system wzajemnych powiązań i zależności

występujących w społeczeństwie feudalnym. Por. Feudalizm.

DRUŻYNA KSIĄŻĘCA - u początków państwa polskiego podstawowa

siła zbrojna, pozostająca na utrzymaniu władcy.

DUCHOWIEŃSTWO - inaczej kler; ogół osób tworzących stan

duchowny, poświęcających się obowiązkom kapłańskim lub życiu

zakonnemu. W okresie feudalnym duchowieństwo stanowiło osobny

stan społeczeństwa cieszący się odrębnymi przywilejami.

DUMA - parlament działający w Cesarstwie Rosyjskim w latach

1906-1917.

DYKTATOR - człowiek sprawujący dyktaturę. Nazwa pochodzi od

urzędnika wybieranego w starożytnym Rzymie na naczelnego wodza w

sytuacji zagrożenia państwa.

DYKTATURA - władza jednej osoby, grupy lub partii

politycznej, nie ograniczona żadnymi nadrzędnymi prawami poza

tymi, które sama ustanowi.

DYMISJA - zwolnienie kogoś z zajmowanego stanowiska.

DYNASTIA - ród panujący w danym państwie i sprawujący

dziedziczną władzę monarchiczną (cesarz, król, książę). Tron

obejmowany był przez kolejnych przedstawicieli rodziny, zazwyczaj

według starszeństwa. Dynastie rządzące w Polsce: Piastowie,

Przemyślidzi, Andegawenowie, Jagiellonowie; w okresie demokracji

szlacheckiej, na zasadach wolnej elekcji, Wazowie i Wettinowie.

Znaczniejsze dynastie obce to np.: Habsburgowie,

Hohenzollernowie, Romanowowie, Burbonowie, Luksemburgowie,

Stuartowie. Por. Monarchia; Wolna elekcja.

DYPLOMACJA - działalność instytucji państwa oraz jego

oficjalnych przedstawicieli (dyplomatów) za granicą. Celem

dyplomacji jest reprezentowanie i ochrona interesów państwa na

arenie międzynarodowej.

DYSKRYMINACJA - ograniczenia wprowadzane przez państwo w

stosunku do grupy obywateli (np. ze względu na ich przynależność

rasową, narodową, wyznanie religijne lub pochodzenie społeczne),

które przybierały niekiedy charakter otwartych prześladowań.

DYSYDENCI - innowiercy; ludzie różniący się w wierze,

odstępujący od dogmatów panującego kościoła. W dawnej Polsce

nazwa stosowana głównie do: luteranów, kalwinistów, arian. Termin

używany także dla określenia przeciwników politycznych. Por.

Luteranizm; Kalwinizm; Antytrynitarze.

DYWERSJA - działania prowadzone na zapleczu wrogich wojsk,

mające na celu dezorganizację ich działań na froncie (np. akcje

partyzanckie na tyłach nieprzyjaciela). Także wroga działalność

uprawiana wewnątrz państwa zmierzająca do osłabienia jego

możliwości obronnych, np. działalność niemieckiej "piątej

kolumny" w Polsce w 1939 r. Por. Piąta kolumna.

DYZUNICI - wyznawcy kościoła prawosławnego na terenach

dawnej Rzeczypospolitej w XVII-XVIII w., którzy w przeciwieństwie

do unitów nie przystąpili do unii brzeskiej (1596), czyli nie

uznali zwierzchności papieża. Por. Prawosławie; Unici.

DZIEJOPIS - zob. Kronikarz.

DZIELNICA SENIORALNA - najważniejsza dzielnica państwa w

okresie rozbicia dzielnicowego, wyodrębniona na mocy statutu

(testamentu) Bolestawa Krzywoustego z 1138 r., obejmująca ziemię

krakowską, łęczycko-sieradzką oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem

Gdańskim. Nazwa dzielnica senioralna pochodzi stąd, że miał nią

władać najstarszy w kolejności książę z dynastii piastowskiej,

czyli senior rodu Piastów. Por. Rozbicie dzielnicowe; Senior.

DZIERŻAWA - odpłatne użytkowanie ziemi, budynków lub rzeczy

na podstawie umowy z ich właścicielem. Dzierżawa mogła być

dożywotnia lub czasowa, zaś opłata za nią ponoszona w pieniądzach

(czynsz) albo w naturze.

DZIESIĘCINA - stała danina płacona przez ludność na rzecz

Kościoła, wynosząca dziesiątą część plonów lub dochodów;

rozpowszechniona w katolickich krajach Europy (w Polsce od XI do

XIX w.).

E

EGZEKUCJA PRAW i DÓBR - zob. Ruch egzekucyjny.

EGZEKUCJONIŚCI - zob. Ruch egzekucyjny.

EKONOMIA - nauka o prawach rządzących gospodarką.

EKSPANSJA TERYTORIALNA - zajmowanie nowych obszarów; dążenie

do podporządkowania politycznego i wykorzystania gospodarczego

zajętych terytoriów. Por. Kolonializm.

EKSPLOATACJA - korzystanie w sposób racjonalny z bogactw

naturalnych. Także wykorzystywanie ludzi i bogactw w sposób

rabunkowy, przywłaszczanie sobie owoców cudzej pracy, np.

eksploatowanie siły roboczej i złóż surowcowych w koloniach.

EKSPORT - wywóz za granicę towarów i usług. Por. Import.

EKSTERMINACJA - wyniszczenie; termin używany wobec masowego

ludobójstwa popełnianego na grupach ludności z powodu ich rasy,

narodowości lub religii (np. masowe mordy Żydów przez Niemców

podczas II wojny światowej). Por. Ludobójstwo.

ELEKCJA - powoływanie władców, dostojników świeckich lub

duchownych w drodze wyboru;

wolna elekcja - prawo wyboru króla przysługujące całej

szlachcie, obowiązujące w Polsce po wygaśnięciu królewskiej

dynastii Jagiellonów w 1572 r. Prawo to stanowiło jedną z

podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczypospolitej.

Por. Artykuły henrykowskie; Demokracja szlachecka.

ELEKTOR - wyborca, osoba mająca prawo wybierania. Także

tytuł ksiażąt niemieckich uprawnionych do wyboru cesarza, np.

elektor saski, brandenburski.

EMIGRACJA - wychodźstwo; masowe opuszczanie rodzinnego

kraju. Także ogół emigrantów zamieszkujących w jakimś kraju;

Wielka Emigracja - nazwa nadana wychodźstwu politycznemu z

Królestwa Polskiego, które po upadku Powstania Listopadowego

schroniło się przeważnie we Francji, wywierając stamtąd znaczny

wpływ na życie polityczne i kulturalne kraju;

emigracja zarobkowa - masowe przenoszenie się ludności do

bardziej rozwiniętych krajów w poszukiwaniu pracy i lepszych

zarobków, charakterystyczne zwłaszcza dla przemian gospodarczych

XIX-XX w. Por. Rewolucja przemysłowa; Imigracja.

EMIGRANT - wychodźca; osoba przesiedlająca się z jednego

kraju do innego. Por. Imigrant.

EMISARIUSZE - tajni wysłannicy polityczni; np. wysyłani z

Francji przez Wielką Emigrację na tereny Królestwa Polskiego,

przyczyniali się do organizacji życia politycznego we wszystkich

trzech zaborach. Por. Wielka Emigracja.

ENDECJA - potoczna nazwa ruchu narodowego, jednego z

największych ugrupowań politycznych na ziemiach polskich od

przełomu XIX i XX w., skupiającego różnego typu organizacje

polityczne o charakterze nacjonalistycznym.

EPIDEMIA - masowe zachorowania na choroby zakaźne,

pojawiające się w określonym miejscu i czasie. Pierwsze opisy

epidemii sięgają starożytności. W okresie średniowiecza szerzyły

się w Europie liczne epidemie, np. trądu i dżumy.

Najstraszniejsza z nich, grasująca w XIV w., nazwana została

"czarną śmiercią". Rozwój cywilizacji nie wyeliminował epidemii i

wynikających z nich zagrożeń, czego przykładem jest obecnie

problem AIDS.

EPISTOLOGRAFIA - sztuka pisania listów.

EPOKA - okres w dziejach, jeden z etapów rozwoju

cywilizacji, wyodrębniony ze względu na istotne zjawiska

historyczne, zmiany w gospodarce, życiu politycznym, umysłowym,

kulturze i sztuce; np. epoka kamienia łupanego, Peryklesa,

średniowiecza, oświecenia, romantyzmu, itp.

ERA - okres dziejów zapoczątkowany jakimś doniosłym

wydarzeniem, od którego liczono lata, np. nasza era (zapisywana

skrótem jako n.e.) rozpoczynająca się od roku narodzenia

Chrystusa. Okres ją poprzedzający zapisywany jest jako p.n.e.,

czyli przed naszą erą.

EWAKUACJA - usuwanie ludności cywilnej lub wojska, także

likwidacja zakładów przemysłowych, urzędów, wywożenie majątku,

żywności, amunicji itp. z terenów zagrożonych przez

nieprzyjaciela lub nawiedzonych klęską żywiołową.

EWANGELIA - księga zawierająca opisy życia i nauki

Chrystusa, przedstawione przez czterech ewangelistów. Por. Pismo

Święte.

EWOLUCJA - w historii oznacza proces stopniowych przeobrażeń

społeczeństwa, gospodarki, kultury i warunków życia, polegających

na powolnych zmianach, w przeciwieństwie do gwałtownych przemian

rewolucyjnych. Por. Rewolucja.

F

FAMILIA - ukształtowane w I połowie XVIII w. ugrupowanie

magnackie z Czartoryskimi i Poniatowskimi na czele, dążące do

opanowania władzy i przeprowadzenia reform w Rzeczypospolitej.

FANATYZM RELIGIJNY - żarliwe przywiązanie i ślepa wiara w

słuszność własnych poglądów religijnych, uznawanych za jedyne

prawdziwe. Fanatyzm charakteryzuje się brakiem wyrozumiałości i

otwartą niechęcią wobec innych wyznań, jest przeciwieństwem

tolerancji religijnej. Por. Tolerancja religijna.

FARAON - władca starożytnego Egiptu.

FASZYZM - kierunek polityczny powstały we Włoszech po I

wojnie światowej, o charakterze skrajnie nacjonalistycznym i

antydemokratycznym, uniemożliwiający swobodną działalność

wszelkim organizacjom politycznym poza partią faszystowską.

System ten charakteryzował się ingerencją władz we wszystkie

dziedziny życia, podporządkowaniem gospodarki polityce i celom

prowadzenia wojny, dążeniem do zbudowania imperium. Faszyzmem

niemieckim (lub brunatnym - od koloru koszul noszonych przez

zwolenników Hitlera) nazywano doktrynę polityczno-społeczną,

której podstawę stanowiło przekonanie o "misji dziejowej"

własnego narodu i jego wyższości nad innymi, oraz mit wroga -

sprawcy wszelkiego zła. Zastosowanie doktryny faszystowskiej w

praktyce doprowadziło w czasie II wojny światowej do skrajnych

wynaturzeń - ludobójstwa i eksterminacji wielu milionów ludzi,

zwłaszcza Żydów. Por. Totalitaryzm; Korporacjonizm;

Eksterminacja.

FEUDALIZM - system społeczny i gospodarczy, którego podstawą

było posiadanie ziemi, stanowiącej własność pana feudalnego a

jedynie użytkowanej przez poddanych. Stosunki feudalne były

charakterystyczne zwłaszcza dla średniowiecza. We wczesnym jego

okresie dominował system lenny - rozgałęziony system powiązań i

wzajemnych zależności między feudałami. Na szczycie drabiny

feudalnej znajdował się panujący jako najwyższy senior, czyli

suzeren, który oddawał w lenno dobra ziemskie uzależnionemu od

siebie wasalowi. Ten ostatni mógł postępować w podobny sposób

wobec swoich wasali, będąc z kolei ich seniorem. W większości

krajów europejskich istniała przy tym zasada "wasal mego wasala

nie jest moim wasalem". W późniejszej fazie średniowiecza w

społeczeństwie feudalnym ukształtowały się stany: duchowieństwo,

rycerstwo, mieszczaństwo i chłopstwo. Feudalny porządek społeczny

ulegał z czasem stopniowym przeobrażeniom, m.in. wskutek zmian

gospodarczych. Ostateczny kres przyniosły mu dopiero stulecia

XVIII i XIX, a zwłaszcza rewolucje, z Wielką Rewolucją Francuską

na czele. Por. Senior; Wasal; Rewolucja.

FEUDUM - zob. Lenno.

FILOZOFIA - nauka zajmująca się rozważaniami na temat istoty

ludzkiego bytu, źródeł poznania rzeczywistości, sensu życia i

innych zagadnień, związanych z poglądami na człowieka i jego

miejsce w świecie.

FINANSJERA - grupa ludzi dysponująca dużym kapitałem,

składająca się głównie z bankierów i wielkich kapitalistów.

FOLWARK - duże gospodarstwo rolne będące częścią

szlacheckiego majątku ziemskiego, znajdujące się podb

bezpośrednim zarządem właściciela. Jego produkcja oparta była na

darmowej pracy pańszczyźnianej poddanych chłopów. Na terenie

folwarku uprawiano przede wszystkim zboża; więszkość produkcji

przeznaczona była na sprzedaż, stanowiąc główne źródło dochodów

szlacheckich. Największy rozwój gospodarki folwarczno-

pańszczyźnianej przypadał w Polsce na XV-XVIII w. System ten

stanowił podstawową dziedzinę i kierunek działalności

gospodarczej kraju w okresie demokracji szlacheckiej. Z upływem

czasu ten sposób produkcji rolnej podupadał coraz bardziej,

stawał się coraz mniej wydajny, m.in. wskutek nadmiernego

obciążenia chłopów pańszczyzną. Por. Pańszczyzna.

FORMACJA - W ekonomii i naukach społecznych terminem tym

określa się stopień rozwoju społeczeństwa zależny od poziomu

rozwoju gospodarki.

FORUM - główny plac w miastach starożytnego Rzymu; centrum

życia miejskiego, gdzie odbywały się zebrania ludowe, targi,

sądy, wystąpienia publiczne i uroczystości państwowe, np. forum

rzymskie (forum romanum).

FRESK - malowidło na ścianie wykonane farbami kładzionymi na

mokrym jeszcze tynku.

FRONDA - odłam opozycyjny w danym stronnictwie politycznym;

nazwa pochodzi od buntu części arystokracji i mieszczaństwa

przeciwko absolutystycznym rządom we Francji w połowie XVII w.

Por. Stronnictwo polityczne; Absolutyzm.

G

GABINET - w polityce określa się w ten sposób członków

rządu, czyli radę ministrów, np. gabinet Paderewskiego z 1919 r.

GALICJA - potoczna nazwa części ziem Rzeczypospolitej pod

zaborem austriackim (1772-1918).

GALL ANONIM - nieznany z imienia, prawdopodobnie francuski

mnich benedyktyński, pierwszy kronikarz dziejów Polski za czasów

Bolesława Krzywoustego, autor "Kroniki książąt i królów

polskich". Żył na przełomie XI i XII w.

GENEALOGIA - historia rodu, jego pochodzenia, następstwa

pokoleń i więzów pokrewieństwa pomiędzy członkami danej rodziny;

także nauka historyczna zajmująca się tymi zagadnieniami.

GENERALICJA - ogół generałów i wyższych oficerów danej

armii.

GERMANIZACJA - narzucanie niemczyzny, zniemcznie. Polityka

Niemiec wobec Polaków w zaborze pruskim w XIX w., mająca

doprowadzić do wynarodowienia i dominacji kultury oraz języka

niemieckiego. Por. Kulturkampf.

GETTO - w miastach średniowiecznych dzielnice zamieszkałe

przez Żydów, ściśle oddzielone od reszty miasta. W czasie II

wojny światowej nazwa ta używana była także dla określenia

dzielnic dyskryminowanej ludności żydowskiej na terenach

okupowanych przez Niemcy hitlerowskie.

getto ławkowe - postulat Obozu Narodowo-Radykalnego (partii

nacjonalistycznej działającej w dwudziestoleciu międzywojennym),

aby studenci narodowości żydowskiej zajmowali w salach

wykładowych wyższych uczelni miejsca w wydzielonych ławkach. Por.

Dyskryminacja; Numerus clausus.

GIEŁDA - instytucja, w której dokonuje się kupna i sprzedaży

papierów wartościowych. Pierwsza giełda powstała w Anglii w

połowie XVI w.

GILDIA - związek kupców w miastach średniowiecznych

(odpowiednik cechów rzemieślniczych) broniący ich interesów,

gwarantujący bezpieczeństwo handlu, organizujący także życie

religijne i towarzyskie stowarzyszeń kupieckich.

GLADIATORZY - w starożytnym Rzymie zapaśnicy cyrkowi

walczący ze sobą na śmierć i życie lub staczający walkę z dzikimi

zwierzętami; byli zazwyczaj niewolnikami albo jeńcami wojennymi.

GMINA - jednostka samorządu terytorialnego, występująca na

ziemiach polskich od XII w. Także grupa wyznaniowa, np. gmina

chrześcijan w starożytnym Rzymie, gmina żydowska lub kalwińska.

Obecnie najniższa jednostka podziału terytorialnego kraju na

terenach wiejskich i w mieście.

GODŁO - znak wyróżniający, symbol. Godłem Polski jest Orzeł

Biały w czerwonym polu, z głową zwróconą w prawo, ze złotą

koroną, dziobem i szponami. Początkowo był to herb Piastów, od

1295 r. stał się godłem Polski.

GOTYK - styl w architekturze, rzeźbie, malarstwie, sztuce

dekoracyjnej panujący w Europie w okresie średniowiecza,

charakteryzujący się głównie wysmukłością form, szczególnie

strzelistością wież kościołów, wielkimi oknami witrażowymi, np.

Kościół Mariacki w Krakowie.

GRODZISKO - pozostałości po grodzie; zespół wałów i rowów,

stanowiących resztki umocnień obronnego grodu, głównie z okresu

wczesnego średniowiecza. Por. Gród.

GROSZ - jednostka monetarna; nazwa monety początkowo

srebrnej, później miedzianej, rozpowszechnionej w Polsce od XIV

w. Aż po XIX w. grosz stanowił trzydziestą część złotego (obecnie

setną).

GRÓD - osada obronna zakładana w trudno dostępnych

miejscach. We wczesnym średniowieczu w Polsce warowna siedziba

księcia lub jego namiestnika; ośrodek władzy administracyjnej,

wojskowej i gospodarczej.

GUBERNATOR - wysoki urzędnik administracyjny; na ziemiach

polskich zaboru rosyjskiego stojący na czele guberni, w zaborze

austriackim na czele gubernium.

GUBERNIA - jednostka administracji terytorialnej w Rosji

carskiej i podlegających jej krajach, np. w Królestwie Polskim.

GUBERNIUM - urząd administrujący ziemiami zaboru

austriackiego (Galicją) w latach 1786-1849.

GUWERNER - prywatny nauczyciel i wychowawca dzieci w

zamożnych domach mieszczańskich i szlacheckich.

GWARANCJA - poręczenie, zabezpieczenie, zapewnienie czegoś,

np. gwarancje brytyjskie z 25 sierpnia 1939 r., zapewniające

pomoc Anglii dla Polski w razie najazdu niemieckiego.

GWARDIA NARODOWA - ochotnicze oddziały wojskowe, powoływane

w czasie rewolucji i powstań, których zadaniem było przede

wszystkim zapewnienie porządku i bezpieczeństwa.

H

HAGIOGRAFIA - dział literatury, zwłaszcza piśmiennictwa

kościelnego obejmujacy żywoty świętych i legendy o nich. Opis

hagiograficzny oznacza także bezkrytyczne i przesadne

przedstawianie uwielbianego bohatera.

HAKATA - Towarzystwo dla Popierania Niemczyzny w Marchii

Wschodniej, założone w 1894 r. Nazwa pochodzi od pierwszych liter

nazwisk trzech założycieli: Hansemanna, Kennemanna, Tiedemanna. W

1913 r. skupiała około 54 tys. członków. Wywierała znaczny wpływ

na kształtowanie opinii społeczeństwa niemieckiego i pogłębianie

antypolskich nastrojów w Niemczech. Por. Marchia Wschodnia;

Kulturkampf.

HARACZ - danina składana przez poddanych chrześcijańskich

sułtanowi tureckiemu. Także opłata nakładana przez zwycięskiego

władcę na podbity kraj. Por. Kontrybucja.

HEGEMONIA - z greckiego "przewaga"; przywództwo, odgrywanie

kierowniczej roli przez jakieś państwo, grupę społeczną lub

partię polityczną, np. hegemonia gospodarcza Anglii w Europie w

XIX w. lub partii komunistycznych w polityce krajów

socjalistycznych po II wojnie światowej.

HELLADA - starożytna Grecja.

HELLENIZM - okres dziejów starożytnej Grecji i świata

antycznego, trwający od podbojów Aleksandra Wielkiego do podboju

Egiptu przez Rzym (od połowy IV do końca I w. p.n.e.),

charakteryzujący się znacznym rozprzestrzenieniem wpływów

cywilizacji greckiej i jej przeobrażeniami wskutek zetknięcia się

z kulturami Bliskiego Wschodu.

HELLENOWIE - starożytni Grecy.

HELOCI - ludność poddana w starożytnej Sparcie; chłopi i

niewolnicy stanowiący własność państwa i pracujący na roli na

rzecz pełnoprawnych obywateli.

HERALDYKA - nauka o herbach, badająca rozwój i znaczenie

wizerunków herbowych. Por. Herbarz.

HERB - godło państwa lub miasta, przedstawiane na flagach,

monetach, budynkach, także oznaka przynależności do stanu

szlacheckiego; znak dziedziczny rodu używany jako pieczęć (sygnet

herbowy), umieszczany na dokumentach, chorągwiach, tarczach,

szablach itp.

HERBARZ - księga zawierająca zbiór i opis herbów oraz

wiadomości o rodach szlacheckich, ich pochodzeniu i powiązaniach.

HERETYK - wyznawca poglądów religijnych uznawanych za błędne

z punktu widzenia religii panującej.

HEREZJA - pogląd religijny sprzeczny z dogmatami religii

panującej i uważany za odstępstwo od oficjalnych poglądów

Kościoła. Ruchy heretyckie rozwijające się w średniowieczu i w

czasach nowożytnych łączyły często sprawy wyznaniowe z protestem

przeciwko stosunkom społecznym, nierówności ludzi, postępowaniu

Kościoła niezgodnemu z zasadami Ewangelii. Od czasów Reformacji

mianem herezji określano wyznania, które odstąpiły od Kościoła

rzymskokatolickiego. Por. Dogmat; Husytyzm; Protestantyzm.

HETMAN - naczelny dowódca wojsk w Polsce od XV w. do

rozbiorów. Od XVI w. było po dwóch hetmanów: hetman wielki i jego

zastępca - hetman polny, osobno dla Korony oraz Litwy, np. Jan

Karol Chodkiewicz - zwycięzca spod Kircholmu (1605), Stanisław

Żółkiewski spod Kłuszyna (1610), czy późniejszy król Jan

Sobieski. Urząd przetrwał do końca XVIII w.

HIERARCHIA - inaczej uporządkowanie.

hierarchia społeczna - inaczej piramida społeczna; podział

społeczeństwa na różne grupy, ich uszeregowanie oraz układ

stosunków i zależności między nimi. Oparta jest przede wszystkim

na stosunkach własności i obowiązującym prawie, choć także na

obyczajach, tradycji. Porządek ten jest kształtowany

historycznie, tzn. ulega ciągłym przemianom w toku dziejów;

odmienny dla wielkich epok historycznych, np. starożytności,

feudalizmu, kapitalizmu; zmieniał się w sposób istotny i szybki

pod wpływem wielkich wydarzeń, np. rewolucji, a równocześnie

stopniowo, lecz systematycznie wskutek długotrwałych procesów

gospodarczych, zjawisk kulturowych, nowych prądów i idei w życiu

umysłowym, które przygotowywały grunt pod zmiany stosunków

społecznych.

hierarchia kościelna - przedstawiciele władzy kościelnej,

duchowni piastujący wyższe stanowiska, np. papież, kardynałowie,

biskupi.

HISTORIOGRAFIA - ogół rozpraw historycznych poświęconych

badaniu przeszłości na podstawie różnego rodzaju źródeł

historycznych. Dorobek historiografii może dotyczyć regionu,

okresu lub zagadnenia, np. historiografia polska, średniowiecza,

gospodarcza.

HOLOCAUST - współczesne określenie męczeńskiej śmierci wielu

milionów Żydów w okresie II wojny światowej. Por. Ludobójstwo;

Obozy koncentracyjne.

HOŁD LENNY - publiczna i uroczysta ceremonia, podczas której

wasal przysięgał swojemu seniorowi wierność i służbę. Także akt

uległości składany potężniejszemu lub zwycięskiemu władcy, np.

hołd pruski złożony przez księcia pruskiego Albrechta

Hohenzollerna królowi Zygmuntowi Staremu na rynku krakowskim w

1525 r. Por. Feudalizm; Lenno.

HRABIA - tytuł arystokratyczny; w średniowieczu w krajach

Europy zachodniej zarządca okręgu (hrabstwa) z ramienia

panującego, z czasem jego pan dziedziczny i lennik króla.

HUMANIZM - zob. Odrodzenie.

HUSYTYZM - największa herezja średniowiecznej Europy,

rozwijająca się w Czechach w I połowie XV w. Ruch religijny o

hasłach społecznych i narodowościowych zapoczątkowany przez Jana

Husa, spalonego na stosie w 1415 r., skierowany przeciwko władzy

politycznej papieża, feudalnemu porządkowi społecznemu, dążący do

uniezależnienia Czech od Niemiec. Por. Herezja.

HYMN - uroczysta pieśń pochwalna, utwór o treści

patriotycznej. Hymnem Polski jest Mazurek Dąbrowskiego - pieśń

Legionów Polskich we Włoszech z 1797 r., ze słowami Józefa

Wybickiego; powszechnie uznana za hymn narodowy od 1831 r., za

hymn państwowy - od 1926 r.

I

IDEOLOGIA - kierunek myślenia, zbiór haseł, poglądów na

świat i panujący w nim porządek wyznawany przez jakąś grupę

społeczną, partię polityczną, także środowisko artystyczne. Np.

ideologia faszystowska, nacjonalistyczna itp.

IGRZYSKA - W starożytnej Grecji zawody sportowe, muzyczne i

teatralne związane z uroczystościami religijnymi; nazwane

igrzyskami olimpijskimi od miejscowości Olimpia, gdzie się

odbywały. Nowożytne igrzyska olimpijskie to światowe zawody

sportowe wzorowane na olimpiadach starożytnej Grecji,

zorganizowane po raz pierwszy w 1896 r. w Atenach.

IKONOGRAFIA - nauka pomocnicza historii, badająca obrazy,

rysunki, rzeźby, fotografie jako źródła historyczne. Także

dziedzina historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją

treści i symboli przekazywanych przez dzieła sztuki.

IMIGRACJA - napływ ludności obcej, osiedlającej się na stałe

w jakimś kraju. Por. Emigracja.

IMIGRANT - cudzoziemiec osiedlający się w jakimś kraju. Por.

Emigrant.

IMMUNITET - przywilej uwolnienia od obciążeń. Na mocy

immunitetu ekonomicznego i sądowniczego przyznawanego w

średniowieczu panu feudalnemu przez władcę, uzyskiwał on

niezależność swych dóbr ziemskich i zwolnienie ludności poddanej

od opłat oraz powinności na rzecz panującego.

IMPERIALIZM - polityka zaborcza, dążenie do panowania nad

innymi państwami i narodami. W marksistowskiej nauce o

społeczeństwie terminem tym określano zaawansowany etap rozwoju

kapitalizmu, charakteryzujący się koncentracją produkcji,

tworzeniem koncernów łączących różne gałęzie przemysłu oraz

dążeniem do dominacji gospodarczej w świecie. Por. Kapitalizm;

Kolonializm; Ekspansja terytorialna.

IMPERIUM - mocarstwo; wielkie państwo o ustroju z reguły

monarchicznym, najczęściej wielonarodowościowe, z wieloma krajami

podbitymi lub uzależnionymi, np. imperium rzymskie, rosyjskie,

brytyjskie, otomańskie. Por. Cesarstwo.

IMPORT - przywóz towarów z zagranicy. Por. Eksport.

IMPRESJONIZM - kierunek w sztuce i literaturze europejskiej

powstały w ostatnim trzydziestoleciu XIX w., zmierzający do

bezpośredniego przedstawienia wewnętrznych, osobistych przeżyć

artysty.

INDEKS KSIĄG ZAKAZANYCH - spis dzieł uznanych przez Kościół

jako heretyckie, których katolikowi nie wolno było czytać;

wprowadzony w połowie XVI w., zniesiony w XX w. Por. Herezja.

INDUSTRIALIZACJA - uprzemysłowienie; intensywny rozwój

przemysłu zmieniający strukturę gospodarczą i społeczną kraju czy

regionu. Por. Rewolucja przemysłowa.

INFLACJA - nadmierne zwiększanie ilości pieniędzy,

znajdujących się w obiegu, powodujące spadek ich wartości i

wzrost cen towarów.

INFUŁA - obrzędowe nakrycie głowy biskupa, opata, także

innych uprzywilejowanych duchownych (infułatów), używane podczas

uroczystych ceremonii kościelnych; obok pastorału oznaka godności

biskupiej.

INGERENCJA POLITYCZNA - mieszanie się w politykę wewnętrzną

innego państwa. Np. narastająca ingerencja Rosji, Prus i Austrii

w sprawy polskie w pierwszej połowie XVIII w.: Sejm Niemy - 1717

r., Układ Poczdamski - 1720 r., czy "Trzech Czarnych Orłów" z

1732 r.

INKORPORACJA - wcielenie, włączenie, szczególnie

przyłączenie terytorium, np. na mocy unii lubelskiej (1569)

wcielono do Korony ziemie Kijowszczyzny, Bracławszczyzny i

Wołynia. Por. Korona.

INKWIZYCJA - zwana też Świętą Inkwizycją; instytucja

Kościoła katolickiego powołana w XIII w. do tępienia herezji.

Działała we wszystkich krajach katolickich, zniesiona ostatecznie

w XX w. Dla utrzymania pozycji Kościoła stosowała przemoc wobec

osób nie uznających jego poglądów (tortury, palenie skazańców na

stosie), współdziałała z władzą świecką wykonującą jej wyroki.

Największe wpływy osiągnęła w okresie kontrreformacji, zwłaszcza

w Hiszpanii. W Polsce jej działalność miała o wiele mniejsze

znaczenie, stąd historycy określają Polskę XVI-XVIII w. "państwem

bez stosów" Por. Herezja; Kontrreformacja.

INSUREKCJA - powstanie zbrojne. Określenia tego używa się

najczęściej dla powstania narodowego (1794) pod wodzą Tadeusza

Kościuszki.

INSYGNIA KRÓLEWSKIE - oznaki władzy monarszej: korona,

berło, jabłko i miecz.

INTEGRACJA - proces tworzenia całości z drobniejszych

części, np. scalanie terytorialne, gospodarcze i polityczne ziem

polskich byłych trzech zaborów po I wojnie światowej.

INTELIGENCJA - grupa ludzi utrzymujących się z pracy

umysłowej (intelektualnej), np.: pisarze, nauczyciele, artyści,

prawnicy, dziennikarze, lekarze, urzędnicy. W Polsce w XIX w.

zaczęli oni tworzyć odrębną, choć zróżnicowaną pod względem

majątkowym warstwę społeczną. Inteligencja odegrała wielka rolę w

ruchach narodowo-wyzwoleńczych, w rozwijaniu polskiej świadomości

narodowej i kultury, a także w życiu politycznym.

INTERNACJONALIZM - doktryna, w myśl kórej wspólne interesy

narodów są ważniejsze od dzielących je różnic; internacjonalizm

proletariacki - jedno z głównych haseł propagandowych haseł

ideologii marksistowskiej, oznaczające międzynarodową solidarność

robotników w walce przeciwko kapitalizmowi. Por. Marksizm.

INTERNOWANIE - przymusowe umieszczenie w odosobnionym

miejscu osoby niewygodnej, podejrzanej politycznie. Np. po

kryzysie przysięgowym (1917) internowanie w twierdzy

magdeburskiej marszałka J. Piłsudskiego, a jego żołnierzy w

obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Por. Kryzys przysięgowy.

INTERREGNUM - zob. Bezkrólewie.

INTERREX - W Polsce od 1572 r. określano tym słowem zastępcę

monarchy w okresie bezkrólewia. Godność tę piastował arcybiskup

gnieźnieński (prymas), pierwszy senator Rzeczypospolitej. Por.

Bezkrólewie.

INTERWENCJA - mieszanie się w sprawy wewnętrzne innego

państwa. Zasada polityczna wprowadzona w życie przez Święte

Przymierze mająca na celu udzielanie zbrojnej pomocy w wypadku

rewolucji i powstań narodowych. Ustalenie tej zasady było

podstawą współpracy trzech mocarstw rozbiorowych wobec sprawy

polskiej. Było to sprzeczne z podstawowymi prawami obowiązującymi

w stosunkach międzynarodowych - zasadą poszanowania

niepodległości i niezależności. Por. Święte Przymierze.

INWAZJA - najazd, zbrojne wtargnięcie na obce terytorium,

np. zbrojna napaść Niemców na Polskę 1 IX 1939 r.

INWESTYCJA - wkład pieniędzy, pracy, materiałów i myśli

technicznej, niezbędny dla prowadzenia działalności gospodarczej

i jej rozwoju (np. rozbudowa Centralnego Okręgu Przemysłowego w

Polsce w latach trzydziestych XX w.). W szerszym znaczeniu

dotyczy także inwestycji w dziedzinie kultury, edukacji itp.

INWESTYTURA - średniowieczna ceremonia uroczystego

przekazania dóbr lennych wasalowi przez seniora; dotyczyła także

nadawania biskupom przez panującego władcę prawa do zarządzania

kościelnym majątkiem ziemskim. Ostry spór na tym tle między

papiestwem a cesarzami, zwany walką o inwestyturę, toczył się w

X-XII w. Por. Lenno.

ISLAM - religia stworzona przez Mahometa w VII w., w Arabii.

Jej zasady wyłożone są w Koranie; głosi wiarę w jednego Boga

(Allaha), w proroków, sąd ostateczny, karę lub nagrodę po

śmierci. Islam rozpowszechnił się w krajach Azji i północnej

Afryki. Wyznawcy islamu nazywani są muzułmanami.

IZBA POSELSKA = zob. Sejm.

IZOLACJONIZM - kierunek polityczny w Stanach Zjednoczonych

Ameryki Północnej, zwłaszcza w latach dwudziestych XX w.,

propagujący hasło odcięcia się od konfliktów europejskich.

J

JANCZAR - żołnierz dawnej doborowej piechoty tureckiej,

złożonej z jeńców chrześcijańskich, którzy przyjęli islam i stali

się poddanymi sułtana.

JARMARK - duże targi organizowane od średniowiecza w różnych

miejscowościach, najczęściej związane z dniem jakiegoś patrona.

Niektóre jarmarki cieszyły się wielką sławą, ściągając kupców z

odległych okolic, np. jarmark świętojański w Poznaniu, którego

tradycję kontynuują obecnie Targi Poznańskie.

JEZUICI - zakon katolicki założony w 1543 r. przez Ignacego

Loyolę w celu walki z Reformacją i obrony papiestwa. Skasowany w

II połowie XVIII w., ponownie podjął działalność na początku XIX

w. Do największego znaczenia doszli jezuici w XVII w.,

przyczyniając się do sukcesów kontrreformacji - umocnienia

pozycji katolicyzmu. Duże wpływy zyskiwali m.in. poprzez

organizację szkolnictwa. W akademiach i kolegiach jezuickich

kształciła się znaczna część młodzieży szlacheckiej w Polsce.

Por. Reformacja; Kontrreformacja.

JOANNICI - zakon rycerski powstały w okresie wypraw

krzyżowych (XII w.) dla obrony Królestwa Jerozolimskiego przed

Turkami. Od początków XVI w. zwani Kawalerami Maltańskimi, od

nazwy śródziemnomorskiej wyspy Malta, którą objęli w posiadanie.

Zajmowali się wykupem jeńców chrześcijańskich z niewoli

tureckiej.

JUDAIZM - religia żydowska, która głosi wiarę w jednego

Boga. Jej podstawą jest prawo Mojżesza i Talmud. Por. Talmud.

JUNKIER - pruski szlachcic, właściciel majątku ziemskiego,

wychowany w duchu nacjonalizmu, np. kanclerz Niemiec Otto

Bismarck pochodził z rodziny junkierskiej.

Z junkrów wywodziła się głównie kadra oficerska armii

niemieckiej.

JURGIELT - inaczej pensja; w dawnej Polsce roczne

wynagrodzenie wyższych wojskowych, niektórych urzędników, służby

dworskiej; także pensje wypłacane magnatom w XVII-XVIII w. przez

władców obcych państw za świadczone im usługi, poparcie i

informacje polityczne; stąd pogardliwe określenie "jurgieltnik".

JURYDYKA - nieruchomość, a nawet cała dzielnica na obszarze

miasta królewskiego wyłączona spod władzy miejskiej, rządząca się

odrębnymi prawami jako własność prywatna. Jurydyki zakładane

przez szlachtę i kościół, zwłaszcza od połowy XVI w., zubażały

miasta odbierając im dochody, m.in. wskutek działalności

rzemieślników pozostających poza kontrolą cechów, czyli tzw.

partaczy. Zostały zniesione w okresie Sejmu Wielkiego (1788-

1792).

K

KADENCJA - określony ustawą czas urzędowania urzędnika lub

urzędu.

KALIF - władca Arabów; tytuł świeckiego i duchowego

przywódcy muzułmanów, uważanego za następcę Mahometa. Por.

Mahomet.

KALIFAT - obszar podległy władzy kalifa.

KALISZANIE - ugrupowanie skupiające legalną opozycję w

Królestwie Polskim przed Powstaniem Listopadowym. W powstaniu

zwolennicy zdecydowanej walki o niepodległość, połączonej z

umiarkowanymi reformami.

KALWINIZM - zwany inaczej kościołem ewangelicko-

reformowanym; jedno z wyznań protestanckich, stworzone w I

połowie XVI w. przez Jana Kalwina; od innych różni się

szczególnie podkreślaniem roli przeznaczenia. W myśl poglądów

kalwinizmu, Bóg z góry przeznaczył ludzi do zbawienia lub

potępienia, obdarzając ich lub pozbawiając łaski wiary. Kalwinizm

podkreślał mocno konieczność skromnego i pracowitego życia.

Szerzył się najżywiej w krajach Europy zachodniej, głównie wśród

mieszczan, tworząc m.in. podstawy rozwoju współczesnej

cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Por. Protestantyzm.

KAMPANIA - działania wojenne toczące się na określonym

terytorium w pewnym okresie, np. kampania moskiewska Napoleona w

1811 r. czy kampania wrześniowa w Polsce w 1939 r. Także

zorganizowana, energiczna akcja zmierzająca do określonego celu,

np. kampania wyborcza.

KANCLERZ - w dawnej Polsce jeden z najwyższych dostojników w

państwie, kierujący kancelarią królewską (wcześniej książęcą),

gdzie wystawiano i gromadzono ważne dokumenty państwowe. Od XV w.

pełnił w praktyce funkcję ministra spraw wewnętrznych i

zagranicznych. Obok kanclerza wielkiego działał jego zastępca

podkanclerzy. Do najwybitniejszych postaci piastujących tę

godność należał np. hetman Jan Zamoyski, bliski współpracownik

króla Stefana Batorego, mecenas sztuk, założyciel renesansowego

Zamościa.

KANONIK - duchowny katolicki wchodzący w skład kapituły.

Por. Kapituła.

KANONIZACJA - urzędowy akt kościelny, na mocy którego zmarły

zostaje uznany za świętego, zyskując prawo do publicznego kultu

jego osoby. Kanonizacja poprzedzona jest zwykle beatyfikacją,

czyli uznaniem za błogosławionego.

KAPELAN - duchowny, zwłaszcza katolicki, pełniący posługi

religijne w wojsku, zamkniętej kaplicy klasztornej lub prywatnej,

szpitalu itp.

KAPITALIZM - ustrój społeczno-gospodarczy, którego istotą

jest swoboda działania gospodarczego, a jednocześnie skupienie

kapitałów i środków produkcji (np. fabryk, ziemi) w rękach

stosunkowo nielicznej grupy właścicieli, kontrolujących

gospodarkę, sterujących procesami jej rozwoju, wywierających

wpływ na politykę. Rozwój kapitalizmu rozpoczął się w Europie w

czasach nowożytnych. Ważną rolę w jego powstawaniu odegrały

rewolucje: angielska z połowy XVII w., Wielka Rewolucja Francuska

z końca XVIII w. i rewolucja przemysłowa, dopuszczając do władzy

nowe warstwy społeczne z burżuazją na czele. W XIX w. kapitalizm

ogarniał stopniowo większość krajów europejskich, wypierając

ostatecznie feudalizm. Cechami charakterystycznymi rozwiniętego

kapitalizmu jest dynamiczny rozwój przedsiębiorczości prywatnej,

prowadzący do postępu cywilizacyjnego i poprawy warunków życia,

lecz także okresowo powtarzające się kryzysy ekonomiczne oraz

znaczne różnice zamożności wśród społeczeństwa. Por. Rewolucja;

Burżuazja; Kryzys.

KAPITULACJA - poddanie się nieprzyjacielowi, zaprzestanie

walki; także układ omawiający warunki zawarcia pokoju.

KAPITULARZ - sala zebrań w klasztorze lub kościele

przeznaczona do zebrań zakonników i kapituł.

KAPITUŁA - zgromadzenie kanoników przy katedrze i

kolegiacie. Od XII w. kapituły katedralne miały prawo wybierania

biskupa, którego wspierały w zarządzaniu diecezją. Por.

Kolegiata.

KAPTURY zob. Konfederacja.

KARDYNAŁ - najwyższy po papieżu dostojnik w Kościele

katolickim. Kardynałowie są najbliższymi doradcami papieża i

wybierają go spośród swego grona.

KARTA - w stosunkach wewnętrznych deklaracje zapewniające

obywatelom pewne prawa i przywileje, np. Magna Charta Libertatum

wydana w Anglii w 1215 r. W stosunkach międzynarodowych umowa

zobowiązująca sygnatariuszy do stosowania pewnych zasad wspólnej

polityki, np. Karta Atlantycka z 1941 r. (porozumienie Anglii i

USA) czy Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. (powołanie ONZ).

Por. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

KASTA - zamknięta grupa społeczna ściśle przestrzegająca

swojej odrębności. Przynależność do niej oparta jest na zasadzie

dziedziczności, np. kasty w Indiach.

KASY - instytucje gromadzące wkłady oszczędnościowe i

udzielające pożyczek, np. Kasy Stefczyka działające od 1890 r. w

Galicji; także instytucje ubezpieczeń społecznych zapewniające

pomoc lekarską, np. Kasy Chorych działające od 1919 do 1933 r.,

zastąpione systemem ubezpieczalni społecznych.

KASZTELAN - we wczesnośredniowiecznej Polsce urzędnik

zarządzający w imieniu władcy grodem (zamkiem) oraz podległym mu

okręgiem. Od XIV w. tytuł uprawniający do zasiadania w radzie

królewskiej, a później w senacie. Kasztelan krakowski był

pierwszym senatorem świeckim w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

KATEDRA - główny kościół diecezji, przy którym mieściła się

siedziba biskupa.

KATOLICYZM - inaczej Kościół rzymskokatolicki; największy z

Kościołów chrześcijaństwa; wyłaniał się stopniowo we wczesnym

średniowieczu i określił ostatecznie w XI w. w wyniku rozłamu

całego kościoła chrześcijańskiego na wschodni (prawosławny i

greckokatolicki) oraz zachodni (rzymskokatolicki). Na jego czele

stoi biskup Rzymu - papież. W XVI w. wskutek Reformacji odłączyli

się od niego protestanci. Por. Reformacja.

KATORGA - powszechnie stosowana w Cesarstwie Rosyjskim kara

wieloletnich ciężkich robót, odbywanych w specjalnych więzieniach

(także w kopalniach syberyjskich).

KLASYCYZM - kierunek w sztuce i literaturze europejskiej od

XVII do początków XIX w., w Polsce rozwijający się od połowy

XVIII w., nawiązujący głównie do sztuki antyku. Jego cechami

charakterystycznymi, zwłaszcza w architekturze i malarstwie były:

harmonia, symetria i umiar dające wrażenie ładu, równowagi i

spokoju, np. Pałac Łazienkowski w Warszawie wraz z zespołem

parkowym.

KLASZTOR - wspólne miejsce zamieszkania zakonników lub

zakonnic. Por. Zakon.

KLĄTWA - kara kościelna; napiętnowanie i wyłączenie

jednostki, grupy ludzi, czy miasta ze społeczności wiernych.

Największe znaczenie miała w średniowieczu. Por. Canossa.

KLER - zob. Duchowieństwo.

KMIECIE - nazwa średniowiecznych chłopów mających własne

gospodarstwa.

KOALICJA - sojusz, związek, przymierze państw, partii

politycznych, grup społecznych zawarty w określonym celu, np.

koalicja antynapoleońska w XIX wieku; koalicja antyniemiecka,

zwana Ententą, zawiązana w 1904 r.

KODEKS - zbiór praw, np. kodeks Hammurabiego, władcy

starożytnej Mezopotamii z XVIII w. p.n.e., czy kodeks cywilny

Napoleona z 1804 r. Także średniowieczny rękopis pisany na

pergaminie.

KODYFIKACJA PRAW - zebranie i uporządkowanie w jednolitą

całość przepisów prawnych. Po raz pierwszy w Polsce skodyfikowano

prawa za panowania Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w. (statuty

wiślicko-piotrkowskie). Por. Kodeks.

KOLEGIALNOŚĆ - forma zespołowego podejmowania decyzji i

działania.

KOLEGIATA - kośćiół, przy którym istnieje zgromadzenie

kanoników, nie będący katedrą. Kolegiata była zwykle fundowana

przez władców lub możnych dla podniesienia znaczenia

miejscowości.

KOLEGIUM - grupa ludzi wspólnie nad czymś pracujących, np.

kolegium redakcyjne, sędziowskie, kardynalskie; w dawnej Polsce

odpowiednik szkoły średniej, np. kolegia jezuickie czy Collegium

Nobilium. Także budynek mieszkalny, rodzaj bursy (internatu) dla

profesorów i studentów.

KOLEKTYWIZACJA - odebranie chłopom przez państwo

indywidualnych gospodarstw i przekazanie ich rolniczym

spółdzielniom produkcyjnym. Kolektywizację wprowadzono najpierw w

Związku Radzieckim (od 1928 r.), a po II wojnie światowej w

różnym stopniu w krajach socjalistycznych. Por. Kołchoz.

KOLONIA - kraj pozbawiony politycznej i ekonomicznej

samodzielności, pozostający pod panowaniem innego państwa, które

ze względu na swą przewagę wykorzystuje naturalne bogactwa

kolonii, daje miejscowej ludności gorsze warunki pracy i płacy,

traktując ją jak tanią siłę roboczą.

KOLONIALIZM - polityka państwa zmierzająca do zdobycia,

utrzymania i możliwie największego wyzysku kolonii. Kolonializm

rozwijał się dynamicznie w II połowie XIX w., a najpotężniejszymi

mocarstwami kolonialnymi były wówczas Anglia i Francja.

KOLONIZACJA - zasiedlanie terenów dziewiczych, wolnych

obszarów, w celu ich zagospodarowania, np. leśnych, stepowych,

pasów pogranicza. W dawnej Polsce tzw. kolonizacja wewnętrzna

była charakterystyczna zwłaszcza dla średniowiecza, później (XVI-

XVII w.) dotyczyła głównie ziem południowo-wschodnich państwa.

Por. Lokacja.

KOLPORTAŻ - rozprowadzanie książek, czasopism itp. wśród

odbiorców, np. kolportaż prasy podziemnej w okupowanej Polsce

podczas II wojny światowej.

KOŁCHOZ - spółdzielcze gospodarstwo rolne w Związku

Radzieckim. Por. Kolektywizacja.

KOMBATANT - żołnierz regularnej armii lub uczestnik ruchu

oporu, który brał udział w walkach. Por. Weteran.

KOMISJA - grupa osób powołanych do wykonywania określonych

zadań np. komisja sejmowa, poborowa. Niegdyś organ administracji

państwowej o charakterze ministerstwa;

Komisje Dobrego Porządku - powołane w 1764 r. dla zbadania i

uzdrowienia gospodarki miejskiej;

Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794) - pierwsza w Europie

państwowa władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa;

dokonała postępowej reformy oświatowej na ziemiach polskich w

końcu XVIII w.;

Komisja Kolonizacyjna, powołana w 1886 r. przez sejm pruski,

prowadziła na terenach zaboru pruskiego politykę wykupowania

polskich majątków szlacheckich i osadzania w nich bogatych

chłopów niemieckich.

KOMORA CELNA - urząd graniczny, w którym pobierano opłaty od

przywozu i wywozu towarów objętych cłem.

KOMPROMIS - ugoda, załatwienie sporu w wyniku wzajemnych

ustępstw.

KOMUNA - kolegialna władza samorządowa miasta Paryża, mająca

duży wpływ na rządy francuskie w czasie Wielkiej Rewolucji

Francuskiej; najwyższa władza rewolucyjna w Paryżu wiosną 1871 r.

w okresie Komuny Paryskiej.

KOMUNARD - uczestnik Komuny Paryskiej.

KOMUNIZM - ustrój, którego cechą charakterystyczną jest

totalitarna forma rządów: w kraju panuje dyktatura partii

komunistycznej, podległych jej władz oraz aparatu bezpieczeństwa

publicznego. Gospodarka jest planowana i kierowana centralnie,

nie funkcjonuje oficjalnie wolny rynek, ograniczona jest prywatna

własność ziemi oraz środków produkcji. Por. Totalitaryzm.

KONFEDERACJA - w dawnej Polsce związek szlachty,

duchowieństwa, miast bądź grupy obywateli zawierany w celu obrony

swych interesów lub realizacji zadań politycznych (np.

konfederacja wojskowych dla wymuszenia zapłaty zaległego żołdu).

Konfederacje zawiązywane podczas bezkrólewia dla utrzymania

spokoju w państwie zwano kapturami; tworzone przy królu -

generalnymi, przeciwko niemu - rokoszami. W konfederacji decyzje

podejmowano większością głosów, co miało szczególne znaczenie

podczas sejmów, zawieszało bowiem prawo sprzeciwu (liberum veto)

ze strony jednego posła, np. Sejm Wielki (1788-1792) obradował

pod laską konfederacji. Instytucję konfederacji zniosła

Konstytucja 3 Maja 1791 r. W dziejach Polski znanych jest wiele

konfederacji o różnym charakterze, np.: warszawska (1573),

zapewniająca tolerancję religijną i swobodę wyznania; barska

(1768-1772), skierowana przeciw Rosji, protestantom i próbom

reform państwa, pod hasłem obrony dawnych praw i niepodległości;

targowicka (1792), unieważniająca dokonania Sejmu Czteroletniego,

przyspieszająca upadek Polski.

KONFISKATA - przepadek mienia na rzecz skarbu państwa. Była

to m.in. jedna z form carskich represji wobec szlachty biorącej

udział w Powstaniu Styczniowym (1863-1864) lub o to podejrzanej,

której zabrano majątki ziemskie. Por. Kontrybucja.

KONGRES - zjazd i obrady polityczne krajowe lub

międzynarodowe, np. Kongres Wiedeński (1815), na którym ustalono

polityczny porządek w Europie po upadku Napoleona I i powołano

między innymi Królestwo Polskie.

KONIUSZY - dawny urzędnik dworski zarządzający stajnią

królewską (książęcą); od XV w. tytuł honorowy. W Rzeczypospolitej

szlacheckiej było dwóch koniuszych: wielki koronny i wielki

litewski.

KONKORDAT - układ między papieżem a państwem, normujący

wzajemne stosunki między władzą świecką a kościelną i ustalający

pozycję Kościoła katolickiego w danym kraju.

KONKWISTADORZY - uczestnicy wypraw hiszpańskich i

portugalskich kolonizujący w XVI w. tereny Ameryki Środkowej i

Południowej. Por. Kolonizacja.

KONSERWATYŚCI - ludzie o poglądach zachowawczych,

przeciwnicy postępu, zmian, szczególnie w życiu politycznym i

społecznym; członkowie lub sympatycy polityczni partii

konserwatywnej. W powstaniach narodowowyzwoleńczych na ziemiach

polskich w XIX w. ludzie reprezentujący postawę prawicową,

zachowawczą. Por. Prawica polityczna.

KONSERWATYZM - zbiór poglądów hołdujących dawnym zasadom;

przywiązanie do starego ładu, do utrzymania dawnych instytucji;

niechęć wobec postępu.

KONSPIRACJA - zmowa; system i metody stosowane przez

organizacje podziemnne dla zachowania w tajemnicy nielegalnej

działalności i osób w niej uczestniczących.

KONSTYTUANTA - zgromadzenie narodowe zwoływane w celu

uchwalenia lub zmiany konstytucji

KONSTYTUCJA - ustawa zasadnicza ustalająca zasady ustroju

politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, strukturę

instytucji, władzy i administracji oraz podstawowe prawa i

obowiązki obywateli. Np. Konstytucja 3 Maja z 1791 r., zawierała

podstawowe zasady ustroju Polski, zreformowanego na Sejmie

Czteroletnim. Była to druga na świecie (po konstytucji Stanów

Zjednoczonych) sformułowana na piśmie ustawa zasadnicza. W dawnym

państwie polskim określano tą nazwą uchwały podejmowane na

zakończenie obrad każdego sejmu, np. konstytucje Karnkowskiego

(1570).

KONSUL - w starożytnym Rzymie, w okresie republiki,

najwyższy urząd państwowy; dwóch konsulów wybieranych na rok,

sprawowało władzę cywilną i wojskową. We Francji w latach 1799-

1804 tytuł pierwszego konsula, skupiającego pełnię władzy w swym

ręku, posiadał Napoleon Bonaparte.

KONTRREFORMACJA - inaczej ruch reform i odnowy Kościoła

katolickiego, zapoczątkowany ustaleniami soboru trydenckiego z

połowy XVI w. i trwający po schyłek XVII w. Kontrreformacja

skierowana była przeciw reformacji i różnowiercom, miała na celu

umocnienie pozycji i wpływów Kościoła katolickiego. Znaczącą rolę

w tym dziele odegrali jezuici prowadzący szeroką propagandę wiary

w słowie i druku, organizujący sieć szkolnictwa. Z jednej strony

kontrreformacja przyczyniła się do sprawniejszego działania

instytucji kościoła, lepszej posługi duszpasterskiej, rozwoju

sztuki barokowej. Z drugiej jednak strony jej sukcesy przyniosły

także wzrost fanatyzmu religijnego, nietolerancji wyznaniowej,

ostre konflikty i podziały polityczne, ujawniające się np. w toku

wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Por. Reformacja; Jezuici.

KONTRYBUCJA - danina pieniężna na rzecz panującego lub

państwa; jednorazowa opłata pieniężna, o wybitnie represyjnym

charakterze na rzecz państwa-zwycięzcy, stosowana po przegranej

wojnie, np. Królestwo Polskie po upadku Powstania Listopadowego

musiało zapłacić wysoką kontrybucję i utrzymywać 100-tysięczną

armię carską. Kontrybucją nazywa się także opłatę w pieniądzu lub

naturze pobieraną w czasie wojny od ludności okupowanego

terytorium.

KONTYNGENTY - obowiązek dostarczania państwu określonych

ilości żywności, pieniędzy, wojska.

KONWOKACJA - por. Sejm.

KORAN - święta księga wyznawców islamu, w której spisano

wykładnię wiary głoszonej przez proroka Mahometa. Por. Islam.

KORONA - szerzej: Korona Królestwa Polskiego. Terminu tego

używano w Polsce od XIV w., najpierw po okresie rozbicia

dzielnicowego, na oznaczenie suwerenności państwa i jego praw

zwierzchnich do poszczególnych terytoriów, a po Unii Lubelskiej

(1569) na określenie ziem Polski właściwej (koronnych), w

odróżnieniu od Wielkiego Księstwa Litewskiego. Por. Unia

Lubelska.

KORONACJA - ceremonia przekazania nowemu monarsze insygniów

królewskich i namaszczenia olejami świętymi, połączona z

uroczystością kościelną, dokonywana przez wysokiego dostojnika

kościelnego (w Polsce przez arcybiskupa gnieźnieńskiego).

Koronacje w Polsce odbywały się początkowo w Gnieźnie, np.

pierwsza Bolesława Chrobrego (1025) ; później, z kilkoma

wyjątkami, od 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) w Krakowie.

Por. Insygnia królewskie.

KORPORACJA - związek, stowarzyszenie, organizacja grupy osób

zrzeszająca najczęściej ludzi tego samego zawodu (np. w

średniowieczu cech był korporacją rzemieślniczą). W XIX w.,

szczególnie w Niemczech, występowały liczne korporacje

studenckie.

KORPORACJONIZM - kierunek społeczno-ekonomiczny, według

którego podstawą państwa powinny być korporacje łączące w grupy

zawodowe zarówno pracodawców jak i robotników. Był jedną z

charakterystycznych cech ustroju faszystowskiego; głosił, że w

faszyzmie nie istnieje walka klas, ponieważ pracownicy i

pracodawcy zrzeszeni są w jednej organizacji. Por. Faszyzm.

KORPUS - jednostka wojskowa składająca się zwykle z dwóch

lub trzech dywizji;

Korpus Górniczy - organizacja założona w 1817 r.,

zrzeszająca górników na wzór wojskowy. Por. Szkoła Rycerska;

korpus kadetów - szkoła wojskowa, kształcąca zawodowych

oficerów. W Polsce jako pierwsza powstała Szkoła Rycerska (1765-

1795) zwana też Korpusem Kadetów.

KOSYNIERZY - piesze oddziały chłopskie uzbrojone w kosy,

których ostrza osadzono pionowo na drzewcu. Wsławiły się w

czasach insurekcji kościuszkowskiej (1794).

KOŚCIÓŁ - nazwa świątyni; również organizacja religijna i

wspólnota wiernych grupująca wyznawców jednej religii bądź jej

odłamu. Określenie stosowane zwłaszcza dla chrześcijan, np.

kościół katolicki, prawosławny, protestancki;

Kościół anglikański - tzw. kościół narodowy, istniejący w

Anglii od 1531 r. uznaje głowę państwa (króla) za głowę kościoła.

KRACH - ekonomiczne załamanie się, bankructwo, np. krach na

giełdzie nowojorskiej w 1929 r., który zapoczątkował światowy

kryzys gospodarczy.

KRAJ NADWIŚLAŃSKI - nazwa ziem Królestwa Polskiego po upadku

Powstania Styczniowego.

KREDYT - pożyczka pieniędzy lub towaru pod warunkiem zwrotu

zwykle z odpowiednim procentem.

KRESY - pogranicze; nazwa potocznie stosowana dla określenia

wschodnich terenów Polski do czasów II wojny światowej.

KRONIKA - dzieło historyczne; zapis ważniejszych wydarzeń

zazwyczaj z życia państwa, przeszłych lub współczesnych autorowi

i ułożonych według porządku chronologicznego. Kroniki były

charakterystyczne zwłaszcza dla średniowiecza, np. kroniki

polskie: Galla Anonima (X-XII w.), Wincentego Kadłubka (XIII w.),

Jana Długosza (XV w.).

KRONIKARZ - autor kroniki, dziejopis.

KRÓL - tytuł monarszy; władca koronowany, osoba sprawująca

najwyższą władzę w monarchii (królestwie); nazwa pochodzi od

imienia Karola Wielkiego. Por. Koronacja.

KRÓLESTWO - inaczej monarchia; określenie państwa, na

którego czele stoi król. Pod względem znaczenia tytułu znajduje

się poniżej cesarstwa, a powyżej księstwa. Por. Monarchia;

Cesarstwo; Księstwo.

KRÓLEWSZCZYZNY - w dawnej Polsce dobra ziemskie należące do

króla. W XVI w. nastąpił podział królewszczyzn na tzw. dobra

stołowe, stanowiące własność prywatną króla, oraz koronne, będące

własnością państwa. Część dochodów z tych ostatnich (zwana

kwartą) szła na obronę państwa. Por. Kwarta.

KRUCHTA - przedsionek w kościele, wyodrębnione pomieszczenie

w jego wnętrzu, albo przybudówka przed wejściem głównym lub

bocznym.

KRUCJATY - zob. Wyprawy krzyżowe.

KRYZYS - moment przełomu. W ekonomii: okres załamania

gospodarczego, np. wielki kryzys lat trzydziestych XX w.,

spowodowany nadprodukcją przemysłową. W polityce: załamanie się

istniejących ustaleń i umów, np. kryzys przysięgowy z 1917 r. -

odmowa złożenia przez Piłsudskiego przysięgi na wierność

cesarzowi austriackiemu.

KRZYŻACY - przyjęta w Polsce nazwa zakonu rycerskiego (Zakon

Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w

Jerozolimie), powstałego w okresie wypraw krzyżowych (XII w.) w

Palestynie dla opieki nad pielgrzymami, chorymi oraz walki w

obronie Grobu Chrystusa. W 1226 r. książę Konrad Mazowiecki

sprowadził krzyżaków w celu obrony Mazowsza przed Prusami. Po

ich rozgromieniu krzyżacy założyli na ziemiach pruskich własne

państwo. Siedziba zakonu, którym rządził wielki mistrz,

znajdowała się w Malborku (od 1309 r.), później w Królewcu.

Konflikty polsko-krzyżackie ciągnęły się po początek XVI w.,

doprowadzając w XV w. do dwóch wielkich wojen (bitwa pod

Grunwaldem w 1410 r., wojna trzynastoletnia 1454-1466). W 1525 r.

zakon został rozwiązany, a w jego miejsce powstało państwo

świeckie Prusy Książęce, którego władca Albrecht Hohenzollern

złożył królowi polskiemu hołd lenny. Por. Wyprawy krzyżowe; Prusy

Książęce; Hołd pruski.

KRZYŻOWCY - uczestnicy wypraw krzyżowych. Por. Wyprawy

krzyżowe; Zakony.

KSIĄŻĘ - niekoronowany władca państwa lub jego części. np.

Wielki Książę w dawnej Rusi i na Litwie, mający władzę

zwierzchnią nad ksiażętami udzielnymi, którzy władali jedynie

dzielnicami. Wielkim księciem w carskiej Rosji nazywano syna,

brata lub wnuka cara. Także członek rodziny panującej, np. książę

małżonek, lub rodu arystokratycznego, mającego tytuł z nadania.

KSIĘSTWO - państwo lub jego część podległa władzy księcia, w

ramach monarchii podporządkowana zwykle królowi przez lenno, np.

Prusy Książęce. Namiastkę państwowości polskiej stanowiło

Księstwo Warszawskie utworzone w 1807 r. przez Napoleona I z ziem

II i III zaboru pruskiego.

KULT - cześć oddawana bóstwom, osobie lub rzeczy, mającej

związek z bóstwem. W Związku Radzieckim skupienie władzy w ręku

dyktatora Józefa Stalina spowodowało, że ocena jego osoby zaczęła

przyjmować formę kultu, nazwanego później kultem jednostki.

KULTURA - całokształt dorobku cywilizacyjnego: materialnego,

umysłowego i duchowego, wytworzonego w procesie rozwoju

historycznego lub w danej epoce, np. kultura grecka, rzymska,

łużycka.

KULTURKAMPF - z niemieckiego "walka o kulturę". Polityka

kanclerza Bismarcka w latach 1871-78 zmierzająca do

podporządkowania Kościoła katolickiego państwu i likwidacji

udziału kościoła w szkolnictwie. Na ziemiach polskich pod władzą

Prus oznaczało to zaostrzenie germanizacji i narzucenie

niemieckiego charakteru polskiemu kościołowi katolickiemu. Por.

Germanizacja.

KUŁAK - pogardliwa nazwa bogatego chłopa, właściciela dużego

gospodarstwa, który zatrudniał pracowników najemnych. W państwie

socjalistycznym ofiara "rozkułaczania", czyli kolektywizacji.

Por. Kolektywizacja.

KWARTA - jedna czwarta dochodu z królewszczyzn, przeznaczana

na utrzymanie wojska kwarcianego. Por. Królewszczyzny; Ruch

egzekucyjny; Wojsko kwarciane.

L

LATOPISY - kroniki dziejów dawnej Rusi, spisywane rok po

roku od XI do XVI w.

LATYFUNDIA - wielkie dobra ziemskie zorganizowane

gospodarczo i administracyjnie. W starożytnym Rzymie oparte były

głównie na pracy niewolników. W średniowieczu latyfundia świeckie

i kościelne powstawały przeważnie z nadań monarszych; w czasach

nowożytnych w Polsce gromadzono je również drogą dziedziczenia

olbrzymich rodowych posiadłości ziemskich, dzierżawienia

królewszczyzn, zagospodarowywania nieużytków. Na kresach

wschodnich Rzeczypospolitej tworzyły w XVI-XVIII w. prawdziwe

państewka magnackie, liczące setki wsi, np. dobra Radziwiłłów,

Zamoyskich, Potockich, Lubomirskich.

LEGALIZM - przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa,

uznawanie tego za niewzruszoną zasadę postępowania.

LEGENDA - podanie; opowieść fantastyczna o postaciach i

faktach historycznych, pełna niezwykłych zdarzeń i cudownych

okoliczności, oparta na podaniach ludowych, mitach. Także

opowiadania z życia świętych i męczenników.

LEGION - formacja wojskowa znana od czasów starożytnych;

często ochotnicza, np. Legiony Dąbrowskiego powstałe we Włoszech

w 1797 r., czy Legiony polskie w I wojnie światowej, rekrutujące

się z członków organizacji patriotycznych.

LEGITYMIZM - zasada sformułowana przez Charlesa M.

Talleyranda, francuskiego męża stanu (1754-1838), przyjęta na

Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.; za jedyny i zgodny z prawem

uznawała dawny porządek dynastyczny panujący w Europie przed

zmianami wywołanymi Wielką Rewolucją Francuską (1789) i wojnami

napoleońskimi.

LENNIK - zob. Wasal.

LENNO - inaczej feudum; ziemia wraz z poddanymi nadawana

przez seniora swemu wasalowi, w zamian za co ten ostatni składał

hołd lenny, przyrzekając wierność, służbę oraz pomoc zbrojną.

Por. Feudalizm; Hołd lenny.

LEWICA - niepodległościowa - stronnictwa polityczne i

organizacje społeczne przed I wojną światową dążące do

przywrócenia Polsce niepodległości, jednocześnie głoszące program

reform społecznych. Por. Partia polityczna; Radykalizm.

parlamentarna - grupa posłów reprezentująca partie

postępowe, radykalne, zajmująca zwyczajowo miejsca w lewej części

sali obrad parlamentu.

polityczna - partia, jej odłam lub organizacja wyznające

zasady radykalnych przemian społeczno-politycznych.

LIBERALIZM - system poglądów politycznych wyrażający

interesy burżuazji w XIX wieku. Domagał się uchwalenia

konstytucji, ograniczenia władzy monarszej na rzecz parlamentu,

zniesienia przywilejów stanowych, dopuszczenia burżuazji do

udziału w rządach, równości wobec prawa. W ekonomii: program

dążący do usunięcia interwencji państwa w sprawy gospodarcze.

LIBERUM VETO - czyli "wolne nie pozwalam". Prawo pozwalające

każdemu posłowi zerwać obrady sejmu, powodujące zarazem

unieważnienie wszystkich jego uchwał. Było ono zaprzeczeniem

zasady głosowania większością, uznawano je za "źrenicę złotej

wolności" i jedną z podstaw demokracji szlacheckiej. W istocie

prowadziło do anarchii, rozprzężenia wewnętrznego, paraliżowało

sprawne funkcjonowanie państwa. Liberum veto użyto po raz

pierwszy w 1652 r. (poseł trocki Władysław Siciński); stosowane

było często zwłaszcza w I połowie XVIII w.; zniesione je mocą

Konstytucji 3 Maja 1791 r. Por. Demokracja szlachecka;

Konfederacja.

LICHWA - pożyczanie pieniędzy na niezgodny z prawem, bardzo

wysoki procent i osiąganie przez to dużych korzyści.

LIGA - rozpowszechniona w XVI i XVII w. forma przymierza

państw, zawiązanego z pobudek politycznych czy religijnych, np.

Święta Liga przeciw Turcji z 1684 r., do której przystapiła

Polska, obok cesarstwa Habsburgów, państwa papieskiego, Wenecji i

z czasem Rosji. Także organizacja społeczna lub polityczna, np.

Liga Polska, tajne ugrupowanie założone w 1887 r. w Szwajcarii,

przekształcone następnie w 1893 r. w Ligę Narodową - pierwszą

polską partię nacjonalistyczną.

LIGA NARODÓW - związek państw utworzony w 1919 r., w celu

rozstrzygania konfliktów międzynarodowych w sposób pokojowy. Ligę

rozwiązano w 1946 r. Por. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

LOKACJA - zakładanie nowego miasta lub wsi według ściśle

określonych zasad: przestrzennych (rozplanowanie i wytyczenie

rynku, ulic, wydzielenie gospodarstw wiejskich, itp.) oraz

prawnych (organizacja władz samorządowych, sądowniczych).

Zajmowali się tym specjalni przedsiębiorcy zwani zasadźcami. Ruch

lokacyjny, głównie na tzw. prawie niemieckim, będący wielką

reformą gospodarczą był procesem długotrwałym. Rozpoczął się na

ziemiach polskich w XIII w. na Śląsku, stopniowo ogarniając

położone bardziej na wschód tereny kraju. Na Litwie, Rusi czy na

Mazowszu wiele osad otrzymało prawo niemieckie dopiero w XV i XVI

w.

LUDOBÓJSTWO - określenie użyte po raz pierwszy w 1944 r., na

określenie hitlerowskiej, zbrodniczej eksterminacji ludności w

okresie II wojny światowej. Terminu tego używano w czasie

procesów norymberskich oskarżając przestępców hitlerowskich o

rozmyślne i systematyczne wyniszczanie określonych ras, narodów i

ludów, w szczególności: Żydów, Polaków, Rosjan, Cyganów i innych.

Por. Procesy Norymberskie; Eksterminacja; Holocaust.

LUTERANIZM - jedno z wyznań protestanckich, powstałe na

początku XVI w. Jego twórcą był Marcin Luter, niemiecki

reformator religijny. Luteranizm za jedyne źródło wiary uznaje

Biblię, odrzuca sakramenty z wyjątkiem chrztu i komunii, nie

uznaje zwierzchnictwa papieża, celibatu, życia zakonnego,

wprowadza nabożeństwa w językach narodowych. Por. Protestantyzm.

Ł

ŁACINA - język, którym mówili mieszkańcy starożytnego Rzymu.

Do czasów nowożytnych język dyplomacji, różnych grup zawodowych i

warstw wykształconych (np. duchowieństwa); także język

liturgiczny Kościoła katolickiego (w Polsce do XX w.).

ŁAGRY - obozy pracy przymusowej istniejące od 1918 r. na

terenie Rosji Radzieckiej (później ZSRR). Od 1928 r. niewolnicza

praca więźniów stała się trwałym elementem radzieckiego systemu

gospodarczego (wielkie budowy socjalizmu w okresie stalinowskim).

W nieludzkich warunkach przebywało w łagrach jednocześnie około

dwunastu milionów osób, z których większość zmarła na skutek

chorób, głodu, zimna i pracy ponad siły. W czasie II wojny

światowej do łagrów wywieziono znaczną część inteligencji

polskiej, zamieszkałej na terenach znajdujących się pod okupacją

ZSRR od 17 września 1939 r. Por. Obóz koncentracyjny.

ŁAMISTRAJK - człowiek pracujący w czasie strajku wbrew

interesom strajkujących.

ŁAN - inaczej włóka; dawna jednostka miary powierzchni ziemi

uprawnej o zróżnicowanej wielkości (16-25 hektarów), która

stanowiła podstawę do ustalania wysokości czynszu i pańszczyzny.

ŁAPANKA - obława; środek represji stosowany wobec

mieszkańców krajów okupowanych przez Niemcy w czasie II wojny

światowej. Pochwyconych w łapankach ludzi wywożono na roboty

przymusowe, więziono lub pozbawiano życia. Por. Okupacja;

Eksterminacja, Roboty przymusowe.

ŁAWA SĄDOWA - organ samorządu miejskiego i wiejskiego osad

lokowanych na prawie niemieckim, powoływany przez właściciela lub

wybierany przez mieszkańców. Ława pełniła funkcje sądownicze: w

jej skład wchodzili ławnicy, a przewodniczył jej w mieście wójt,

na wsi sołtys.

ŁUK TRYUMFALNY - monumentalna budowla w ksztatcie bramy,

bogato zdobiona, wzniesiona dla uczczenia i upamiętnienia ważnego

wydarzenia, np. zwycięstwa lub wybitnej osoby. Wznoszono je

często w starożytnym Rzymie, a także w czasach nowożytnych, np.

Łuk Tryumfalny w Paryżu ku chwale zwycięstw armii napoleońskich.

Por. Forum.

M

MAGNATERIA - w Polsce XVI-XVIII w. najwyższa warstwa stanu

szlacheckiego (odpowiednik średniowiecznego możnowładztwa),

skupiająca w swych rękach olbrzymie majątki ziemskie i

najznaczniejsze urzędy państwowe. Jej pozycja i ogromne wpływy

polityczne oparte były jednocześnie na uzależnieniu od siebie

rzesz drobnej i średniej szlachty. Por. Latyfundia.

MAHOMET - prorok i twórca islamu; żył w latach 570-622.

Urodził się w Mekce (w zachodniej Arabii), która stała się

wkrótce świętym miejscem i ośrodkiem pielgrzymek wyznawców

islamu. Zasady głoszonej przez niego wiary spisane zostały w

Koranie. Por. Islam; Koran.

MANDAT - pełnomocnictwo; pozwolenie na pełnienie funkcji w

urzędzie obywatelskim, udzielone przez wyborców osobie wybranej

posłem;

mandaty Ligi Narodów - system zastosowany przez Ligę Narodów

po I wojnie światowej polegający na powierzeniu określonym

mocarstwom sprzymierzonym zarządu nad byłymi niemieckimi i

tureckimi posiadłościami nazywanymi krajami mandatowymi. Por.

Liga Narodów.

MANIFEST - orędzie, uroczysta odezwa władzy zwierzchniej do

narodu, np. manifest Rządu Narodowego w Powstaniu Krakowskim z 22

lutego 1846 r., czy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22

lipca 1944 r., wyjaśniający w zwięzły sposób zasady

funkcjonowania państwa w przyszłości. Także odezwa organizacji

społecznych, partii politycznych lub grup literackich do

społeczeństwa zawierająca ich program, np. manifest komunistyczny

(1848).

MANIFESTACJA - publiczne, masowe wystąpienie (np. pochód,

zgromadzenie) dla wyrażenia swego stanowiska: protestu, sympatii,

solidarności, np. manifestacje patriotyczne wyrażające

niezadowolenie z politycznej sytuacji Królestwa Polskiego w

latach 1860-1862, poprzedzające Powstanie Styczniowe.

MANUFAKTURA - prototyp fabryki, wczesnokapitalistyczne

przedsiębiorstwo przemysłowe zatrudniające rzemieślników jednej

lub wielu specjalności; oparte na produkcji ręcznej z

wykorzystaniem prostych narzędzi; dzięki podziałowi pracy

wytwarzano wyroby szybciej i taniej od rzemieślników pracujących

indywidualnie. Pierwsze manufaktury (włókiennicze) pojawiły się w

Europie Zachodniej w XIII-XV w. Rozkwit różnych gałęzi przemysłu

manufakturowego przypadł na XVII-XVIII w.; w Polsce ich rozwój

nastąpił w drugiej połowie XVIII w. i obejmował głównie towary

luksusowe.

MARCHIA - we wczesnym średniowieczu, w państwie karolińskim,

później w cesarstwie niemieckim (w X-XII w.) okręg pograniczny,

zorganizowany wojskowo i administracyjnie, poddany władzy

margrabiego. Marchia była tworzona dla obrony ziem pogranicza,

np. Marchia Wschodnia granicząca z ziemiami piastowskimi.

MARGRABIA - namiestnik królewski lub cesarski zarządzający

marchią, posiadajacy duże uprawnienia wojskowe, administracyjne i

sądowe. Także tytuł arystokratyczny.

MARKSIZM - system poglądów filozoficznych, politycznych i

ekonomicznych oparty na teorii socjalizmu naukowego, walki

proletariatu i materializmie dialektycznym i historycznym,

opracowany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w II połowie

XIX w., nazwany tak od nazwiska pierwszego z twórców. Por.

Socjalizm; Materializm dialektyczny.

MARSZAŁEK - w dawnej Polsce od końca XIII w. urzędnik

zarządzający dworem panującego (króla lub księcia), pilnujący

porządku i ceremoniału dworskiego; z czasem wysoki dostojnik

państwowy o dużych uprawnieniach, do którego należało zarządzanie

dworem, sprawowanie sądów w miejscu pobytu króla, czuwanie nad

bezpieczeństwem monarchy. Od początków XIV w. było dwóch

marszałków (nadworny i koronny) wchodzących jako ministrowie w

skład senatu, a od Unii Lubelskiej (1569) doszli jeszcze

marszałkowie litewscy. Od końca XV w. tytuł ten nosił także

przewodniczacy izby poselskiej sejmu, konfederacji; po odzyskaniu

niepodległości od 1919 r. przewodniczący sejmu, od 1922 r.

senatu. Od 1920 r. jest to także najwyższy stopień w wojsku

polskim.

MASONERIA - zob. Wolnomularstwo.

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY - nauka o ogólnych prawach

kierujących rozwojem przyrody, społeczeństwa i sposobów myślenia,

według której czynnikami decydującymi o przebiegu i kształtowaniu

się stosunków społecznych są warunki ekonomiczne.

materializm historyczny - nauka o rozwoju społeczeństwa, w

której stosuje się założenia materializmu dialektycznego dla

przedstawienia zjawisk historycznych i opisu procesu dziejowego.

Materializm jako system poglądów filozoficznych i naukowych

powstał w II połowie XIX w., stworzony przez Karola Marksa i

Fryderyka Engelsa.

MECENAT ARTYSTYCZNY - opieka nad sztuką, literaturą;

popieranie i finasowanie działalności artystycznej oraz jej

twórców; sprawowany przez jednostkę, instytucję lub państwo.

Rozwój różnorodnych form mecenatu datuje się od starożytności, na

dużą skalę występował w czasach Odrodzenia.

METROPOLIA - najważniejszy pod względem ekonomicznym,

politycznym, kulturalnym ośrodek miejski kraju, prowincji,

dzielnicy, np. Akwizgran za czasów Karola Wielkiego;

metropolia kolonialna - państwo sprawujące władzę w stosunku

do swoich kolonii, np. Anglia w XIII i XIX w. Por. Kolonie;

metropolia kościelna - kościelna jednostka administracyjna

zarządzana przez arcybiskupa-metropolitę; w Polsce w 1000 r.

utworzono metropolię gnieźnieńską, w XV w. Iwowską.

MIESZCZAŃSTWO - ogół ludzi mieszkających w mieście. W

feudalizmie stan społeczny, którego członkowie posiadali prawa

miejskie. Dzielił się na patrycjat, plebs i pospólstwo.

Najbogatsza cześć patrycjatu z czasem dała podstawy burżuazji.

Por. Patrycjat; Plebs; Pospólstwo; Burżuazja.

MIĘDZYNARODÓWKA - międzynarodowy związek organizacji

robotniczych. I Międzynarodówka pod nazwą Międzynarodowe

Stowarzyszenie Robotników została założona przez Karola Marksa i

Fryderyka Engelsa w 1864 r., II Międzynarodówka, utworzona na

kongresie w Paryżu w 1889 r. jako organizacja partii

socjalistyczno-demokratycznych, działa do dziś pod nazwą

Międzynarodówki Socjalistycznej; III Międzynarodówka (zwana

Kominternem), utworzona w 1919 r. jako organizacja zrzeszająca

partie komunistyczne, działała do 1943 r.

MIGRACJA - wędrówka, przesiedlanie się (np. migracje ludów

azjatyckich do Europy znane jako najazdy Hunów, Awarów, Tatarów,

Mongołów czy Turków), przenoszenie się ludności głównie ze wsi do

miast, w XIX-XX w. związane z procesem urbanizacji i

uprzemysłowienia.

MILITARYZACJA - podporządkowanie gospodarki państwa celom

wojennym, zmierzające do powiększenia armii, np. militaryzacja

przemysłu w Niemczech hitlerowskich w okresie międzywojennym.

MILITARYZM - polityka zbrojeń, przygotowań do wojny,

podporządkowanie celom wojennym całego życia gospodarczego i

kulturalnego.

MINIATURA - małe, barwne obrazki malowane na pergaminie w

średniowiecznych rękopisach. Także portrety w formie medalionów,

malowane m.in. na kości słoniowej, porcelanie, charakterystyczne

w XVIII w.

MISJONARZE - duchowni prowadzący akcję misyjną. Por.

Chrystianizacja.

MISTRZ - mistrz cechowy, inaczej majster; najwyższy stopień

w hierarchii rzemieślniczej (po uczniu i czeladniku); posiadał

własny warsztat, był członkiem cechu. Mistrzem zostawało się po

wielu latach nauki (terminowania w zawodzie) i po złożeniu

egzaminu praktycznego ("majstersztyku") z danej dziedziny

rzemiosła. Por. Czeladnik.

MIT - opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach i

zdarzeniach, próbująca wyjaśnić pochodzenie świata i człowieka,

zagadkę życia i śmierci, problem dobra i zła, np. mity greckie,

sagi skandynawskie. Por. Legenda; Sagi.

MITY GRECKIE - legendy o greckich bogach i bohaterach,

opisujące ich czyny i przygody.

MNICH - inaczej zakonnik; w religiach niechrześcijańskich

członek wspólnoty religijnej, np. mnich buddyjski. Por. Zakony.

MNIEJSZOŚCI NARODOWE - grupy ludności w danym państwie

należące do innych narodowości, różniące się od większości

obywateli językiem, wyznaniem, kulturą. Np. mniejszości narodowe

w Polsce międzywojennej: żydowska, niemiecka, ukraińska,

białoruska.

MOBILIZACJA - przejście sił zbrojnych państwa ze stanu

pokojowego w stan wojenny przez powołanie rezerwistów do czynnej

służby wojskowej oraz przystosowanie gospodarki do potrzeb armii.

MOCARSTWA ROZBIOROWE - Rosja, Prusy i Austria; państwa,

które dokonały rozbiorów Polski w latach 1772-1795, zagarniając

jej terytoria i kładąc na 123 lata kres jej bytowi politycznemu

jako suwerennego państwa. Por. Rozbiory Polski.

MONARCHIA - forma rządów, w której władza spoczywa w rękach

jednostki - monarchy (króla, cesarza, sułtana). Władca panuje

dożywotnio, zwykle poprzez dziedziczenie, rzadziej z wyboru.

Często skupia w swym ręku pełnię władzy, rządząc samodzielnie,

albo dzieli się nią z innymi organami państwa, np. radą

królewską, parlamentem, przedstawicielstwem stanów:

monarchia absolutna - absolutyzm; typ monarchii, w której

całość władzy należy niepodzielnie do panującego;

charakterystyczna dla wielu państw europejskich od XVI do XIX w.;

monarchia konstytucyjna - forma rządów, w której zakres

władzy oraz sposób jej sprawowania przez króla i inne organy

państwa określa konstytucja, np. Rzeczpospolita polsko-litewska w

latach 1791-1792 na mocy ustaleń Konstytucji 3 Maja;

monarchia parlamentarna - forma rządów, w której uprawnienia

monarchy są ograniczone, a większość władzy spoczywa w rękach

parlamentu, np. Anglia od schyłku XVII w. do dnia dzisiejszego,

Rzeczpospolita szlachecka w XVI-XVIII w. Istnieje jeszcze wiele

innych odmian monarchii, np. stanowa, charakterystyczna dla

późnego średniowiecza: elekcyjna, np. państwo polsko-litewskie w

okresie wolnej elekcji, po roku 1572 r.; despotyczna, skrajna

odmiana monarchii absolutnej, np. Mezopotamia okresu Hammurabiego

(XVIII w. p.n.e.) czy państwo tureckie w okresie nowożytnym. Por.

Cesarstwo.

MONOPOL - wyłączne prawo do produkcji lub handlu w jakiejś

dziedzinie, przysługujące jednej osobie, grupie osób lub państwu;

przedsiębiorstwo posiadające takie prawo, np. Monopol Zapałczany,

Monopol Spirytusowy itp.

MOŻNOWŁADZTWO - zob. Magnateria.

MUZUŁMANIE - wyznawcy islamu. Por. Islam.

N

NACJONALIZACJA - inaczej upaństwowienie; częściowe lub

całkowite przejęcie przez państwo (za odszkodowaniem lub bez)

ziemi, prywatnych środków produkcji, instytucji usługowych (np.

banków).

NACJONALIZM - ideologia żądająca przywilejów dla własnego

narodu, z czym wiąże się dyskryminowanie innych narodów i

agresywność w stosunku do nich. Por. Szowinizm; Antysemityzm.

NACZELNIK - tytuł nadawany niektórym przywódcom powstania

narodowego, np. Tadeuszowi Kościuszce - Naczelnikowi powstania z

1794 r. lub państwa Józefowi Piłsudskiemu - Naczelnikowi Państwa

Polskiego w latach 1918-1922.

NAJAZDY BARBARZYŃCÓW - okres u schyłku starożytności (od III

w. n.e.), gdy cesarstwo rzymskie przeżywało liczne najazdy obcych

ludów, np. Hunów, zakładających na jego terytoriach swe państwa.

Najazdy te przyczyniły się do upadku cesarstwa, zniszczenia

kultury antycznej, zapoczątkowały epokę średniowiecza. Zjawisko

charakterystyczne także dla Europy okresu późniejszego (do XIII

w.), np. najazdy mongolskie (tatarskie), normańskie. Por.

Barbarzyńcy; Migracje; Wędrówki ludów.

NAMIESTNIK - wielkorządca kraju lub prowincji zastępujący

panującego władcę. Np. w Królestwie Polskim pierwszym

namiestnikiem był gen. Józef Zajączek, po nim wielki książę

Konstanty sprawujący władzę w imieniu cara. W Wielkim Księstwie

Litewskim w XIV-XV w. urzędnik zarządzający dzielnicą (Namiestnik

Wielkiego Księcia). W wojsku polskim XVII i XVIII w. oficer

zastępujący porucznika w chorągwi jazdy lub piechoty.

NARÓD - ogół mieszkańców pewnego terytorium mówiących jednym

językiem, związanych świadomością wspólnej przeszłości, tradycji

i kultury, mających poczucie wspólnoty interesów narodowych,

politycznych i gospodarczych.

NATURALIZM - kierunek w literaturze i sztuce ukształtowany w

II połowie XIX w., przedstawiający realistycznie wszystkie

zjawiska życia bez ich oceny, selekcji i interpretacji. Jedną z

charakterystycznych cech naturalizmu było odwoływanie się do

motywów nędzy, brzydoty, zła.

NAUKA - ogół uporządkowanej i należycie uzasadnionej wiedzy,

którą dzieli się na nauki: humanistyczne (filozoficzne,

polityczne, prawnicze, społeczne) oraz ścisłe (przyrodnicze i

matematyczne). Istnieje też inny podział na naukę "czystą" -

teoretyczną, służącą wyłącznie celom poznawczym i naukę

"stosowaną", znajdującą zastosowanie praktyczne.

NAUKI SPOŁECZNE - ogół nauk humanistycznych zajmujących się

społeczeństwem i procesami jego rozwoju, np. historia,

socjologia, filozofia.

NAUKI WYZWOLONE - zwane też sztukami wyzwolonymi; w

starożytności i średniowieczu przedmioty wykładane w szkołach:

gramatyka, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

NAWA - część budynku kościelnego między częścią ołtarzową a

przedsionkiem, przeznaczona dla wiernych; często podzielona na

nawę główną, nawy boczne i nawę poprzeczną. Por. Bazylika;

Prezbiterium; Kruchta.

NEOKOLONIALIZM - zjawisko utrzymywania się zależności

gospodarczej, także politycznej byłych kolonii (obecnie państw

niepodległych), od swych dawnych metropolii kolonialnych. Por.

Kolonializm.

NEP - skrót od rosyjskiej nazwy "Nowaja Ekonomiczeskaja

Politika"; system oparty na gospodarce uspołecznionej lecz

dopuszczający w ograniczonym zakresie prywatną wytwórczość

towarów konsumpcyjnych i wolny handel nimi. System ten

wprowadzono w Rosji Radzieckiej w latach 1921-1928 celem

podźwignięcia kraju po zniszczeniach wojennych. Został zniesiony

przez Józefa Stalina na rzecz centralnego zarządzania gospodarką,

co oznaczało w praktyce całkowitą likwidację prywatnej własności

środków produkcji i niepaństwowego sektora gospodarczego. Por.

Kolektywizacja.

NEUTRALNOŚĆ - prawny stan neutralności oznacza politykę

państwa nie biorącego udziału w wojnie toczącej się między innymi

państwami i utrzymującego z nimi stosunki pokojowe. W XIX w.

neutralność uzyskała Szwajcaria (1815) i Belgia (1831 ).

NIEINGERENCJA - niemieszanie się do spraw wewnętrznych

innych państw.

NIEPODLEGŁOŚĆ - niezależność państwa (narodu) od innych

państw w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych. Wiek XX

przyniósł niepodległość większości narodów świata. Por.

Niezawisłość.

NIEWOLNICTWO - w okresie starożytności zjawisko społeczne i

system funkcjonowania gospodarki, w którym podstawową siłę

roboczą stanowili ludzie pozbawieni wolności osobistej,

zatrudnieni w gospodarstwach domowych, do pracy na roli (w

latyfundiach). Niewolnikami stawali się jeńcy wojenni, dłużnicy

lub ludzie urodzeni jako niewolnicy. W czasach nowożytnych

niewolnictwo polegało na bezprawnym porywaniu lub kupowaniu

Murzynów w celu uczynienia z nich służby domowej i bezpłatnych

robotników rolnych, pracujących u swego nabywcy, który był panem

ich życia i śmierci (np. na plantacjach bawełny w Stanach

Zjednoczonych w I połowie XIX w.). W krajach Azji i Turcji

niewolnictwo obejmowało przedstawicieli różnych ras (także

Europejczyków), którzy stawali się niewolnikami w wyniku wojen.

NIEZAWISŁOŚĆ - w sensie politycznym niezależność,

samodzielność; termin "niezawisłe sądy" oznacza ich pełną

niezależność od innych organów władzy i samodzielność w wydawaniu

wyroków. Zob. Władza.

NIHIL NOVI - szerzej nihil novi sine communi consensu, czyli

nic nowego bez wspólnej zgody szlachty, ściślej obu izb sejmu.

Zasada ta ustalona na sejmie piotrkowskim (1505) stanowiła, że

król bez zgody sejmu nie może stanowić niczego, co by godziło w

prawa i interesy szlachty. Z owej zasady jednomyślności

wszystkich trzech sejmujących stanów: króla, izby poselskiej i

senatu wyłoniło się z czasem (od połowy XVII w.) liberum veto,

czyli reguła pełnej jednomyślności wszystkich uczestników obrad

sejmowych - zgoda każdego posła i senatora na podejmowane

uchwały. Por. Demokracja szlachecka; Liberum veto.

NOC PASKIEWICZOWSKA - okres represji w Królestwie Polskim po

upadku Powstania Listopadowego. Nazwa pochodzi od nazwiska

namiestnika feldmarszałka Paskiewicza (od 1831 r. księcia

Warszawy), którego rządy odznaczały się terrorem i bezwzględnym

tłumieniem wszelkiej swobody myśli.

NOWY TESTAMENT - zob. Pismo święte.

NUMERUS CLAUSUS - dopuszczanie ograniczonej liczby osób do

studiów, urzędów i miejsc pracy; forma zamierzonej dyskryminacji

wobec przedstawicieli różnych grup rasowych, narodowościowych czy

religijnych. W Polsce międzywojennej było to czołowe hasło Obozu

Narodowo-Radykalnego, żądającego ograniczenia liczby studentów

pochodzenia żydowskiego w wyższych uczelniach.

NUMIZMATYKA - nauka zajmująca się badaniem i opisem dawnych

monet i medali.

O

OBOZY KONCENTRACYJNE - miejsca uwięzienia, pracy przymusowej

i wyniszczania przeciwników ze względów politycznych rasowych lub

narodowych. Jeden z najbardziej haniebnych środków terroru wobec

ludności cywilnej w krajach okupowanych przez Niemcy hitlerowskie

i Japonię w czasie II wojny światowej. Odmianę obozów

koncentracyjnych stanowiły też łagry - obozy pracy przymusowej

istniejące w Rosji Radzieckiej od 1918 r., w których

przetrzymywano również obywateli innych państw. Por. Obozy

zagłady; łagry; Okupacja.

OBOZY ZAGŁADY - obozy koncentracyjne, w których dokonywano

masowej eksterminacji ludności krajów okupowanych, zwłaszcza

pochodzenia żydowskiego.

OBSZARNIK - właściciel dużego majątku ziemskiego. Na

ziemiach polskich obszarnicy wywodzili się przede wszystkim z

dawnej szlachty. W języku propagandy komunistycznej termin ten

oznaczał "wyzyskiwacza". Por. Ziemiaństwo.

OBYWATEL - członek społeczeństwa danego państwa mający prawa

i obowiązki zagwarantowane przede wszystkim przez konstytucję, a

także innego typu akty prawne.Termin używany w okresie Wielkiej

Rewolucji Francuskiej po zniesieniu przez "Deklarację Praw

Człowieka i Obywatela" (26 VIII 1789 r.) - symbol zmian i nowego

porządku społecznego - tytułów feudalnych. Także dawne określenie

właściciela majątku ziemskiego, ziemianina - obywatela

ziemskiego; również mieszkańca miast, któremu przysługiwały prawa

miejskie.

OBYWATELSTWO - przynależność państwowa łącząca się z

uprawnieniami i obowiązkami określonymi przez prawo.

OCZYNSZOWANIE - przechodzenie z pańszczyzny na czynsz;

stosowane w Polsce w niewielkim zakresie w II połowie XVIII w., w

schyłkowym okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Por.

Folwark; Czynsz.

ODKRYCIA GEOGRAFICZNE - proces poznawania "nowego świata";

docieranie do nie znanych Europejczykom obszarów kuli ziemskiej,

głównie półkuli zachodniej (Ameryki Północnej, Środkowej i

Południowej). Ich początki wiążą się z poszukiwaniem drogi

morskiej do Indii, wyprawami Portugalczyków z przełomu XIV i

XV w. Szczytowy okres odkryć geograficznych przypadł na schyłek

XV i I połowę XVI w. (wyprawa Kolumba i odkrycie Ameryki 1492 r.;

podróż Magellana dookoła świata 1519-1522), faktycznie jednak

proces ten trwał dłużej, np. Australię odkryto w początkach XVII

w. Odkrycia geograficzne wywarły ogromny wpływ na rozwój

gospodarczy Europy, przyczyniły się do jej podziału na dwie

strefy ("uprzemysłowioną" - zachodnią i "rolniczą" -

wschodnią), a także do powstania wielkich metropolii

kolonialnych.

ODRODZENIE - inaczej renesans, humanizm; okres w dziejach

kultury europejskiej zapoczątkowany we Włoszech u schyłku XIV w.,

trwający po XVI w. Odrodzenie charakteryzowało się przede

wszystkim nowym spojrzeniem na człowieka i jego miejsce w

świecie; kierowało uwagę ku sprawom doczesnym, przyniosło nowy

racjonalistyczny sposób myślenia, nawiązujący do tradycji antyku.

Z okresem tym wiążą się wielkie przemiany cywilizacji

europejskiej o długofalowych skutkach: nowe pojmowanie zagadnień

wiary - reformacja, intensywny proces poznawania świata - wielkie

odkrycia geograficzne, rozkwit nauk, sztuki, literatury,

techniki, przyrodoznawstwa. Na okres odrodzenia przypada "złoty

wiek" rozwoju kultury i państwowości polskiej. Por. Antyk;

Reformacja; Odkrycia geograficzne.

OFENSYWA - zorganizowany atak; zaczepne działania wojenne,

natarcie na całym froncie lub jego odcinku.

OKRES HISTORYCZNY - odcinek czasu wyodrębniony ze względu na

jakieś ważne wydarzenia historyczne, zjawiska gospodarcze i

kulturalne. Istotne mogą być tu wydarzenia krótkotrwałe, których

znaczenie rozciągnęło się w czasie (np. noc listopadowa jako

początek Powstania Listopadowego), jak też stulecia, np. "złoty

wiek" kultury polskiej (XVI w.), czy jeszcze dłuższy okres

trwania, np. epoka odrodzenia, oświecenia, romantyzmu. Por.

Epoka; Era.

OKUPACJA - zajęcie obcego terytorium przy użyciu siły i

sprawowanie na nim władzy politycznej i administracyjnej, np.

okupacja ziem polskich w czasie drugiej wojny światowej przez

Niemcy hitlerowskie.

OKUPANT - nieprzyjaciel, który zajął i obsadził wojskiem

obszar obcego państwa i sprawuje nad nim pełną władzę.

OLIGARCHIA MAGNACKA - termin używany przez niektórych

historyków dla określenia epoki w dziejach Rzeczypospolitej

szlacheckiej (od ok. połowy XVII do połowy XVIII w.), w której

władzę przejęła praktycznie w swe ręce grupa najpotężniejszych

rodów magnackich, dominując nad królem, sejmem, wszystkimi

instytucjami życia politycznego państwa oraz uzależniając od

siebie rzesze szlachty. Por. Rzeczpospolita szlachecka;

Magnateria.

ONZ - zob. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

OPACTWO - katolicki klasztor i jego dobra ziemskie pod

zarządem opata.

OPAT - przełożony klasztoru męskiego.

OPINIA PUBLICZNA - przekonania, poglądy na temat ważnych

zagadnień polityki zewnętrznej i wewnętrznej państwa,

przeważające w społeczeństwie w danym momencie historycznym.

OPOLE - na ziemiach polskich w okresie przedpaństwowym

wspólnota terytorialna obejmująca kilkanaście rodzin; w czasach

pierwszych Piastów najniższa jednostka administracyjno-podatkowa,

składajaca się z kilku wsi zamieszkałych przez chłopów i drobnych

rycerzy.

OPOZYCJA - polityczna - poglądy przeciwstawne polityce

propagowanej przez rząd, formułowane na ogół przez stronnictwa

lub partie polityczne działajace legalnie lub nielegalnie;

parlamenarna - legalna, działajaca w ramach istniejącego

systemu prawnego, np. Kaliszanie w Królestwie Polskim;

nielegalna - tajne, spiskowe działania przeciw istniejącej

władzy, np. Towarzystwo Patriotyczne w Królestwie Polskim,

najczynniejszy politycznie odłam obozu powstańczego w Powstaniu

Listopadowym.

ORĘDZIE - uroczyste oświadczenie dotyczące istotnych spraw

politycznych, społecznych lub gospodarczych, wystosowane zwykle

przez głowę państwa do narodu lub parlamentu z okazji ważnego

wydarzenia.

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH - organizacja powołana do

życia w 1945 r. na podstawie umowy zwanej Kartą Narodów

Zjednoczonych. Jej zadaniem jest utrzymanie międzynarodowego

pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwijanie i popieranie współpracy

międzynarodowej we wszystkich dziedzinach życia. Por. Liga

Narodów.

ORIENT - kraje Wschodu; tradycyjnie pojmowany obszar Azji i

części Afryki.

ORIENTACJA POLITYCZNA - polityczny punkt widzenia. Termin

"orientacje polityczne" stosowany jest dla określenia polskich

ugrupowań politycznych, które w związku z wydarzeniami

poprzedzającymi wybuch I wojny światowej przewidywały określony

bieg wydarzeń i wynikające z niego projekty działań na

przyszłość. Istniały trzy orientacje polityczne: prorosyjska -

przewidująca odrodzenie Państwa Polskiego przy pomocy Rosji

carskiej, proaustriacka - przewidująca odrodzenie Polski jako

trzeciego członu monarchii austro-węgierskiej i rewolucyjna -

wiążąca losy ziem polskich z wybuchem ogólnoświatowej rewolucji

proletariackiej.

OSADNICTWO - zasiedlanie obszarów słabo zaludnionych, np.

osadnictwo na prawie niemieckim w średniowiecznej Polsce. Także

sieć osad, zespół rozmaitych osiedli miejskich i wiejskich wraz z

zamieszkującą je ludnością. Por. Lokacje; Prawo niemieckie.

OSADY SŁUŻEBNE - w okresie wczesnopiastowskim osady położone

w pobliżu grodów, w których zamieszkiwała ludność zobowiązana do

dostarczania władcy i jego urzędnikom (panom grodowym) żywności,

wyrobów rzemieślniczych oraz wykonywania różnorodnych usług.

Nazwy tych miejscowości zachowane często do dzisiaj świadczą o

rodzaju służby, np. Szewce, Złotniki, Woźniki itp.

OSSOLINEUM - szerzej: Zakład Narodowy im. Ossolińskich;

założony w 1817 r. we Lwowie przez Maksymiliana Ossolińskiego,

który przeznaczył znaczne fundusze na utworzenie biblioteki,

powiększanie zbiorów i wydawanie polskich książek. Obecnie

Ossolineum kontynuuje tę działalność we Wrocławiu, jakkolwiek

poważna część zbiorów pozostała we Lwowie. Por. Towarzystwa.

OŚWIECENIE - okres rozwoju kultury europejskiej od końca

XVII do początków XIX w. (w Polsce od ok. 1740 r.). Oświecenie

głosiło kult rozumu, wiedzy i doświadczenia w poznawaniu świata i

praw rzadzących przyrodą, społeczeństwem, państwem. Wiedzę

uznawało za główny czynnik postępu cywilizacyjnego i moralnego,

stąd rozwój nowoczesnego szkolnictwa charakterystyczny dla tej

epoki. Oświecenie nawiązywało w swych koncepcjach do tradycji

odrodzenia i spuścizny antyku; obfitowało w wydarzenia o

olbrzymim znaczeniu dla dziejów cywilizacji; zapoczątkowało

wielkie przemiany gospodarcze (rewolucja przemysłowa), położyło

podwaliny pod współczesny nam sposób myślenia, pojmowania świata

i panującego w nim porządku. Na okres oświecenia przypada schyłek

feudalizmu. Por. Odrodzenie.

OZNAKI WŁADZY - zob. Insygnia królewskie

P

PACTA CONVENTA - czyli "układy uzgodnione"; obowiązująca w

Polsce od pierwszej wolnej elekcji (1573) umowa między szlachtą a

nowo obieranym królem. Obejmowała zobowiązania indywidualne

elekta tyczące m.in. spraw finansowych, wojskowych, zatwierdzenia

praw. Podpisanie takiej umowy ułożonej na sejmie elekcyjnym było

warunkiem objęcia tronu. Por. Elekcja.

PACYFIKACJA - tłumienie siłą buntów, rozruchów, powstań.

PACYFIZM - ruch społeczno-polityczny propagujący pokój i

potępiający wszystkie wojny bez względu na ich przyczyny.

PAKT - umowa, układ, zwłaszcza pakty międzynarodowe o

przyjaźni, wzajemnej pomocy i nieagresji.

PANCERNI - w średniowiecznej Polsce wojowie stanowiący jazdę

zbrojną, wyposażeni w hełm, tarczę i pancerz, walczący oszczepem

i mieczem. W czasach nowożytnych towarzysz pancerny był

żołnierzem jazdy.

PANOSZE - zob. Włodycy.

PAŃSTWA OSI - Niemcy, Włochy i Japonia, zawiązane w latach

1936-1937 sojuszem wojskowym i politycznym, do którego

przystąpiły w czasie II wojny światowej Węgry, Rumunia, Słowacja

i Bułgaria.

PAŃSTWO-MIASTO - w starożytnej Grecji państwa obejmujące

niewielki obszar, których punktem centralnym i najludniejszym

było miasto, np. Sparta, Ateny.

PAŃSZCZYZNA - w okresie gospodarki folwarcznej w Polsce, w

XV-XVIII w. obowiązek wykonywania przez poddanych chłopów różnego

rodzaju darmowych posług i prac na rzecz szlachcica - właściciela

ziemi. Pańszczyzna obejmowała obowiązek do kilku dni pracy

tygodniowo i dotyczyła głównie uprawy pól folwarcznych. W zamian

chłopi mieli możność użytkowania swej ziemi i prowadzenia

gospodarstw. Zjawisko charakterystyczne także dla innych,

sąsiednich obszarów, na których przeważała gospodarka zbożowa.

Por. Folwark.

PAPIESTWO - państwo kościelne (754-1870) ze stolicą w

Rzymie, leżące w środkowych Włoszech, którego głową był papież

jako świecki monarcha. Obecnie funkcje państwa kościelnego pełni

Watykan. Termin oznacza także władzę i urząd papieża.

PAPIEŻ - biskup Rzymu, następca św. Piotra na Stolicy

Apostolskiej; najwyższy dostojnik Kościoła rzymskokatolickiego

wybierany przez kardynałów. Posiada głos decydujący w sprawach

organizacji Kościoła i rozstrzygający w sprawach wiary. Por.

Kardynał.

PAPIRUS - w starożytnym Egipcie materiał wyrabiany z

odpowiednio sklejanych włókien rośliny rosnącej nad Nilem, na

którym pisano specjalnym atramentem i piórem.

PARAFIA - podstawowa jednostka administracyjna Kościoła

katolickiego, zarządzana przez proboszcza.

PARCELACJA - rozdzielenie większych posiadłości ziemskich na

mniejsze działki według określonych kryteriów prawnych. Niekiedy

podziału większego majątku na mniejsze części i ich sprzedaży

dokonywał sam właściciel.

PARTACZ - w dawnej Polsce rzemieślnik nie należący do cechu.

Por. Cech.

PARLAMENT - organ władzy ustawodawczej, powoływany obecnie

drogą wyborów przez wszystkich obywateli danego kraju

posiadających prawo wyborcze; uchwala i zmienia prawa;

kontroluje, powołuje i odwołuje rząd. W poszczególnych państwach

nosi różne nazwy: w Polsce - Sejm, w Anglii - Parlament, w USA -

Kongres, we Francji - Zgromadzenie Narodowe. Por. Sejm.

PARLAMENTARYZM - system rządów, w którym organy władzy

państwowej podporządkowane są parlamentowi.

PARTIA POLITYCZNA - organizacja społeczna dążąca do zdobycia

władzy, jednocząca swoich członków na podstawie określonego

programu politycznego (ideologii), wyrażającego interesy

określonych grup, klas czy warstw społecznych. Europejskie partie

polityczne, zanim przyjęły współczesną postać, przeszły długą

ewolucję. Geneza ich powstania związana jest z parlamentaryzmem.

Ich początkiem były kluby polityczne i frakcje parlamentarne

(Anglia XVII w. - torysi, wigowie; Francja XVIII w. - jakobini,

żyrondyści). W XIX w. ustalił się podział frakcji parlamentarnych

na lewicę, centrum i prawicę. Do lewicy zaliczano ugrupowania

żądające daleko idących reform, do centrum -

ugrupowania umiarkowane, do prawicy - ugrupowania konserwatywne.

Podział ten ma charakter względny, określa jedynie tendencje w

poglądach poszczególnych ugrupowań. Natomiast biorąc pod uwagę

cele, strukturę i funkcję współczesnych partii można wyróżnić

następujące ich typy: konserwatywne, liberalne, chrześcijańsko-

demokratyczne, socjaldemokratyczne, socjalistyczne,

komunistyczne, chłopskie, faszystowskie i nacjonalistyczne.

PARTYZANTKA - wojna podjazdowa z najeźdźcą prowadzona na

terytorium podbitego kraju przez jego ludność, np. w Polsce

działania partyzanckie w Powstaniu Styczniowym, czy podczas II

wojny światowej.

PASOWANIE - ceremonia przyjęcia do stanu rycerskiego,

polegająca na trzykrotnym uderzeniu płazem miecza w ramię oraz

wręczeniu pasa rycerskiego i ostróg. Por. Rycerstwo.

PASTORAŁ - długa laska często zakończona u góry bogato

zdobioną spiralą; oznaka władzy biskupów i opatów.

PASYWIŚCI - nazwa nadana w okresie I wojny światowej

zwolennikom kierunku politycznego skupiającego prorosyjskich

działaczy, którzy po zajęciu w 1915 r. ziem polskich przez wojska

niemieckie i austriackie, licząc na powrót władz rosyjskich byli

zwolennikami biernej postawy wobec prób wciągnięcia Polaków do

współpracy z Niemcami i Austrią.

PASYWIZM - postawa polityczna obojętna, bierna.

PASZKWIL - utwór literacki przedstawiajacy osoby lub

wydarzenia w sposób nieprawdziwy, oszczerczy.

PATRIARCHA - biskup w kościele chrześcijańskim obrządku

wschodniego, np. patriarcha Konstantynopola - głowa kościoła

bizantyńskiego.

PATRIOTYZM - miłość do ojczyzny, przywiązanie do swego

narodu.

PATRONAT - opieka; w starożytnym Rzymie wzajemny układ

oparty na zasadzie wierności między osobą sprawujacą opiekę -

"patronem" a "klientem", osobą oddającą się pod opiekę.

PATRYCJAT - w starożytnym Rzymie rody piastujące najwyższe

godności i urzędy. Od średniowiecza najzamożniejsza warstwa

mieszczan (kupcy, bankierzy) posiadajaca prawa miejskie,

skupiająca zwykle w swych rękach władzę w mieście.

PENSJE - rodzaj prywatnych szkół dla dziewcząt (od XIX w.).

PERGAMIN - materiał pisarski sporządzany ze specjalnie

wyprawionej skóry zwierzęcej (np. owczej lub cielęcej), używany

głównie w średniowieczu. Także określenie dokumentu spisanego na

nim.

PIĄTA KOLUMNA - określenie pochodzące z czasów wojny domowej

w Hiszpanii (1936-1939); podczas gdy cztery kolumny wojsk

generała Franco maszerowały w 1936 r. na Madryt, piąta kolumna

utajniona w mieście miała za zadanie zdobyć je od wewnątrz.

"Piąta kolumna" stała się odtąd synonimem agentury wroga i

dywersji.

PIECHOTA WYBRANIECKA - wojsko piesze złożone z chłopów pochodzących z dóbr królewskich, tworzone za czasów Stefana Batorego.

PIRAMIDA - grobowiec faraona w starożytnym Egipcie.

PIRAMIDA SPOŁECZNA - zob. Hierarchia społeczna.

PISMO - zespół znaków graficznych oddających dźwięki mowy

lub pojęcia, służący do utrwalenia lub zastąpienia języka

mówionego;

pismo alfabetyczne - pismo, w którym dźwiękom odpowiadają

oddzielne znaki (litery), np. alfabet łaciński;

pismo hieroglificzne - pismo obrazkowe, w którym każdy znak

wyraża osobne pojęcie; posługiwano się nim w starożytnym Egipcie;

pismo klinowe - obrazkowo-sylabiczne, stosujące znaki w

formie małych klinów wyciskanych na glinianych tabliczkach, używane w starożytnej Mezopotamii.

PISMO ŚWIĘTE - inaczej Biblia; składa się ze Starego

Testamentu (zawierającego przykazania boskie i historię narodu żydowskiego) i Nowego Testamentu (przedstawiającego życie i nauki

Chrystusa oraz jego uczniów). Pismo Święte, podstawowe źródło

wiary chrześcijańskiej, w starożytności spisane było po

hebrajsku, następnie przełożone na grecki, później na łacinę. W

okresie odrodzenia i reformacji przełożone na języki narodowe,

np. na niemiecki przez Marcina Lutra (1534), czy na polski przez

jezuitę Jakuba Wujka (1593-1599).

PLAFON - duże malowidło lub płaskorzeźba z masy gipsowej

zdobiąca centralną część sufitu; dekoracja charakterystyczna dla sztuki baroku.

PLAN - program zadań i prac z dziedziny gospodarczej,

kulturalnej i politycznej, które mają być wykonane w określonym

czasie, np. plan Marshalla (1947): amerykański plan odbudowy Europy Zachodniej po II wojnie światowej, sformułowany przez George'a C.Marshalla, sekretarza stanu w rządzie prezydenta Harry

Trumana. Wieloletnie plany gospodarcze były realizowane na wielką

skalę w państwach socjalistycznych, początkowo w Związku Radzieckim, gdzie plany pięcioletnie (pierwszy w latach 1929-1932, drugi w latach 1933-1937) kosztem wielkiej pracy, wyrzeczeń

i ofiar doprowadziły do wzrostu rozwoju przemysłowego i

zakończenia procesu kolektywizacji rolnictwa. W Polsce po II

wojnie światowej trzyletni "Plan Odbudowy Gospodarczej Polski"

(1947-1949) służył odbudowie kraju ze zniszczeń wojennych;

kolejny - "sześcioletni" (1950-1955) miał za zadanie uprzemysłowienie gospodarki.

PLANTACJA - duży obszar ziemi przeznaczony pod uprawę na

wielką skalę, na ogół jednej tylko rośliny, mającej znaczenie

przemysłowo-handlowe, np. trzciny cukrowej, tytoniu, bawełny,

kawy, herbaty, kauczuku, chmielu.

PLEBAN - zob. Proboszcz.

PLEBISCYT - głosowanie powszechne mające ujawnić wolę

ludności w sprawie, będącej przedmiotem tego głosowania, np.

plebiscyt z 1920 r. o przynależności państwowej Warmii i Mazur,

przegrany przez Polskę.

PLEBS - najniższa warstwa społeczna w mieście

średniowiecznym i nowożytnym, nie posiadająca prawa miejskiego,

składająca się z najuboższych jego mieszkańców. W szerszym

znaczeniu: ludzie nie należący do stanu szlacheckiego.

PLEMIĘ - grupa rodów zamieszkujących zwarte terytorium,

związana wspólnotą pochodzenia, interesów gospodarczych,

wierzeniami, stanowiąca często związek o charakterze politycznym,

np. plemiona słowiańskie, germańskie.

PLENIPOTENT - pełnomocnik, osoba upoważniona do działania w

czyimś imieniu.

PLURALIZM - w potocznym znaczeniu: wielość poglądów.

PODDAŃSTWO - ścisła zależność osobista chłopa od pana

feudalnego (właściciela ziemi). W Polsce nasiliła się szczególnie

w okresie rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI-

XVIII w.), powodując tzw. przywiązanie chłopa do ziemi. Por.

Pańszczyzna; Folwark.

PODGRODZIE - we wczesnym średniowieczu osada położona pod

grodem, zamieszkała przez ludność trudniącą się rozmaitymi

rzemiosłami, handlem, usługami, rolnictwem, związaną z obsługą

grodu. Por. Gród; Osady służebne.

PODKANCLERZY - zob. Kanclerz.

PODSKARBI - początkowo zarządca skarbu panującego

(książęcego, królewskiego), później państwowego; od XVI w.

podskarbi wielki zarządzał skarbem publicznym (państwa), zaś

podskarbi nadworny - skarbem króla. Od Unii Lubelskiej (1569) oba

te urzędy występowały w Koronie i na Litwie. Urząd ten przetrwał

aż do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej w końcu XVIII w. Por.

Skarbnik; Skarb państwa.

PODZIEMIE POLITYCZNE - tajna, nielegalna organizacja, np.

polskie organizacje podziemne w okresie II wojny światowej. Por.

Ruch oporu.

POGANIE - wyznawcy religii niechrześcijańskiej. W dawnej

Polsce określenie oznaczajace szczególnie wyznawców islamu:

Turków, Tatarów, Arabów.

POLONIZACJA - uleganie wpływom (przejmowanie) kultury,

języka i obyczaju polskiego, np. na Litwie czy na kresach przez

wyższe warstwy społeczeństwa.

POLSKA DZIELNICOWA - Por. Rozbicie dzielnicowe; Dzielnica

senioralna.

PORADLNE - podatek na rzecz panującego, płacony z dóbr

rycerskich i kościelnych. Pobierany początkowo do XIII w. z

obszaru ziemi, którą chłop mógł uprawić samodzielnie swoim radłem

zaprzężonym w parę wołów (ok. 8,5 ha), płacony był w zbożu,

następnie w pieniądzach. W okresie późniejszym zwany łanowym,

płacony od każdego łanu ziemi chłopskiej.

POSEŁ - członek parlamentu reprezentujący interesy swych

wyborców. W Rzeczypospolitej szlacheckiej XVI-XVIII w. posłowie

wybierani byli na sejmikach ziemskich i wyposażani w instrukcje,

nakazujące im głosowanie w sejmie zgodne z wolą wyborców. Także

oficjalny wysłannik państwa lub władcy udający się z misją

dyplomatyczną. Por. Sejm; Sejmiki ziemskie.

POSPOLITE RUSZENIE - początkowo powoływanie pod broń na czas

wojny całej ludności zdolnej do służby wojskowej, z czasem

ograniczone wyłącznie do szlachty. W przedrozbiorowej Polsce

podstawowa forma sił zbrojnych. Od XV w. ze względu na niewielką

skuteczność działania zastępowana w coraz większym zakresie przez

wojska zaciężne (zawodowe). Por. Wojsko kwarciane.

POSPÓLSTWO - średnia warstwa mieszczaństwa, drobni kupcy i

rzemieślnicy, posiadający prawo miejskie, lecz na ogół nie

zasiadający we władzach miasta.

POSTĘP CYWILIZACYJNY - stopniowy rozwój, doskonalenie,

ulepszanie różnych dziedzin życia, wiedzy, gospodarki, stanu

technicznego itp.

POTOP - popularne określenie inwazji szwedzkiej na Polskę i

walk z najeźdźcą w latach 1655-1660.

POWSTANIA NARODOWE - zbrojne wystąpienia Polaków w okresie

porozbiorowym dążących do odzyskania niepodległości, np.

Insurekcja Kościuszkowska (1794), powstania: Listopadowe (1830),

Krakowskie (1846), Wielkopolskie (1848), Styczniowe (1863). Por.

Ruch narodowowyzwoleńczy.

POZYTYWIZM - prąd filozoficzny sprecyzowany przez XIX-

wiecznego filozofa francuskiego Augusta Comte'a, który głosił

możliwość całkowitego poznania świata przez opis i analizę

konkretnych faktów. Odrzucał wszelkie ogólne teorie filozoficzne

i społeczne wykraczające poza stwierdzone doświadczalnie fakty. W

polskiej myśli społeczno-politycznej pojmowany po upadku

Powstania Styczniowego jako praca organiczna.

PRACA ORGANICZNA - inaczej praca u podstaw; kierunek

działalności przedstawicieli polskiego społeczeństwa polegający

na legalnej obronie bytu narodowego przede wszystkim poprzez

rozwój gospodarczy kraju i jego kultury. Uważali oni, że tylko w

ten sposób można zwiększyć bogactwo kraju, a to pozwoli w

przyszłości na wyzwolenie ojczyzny. Prąd ten odgrywał znaczną

rolę po upadku Powstania Styczniowego. Por. Szkoła Główna.

PRACA U PODSTAW - zob. Praca organiczna.

PRASA - ogół gazet i czasopism, które zajmują się wszystkimi

problemami życia politycznego, społecznego i kulturalnego.

Wynalazek druku, rozwój techniki i regularnej komunikacji

pocztowej stworzył warunki dla funkcjonowania prasy; rozwijała

się ona od początku XVII w. Pierwsze czasopismo w Polsce ukazało

się w 1661 r. pod nazwą "Merkuriusz Polski Ordynaryjny". W XIX w.

w związku z technicznym postępem cywilizacyjnym nastąpił

gwałtowny rozwój prasy.

PRAWICA - parlamentarna - grupa posłów reprezentujących

partie konserwatywne, zajmująca zwyczajowo miejsca w prawej

części sali obrad. Por. Konserwatyzm; Partia polityczna.

polityczna - partia lub partie o programie zachowawczym

(konserwatywnym).

PRAWO - ogół przepisów regulujących stosunki między ludźmi

oraz między instytucjami życia publicznego w danym kraju. System

praw obejmujący wszystkie dziedziny aktywności ludzkiej

odzwierciedla panujący porządek społeczny; ukształtowany jest

historycznie, tzn. podlega przemianom w czasie. W toku dziejów

zmieniał się w sposób istotny pod wpływem wielkich wydarzeń, np.

rewolucji. Wśród wielu rodzajów prawa ważnych dla rozwoju

społeczeństwa można wymienić na przykład:

prawo cywilne - gałąź prawa regulująca stosunki osobiste i

majątkowe ludzi;

prawo karne - przepisy zawierające zakazy, których

niespełnienie lub naruszenie zagrożone jest karą;

prawo kardynalne - gwarantujące niezmienność ustroju

Rzeczypospolitej szlacheckiej, potwierdzane wielokrotnie w XVII i

XVIII w.;

prawo miejskie - Por. Prawo niemieckie;

prawo międzynarodowe - ogół norm określających stosunki

między państwami;

prawo niemieckie - zwane też magdeburskim, przeniesione do

Polski w XIII i XIV w. z Niemiec, głównie z Magdeburga, nadawane

nowo zakładanym lub dawnym miastom i wsiom polskim, gwarantujące

szeroki samorząd. Istniało w wielu regionalnych odmianach, np.

prawo średzkie, prawo chełmińskie;

prawa obywatelskie - wszystkie prawa gwarantujące obywatelom

legalne prowadzenie działalności politycznej (swobody polityczne,

tzn. wolność wyrażania opinii i tworzenia organizacji

politycznych), zwłaszcza udział we władzy poprzez prawo wyborcze;

prawo rzymskie - obowiązujące w starożytnym Rzymie,

skodyfikowane po raz pierwszy w V w. p.n.e., stanowiące podstawę

wszystkich późniejszych systemów prawnych w Europie;

prawo wyborcze - jest to zarówno prawo oddawania głosu

(czynne prawo wyborcze), jak i kandydowania (bierne prawo

wyborcze) oraz piastowania urzędu;

prawo weta - Por. Liberum veto; Trybun ludowy;

prawo zwyczajowe - w odróżnieniu od prawa pisanego,

niepisane normy prawne uznane za obowiązujące na danym terenie.

PRAWOSŁAWIE - jeden z głównych odłamów chrześcijaństwa, obok

katolicyzmu i protestantyzmu. Narodziło się we wczesnym

średniowieczu i odłączyło ostatecznie w 1054 r. (schizma

wschodnia) w wyniku długotrwałych sporów doktrynalnych, różnic

obrządku wschodniego i łacińskiego, a zwłaszcza walki o

zwierzchnictwo nad Kościołem chrześcijańskim między biskupami

Rzymu i patriarchami Konstantynopola. Prawosławie odrzuca prymat

papieża, dopuszcza małżeństwa niższego kleru, zachowuje komunię

wiernych pod dwiema postaciami oraz liturgię nabożeństw w

językach narodowych. Por. Chrześcijaństwo; Schizma.

PREZBITERIUM - część budynku kościelnego mieszcząca główny

ołtarz oraz ławy (stalle) dla duchowieństwa, oddzielona zwykle od

reszty wnętrza balustradą.

PREZYDENT - głowa państwa w krajach o ustroju

republikańskim.

PRĘGIERZ - słup znajdujacy się zwykle przed ratuszem

miejskim, do którego przywiązywano przestępców i wystawiano na

widok publiczny celem pohańbienia bądź dokonywania kary chłosty.

PROBOSZCZ - inaczej pleban; duchowny katolicki zarządzający

parafią i sprawujący opiekę religijną nad wiernymi.

PROCESY NORYMBERSKIE - dwanaście procesów hitlerowskich

zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym

(1947-1948), przeciwko 185 oskarżonym, z których 35 uniewinniono,

a z pozostałych 150 na karę śmierci skazano 25 osób, stracono

jedynie siedem. Por. Ustawy norymberskie.

PROCESY POLITYCZNE - procesy wytaczane przeciwnikom

politycznym (opozycji) charakterystyczne szczególnie dla Związku

Radzieckiego w okresie stalinowskim i państw socjalistycznych,

zwłaszcza w początkowym etapie kształtowania się ich ustroju,

tzw. okresie "błędów i wypaczeń". Por. Błędy i wypaczenia;

Represje.

PRODUKCJA - przemysłowa - wytwarzanie towarów w sposób

masowy przy użyciu urządzeń mechanicznych w fabrykach,

zapoczątkowana w okresie rewolucji przemysłowej;

rzemieślnicza - ręczne wytwarzanie towarów w warsztatach

rzemieślniczych. Por. Manufaktura; Cech.

PROLETARIAT - W starożytnym Rzymie najniższa warstwa

obywateli, wolna od podatku wobec braku stałych dochodów. W

społeczeństwie kapitalistycznym (od początków XX w.) robotnicy

najemni nie posiadający własnych środków produkcji.

PROPAGANDA - szerzenie poglądów i haseł, mające na celu

pozyskiwanie ludzi dla jakiejś idei czy akcji.

PROROK - przywódca religijny przeświadczony o swym

posłannictwie, powołaniu do głoszenia ludziom objawionych mu

przez Boga prawd wiary, np. prorocy biblijni, Mahomet.

PROTESTANCI - wyznawcy protestantyzmu.

PROTESTANTYZM - wspólna nazwa dla chrześcijańskich wyznań

wyrosłych w XVI w. z reformacji, pochodząca od protestu

zgłoszonego przez zwolenników nowej wiary przeciwko zagrażającym

jej uchwałom większości katolickiej, podjętym na sejmie Rzeszy

Niemieckiej w Spirze (1529). Protestantyzm sprzeciwia się m.in.

prymatowi papieża, odrzuca kult Marii i świętych, relikwie, życie

zakonne, celibat. Por. Reformacja; Luteranizm; Kalwinizm.

PROWINCJA - terytorialna jednostka podziału

administracyjnego państwa lub kościoła; także część kraju

położona daleko od stolicy. W starożytnym Rzymie obszary

imperium, które opanowano w wyniku podbojów.

PRUSY KRÓLEWSKIE - ziemie państwa krzyżackiego odzyskane

przez Polskę w 1466 r. w wyniku wojny trzynastoletniej.

PRUSY KSIĄŻĘCE - wcześniej Krzyżackie; państwo utworzone na

mocy drugiego pokoju toruńskiego (1466) z części ziem dawnego

państwa krzyżackiego. Nazwa "Prusy Książęce" przyjęła się w

związku z sekularyzacją (zeświecczeniem) państwa zakonnego w 1525

r. Por. Krzyżacy; Hołd pruski.

PRYMAS - w Kościele katolickim tytuł nadawany przez papieża

jednemu z biskupów, dający mu pierwszeństwo honorowe przed innymi

biskupami w danym kraju. W Polsce obowiązuje od 1416 r. i jest

związany z godnością arcybiskupa gnieźnieńskiego, zwierzchnika

kościoła polskiego. W okresie przedrozbiorowym prymas odgrywał

szczególną rolę w życiu politycznym państwa, pełniąc m.in.

funkcję interrexa podczas bezkrólewia.

PRZEOR - zastępca opata; w niektórych zakonach przełożony

klasztoru.

PRZEWRÓT POLITYCZNY - radykalny zwrot, gwałtowna zmiana

rządów, np. przewrót majowy w 1926 r.

PRZYWILEJE - szczególne uprawnienia nadawane przez władcę

jednostkom lub grupom społecznym, bądź uchylenie wobec nich reguł

powszechnie obowiązującego prawa;

przywileje stanowe - charakterystyczne dla okresu monarchii

stanowej, w Polsce od schyłku XIII w.; udzielane duchowieństwu,

rycerstwu i mieszczaństwu, wynikające z przynależności do

któregoś z tych stanów. Z wyjątkiem duchowieństwa, prawo do

korzystania z przyznanego przywileju wynikało z faktu urodzenia,

w myśl zasady"Szlachcicem jest ten, kto się szlachcicem urodził";

przywileje szlacheckie - akty prawne monarchy uwalniające

szlachtę od obowiązków ogólnopaństwowych (np. przywilej koszycki

z 1374 r. zmniejszający m.in wysokość podatków) lub nadające jej

szczególne uprawnienia polityczne (np. przywilej nieszawski z

1454 r. zapewniający, że bez zgody sejmików ziemskich nie będą

ustanawiane nowe podatki, ani zwoływane pospolite ruszenie oraz

przywilej Nihil Novi z 1505 r., w którym szlachta wymogła na

królu brak jakichkolwiek zmian w państwie bez zgody sejmu),

gospodarcze (np. przywilej piotrkowski z 1496 r. oddający

wyłączność władania ziemią szlachcie), sądowo-administracyjne

(przywilej czerwiński z 1422 r., jedlneńsko-krakowski z lat 1430-

1433 zapewniające nietykalność osobistą i majątkową). Przywileje

te udzielane od II połowy XIV do początków XVI w., w zamian za

zgodę szlachty na nowe podatki, wojny, następstwo tronu, znacznie

ograniczały zakres władzy królewskiej i musiały być respektowane

przez następców; położyły podwaliny pod rozwój demokracji

szlacheckiej. Por. Immunitet; Stan.

PUBLICYSTYKA - piśmiennictwo, którego treścią są problemy

życia politycznego, społecznego, gospodarczego, kulturalnego:

felietony, recenzje, korespondencje itp. Por. Prasa.

R

RABACJA - wystąpienia chłopów w części Galicji w 1846 r.

przeciw pańszczyźnie i zależności od dziedzica, połączone z

zabójstwami, rabunkiem i niszczeniem dworów w okolicach Tarnowa,

Jasła, Nowego Sącza i Przemyśla. Wystąpienia te zbiegły się z

wybuchem powstania narodowowyzwoleńczego w Galicji i często były

skierowane przeciw jego działaczom, dlatego przez pewien czas

cieszyły się przychylnością władz austriackich.

RABIN - biegły w prawie żydowskim, kaznodzieja, nauczyciel,

doradca religijny, zwierzchnik żydowskiej gminy wyznaniowej.

RADA - zespół ludzi powołanych w wyniku wyborów lub

mianowanych przez władze zwierzchnie jako instytucja wykonawcza,

samorząd, bądź organ doradczy;

Rada Administracyjna - centralny organ rządowy Królestwa

Polskiego. Spełniała rolę władzy wykonawczej namiestnika. W

latach 1826-1830 stała się najwyższą władzą rządową w Królestwie

Polskim. W 1841 r. przejęła funkcję Rady Stanu; zniesiona w 1887

r. w związku z likwidacją odrębności Królestwa Polskiego po

upadku Powstania Styczniowego;

Rada Bezpieczeństwa - jeden z głównych organów Organizacji

Narodów Zjednoczonych. Ma pięciu stałych członków: Chiny,

Francja, USA, Wielka Brytania, Wspólnota Niepodległych Państw

(dawny Związek Radziecki) i dziesięciu członków niestałych,

wybieranych na okres 2 lat; ponosi główną odpowiedzialność za

utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

rada królewska (książęca) - grupa najwyższych dostojników

państwowych doradzających panującemu. W Polsce, w końcu XV w.

przeobraziła się w senat i weszła w skład dwuizbowego sejmu;

rada ministrów - zob. Rząd;

rada miejska - samorządowa władza miasta, składała się z

burmistrza i rajców. Od drugiej połowy XV w. rady miejskie

zostały opanowane przez patrycjat;

Rada Nieustająca - najwyższa władza administracyjna

Rzeczypospolitej w latach 1775-1789. Składała się z króla,

osiemnastu senatorów i tyluż przedstawicieli szlachty. Dzieliła

się na pięć departamentów (m.in. wojskowy, interesów

cudzoziemskich). Ograniczała władzę króla i części magnatów,

przyczyniając się do umocnienia administracji i rozwoju

gospodarczego kraju. Był to pierwszy w historii Polski

nowocześnie pojęty organ władzy wykonawczej - rząd. Okoliczności

jej powstania po pierwszym rozbiorze z inicjatywy Rosji

spowodowały jednak, że była znienawidzona jako narzędzie wpływów

Katarzyny II. Podobne funkcje dla Straży Praw ustalała

Konstytucja 3 Maja;

Rada Państwa - kolegialny, naczelny organ władzy państwowej

w Polsce po II wojnie światowej. Rada wybierana była przez sejm i

sprawowała nadzór nad instytucjami administracji państwowej;

zniesiona w 1989 r.;

Rada Regencyjna - instytucja powołana do życia pod koniec I

wojny światowej na ziemiach polskich. Całkowicie uzależniona od

władz okupacyjnych niemieckich i austriackich, stanowiła

namiastkę najwyższej władzy; 14 XI 1918 r. przekazała swoją

władzę marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu;

Rada Stanu - centralna instytucja rządowa w Księstwie

Warszawskim i Królestwie Polskim. Utworzona na mocy Konstytucji

1807 i 1815 r. Przygotowywała projekty ustaw, kontrolowała

działalność Rady Administracyjnej, zniesiona w 1841 r. Działała

ponownie przed Powstaniem Styczniowym, zlikwidowana ostatecznie w

1867 r.;

rady delegatów robotniczych - zalążek władzy robotniczo-

chłopskiej w Polsce. Tworzyły się na ziemiach polskich już w

okresie rewolucji 1905 r. Po Rewolucji Październikowej ich liczba

w Polsce sięgała osiemdziesięciu. Rozwiązane przez władze polskie

latem 1919 r. w obawie przed rozprzestrzenianiem wpływów

bolszewizmu.

RADYKALIZM - kierunek myślenia i działania politycznego

zmierzający do zasadniczych zmian ustrojowych i wprowadzenia

reform; charakterystyczny także dla poglądów społecznych,

gospodarczych, artystycznych.

RADYKAŁ - działacz polityczny, popierający postępowe

reformy i zmiany. W XIX w. określano tak zwolenników

demokratycznych reform burżuazyjnych.

RAJCA - w dawnej Polsce członek rady miejskiej.

RASIZM - zespół poglądów społeczno-politycznych opierający

się na twierdzeniu o biologicznej i intelektualnej nierówności

ras ludzkich i odmawiający przedstawicielom innych ras prawa do

współuczestniczenia w społeczeństwie na równych zasadach.

Szerzeniu poglądów rasistowskich sprzyjają wszystkie ideologie

nacjonalistyczne. Por. Dyskryminacja; Nacjonalizm; Faszyzm.

RATYFIKACJA - zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez

naczelne organy władzy państwowej (np. przez sejm), decydujące o

nabraniu przez nią mocy prawnej.

REAKCJA - polityka mająca na celu cofnięcie lub zahamowanie

reform i praw na rzecz dawnych zasad. Por. Legalizm; Święte

Przymierze.

REFERENDUM - głosowanie w szczególnie ważnej sprawie, w

którym bierze bezpośredni udział ogół obywateli posiadających

czynne prawo wyborcze, np. referendum z 30 czerwca 1946 r.

dotyczące przyszłego ustroju Polski.

REFORMA - zmiana istniejącego stanu rzeczy; przekształcenie

jakiegoś systemu, instytucji państwowych, społecznych;

reforma rolna (agrarna) - prawa zmieniające obciążenia

chłopów, np. zamiana pańszczyzny na ustaloną roczną opłatę

(oczynszowanie) lub zmieniające prawa do własności ziemi

(parcelacja, uwłaszczenie). Odgrywała istotną rolę w dziejach

Polski, zwłaszcza w okresach powstań narodowych i w przemianach

gospodarczo-społecznych w XIX-XX w., np. reforma rolna w

dwudziestoleciu międzywojennym oraz powszechna z 6 IX 1944 r.;

reformy ustrojowe - zmierzające do istotnych przeobrażeń w

funkcjonowaniu państwa, np. reformy Czartoryskich (Familii) czy

Sejmu Czteroletniego (1788-1792), mające na celu usprawnienie

działalności sejmu przez likwidację liberum veto, wzmocnienie

władzy wykonawczej oraz naprawę wszystkich dziedzin życia

społecznego, gospodarczego, politycznego Rzeczypospolitej;

reforma walutowa - np. zmiana waluty dokonana przez rząd

Władysława Grabskiego w 1924 r. położyła kres trwającej od 1919

r. inflacji. Powstał wtedy jednolity system monetarny - złoty

polski;

reforma kościoła - zob. Reformacja; Kontrreformacja.

REFORMACJA - wielki ruch religijny w Europie XVI w.

zapoczątkowany wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 r. Reformacja

wyrosła z podłoża konfliktów społeczno-politycznych epoki, nowych

idei czasów odrodzenia, krytykowała ostro stosunki panujące w

Kościele katolickim i świeckie obyczaje duchowieństwa. Dążyła do

wprowadzenia zmian w duchu Ewangelii, powrotu do źródeł wiary i

prostoty kościoła, jako instytucji mającej służyć przede

wszystkim wiernym, a nie interesom duchowieństwa. Doprowadziła do

rozłamu katolicyzmu, powstania nowych wyznań, zwanych

protestanckimi. Por. Protestantyzm; Luteranizm; Kalwinizm.

REGION HISTORYCZNY - obszar odróżniający się od innych

szczególnymi cechami rozwoju: historycznego, gospodarczego,

politycznego czy kulturowego, np. region śląski, kraje

nadbałtyckie, ziemie pogranicza dwóch lub więcej państw itp.

REGUŁA ZAKONNA (klasztorna) - zbiór norm postępowania

ustalonych przez założyciela zakonu dla członków wspólnoty

zakonnej, zatwierdzonych przez papieża lub biskupa.

REHABILITACJA - przywrócenie do czci osoby niewinnie

skazanej, zwrot utraconych praw, oczyszczenie z niesłusznych

zarzutów, zatarcie skazania.

REKRUT - żołnierz nowo wcielony do wojska, przed złożeniem

przysięgi.

RELIGIA - doktryna określająca stosunek człowieka do Boga i

wyznaczajaca normy postępowania obowiązujące wyznawców.

RELIGIOZNAWSTWO - nauka zajmująca się badaniem religii jako

zjawiska historycznego, społecznego i psychologicznego.

RELIKWIE - szczątki ciała świętych lub przedmioty z nimi

związane, otaczane kultem religijnym.

REMILITARYZACJA - ponowne uzbrojenie państwa uprzednio

rozbrojonego.

RENESANS - zob. Odrodzenie.

REPARACJE - odszkodowania wojenne płacone przez państwo

zwyciężone państwu zwycięskiemu.

REPATRIACJA - powrót do kraju jeńców wojennych,

internowanych osób cywilnych, przesiedleńców. Po II wojnie

światowej w związku z działaniami wojennymi na wielkich obszarach

i zmianami granic miały miejsce liczne repatriacje, np. ludności

polskiej z terenów ZSRR.

REPRESJE - prześladowania, karanie, odwet; stosowane np. na

ziemiach polskich w okresie zaborów, szczególnie po nieudanych

wystąpieniach narodowowyzwoleńczych. W wyniku represji po upadku

Powstania Listopadowego nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii

Królestwa Polskiego, a po klęsce Powstania Styczniowego jej

zniesienie. Por. Autonomia.

REPOLONIZACJA - przywrócenie polskości; dotyczyło np.

wyższych uczelni w zaborze austriackim, które po 1871 r.

odzyskały polski charakter i stworzyły polskie środowisko

naukowe.

REPUBLIKA - ustrój państwowy znany już w starożytności w

Grecji i Rzymie, upowszechniający się stopniowo w Europie od

okresu nowożytnego. W republice władze zwierzchnie wybierane są

na określony czas przez obywateli w drodze wyborów, których

zasady zawarte są zwykle w konstytucji. Por. Demokracja.

REWIZJA - zmiana obowiązujących praw, ustaw, traktatów

międzynarodowych. Także prawny środek odwoławczy od orzeczeń sądu

w sprawach cywilnych i karnych.

REWIZJONIZM - w polityce zagranicznej dążenie do obalenia

istniejącego stanu rzeczy, zwłaszcza obowiązujących ustaleń, umów

międzynarodowych, rewizji traktatów pokojowych. Także kierunek

polityczny w międzynarodowym ruchu robotniczym w końcu XIX i

XX w.; głoszący postulat zmiany (rewizji) podstawowych założeń

marksizmu.

REWOLUCJA - gwałtowny przewrót w życiu społeczeństwa i

państwa, przejawiający się w obaleniu starego ustroju społecznego

i ustaleniu nowego;

rewolucja burżuazyjna - gwałtowny przewrót dokonany u

schyłku epoki feudalnej przez burżuazję; znosił przywileje,

wprowadzał równość wszystkich obywateli pod względem praw

cywilnych i karnych, a stopniowo także politycznych. Rewolucja

przyniosła prawny podział społeczeństwa na biednych i bogatych

(por. Cenzus majątkowy). Likwidowała nieograniczoną władzę

monarchy i gwarantowała władzę ustawodawczą parlamentu. Klasyczną

rewolucją burżuazyjną była Wielka Rewolucja Francuska (1789-

1799). Dziewiętnasty wiek przyniósł rewolucje burżuazyjne prawie

we wszystkich krajach europejskich;

rewolucja proletariacka - dokonana w październiku 1917 r. w

Rosji w oparciu o klasę robotniczą; likwidowała poprzedni ustrój

(formalnie kapitalistyczny, w istocie feudalny); zniosła prywatną

własność fabryk i ziemi; wprowadziła ustrój socjalistyczny,

gwarantujący w teorii prawa polityczne wszystkim dorosłym

obywatelom, co pozostawało jednak w sprzeczności z praktyką;

rewolucja przemysłowa - zwana też przewrotem przemysłowym;

wielkie przemiany techniczne, gospodarcze, organizacyjne i

społeczne związane z masowym zastosowaniem maszyn i

udoskonaleniem narzędzi pracy w podstawowych gałęziach przemysłu.

Rewolucja przemysłowa dokonała się najwcześniej w Wielkiej

Brytanii (1770 do początku lat 30 XIX w.), następnie w Stanach

Zjednoczonych Ameryki Północnej i bardziej rozwiniętych krajach

Europy zachodniej (1815-1870), a pod koniec XIX w. niemal we

wszystkich pozostałych krajach europejskich. Istotą rewolucji

przemysłowej były: powstanie przemysłu fabrycznego,

zwielokrotnienie produkcji towarowej, rozwój wielkich miast i

ośrodków przemysłowych oraz powstanie burżuazji i proletariatu.

REZYDENCJA - w przeszłości reprezentacyjna siedziba władcy,

dostojnika, ziemianina; obecnie głowy państwa; zazwyczaj pałac

wraz z ogrodem; np. Wersal, Wilanów, Belweder.

ROBOTY - przymusowe - system pracy przymusowej o charakterze

niewolniczym, zorganizowany w czasie II wojny światowej w Europie

przez III Rzeszę Niemiecką;

publiczne - przedsięwzięcia organizowane i finansowane przez

państwo w celu zatrudnienia bezrobotnych; były to w przeważającej

części roboty budowlane, np. budowa dróg, kanałów, regulacja

rzek. Rozwój robót publicznych użytecznych gospodarczo rozpoczął

się w końcu XIX i początku XX w.; rozkwit nastąpił w

dwudziestoleciu międzywojennym, w którym występowało masowe

bezrobocie. Roboty publiczne nie rozwiązały jednak tego problemu.

ROCZNIKI - krótkie zapisy ważnych wydarzeń ułożone według

kolejnych lat. Por. Kroniki; Latopisy.

ROKOSZ - zob. Konfederacja.

ROKOWANIA - prowadzenie rozmów dyplomatycznych dla

osiągnięcia porozumienia między państwami. Por. Dyplomacja.

ROMANIZACJA - przejmowanie kultury języka, obyczajów

imperium rzymskiego przez ludy pozostające w starożytności pod

jego wpływem.

ROMAŃSZCZYZNA - styl architektoniczny średniowiecza od XI do

XIII w. (poprzedzający gotyk), wyróżniający się masywnością

budowli o grubych kamiennych murach oraz oknach i drzwiach

zamkniętych u góry łukiem (np. kościół św. Andrzeja w Krakowie),

charakterystyczny zwłaszcza dla budownictwa sakralnego

(kościołów, bazylik, klasztorów).

ROZBICIE DZIELNICOWE - okres w dziejach Polski

zapoczątkowany testamentem Bolesława Krzywoustego (1138),

charakteryzujący się rozpadem spoistości państwa,

usamodzielnieniem jego części, zakończony z chwilą koronacji

Władysława Łokietka w 1320 r., władającego dwoma centralnymi

dzielnicami kraju - Małopolską i Wielkopolską. Proces dalszego

jednoczenia ziem polskich kontynuował z powodzeniem jego syn

Kazimierz Wielki.

ROZBIORY POLSKI - trzy podziały terytorium Rzeczypospolitej

dokonane w latach 1772, 1793 i 1795 przez Rosję, Prusy i Austrię

(w drugim rozbiorze nie uczestniczyła Austria). Doprowadziły one

do likwidacji państwa polskiego, które przez 123 lata

(do 1918 r.) nie istniało na mapie politycznej Europy.

RUCH EGZEKUCYJNY - program reform uzdrawiających państwo

oraz walka o ich urzeczywistnienie toczona przez szlachtę polską

(stronnictwo egzekucjonistów) w XVI w. pod hasłem "egzekucji praw

i dóbr". Dotyczyła ona przestrzegania praw i przywilejów

przyznanych szlachcie przez królów oraz odebrania możnowładcom

królewszczyzn nadanych im bez zgody sejmu. Szczyt ruchu

egzekucyjnego i jego sukcesy przypadły na lata 1562-1563, gdy

podczas obrad sejmu piotrkowskiego uchwalono m.in. by z dzierżawy

dóbr królewskich jedną czwartą (kwartę) dochodów przeznaczać na

wojsko. Por. Egzekucjoniści; Wojsko kwarciane.

RUCH LUDOWY - zorganizowana (stronnictwa, partie)

działalność środowisk wiejskich zmierzająca do realizacji celów

politycznych, zmieniających w sposób zasadniczy sytuację wsi, np.

przeprowadzanie reformy rolnej, parcelacji, itp.

RUCH NARODOWOWYZWOLEŃCZY - działania zmierzające do

wyzwolenia, oswobodzenia narodu. Nasilenie tego typu wystąpień

było charakterystyczne dla Europy w XIX w., wiązały się one

przeważnie z hasłami postępowych zmian społecznych i

politycznych, np. uwłaszczenie chłopów, dopuszczenie szerszych

warstw społeczeństwa do udziału w życiu politycznym. Por. Wiosna

Ludów.

RUCH OPORU - zorganizowana, konspiracyjna działalność

wymierzona przeciw okupantowi.

RUCH ROBOTNICZY - organizacje robotnicze (partie i związki

zawodowe), skupiające robotników; wszelka działalność zmierzająca

do organizowania środowisk robotniczych dla osiągnięcia celów

politycznych lub ekonomicznych, zgodnych z interesami klasy

robotniczej.

RUGI - chłopskie - usuwanie chłopów przez właścieli

ziemskich z gospodarstw wcielanych do obszarów folwarcznych;

stosowane w Polsce od XV w. Szczególne nasilenie rugów na

ziemiach polskich nastąpiło w XIX w., w okresie przed

uwłaszczeniem;

pruskie - brutalne usunięcie z Prus w latach 1885-1887 około

26 tysięcy Polaków przybyłych tu z zaboru rosyjskiego i

austriackiego w poszukiwaniu pracy; często mieszkających w

Prusach od wielu lat.

RUSYFIKACJA - polityka ograniczania praw do języka i kultury

różnych narodów zamieszkujących ziemie cesarstwa rosyjskiego i

wprowadzania praw, urzędów i urzędników rosyjskich oraz języka

rosyjskiego do instytucji publicznych i szkół. Szczególne

nasilenie rusyfikacji miało miejsce na ziemiach polskich po

Powstaniu Styczniowym.

RYCERSTWO - w średniowieczu, w czasach systemu lennego,

warstwa wojowników (głównie wasali) zobowiązanych z tytułu

posiadania ziemi do służby wojskowej i uczestnictwa w wyprawach

wojennych swego władcy lub seniora. Stanowiąc elitę społeczeństwa

feudalnego grupa ta wykształciła własne normy postępowania i

obyczaje - kulturę rycerską. W okresie późniejszym (monarchii

stanowej), w Polsce od przełomu XIII i XIV w., rycerstwo

przekształciło się stopniowo w odrębny stan - szlachtę, cieszący

się specjalnymi przywilejami.

RYNEK - główny plac i centrum życia miejskiego; w miastach

zakładanych na prawie niemieckim, zwykle prostokątny, obudowany

kamienicami, z ratuszem, w którym urzędowały władze miejskie, z

sukiennicami, w których handlowano, np. rynek krakowski;

rynek lokalny - obszar handlu lokalnego, wymiany towarów

między większym miastem a okolicznymi wsiami i miasteczkami,

wyznaczony np. zasięgiem oddziaływania gospodarczego miasta

portowego, stolicy, czy dużego ośrodka przemysłowego;

"wolny rynek" - pojęcie charakterystyczne dla kapitalizmu

oznacza nieograniczoną wymianę dóbr i usług oraz swobodę

działania gospodarczego, zgodnie z obowiązującymi wszystkich na

równi przepisami prawa.

RZĄD - inaczej rada ministrów; naczelny organ wykonawczy

zarządzający państwem, powołany do kierowania, koordynowania i

realizowania podstawowych funkcji państwa w ramach obowiązującego

prawa;

rząd absolutny - zob. Absolutyzm;

rząd autorytarny - system, w którym władzę w państwie

przejmuje grupa osób lub jednostka ciesząca się uznaniem znacznej

części społeczeństwa, w tym wpływowych jego grup, np. wojska.

Objęcie władzy następuje na ogół w wyniku zamachu politycznego.

Swobody demokratyczne zostają ograniczone przy zachowaniu

niektórych instytucji demokratycznych, np. systemu

wielopartyjnego. Rząd uzyskuje wiele uprawnień władzy

ustawodawczej. System takich rządów "silnej ręki" istniał w

okresie międzywojennym m.in. w Portugalii, Estonii, Litwie,

Łotwie, Austrii, Węgrzech, Rumunii i Polsce.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA - nazwa pochodząca od słowa

republika; określenie państwa polskiego i jego ustroju od II

połowy XV w. do czasów rozbiorów - okresu, w którym szlachta

pojęcie narodu i równości praw wszystkich obywateli uważała za

równoznaczne wyłącznie z interesami własnego stanu. Por.

Demokracja szlachecka: Republika.

RZESZA NIEMIECKA - skrócona nazwa państwa niemieckiego; I

Rzeszą nazywano w II połowie XIX w. dawne Cesarstwo Rzymskie

Narodu Niemieckiego (962-1806); II Rzeszą - cesarstwo niemieckie

Hohenzollernów, zjednoczone przez Prusy (1871-1918); III Rzeszą

określiły się Niemcy hitlerowskie (1933-1945).

S

SABOTAŻ - rozmyślne uchylanie się od pracy, opóźnianie jej

efektów, np. poprzez uszkadzanie lub niszczenie maszyn, wadliwe

wykonywanie poleceń; postępowanie celowe i zamaskowane

utrudniające w różny sposób realizację jakiegoś planu.

Mały sabotaż - akcja konspiracyjna w czasie okupacji

hitlerowskiej w Polsce (1940-1944), polegająca na wypisywaniu

antyniemieckich haseł na murach, ośmieszaniu zarządzeń okupanta i

dezorganizowaniu jego akcji propagandowej.

SAGI - staroskandynawskie opowieści legendarno-historyczne o

władcach, bohaterach, wydarzeniach; początkowo przekazywane

ustnie; spisywane w XII-XIII w. przeważnie przez księży, stanowią

ważne źródło historyczne. Por. Mity; Kroniki.

SAMORZĄD - organizacja terytorialna lub zawodowa wykonująca

funkcje samorządowe na rzecz ludności, grup zawodowych itp. za

pośrednictwem wybranych przez siebie władz, np. samorząd miejski,

gminny, gospodarczy, spółdzielczy.

SAMOSĄD - osądzenie i ukaranie kogoś z pominięciem

obowiązującej drogi postępowania sądowego.

SAMOSTANOWIENIE - prawo każdego narodu do utworzenia

samodzielnego państwa, swobodnego wyboru jego ustroju,

zarządzania bogactwami naturalnymi i rozwoju własnej kultury.

Prawo do samostanowienia narodu stało się postulatem politycznym

postępowych ruchów społecznych w XIX w. Między innymi postulat

ten zawierała rezolucja II Międzynarodówki z 1896 r. W Deklaracji

Praw Narodów Rosji z 15 XI 1917 r. sformułowano prawo narodów do

samostanowienia, ale już w dwa miesiące później wyjaśniono, że

wolność tych narodów polega "na ich prawie do samodzielnego

połączenia z Rosją".

SANACJA - od łacińskiego sanatio - uzdrowienie; ugrupowanie

polityczne nazwane w różnych okresach swego istnienia obozem

niepodległościowym, legionowym, belwederskim. Po objęciu przez

nie władzy w wyniku przewrotu majowego (1926), dokonanego przez

Józefa Piłsudskiego zostało nazwane Sanacją w związku z

głoszonymi hasłami uzdrowienia politycznego, gospodarczego i

moralnego kraju.

SARMACI - plemiona pastersko-koczownicze zasiedlające w

starożytności tereny nad dolną Wołgą. Przed IV w. n.e. przesunęli

się na zachód, zamieszkali m.in. nad Dunajem. W piśmiennictwie

polskim XV-XVI w. uchodzili za przodków polskiej szlachty.

SARMATYZM - styl życia, myślenia i obyczajowość szlachty

polskiej XVII-XVIII w. Przejawiał się poczuciem niczym

nieograniczonej wolności, wygórowanym wyobrażeniem o własnej

wartości, niechęcią do obcych, zewnętrznie zaś przesadną

wystawnością życia, przepychem stroju, zamiłowaniem do luksusu

nad miarę możliwości. Trafnie oddaje jego istotę przysłowie "za

króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa".

SCHIZMA - rozłam religijny; w religiach chrześcijańskich

zerwanie jedności kościelnej. Por. Prawosławie.

SEJM - najwyższy organ władzy ustawodawczej w państwie o

ustroju demokratycznym. W Polsce ukształtował się w II połowie XV

w. Zwany był sejmem walnym, składał się z dwóch izb: poselskiej,

do której wchodzili posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach

ziemskich oraz senatorskiej (senat), złożonej z biskupów,

wojewodów, kasztelanów i ministrów. Wszystkie najważniejsze

sprawy państwa były rozpatrywane przez sejm; uchwalał on ustawy,

podatki, zwoływał pospolite ruszenie, decydował o wojnie i

pokoju, kontrolował skarb państwa itp. Sejm zbierał się co dwa

lata oraz w sytuacjach nadzwyczajnych najczęściej jako: sejm

konwokacyjny - zwoływany podczas bezkrólewia w celu wyznaczenia

czasu i miejsca elekcji; sejm elekcyjny - poświęcony wyborowi

króla, z prawem udziału całej szlachty; sejm koronacyjny, podczas

którego wybrany król przysięgał na artykuły henrykowskie i pacta

conventa oraz był koronowany. Sejm Wielki, obradujący w

Warszawie w latach 1788-1792, przeprowadził ważne reformy

społeczne i polityczne ustroju Rzeczypospolitej, znosząc m.in.

liberum veto. Uchwalił Konstytucję Trzeciego Maja, drugą na

świecie ustawę zasadniczą. Po odzyskaniu niepodległości, od 1919

r. sejm jest ponownie najwyższą władzą ustawodawczą w Polsce; w

latach 1947-1989 sejm był jednoizbowy (bez senatu). Por.

Demokracja szlachecka.

SEJMIKI ZIEMSKIE - zjazdy szlachty z terenu województwa,

powiatu, ziemi, które podejmowały uchwały w sprawach lokalnych,

wypowiadały swą opinię w sprawach ogólnopaństwowych oraz

wybierały przedstawicieli miejscowej szlachty - posłów na sejm

walny. Od połowy XV w. miały decydujący wpływ na rządy w kraju,

tworząc podstawy ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce. Było

ich kilka rodzajów; do najważniejszych należały przedsejmowe,

obierające posłów oraz relacyjne, czyli sprawozdawcze po sejmie.

SENAT - w starożytnym Rzymie organ doradczy konsulów,

składający się z ludzi doświadczonych w rządzeniu, zwykle

przedstawicieli najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin. W

Rzeczypospolitej Szlacheckiej (XVI-XVIII w.) - wyższa izba

sejmowa, powstała z dawnej Rady Królewskiej, w której zasiadali

obok biskupów, pochodzący z nominacji królewskiej najwyżsi

dostojnicy i urzędnicy państwa: wojewodowie, kasztelanowie,

ministrowie. Senat wyrażał opinie o ustawach zgłaszanych przez

izbę poselską. Por. Rada Królewska; Sejm.

SENATOR - członek senatu.

SENIOR - inaczej starszy; we wczesnym średniowieczu pan

feudalny posiadający wasali. Por. Feudalizm.

SENIORAT - zasada dziedziczenia dóbr i związanych z nimi

godności przez najstarszego członka rodu; zastosowana w Polsce

przy podziale państwa pomiędzy synów Bolesława Krzywoustego w

1138 r. Na mocy jego testamentu, najstarszy książę z dynastii

piastowskiej miał obejmować dzielnicę senioralną oraz sprawować

władzę zwierzchnią nad pozostałymi dzielnicami. Por. Dzielnica

senioralna.

SKARB PAŃSTWA - instytucje zarządające finansami i majątkiem

państwa. W Polsce początkowo był równoznaczny ze skarbem

panującego. Dopiero od XVI w. zaczął się coraz wyraźniej dzielić

na skarb publiczny (państwa) i królewski. Por. Podskarbi;

Królewszczyzny; Ruch egzekucyjny.

SKARBNIK - urzędnik zarządzający skarbem panującego; od XIV

w. zarząd skarbu państwowego przejął skarbnik krakowski,

przyjmując tytuł podskarbiego koronnego. Por. Podskarbi.

SOBÓR - w Kościele katolickim zgromadzenie biskupów całego

świata pod przewodnictwem papieża, obradujące nad sprawami

najwyższej wagi: wiary, organizacji i dyscypliny kościelnej, np.

sobór trydencki z połowy XVI w. zwołany w celu odnowy Kościoła i

znalezienia sposobów przeciwdziałania postępom reformacji. Sobór

oznacza także dużą świątynię prawosławną przy siedzibie

patriarchy.

SOCJALDEMOKRACJA - kierunek polityczny w międzynarodowym

ruchu robotniczym, powstały w II połowie XIX w.; początkowo o

charakterze rewolucyjnym, po utworzeniu partii komunistycznych o

radykalnych programach działania skupia zwolenników stopniowych,

łagodniej przeprowadzanych przemian społecznych.

SOCJALIZM - ustrój państwowy i społeczny wprowadzony w Rosji

w wyniku rewolucji proletariackiej 1917 r. oparty na dyktaturze

partii komunistycznej; po II wojnie światowej narzucony państwom

Europy środkowowschodniej uzależnionym politycznie od Związku

Radzieckiego;

socjalizm naukowy - teoria stworzona przez Karola Marksa i

Fryderyka Engelsa, w myśl której zwycięstwo ustroju

komunistycznego i konieczność likwidacji własności prywatnej są

nieuchronne. Twierdzenia swoje opierali na historycznych

badaniach naukowych, stąd wziął nazwę socjalizmu naukowego;

socjalizm utopijny - koncepcja idealnego społeczeństwa

bezklasowego, które powstanie drogą ewolucji bez zmiany ustroju.

Główni twórcy - Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772-

1837) i Henri Saint-Simon (1760-1825) - proponowali zastąpienie

kapitalizmu ustrojem lepszym, gwarantującym rzeczywistą równość

wszystkich obywateli. Przewidywali, że stopniowo wszystkie

fabryki, banki, ziemia staną się wspólną własnością. Nazywano ich

socjalistami, a postulowany przez nich nowy ustrój socjalizmem

(od łacińskiego słowa societas - społeczeństwo). Przeksztatcenie

ustroju społecznego drogą pokojową było w XIX w. całkowicie

nierealne i dlatego nazywano ich socjalistami utopijnymi. Por.

Utopia; Komunizm; Kapitalizm.

SOJUSZ - zob. Przymierze.

SOLIDARYZM SPOŁECZNY - pogląd polityczny rozwijający się od

II połowy XIX w., według którego podstawową cechą społeczeństwa

jest naturalna wspólnota interesów wszystkich ludzi. Niezależnie

od różnic majątkowych i społecznych.

SOŁTYS - w średniowieczu przedstawiciel pana feudalnego (np.

księcia czy możnego) stojący na czele wsi lokowanej na prawie

niemieckim. Zbierał czynsze od chłopów, przewodniczył sądowi

wiejskiemu. Sołtysami zostawali najczęściej założyciele wsi -

zasadźcy. Obecnie sołtys jest reprezentantem wspólnych interesów

wsi wobec władz gminnych.

SPÓŁDZIELCZOŚĆ - ruch społeczno-gospodarczy powstały w

połowie XIX w. w krajach Europy Zachodniej, jako ruch samoobrony,

początkowo robotników, następnie chłopów i części

drobnomieszczaństwa przed kapitalistycznym wyzyskiem. W połowie

XX w. był jednym z najbardziej masowych ruchów społecznych na

świecie; polegał na dobrowolnym zrzeszaniu się ludzi w celu

prowadzenia działalności gospodarczej. Istnieje wiele rodzajów

zrzeszeń spółdzielczych, np: spożywczych, rolniczych,

mieszkaniowych itp.

STAN - społeczny - w państwach europejskich od XIII do XVIII

w. grupa społeczeństwa różniąca się od innych odmienną sytuacją

prawną, np. stan duchowny, rycerski (szlachecki), mieszczański,

chłopski. Z wyjątkiem duchowieństwa, o przynależności do stanu i

przysługujących mu przywilejach decydowało urodzenie; Por.

Hierarchia społeczna; Feudalizm; Przywileje.

wojenny - czasowe zawieszenie określonych praw

obywatelskich, zwiększenie uprawnień władz i zaostrzenie kar

(sądy wojenne), motywowane zagrożeniem państwa;

wyjątkowy - czasowe zawieszenie swobód obywatelskich;

wolności słowa i osobistej, nietykalności mieszkania, wolności

zrzeszania się.

STANY SEJMUJĄCE - w Rzeczypospolitej Szlacheckiej XVI-XVIII

w. król, izba poselska i senat. Por. Sejm.

STAROSTA - od przełomu XIII i XIV w. mianowany przez króla

urzędnik prowincji lub powiatu o szerokich uprawnieniach sądowych

i administracyjnych. W okresie późniejszym jego znaczenie

słabnie. W latach 1918-1950 urzędnik powiatowej administracji

państwowej.

STAROŻYTNOŚĆ - okres dziejów najstarszych cywilizacji od

około 4000 r. p.n.e. do upadku (zachodniego) cesarstwa rzymskiego

w 476 r. n.e. Por. Antyk; Starożytny wschód; Cesarstwo.

STAROŻYTNY WSCHÓD - cywilizacje i państwa stworzone w

okresie starożytności w Egipcie, Mezopotamii, Fenicji i

Palestynie.

STARY TESTAMENT zob. Pismo święte.

STATUTY - w dawnej Polsce zbiory praw lub rozporządzeń w

konkretnych sprawach, np. statut (testament) Bolesława

Krzywoustego z 1138 r. lub statuty wiślicko-piotrkowskie

Kazimierza Wielkiego (1346-1348). Por. Kodyfikacja; Seniorat;

Dzielnica senioralna.

STATYSTYKA HISTORYCZNA - nauka zajmująca się badaniem (za

pomocą danych liczbowych) zjawisk masowych w przeszłości, np.

rozwoju gospodarki, wielkości produkcji, stanu zaludnienia.

STOLNIK - w dawnej Polsce urzędnik dworski nadzorujący

kuchnię i podawanie potraw na stół panującego; od XIV w.

tytularny urząd ziemski.

STRAJK - odmowa pracy przez pracowników jednego lub wielu

przedsiębiorstw; forma walki o uzyskanie praw, realizację żądań

ekonomicznych lub politycznych;

strajk okupacyjny - po raz pierwszy na ziemiach polskich

odbył się w Warszawie w czasie rewolucji 1905 r. Robotnicy nie

opuszczali terenu fabryk, aby uniemożliwić produkcję lub

zamknięcie zakładu pracy. Ten rodzaj strajku nazywany bywa także

"strajkiem polskim";

strajk szkolny - protest uczniów i studentów zaboru

rosyjskiego przeciw rusyfikacji nauki w 1905 r. Jego wynikiem

było zdobycie prawa do nauczania w języku polskim w szkołach

prywatnych i wprowadzenie tego języka do szkół państwowych jako

obowiązkowego przedmiotu nauczania.

STRATEGIA - sposób przygotowania i prowadzenia wojny,

kampanii, a także dziedzina sztuki wojennej obejmująca te

zagadnienia.

STRAŻ PRAW - najwyższy organ władzy wykonawczej ustanowiony

na mocy Konstytucji 3 Maja 1791 r. W jej skład wchodzili: król,

prymas i pięciu ministrów. Straż Praw była zaczątkiem

nowoczesnego rządu - kolegialnie działającej rady ministrów; jej

poprzedniczką była Rada Nieustająca.

STREFA - obszar wydzielony ze względu na swoje cechy

charakterystyczne, np. strefa wojenna, czyli część terytorium, na

którym toczą się działania wojenne; strefa wpływów, np. podział

Niemiec po II wojnie światowej na cztery strefy wpływów mocarstw

zwycięskich: Anglii, Francji, USA, ZSRR.

STRONNICTWO POLITYCZNE - ugrupowanie skupiające osoby o

wspólnych poglądach społecznych, politycznych dążące do ich

urzeczywistnienia. Por. Partia polityczna.

STYL - zespół cech charakterystycznych dla sztuki danej

epoki. Por. Romańszczyzna; Gotyk; Renesans; Barok; Klasycyzm.

SUŁTAN - tytuł panujących w niektórych państwach

muzułmańskich; w Turcji do początków XX w.

SUWERENNOŚĆ - zob. Niezawisłość.

SUZEREN - najwyższy senior stojący na szczycie hierarchii

społecznej państwa feudalnego, inaczej władca. Por. Feudalizm:

Monarchia.

SWOBODY OBYWATELSKIE - wolność słowa, wyznania, zrzeszania

się, nietykalność majątkowa i osobista. W pełnym zakresie dla

ogółu obywateli charakterystyczne dopiero dla rozwiniętych

systemów demokratycznych. Por. Obywatel; Prawa obywatelskie;

Demokracja.

SYJONIZM - ruch żydowski powstały w latach 80. XIX w. mający

na celu odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie,

zamieszkiwanej w starożytności przez Żydów (Izraelitów). Nazwa

pochodzi od wzgórza Zijjon w północno-wschodniej części

Jerozolimy.

SYNOD - w Kościołach katolickim i protestanckim zjazd

duchowieństwa (np. biskupów danego kraju, prowincji).

SYSTEM LENNY - por. Feudalizm; Hierarchia społeczna; Lenno.

SYSTEM WERSALSKI - układ sił w Europie, powstały po

traktacie wersalskim z 1919 r. i trwający do 1933 r., kiedy III

Rzesza Niemiecka przystąpiła do planowego anulowania postanowień

traktatu.

SZKOŁA - Szkoła Główna - uniwersytet powstały w 1862 r. w

Warszawie; odegrała dużą rolę w wychowaniu twórców pozytywizmu

polskiego. W 1869 r., w wyniku represji po upadku Powstania

Styczniowego przekształcona w uniwersytet rosyjski; w 1915 r.

wskrzeszona jako uniwersytet warszawski;

Szkoła Rycerska - założona w 1765 r. przez króla Stanisława

Augusta Poniatowskiego; pierwszy w Polsce świecki zakład naukowy

mający kształcić światłych obywateli i oficerów; przeznaczony dla

młodzieży szlacheckiej. Por. Korpus Kadetów; Collegium Nobilium;

szkoły klasztorne - średniowieczne szkoły przeznaczone

głównie dla zakonników, niektóre przyjmowały także młodzież

świecką. Program nauczania ograniczał się do gramatyki, łaciny,

redagowania dokumentów i posługiwania się kalendarzem.

Szkolnictwo kościelne od XVI w. rozbudował zakon jezuitów,

prowadząc kolegia kształcące młodzież szlachecką. Por. Jezuici.

SZLACHTA - stan społeczny w dawnej Polsce wywodzący się ze

średniowiecznego rycerstwa. Obowiązkiem szlachcica była służba w

obronie państwa (udział w pospolitym ruszeniu). Podstawę

materialną szlachty stanowiło dziedziczne prawo własności ziemi.

Uprzywilejowana przez kolejnych monarchów przejęła ster rządów

państwem, tworząc system demokracji szlacheckiej (XV-XVIII w.) z

sejmem jako naczelnym organem władzy i ograniczonymi

uprawnieniami króla. Była liczna, stanowiąc do 1O% społeczeństwa

i pomimo formalnej równości praw bardzo rozwarstwiona wewnętrznie

na: magnaterię, szlachtę średnią, drobną, a także tzw. gołotę,

pozbawioną ziemi. Po rozbiorach w XIX w. traciła stopniowo swą

uprzywilejowaną pozycję, zamożne jej warstwy przekształciły się w

ziemiaństwo. Por. Przywileje szlacheckie; Rzeczpospolita

szlachecka; Sejm.

SZLAK BURSZTYNOWY - w starożytności droga lądowa wiodąca z

terenów cesarstwa rzymskiego przez ziemie słowiańskie nad Bałtyk,

skąd sprowadzano bursztyn.

SZOWINIZM - skrajna odmiana nacjonalizmu; oznacza

bezkrytyczny stosunek do własnego narodu, połączony z pogardą lub

nienawiścią dla innych. Nazwa pochodzi od nazwiska żołnierza,

wielbiciela Napoleona I, Nicolasa Chauvin [wym. szowę].

SZTUKA ROMAŃSKA - zob. Romańszczyzna.

ŚREDNIOWIECZE - okres w dziejach Europy od schyłku V do XV

w., czyli od kresu starożytności do odrodzenia; zapoczątkowany

upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.), zamknięty

wielkimi odkryciami geograficznymi końca XV w. Średniowiecze

obejmuje 1000 lat rozwoju cywilizacji i kultury europejskiej,

jest bardzo zróżnicowane wewnętrznie. Dzieli się ogólnie na:

wczesne (do XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i późne (do XV w.)

Charakterystyczne dla tej epoki było przede wszystkim

rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa, powstanie feudalnego

systemu społecznego oraz ukształtowanie się państw na obszarze

całego kontynentu. W dziedzinie gospodarki najistotniejszy był

dynamiczny rozwój miast i początki wymiany towarowo-pieniężnej.

Por. Feudalizm

ŚRODKI PRODUKCJI - w potocznym rozumieniu wszystko co służy

procesowi produkcji: narzędzia, maszyny, fabryki, kapitał,

ziemia itp. Por. Produkcja.

ŚWIAT ANTYCZNY - Por. Antyk.

ŚWIĘTA INKWIZYCJA - Zob. Inkwizycja.

ŚWIĘTE PRZYMIERZE - ścisłe porozumienie i współdziałanie

władców europejskich przeciwko dążeniom postępowym, rewolucyjnym

i wolnościowym; jego początkiem i podstawą polityczną było

porozumienie Rosji, Prus i Austrii, zawarte w Paryżu

26 IX 1815 r. (po ostatecznej klęsce Napoleona I). Na wniosek

Aleksandra I trzej władcy zobowiązali się czuwać nad

przestrzeganiem ustalonego porządku zarówno na arenie

międzynarodowej jak wewnątrz poszczególnych krajów i udzielać

sobie wzajemnej pomocy w jego utrzymaniu. Powoływano się na

głoszoną dawniej zasadę, że władza monarchy pochodzi od Boga, a

współdziałanie władców ma na celu wprowadzenie w życie

chrześcijańskich zasad Pisma Świętego, stąd nazwa Święte

Przymierze. Por. Reakcja

T

TAJNE NAUCZANIE - organizacje nauczycieli, którzy w

okupowanej przez Niemcy hitlerowskie Polsce, wbrew zakazom i

grożącym karom, w imię obrony wartości narodowych, języka i

kultury organizowali tajne komplety, na których młodzież

zdobywała wiedzę w zakresie szkoły średniej i wyższej.

TALMUD - całość piśmiennictwa religijnego judaizmu

obejmująca uzupełnienia i komentarze do Starego Testamentu.

TARCZOWNICY - we wczesnym średniowieczu w Polsce żołnierze

(wojowie) piesi, posługujący się w walce łukiem, włócznią,

toporem. Do ochrony ciała służyła im tarcza i skórzany kaftan.

Por. Pancerni.

TEMPLARIUSZE - największy zakon rycerski okresu wypraw

krzyżowych, powstały w XII w., głównie z rycerstwa francuskiego.

Posiadał ogromne majątki ziemskie, bogactwa i wpływy polityczne;

zlikwidowany na początku XIV w. Por. Wyprawy krzyżowe.

TERROR - stosowanie przemocy lub groźba jej użycia.

Zazwyczaj brutalne, często bezprawne postępowanie w walce z

przeciwnikiem lub opozycją, mające na celu wymuszenie wszelkimi

środkami posłuchu, złamanie oporu. Przejawami terroru są zarówno

zamachy na przedstawicieli władzy organizowane przez opozycję,

jak też brutalne traktowanie opozycji przez władzę i policję;

aresztowania, zesłania, więzienia, zabójstwa, zawieszenie

podstawowych praw i swobód obywatelskich (np. "wielki terror"

jakobiński u schyłku rewolucji francuskiej). Por. Opozycja;

Represje; Swobody obywatelskie.

TOLERANCJA RELIGIJNA - wyrozumiałość, także szacunek dla

innych wyznań; uznawanie prawa swobodnego wyboru religii.

Przestrzegana w Polsce w czasach reformacji i zagwarantowana

szlachcie postanowieniami konfederacji warszawskiej (1573 r.); z

czasem słabnie (od połowy XVII w.) pod naciskiem kontrreformacji.

Jest przeciwieństwem fanatyzmu religijnego. Por. Reformacja;

Fanatyzm religijny.

TOTALIZM - od łacińskiego totalis - całkowity. Ustrój

państwowy rozwijany we wszystkich państwach faszystowskich,

zwłaszcza w hitlerowskich Niemczech i państwach komunistycznych,

oparty o zasadę skrajnego centralizmu dażącego do: a) pełnej

kontroli nad całokształtem życia społeczeństwa, b) zniesienia

instytucji i organizacji nie podporządkowanych systemowi

totalitarnemu, c) likwidacji partii politycznych poza partią

rządzącą, d) uchylenia większości praw obywatelskich i

militaryzacji życia, e) rozbudowy aparatu przemocy (policja

polityczna, np. gestapo, NKWD) oraz stosowania terroru i

przymusu fizycznego wobec faktycznych i potencjalnych

przeciwników. Por. Faszyzm; Komunizm; Terror.

TOWARZYSTWA - instytucje powoływane przez aktywnych członków

społeczeństwa do spełnienia określonych zadań: politycznych,

gospodarczych, kulturalnych, naukowych;

towarzystwa patriotyczne - organizacje tajne, nielegalne,

zakładane do walki z zaborcą, np. Filomaci i Filareci działający

w latach 1817-1823 w Wilnie;

Towarzystwo Przyjaciół Nauk - instytucja spełniająca zadania

akademii nauk, powołana w 1800 r. w Warszawie. Skupiała uczonych

i ludzi popierających rozwój nauki poprzez liczne dary pieniężne

oraz przekazywanie cennych zbiorów naukowych i bibliotecznych.

Towarzystwo zapoczątkowało badania naukowe nad historią kraju i

językiem polskim; zebrało wiele rękopisów, zgromadziło dużą

bibliotekę. Podobne towarzystwa powstały w Krakowie, Lublinie,

Poznaniu i Toruniu. Por. Ossolineum.

TRADYCJA - zasady postępowania, obyczaje, poglądy

przechodzące z pokolenia na pokolenie i utrwalające się jako

zwyczaj, normy zachowań i sposób myślenia.

TRAKTAT - układ, umowa międzynarodowa o charakterze

politycznym, gospodarczym, handlowym, np. traktaty pokojowe

zawarte pomiędzy poszczególnymi państwami po zakończeniu I wojny

światowej, m.in. traktat z Niemcami z 28.VI.1919 r., podpisany w

Wersalu, czy inne umowy międzynarodowe zawarte w latach 1919-

1922, na mocy których ukształtował się tzw. system wersalski.

TRÓJPOLÓWKA - sposób uprawy roli stosowany m.in. w Polsce od

średniowiecza, od czasów lokacji wsi na prawie niemieckim (XIII-

XIV w.). Polegał na podziale pól uprawnych na trzy części: dwie

były obsiane zbożem jarym i ozimym, a trzecią użytkowano jako

pastwisko (ugór). System ten z niewielkimi zmianami przetrwał na

ziemiach polskich do XVIII-XIX w. Por. Prawo niemieckie.

TRYBUN LUDOWY - przywódca, obrońca ludu; w starożytnym

Rzymie, w okresie republiki, przedstawiciel plebsu, gotowy zawsze

do wysłuchania próśb, reprezentujący interesy ubogiej ludności w

senacie i zgromadzeniu ludowym. Przysługiwało mu prawo weta

(sprzeciwu) wobec projektów i uchwał tych instytucji, oraz

nietykalność osobista.

TRYBUT - danina w pieniądzu, kruszcu lub w naturze płacona

silniejszemu władcy jako wyraz zależności politycznej i

zapewnienia pokoju. Por. Haracz.

TRYBUTARIUSZ - płacący trybut.

TRYUMF - publiczna, okazała uroczystość urządzana w

starożytnym Rzymie na cześć zwycięskiego wodza i armii. Por. Łuk

tryumfalny.

"TRZECI ŚWIAT" - rozwijające się kraje Afryki, Ameryki

Łacińskiej i Azji. Termin wprowadzony przez prasę zachodnią

("pierwszy świat" - kapitalistyczny, "drugi świat" -

socjalistyczny), powszechnie przyjęty w ONZ w latach 1955-1960,

kiedy coraz więcej nowych państw w wyniku dekolonizacji stawało

się członkami ONZ.

TURNIEJ RYCERSKI - zawody rycerskie; pojedynki piesze lub

konne odbywające się na dworach królewskich (książęcych) w

Europie do XV w. Turnieje przebiegały według ściśle ustalonych

przepisów i zgodnie z przewidzianym ceremoniałem. Miały wykazać

zręczność i odwagę rycerzy. Por. Rycerstwo.

U

UGRUPOWANIE POLITYCZNE - por. Stronnictwo polityczne; Partia

polityczna.

UKAZ - nazwa rozporządzeń wydawanych w dawnej Rosji przez

cara, np. specjalny dekret z 1861 r., którym Aleksander II

likwidował w Rosji pańszczyznę i poddaństwo osobiste chłopów.

UKŁAD POLITYCZNY - umowa, porozumienie, np. układy wojskowe

NATO (inaczej Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego, którą 4 IV

1949 r. powołały do życia: USA, Francja, Wielka Brytania, Belgia,

Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Włochy i

Portugalia) czy Układ Warszawski (sojusz wojskowy z 14 V 1955 r.

do którego przystąpiły Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD,

Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR).

ULTIMATUM - w stosunkach międzynarodowych ostateczne,

terminowe żądanie spełnienia określonych warunków, skierowane

przez rząd jednego państwa do władz drugiego, zawierające groźbę

zastosowania przymusu (do wojny włącznie) w razie ich

niespełnienia.

UNIA - połączenie się, związek dwóch i więcej państw w celu

prowadzenia wspólnej polityki;

unia kościelna - połączenie kościoła katolickiego i części

prawosławnego na mocy unii w Brześciu w 1596 r.; Por. Unici;

Dyzunici.

unia personalna - związek państw, które łączy osoba władcy i

polityka zagraniczna, zachowują one natomiast pewną odrębność w

polityce wewnętrznej, np. unia z Węgrami (1370), unia w Krewie

(1385);

unia realna - trwałe połączenie dwóch państw mających

wspólnego władcę, granice, politykę zagraniczną i niektóre

instytucje państwowe np. sejm. Przykładem może być Unia Lubelska

(1569).

UNICI - inaczej grekokatolicy; wyznawcy prawosławia na

ziemiach dawnej Polski, którzy na mocy unii brzeskiej (1596)

przeszli na katolicyzm, uznali zwierzchność papieża, zachowali

prawosławny obrządek nabożeństw. Zamieszkiwali głównie

południowo-wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Mimo, że po

rozbiorach byli prześladowani przez władze carskie i zmuszani do

przyjmowania prawosławia, do dziś zachowali swój obrządek.

UNIFIKACJA - ujednolicenie, likwidacja odrębności praw i

administracji poszczególnych prowincji. Por. Administracja;

Prowincja.

UNIWERSAŁ - w dawnej Polsce list królewski ogłaszany

publicznie; od XV w. akt prawny wydawany przez króla w sprawach

wyznaniowych, gospodarczych, wojskowych; od XVI w. król zwoływał

uniwersałami szlachtę na sejmy i pospolite ruszenie;

uniwersał połaniecki - wydany 7 maja 1794 r. pod Połańcem

przez naczelnika powstania Tadeusza Kościuszkę, nadawał chłopom

m.in. wolność osobistą, zmniejszał pańszczyznę, co miało zachęcić

ich do udziału w insurekcji. Był pierwszym aktem wprowadzającym

istotne zmiany w położeniu chłopstwa w Rzeczypospolitej

Szlacheckiej. Realizowany był tylko częściowo z powodu sprzeciwu

szlachty; zniesiony przez zaborców.

UNIWERSYTET - najstarszy typ europejskiej wyższej uczelni;

uniwersytety rozwijały się od XII-XIII, najpierw głównie w

północnych Włoszech i Francji (pierwszy powstał w Bolonii w 1088

r.); w Polsce założony w 1364 r. w Krakowie przez Kazimierza

Wielkiego.

UPAŃSTWOWIENIE - zob. Nacjonalizacja.

URBANIZACJA - intensywny rozwój miast pod względem ich

liczby, wielkości powierzchni, przyrostu liczby mieszkańców, roli

społecznej i kulturalnej. Urbanizacja została zapoczątkowana w

końcu XVIII w. w przodujących gospodarczo państwach Europy

Zachodniej. W XIX w. stopniowo obejmowała inne kraje. W

architekturze oznaczała świadome planowanie poszczególnych ulic,

dzielnic, a nawet całych miast np. Paryża.

USTAWA - akt prawny wydany przez najwyższy organ władzy

państwowej, uchwalony i ogłoszony w specjalnym trybie.

USTAWY NORYMBERSKIE - rasistowskie ustawy rządu III Rzeszy

Niemieckiej, wprowadzające podział obywateli Niemiec na

Aryjczyków i nie-Aryjczyków. Stały się one międzynarodowym

symbolem rasizmu i polityki antyżydowskiej; wpłynęły na wybranie

Norymbergi jako miejsca procesu hitlerowskich zbrodniarzy

wojennych. Por. Rasizm; Procesy norymberskie.

USTRÓJ - system organizacji władzy, społeczeństwa i

gospodarki, obowiązujący w danym państwie i określony normami

prawa, zależny od epoki i przemian historycznych. Por. Okres

historyczny.

UTOPIA - projekt idealnego ustroju społecznego i

politycznego, w którym nie byłoby miejsca na żadne zło i

niesprawiedliwość społeczną, a ludzie byliby między sobą równi

także w sensie majątkowym. W języku potocznym utopią nazywamy

coś, czego nie da się zrealizować w praktyce. Por. Socjalizm

utopijny.

UWŁASZCZENIE - nadanie ziemi na własność. Nazywano tak np.

reformy przeprowadzone na ziemach polskich w latach 1811-1864,

które nadały chłopom na własność ziemię, dotychczas przez nich

użytkowaną, z równoczesnym odszkodowaniem dla dziedziców.

W

WASAL - inaczej lennik; w średniowieczu osoba oddająca się

pod opiekę seniorowi, składająca mu hołd lenny, przyrzekająca

służbę zbrojną i otrzymująca w zamian lenno - ziemię wraz z

poddanymi. Por. Lenno; Senior.

WETERAN - stary, wysłużony żołnierz, uczestnik minionych

wojen lub powstań. Por. Kombatant.

WEZYR - w państwie tureckim szef rządu sułtańskiego i

naczelny dowódca armii. Por. Sułtan.

WĘDRÓWKI LUDÓW - wielkie przemieszczenia ludności, przede

wszystkim ludów germańskich, słowiańskich i turecko-mongolskich

na przełomie starożytności i średniowiecza między IV a VII w.

Por. Najazdy barbarzyńców.

WIEC KSIĄŻĘCY - zgromadzenie możnowładców, urzędników

książęcych zwoływane przez panującego dla podjęcia istotnych

decyzji w sprawach państwowych: stanowienia nowych praw, nadań

ziemi, rozsądzenia sporów.

WIOSNA LUDÓW - największe w XIX w. wystąpienia rewolucyjne w

Europie. Objęły w latach 1848-1849 Francję, Austrię, Węgry,

państwa niemieckie i włoskie oraz znaczną część ziem polskich. Na

Węgrzech, we Włoszech i w Polsce ruchy rewolucyjne Wiosny Ludów

wiązały się ściśle z walką o zjednoczenie i niepodległość

narodową.

WITRAŻ - kompozycja przypominająca obraz, wykonana z

kawałków barwnego szkła, połączonych ramkami ołowianymi;

charakterystyczna zwłaszcza dla średniowiecza, umieszczana w

oknach kościołów gotyckich.

WŁADZA - prawo rządzenia, wydawania decyzji i kontrolowania

ich wykonywania; panowanie. Według osiemnastowiecznej teorii

Monteskiusza, uznawanej do dziś, system władz dzieli się na:

władzę ustawodawczą - określającą normy i ustawy, według

których funkcjonuje państwo,

władzę wykonawczą - realizującą wykonanie postanowień władzy

ustawodawczej,

władzę sądowniczą - niezależną od dwóch poprzednich, która

przestrzega zgodnej z prawem działalności państwa i jego

obywateli.

WŁODYCY - inaczej panosze; w średniowiecznej Polsce drobne

rycerstwo posiadające własną ziemię; zanikli w XIV-XV w.,

wchodząc częściowo w szeregi szlachty, mieszczaństwa lub

chłopstwa.

WOJEWODA - do końca XIII w. najwyższy urzędnik książęcy

(królewski), sprawujący w zastępstwie władcy dowództwo nad

wojskiem oraz sądownictwo. W okresie późniejszym, do rozbiorów

najwyższy rangą urzędnik ziemski, zasiadający w senacie,

przewodniczył sejmikom, zwoływał pospolite ruszenie, sprawował

nadzór nad miastami. Po roku 1918 (z okresowymi przerwami) organ

administracji państwowej.

WOJNA - konflikt zbrojny między państwami lub grupami

społecznymi wewnątrz państwa, podejmowany dla osiągnięcia celów

politycznych i rozstrzygnięcia sporów siłą;

wojna błyskawiczna - wojna z użyciem wszystkich sił,

zaskakująca przeciwnika i likwidująca szybko opór, np. kampanie

niemieckie w Europie w 1939 i 1940 r.;

wojna domowa - ostry konflikt zbrojny wewnątrz państwa, np.

wojna domowa w Hiszpanii w latach 1936-1938;

wojna partyzancka (podjazdowa) - działania zbrojne na tyłach

wroga mające na celu rozproszenie jego sił; np. walki w okresie

potopu szwedzkiego (1655-1660), działania partyzanckie w trakcie

powstań narodowo-wyzwoleńczych na ziemiach polskich w XIX w. czy

walka zbrojna polskiego podziemia w czasie II wojny światowej;

wojna pozycyjna - długotrwałe działania zbrojne bez

wyraźnych zmian linii frontu, np. wojna prowadzona między Francją

a Niemcami w latach 1914-1918;

wojny religijne - charakterystyczne dla okresu reformacji,

np. wojna chłopska w Niemczech w latach 1524-1525;

wojna światowa - konflikt zbrojny, angażujący większość

państw świata; pierwsza w latach 1914-1918 oraz druga 1939-1945;

"zimna wojna" - napięte stosunki między państwami lub

grupami państw połączone z wyścigiem zbrojeń, wrogą działalnością

dyplomatyczną oraz propagandą gospodarczą. Państwa socjalistyczne

były w stanie zimnej wojny z państwami kapitalistycznymi po II

wojnie światowej.

WOJSKO KWARCIANE - wojska, utrzymywane z kwarty, powołane w

Polsce w wyniku reform ruchu egzekucyjnego w XVI w. Por. Kwarta.

WOLNA ELEKCJA - por. Elekcja.

WOLNI DZIEDZICE - w średniowiecznej Polsce większość

ludności chłopskiej osiadła na własnej ziemi; od XIII w. popadła

stopniowo w zależność od panów feudalnych.

WOLNIZNA - w średniowieczu zwolnienie nowych osadników od

czynszu na okres od kilku do kilkunastu lat w celu

zagospodarowania ziemi, związane z lokacjami wsi na prawie

niemieckim. Por. Lokacja.

WOLNOMULARSTWO - inaczej masoneria; powstające w XVIII w.

tajne międzynarodowe stowarzyszenia o charakterze filozoficznym i

politycznym. Stawiały sobie za cel doskonalenie ludzi przez

rozwój ich osobowości oraz doprowadzenie do powszechnego

porozumienia, zbratania poprzez wyzwolenie z różnic religijnych i

stanowych. W pierwszej połowie XIX w., a zwłaszcza w okresie

Wiosny Ludów, wolnomularstwo włączyło się do walk narodowo-

wyzwoleńczych w całej Europie.

WOLNOŚĆ OSOBISTA - prawa polityczne przysługujące

obywatelowi. Miały one istotne znaczenie m.in. dla sytuacji

chłopów na ziemiach polskich w XIX w. Wolność osobista

gwarantowała chłopom możliwość zmiany miejsca zamieszkania i

pracy (likwidacja przypisania do ziemi), swobodę wyboru pracy,

niepodleganie władzy sądowniczej innej niż sądy państwowe.

WÓJT - organizator miasta na prawie niemieckim i jego

dziedziczny zarządca w imieniu pana feudalnego (urzędnik

księcia); przewodniczył sądowi miejskiemu. Z czasem, gdy miasta

zyskały samorząd (od XV w.) obierany przez rajców.

WYPRAWY KRZYŻOWE - inaczej krucjaty; wyprawy podejmowane w

XI-XIII w. przez rycerstwo europejskie przeciwko Turkom w celu

odzyskania i obrony Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Por. Zakony.

WYSIEDLENIA - przymusowe usuwanie ze stałej siedziby, np.

ludności z terenów objętych działaniami wojennymi lub klęskami

żywiołowymi; działalność okupanta w stosunku do podbitej ludności

cywilnej, np. przymusowe wysiedlanie ludności polskiej z terenów

włączonych do Rzeszy i Zwiţzku Radzieckiego w czasie II wojny

światowej.

WYŚCIG ZBROJEŃ - stały wzrost wydatków na zbrojenia,

powiększanie armii, podporządkowanie badań naukowych celom

wojskowym, ograniczenie wydatków pokojowych. Wyścig zbrojeń na

wielką skalę rozpoczął się przed I wojną światową. Obecnie

mocarstwa poprzez szereg umów międzynarodowych starają się proces

ten zahamować.

Z

ZABORY - okres historii Polski od 1772 do 1918 roku, kiedy

na skutek polityki sąsiadujących mocarstw - Austrii, Prus i

Rosji, Polska, pozbawiona suwerenności i państwowości, podzielona

została na trzy części (potocznie zwane zaborami), wcielone do

państw zaborców. Por. Rozbiory Polski.

ZAKONY - zgromadzenia religijne grupujące ludzi prowadzących

wspólne życie oparte na określonej regule zakonnej. Ich

członkowie (mnisi, mniszki), chcąc bez zakłóceń realizować zasady

wiary, izolowali się w tym celu od świata zewnętrznego,

zamieszkując w klasztorach. Jako pierwsi w średniowiecznej

Europie pojawili się w X-XI w. benedyktyni i cystersi, później

tzw. zakony żebracze - franciszkanie, dominikanie w XI-XII w. W

okresie wypraw krzyżowych ważną rolę pełniły zakony rycerskie:

templariusze, joannici, krzyżacy. W czasach reformacji powstał

nowy typ zakonu (jezuici) nastawiony na szeroką działalność

edukacyjną i propagandową w obronie katolicyzmu.

ZASADŹCA - organizator wsi na prawie niemieckim; na

podstawie umowy z panem feudalnym werbował osadników, zakładał

wieś i zostawał przeważnie jej sołtysem. Por. Lokacja.

ZBÓR - świątynia protestancka; określa się w ten sposób

także ogół członków protestanckiej społeczności religijnej, np.

zbór kalwiński.

ZESŁANIE - kara stosowana często przez sądy i administrację

państwową w Rosji carskiej polegająca na przymusowym

przesiedlaniu ludzi na Syberię i poddawaniu zesłańców nadzorowi

policyjnemu. Jedna z podstawowych form represji po upadku

Powstania Styczniowego. Podobną karę stosowały państwa

kolonialne, zsyłając przestępców lub przeciwników politycznych do

odległych kolonii, np. do Australii.

ZGROMADZENIE - zespół ludzi stanowiący organ władzy;

zgromadzenie ludowe - w starożytnym Rzymie, w okresie

republiki, najwyższy organ władzy państwowej wybierający

urzędników, ustalający prawa, decydujący o wojnie i pokoju;

zgromadzenie narodowe - organ ustawodawczy we Francji i

innych państwach (inaczej parlament). W Polsce międzywojennej

Zgromadzenie Narodowe było wspólnym posiedzeniem sejmu i senatu,

na którym wybierano prezydenta;

Zgromadzenie Ogólne - jeden z dwóch głównych (obok Rady

Bezpieczeństwa) organów Organizacji Narodów Zjednoczonych,

składający się ze wszystkich członków ONZ.

ZIEMIA - w czasach najdawniejszych w Polsce ziemią nazywano

część kraju zwiazaną z określonym grodem; w dobie rozbicia

dzielnicowego - poszczególne dzielnice państwa, które w okresie

późniejszym przybrały na ogół nazwę województw. Por. Wojewoda.

ZIEMIA ŚWIĘTA - Palestyna, kraina leżąca między wybrzeżem

Morza Śródziemnego a rzeką Jordan, miejsce urodzenia i życia

Chrystusa; teren wypraw krzyżowych w średniowieczu i cel

pielgrzymek chrześcijan.

ZIEMIAŃSTWO - warstwa właścicieli majątków ziemskich w XIX

w., najczęściej wywodząca się ze szlachty.

ZIMNA WOJNA - zob. Wojna.

ZŁOTA KSIĄŻECZKA - rzekoma bulla papieża Grzegorza XVI do

chłopów polskich z początku lat czterdziestych XIX w.

Rozpowszechniona w Lubelskiem i Kieleckiem, głosiła likwidację

wielkiej własności i wzywała do walki z zaborcą. Napisana

prawdopodobnie przez księdza Piotra Ściegiennego. Por. Bulla.

ZŁOTA ORDA - państwo mongolsko-tatarskie powstałe z

zachodniej części imperium Czyngis-chana w XIII w. Do największej

potęgi doszło w XIV w., w następnym wieku uległo rozpadowi na

skutek walk wewnętrznych.

ZŁOTA WOLNOŚĆ - prawa i przywileje wywalczone przez szlachtę

w dawnej Polsce, dające jej nieograniczone swobody polityczne.

Por. Demokracja szlachecka.

ZŁOTY WIEK - Por. Odrodzenie.

ŹRÓDŁO HISTORYCZNE - zachowane ślady życia i działalności

człowieka z przeszłości stanowiące podstawę do badań

historycznych; dzielą się na materialne (np.: narzędzia, ozdoby,

monety, budowle), pisane (m.in.: dokumenty, kroniki, pamiętniki)

i ikonograficzne (dzieła sztuki, obrazy, rzeźby, fotografie

itp.). Por. Archeologia; Numizmatyka; Ikonografia;

Historiografia.

ŻUPY - przedsiębiorstwa górnicze w dawnej Polsce, należące

do króla; kopalnie soli (np. w Wieliczce), srebra i ołowiu (np. w

Olkuszu); w średniowieczu jedno z najważniejszych źródeł dochodów

monarchy.

ŻOŁD - pieniądze wypłacane żołnierzowi odbywającemu

obowiązkową służbę wojskową.

ŻYWOTY ŚWIĘTYCH - por. Hagiografia.