GABRIEL GARCIA MARQUEZ

Nie ma kto pisać

do pułkownika

Pułkownik otworzył puszkę i stwierdził, że została w niej najwyżej łyżeczka kawy. Odstawił garnek z ognia, wylał połowę wody na klepisko i zaczął nad garnkiem wyskrobywać nożem dno puszki, dopóki nie odkleił resztek pyłu kawowego pomieszanych z rdzą.

Gdy z wyrazem dziecięcej ufności siedział przy glinianej kuchence, czekając aż wywar się zagotuje, doznał uczucia, jakby w jego kiszkach rosły grzyby i trujące lilie. Był październik. Taki poranek trudno przetrzymać nawet człowiekowi, który, tak jak on, przeżył już tyle podobnych poranków. Przez pięćdziesiąt sześć lat, od zakończenia ostatniej wojny domowej, jedynym zajęciem pułkownika było czekanie. Październik był jedną z tych niewielu rzeczy, które przychodziły na czas.

Jego żona podniosła moskitierę ujrzawszy go wchodzącego z kawą do sypialni. W nocy miała atak astmy i teraz była w stanie odurzenia. Usiadła jednak na łóżku, żeby wziąć filiżankę.

- A ty? - zapytała.

- Ja już wypiłem - skłamał pułkownik - była tam jeszcze cała łyżka.

W tym momencie zaczęły bić dzwony. Pułkownik całkiem zapomniał o pogrzebie. Podczas gdy jego żona piła kawę, pułkownik zdjął hamak rozwieszony w rogu pokoju i zwinął na przeciwległym krańcu, za drzwiami. Kobieta myślała o zmarłym.

- Urodził się w tysiąc dziewięćset dwudziestym drugim roku - powiedziała. - Dokładnie w miesiąc po naszym synku. Siódmego kwietnia.

Popijała kawę z trudem łapiąc powietrze między kolejnymi łykami. Była to kobieta zbudowana niemal wyłącznie z białych chrząstek, otaczających wygięty w łuk, zesztywniały kręgosłup. Trudności w oddychaniu sprawiały, że jej pytania brzmiały jak stwierdzenia. Po wypiciu kawy ciągle jeszcze myślała o zmarłym.

- To straszne być pochowanym w październiku - rzekła. Ale mąż nie zwrócił na to uwagi. Otworzył okno. Październik rozgościł się na dziedzińcu. Przyglądając się krzewom, buchającym jaskrawą zielenią, i drobnym namiotom sklepionym w błocie przez dżdżownice, pułkownik poczuł znowu nieszczęsny miesiąc w kiszkach.

- Przemokły mi kości - powiedział.

- To już zima - zauważyła kobieta. - Odkąd zaczęły się deszcze, powtarzam ci, żebyś spał w pończochach.

- Już od tygodnia w nich sypiam.

Deszcz kropił z wolna, lecz nieustannie. Pułkownik wolałby owinąć się w wełniany koc i znowu poleżeć w hamaku. Ale natarczywe bicie w spiże przypomniało mu o pogrzebie. - To październik - mruknął i wyszedł na środek pokoju. Dopiero wtedy pomyślał o kogucie, przywiązanym do nogi łóżka. Był to kogut hodowany do walki.

Odniósłszy filiżankę do kuchni, nakręcił w salonie zegar wahadłowy, wmontowany w drewnianą, rzeźbioną ramę. W przeciwieństwie do sypialni, zbyt ciasnej jak na potrzeby astmatyczki, salon był obszerny. Mieściły się w nim cztery wyplatane fotele na biegunach ustawione wokół stolika przykrytego obrusem, na którym stał gipsowy kot. Na ścianie naprzeciwko zegara wisiał obraz przedstawiający kobietę w tiulach, otoczoną amorkami, na łodzi pełnej róż.

Było dwadzieścia po siódmej, kiedy skończył nakręcać zegar. Następnie zaniósł koguta do kuchni, przywiązał go do nóżek piecyka, zmienił wodę w słoiku i nasypał obok garść kukurydzy. Gromada chłopców przelazła przez dziurę w płocie. Usadowili się wokół koguta i przyglądali mu się w milczeniu.

- Nie patrzcie już na to stworzenie - powiedział pułkownik. - Koguty psują się od patrzenia.

Chłopcy nie zareagowali. Jeden z nich zaczął wygrywać na organkach pierwsze nuty modnej piosenki. - Nie graj dzisiaj - ofuknął go pułkownik. - Ktoś umarł w miasteczku. - Chłopiec schował organki do kieszeni spodni i pułkownik poszedł do pokoju, żeby się przebrać na pogrzeb.

Z powodu ataku astmy żony białe ubranie było nie wyprasowane. Pułkownik musiał się więc zdecydować na stary garnitur z czarnego sukna, który od dnia ślubu wkładał tylko na wyjątkowe okazje. Z trudem odnalazł garnitur na dnie kufra, owinięty w gazety i zabezpieczony przed molami kulkami naftaliny. Leżąca na łóżku kobieta myślała ciągle o zmarłym.

- Teraz to już się chyba spotkał z Augustynem - powiedziała. - Żeby mu chociaż nie opowiadał o naszej sytuacji po jego śmierci.

- O tej porze pewnie rozmawiają o kogutach - odparł pułkownik.

Znalazł w kufrze olbrzymi stary parasol. Żona wygrała go na loterii, której celem było zebranie pieniędzy na partię pułkownika. Owego wieczoru oglądali przedstawienie na wolnym powietrzu; nie przerwano go mimo deszczu. Pułkownik, jego żona i syn Augustyn, który miał wówczas osiem lat, wytrwali do końca pod tym parasolem. Teraz Augustyn już nie żyje, a pokrycie z błyszczącej satyny wyżarły mole.

- Popatrz, co zostało z naszego parasola, co był dobry dla błazna w cyrku - powiedział pułkownik, używając porównania, które kiedyś wymyślił. Otworzył nad głową dziwaczny splot metalowych prętów. - Teraz nadaje się już tylko do liczenia gwiazd.

Uśmiechnął się, ale kobieta nie potrudziła się nawet, żeby spojrzeć na parasol. - Wszystko tak wygląda - mruknęła. - I my sami gnijemy za życia. Zamknęła oczy, żeby jeszcze bardziej pogrążyć się w myślach o zmarłym.

Ogoliwszy się na wyczucie, gdyż od dawna nie mieli lustra, pułkownik ubierał się w milczeniu. Spodnie, przylegające do nóg prawie tak samo jak długie kalesony, ściągnięte na kostkach tasiemkami, trzymały się w talii na dwóch paskach przewleczonych przez dwie pozłacane sprzączki, przyszyte na wysokości nerek. Nie używał pasa. Koszula barwy starej tektury, twarda jak tektura, zapinała się na miedziany guzik, który służył równocześnie do przymocowania nakładanego kołnierzyka. Ale kołnierzyk był podarty, więc pułkownik zrezygnował z krawata.

Wykonywał każdą czynność, jakby chodziło o akt doniosłej wagi. Skóra jego dłoni błyszcząca i napięta pokryta była plamami po "carate" (rodzaj grzybicy nagminnej w Ameryce Południowej. Wywołuje ona odbarwienie skóry, która pokrywa się jasnymi plamami [przyp. tłum.]), podobnie jak szyja. Zanim nałożył lakierowane, wysokie buty, zeskrobał błoto zaschnięte na szwach. Żona ujrzała go w tym momencie, ubranego jak w dniu ich ślubu. Dopiero wtedy uprzytomniła sobie, jak bardzo jej mąż się postarzał.

- Wyglądasz, jakbyś się wybierał na wielkie wydarzenie - zauważyła.

- Ten pogrzeb to wielkie wydarzenie - odpowiedział pułkownik. - To pierwszy od wielu lat, który nam umiera śmiercią naturalną.

Po dziewiątej przestało padać. Pułkownik zbierał się do wyjścia, gdy żona pociągnęła go za rękaw marynarki.

- Uczesz się - upomniała.

Rogowym grzebieniem starał się przygładzić szczecinę stalowego koloru. Był to jednak daremny wysiłek.

- Wyglądam pewnie jak papuga - powiedział.

Żona przyjrzała mu się. Pomyślała, że nie. Pułkownik nie wyglądał jak papuga. Był to mężczyzna suchy jak szczapa, o mocnych kościach, dopasowanych w stawach jak śruby w nakrętkach. Dzięki żywości spojrzenia nie sprawiał wrażenia, jakby go przechowywano w formalinie.

- Teraz dobrze się prezentujesz - uznała. Gdy mąż opuszczał pokój, dorzuciła:

- Zapytaj doktora, czy mamy mu u nas nagrzać wody. Mieszkali na skraju miasteczka, w domu pokrytym strzechą z liści palmowych; ze ścian odpadał tynk. Wilgoć utrzymywała się nadal, chociaż deszcz przestał padać. Pułkownik zszedł na plac uliczką wciśniętą pomiędzy stłoczone budynki. U wejścia na główną ulicę pułkownik doznał olśnienia. Jak okiem sięgnąć, miasteczko było usłane kwiatami. Siedzące w bramach kobiety w czerni czekały na pogrzeb.

Gdy wszedł na plac, deszcz zaczął siąpić na nowo. Właściciel salonu bilardowego spostrzegł pułkownika i od drzwi zawołał do niego wyciągając ręce:

- Niech pan poczeka, pułkowniku, pożyczę panu parasola. Pułkownik odpowiedział nie odwracając głowy:

- Dziękuję, nie ma potrzeby.

Kondukt pogrzebowy jeszcze nie wyruszył. W bramie, pod parasolami, rozmawiali mężczyźni ubrani na biało, w czarnych krawatach. Jeden z nich zobaczył pułkownika, przeskakującego przez kałuże na placu.

- Wejdźcie tutaj, kumie - zawołał.

Zrobił mu miejsce pod parasolem.

- Dziękuję - powiedział pułkownik

Nie przyjął jednak zaproszenia. Poszedł prosto do mieszkania, żeby złożyć kondolencje matce zmarłego. Owionął go najpierw zapach mnóstwa rozmaitych kwiatów. Następnie zrobiło mu się gorąco. Pułkownik usiłował utorować sobie drogę w tłumie tworzącym zator w sypialni, ale ktoś położył mu rękę na ramieniu, popchnął go w głąb pokoju - poprzez galerię skonsternowanych twarzy, aż do miejsca, gdzie znajdowały się głębokie i rozszerzone nozdrza zmarłego.

Stała tam matka, spędzająca muchy z trumny wachlarzem z liści palmowych. Inne kobiety w czarnych sukniach wpatrywały się w trupa z takim wyrazem twarzy, jakby śledziły nurt rzeki. Nagle rozległ się czyjś głos w głębi pokoju. Pułkownik odsunął na bok jakąś kobietę, podszedł do matki zmarłego i położył jej rękę na ramieniu. Zacisnął zęby.

- Moje najgłębsze współczucie - powiedział.

Nie odwróciła głowy. Otworzyła usta i zawyła. Pułkownik wzdrygnął się. Poczuł, że jakaś bezkształtna masa, wybuchająca donośnym krzykiem, niesie go w kierunku trupa. Szukał rękami oparcia, ale nie znalazł ściany.

Zamiast na nią trafił na jakieś ciała. Ktoś tuż przy jego uchu wycedził delikatnie: "Ostrożnie, pułkowniku". Odwrócił głowę i natknął się na zmarłego. Nie poznał go jednak, gdyż wydał mu się mocny i pełen energii, a przy tym tak samo zmieszany jak on sam, owinięty w białe szmaty, z kornetem w rękach. Kiedy pułkownik podniósł głowę, aby zaczerpnąć powietrza ponad krzykiem, ujrzał zamkniętą już skrzynię, staczającą się ku drzwiom po pochylni z kwiatów, które łamały się o ściany. Rozbolały go stawy. W chwilę później zdał sobie sprawę, że jest na ulicy, bo krople deszczu drażniły mu powieki. Ktoś schwycił go pod ramię i powiedział:

- Pospieszcie się, kumotrze, czekałem na was.

Był to don Sabas, ojciec chrzestny jego zmarłego syna, jedyny z przywódców partyjnych, który uniknął represji politycznych i nadal mieszkał w miasteczku. - Dzięki - odpowiedział pułkownik i szedł pod parasolem w milczeniu. Orkiestra zaintonowała marsz żałobny. Pułkownik zauważył brak jednego instrumentu i dopiero teraz nabrał pewności, że zmarły istotnie umarł.

- Biedny - szepnął.

Don Sabas odchrząknął. W lewej ręce niósł parasol, trzymając uchwyt prawie na poziomie swojej głowy, był bowiem niższy od pułkownika. Kiedy kondukt minął plac, mężczyźni zaczęli rozmawiać. Don Sabas zwrócił ku pułkownikowi zafrasowaną twarz i zapytał:

- Co porabia kogut?

- Kogut żyje sobie - odparł pułkownik

W tej samej chwili rozległ się krzyk.

- Dokąd idziecie z tym nieboszczykiem?

Pułkownik podniósł oczy. Na balkonie koszar ujrzał burmistrza w pozie mówcy. Był w kalesonach i flanelowej bluzie, miał obrzmiałe, nie ogolone policzki. Muzykanci przerwali marsz żałobny. W chwilę później pułkownik rozpoznał głos księdza Angela, który coś krzyczał do burmistrza. Poprzez szmer deszczu uderzającego o parasol rozszyfrował dialog.

- No i co? - zapytał don Sabas.

- No i nic - odpowiedział pułkownik. - Że kondukt nie może przejść przed koszarami policji.

- Zapomniałem o tym - zawołał don Sabas. - Zawsze zapominam, że mamy stan wyjątkowy.

- Ale to przecież nie żadna manifestacja - rzekł pułkownik. - To tylko umarł biedny muzykant.

Orszak zmienił kierunek. W niżej położonych dzielnicach kobiety przyglądały mu się, gryząc w milczeniu paznokcie. Później wyszły jednak na środek ulicy wykrzykując słowa pochwał, wdzięczności i pożegnania, jakby wierzyły, że nieboszczyk słyszy je w swojej trumnie. Na cmentarzu pułkownik poczuł się źle. Kiedy don Sabas pchnął go ku ścianie, żeby zrobić przejście dla mężczyzn niosących trumnę, i zwrócił ku niemu uśmiechnięte oblicze, napotkał zasępioną twarz.

- Co wam jest, kumotrze? - spytał.

Pułkownik westchnął.

- To październik, kumotrze.

Wracali tą samą ulicą. Przejaśniło się. Niebo stało się głębokie, przesycone intensywnym błękitem. "Już przestało padać" - pomyślał pułkownik i poczuł się lepiej, ale szedł dalej pogrążony w myślach. Don Sabas przerwał milczenie.

- Dajcie się zbadać lekarzowi.

- Nie jestem chory - odparł pułkownik. - Rzecz w tym, że w październiku zdaje mi się, jakby mi w kiszkach jakieś bestie grasowały.

- Aha - mruknął don Sabas. I pożegnał się z nim w bramie swego domu, nowego dwupiętrowego budynku z oknami zdobionymi kutym żelazem. Pułkownik poszedł do siebie, nie mogąc doczekać się chwili, gdy zrzuci uroczysty garnitur. Po chwili wyszedł znowu, żeby w sklepie na rogu kupić puszkę kawy i pół funta kukurydzy dla koguta.

Pułkownik zajął się kogutem, chociaż w czwartek byłby wolał zostać w hamaku. Przez kilka dni padało bez przerwy. W ciągu tygodnia flora, pleniąca się w jego trzewiach, znalazła sobie ujście. Spędził kilka bezsennych nocy, dręczony świstami, wydobywającymi się z płuc astmatyczki. Ale w piątek po południu październik zgodził się na zawieszenie broni. Towarzysze Augustyna - pracownicy zakładu krawieckiego - tak jak on i fanatyczni zwolennicy walki kogutów, skorzystali z okazji, żeby obejrzeć koguta. Był w dobrej formie.

Kiedy pułkownik został sam z żoną, powrócił do sypialni. Żona okazała zainteresowanie.

- Co mówią - powiedziała.

- Rozentuzjazmowani - poinformował pułkownik. - Wszyscy odkładają pieniądze, żeby postawić na koguta.

- Nie rozumiem, co oni widzą w takim brzydkim kogucie - oświadczyła. - Dla mnie to dziwadło: ma za małą głowę w stosunku do nóg.

- Mówią, że jest najlepszy w całym departamencie (jednostka administracyjna odpowiadająca naszemu województwu. Kolumbia podzielona jest na 17 departamentów [przyp. tłum.]) - odparł pułkownik. - Wart jest z pięćdziesiąt pesów.

Miał pewność, że jest to argument uzasadniający jego postanowienie, aby zatrzymać koguta. Była to spuścizna po synu, którego podziurawiono kulami dziewięć miesięcy temu w gallerze (budynek, w którym odbywają się walki kogutów. Walki toczą się na arenie otoczonej amfiteatralnymi trybunami [przyp. tłum.]), kiedy rozdawał tajne ulotki. - To mrzonki, które nas drogo kosztują - powiedziała. - Jak się skończy kukurydza, będziemy go żywić własną wątrobą. - Pułkownik miał czas do namysłu, kiedy szukał płóciennych spodni w szafie.

- To tylko kwestia kilku miesięcy - tłumaczył. - Już wiadomo na pewno, że w styczniu będą walki. Później będziemy mogli sprzedać go po wyższej cenie.

Spodnie były nie wyprasowane. Kobieta rozciągnęła je na kuchni, manipulując dwoma żelazkami napełnionymi żarzącym się węglem.

- Czego się tak spieszysz, żeby wyjść na ulicę - zapytała.

- Idę na pocztę.

- Zapomniałam, że dzisiaj jest piątek - przyznała wróciwszy do sypialni. Pułkownik był już ubrany, nie miał tylko spodni. Przyjrzała się jego pantoflom.

- Te pantofle dobre są na śmietnik - orzekła. - Włóż lepiej lakierki.

Pułkownik był niepocieszony.

- Wyglądają jak buty sieroty - protestował. - Za każdym razem, kiedy je wkładam, czuję się, jakbym uciekł z przytułku.

- Jesteśmy sierotami po naszym synu - powiedziała.

Dał się przekonać i tym razem. Zanim rozległ się gwizd barek, pułkownik zbliżył się do portu. Miał na sobie lakierki, białe spodnie bez paska i koszulę bez kołnierzyka, zapiętą pod szyją na miedziany guzik. Przystanął w sklepie Syryjczyka Moisesa i przyglądał się, jak barki przybijają do brzegu. Wysiadali z nich podróżni wycieńczeni ośmiogodzinnym bezruchem. Ci sami co zawsze: wędrowni handlarze i ludzie miejscowi, którzy wyjechali tydzień wcześniej i powracali do rutyny codziennego życia.

Ostatnia dobiła do brzegu barka pocztowa. Pułkownik obserwował ją z lękiem i goryczą. Na dachu dostrzegł worek z pocztą, przywiązany do rur wypuszczających parę. Piętnaście lat czekania wyostrzyło jego wrażliwość. Troska o koguta wyostrzyła jego niepokój. Kierownik poczty wszedł na barkę, odwiązał worek i zarzucił go na plecy - przez cały ten czas pułkownik nie spuszczał z niego wzroku.

Szedł za nim ulicą równoległą do portu, labiryntem sklepów i straganów z różnokolorowymi towarami. Za każdym razem, kiedy to czynił, odczuwał odmienny rodzaj niepokoju, graniczący jednak zawsze z panicznym lękiem. Na poczcie lekarz czekał na gazety.

- Żona kazała mi zapytać pana doktora, czy ma pan w domu gorącą wodę - powiedział pułkownik.

Lekarz był młody, miał kędzierzawą, błyszczącą czuprynę i uderzająco piękne zęby. Zainteresował się zdrowiem astmatyczki. Pułkownik udzielił mu wyczerpujących informacji, nie spuszczając wzroku z kierownika, który rozkładał listy do odpowiednich przegródek. Nonszalancja, z jaką to robił, wyprowadziła pułkownika z równowagi.

Lekarz odebrał korespondencję i paczkę gazet. Odłożył na bok biuletyny medyczne. Następnie przeczytał pobieżnie listy osobiste. Pułkownik przyglądał się przegródce, która przysługiwała mu według porządku alfabetycznego. List lotniczy o niebieskim obramowaniu wprawił go w stan napięcia nerwowego.

Lekarz zerwał pieczęć na paczce gazet. Zapoznał się z najważniejszymi wiadomościami, podczas gdy pułkownik, z oczyma wbitymi w swoją przegródkę, czekał, aż kierownik zatrzyma się przed nią. Ale nie zrobił tego. Lekarz przerwał lekturę gazet. Spojrzał na pułkownika. Później przeniósł wzrok na kierownika, siedzącego przed telegrafem, i znowu popatrzył na pułkownika.

- Chodźmy - powiedział.

Kierownik nie podniósł głowy.

- Nie ma nic dla pułkownika - rzekł.

Pułkownik poczuł wstyd.

- Na nic nie czekałem - skłamał. - Podniósł na lekarza zupełnie dziecinne oczy. - Nie ma kto do mnie pisać.

Wracali w milczeniu. Lekarz był pochłonięty swoimi gazetami. Pułkownik kroczył w sobie właściwy sposób, jak człowiek, który zawrócił z drogi, aby szukać zgubionej monety. Popołudnie było świetliste. Drzewa migdałowe na placu gubiły ostatnie zgniłe liście. Kiedy doszli do drzwi gabinetu lekarskiego, zapadał już zmierzch.

- Jakie są wiadomości? - zapytał pułkownik. Lekarz podał mu kilka gazet.

- Nic nie wiadomo - odparł. - Trudno coś wyczytać między wierszami, które przeszły przez cenzurę.

Pułkownik przeczytał główne tytuły. Informacje międzynarodowe.

Na górze, w czterech szpaltach, wiadomości o upaństwowieniu Kanału Sueskiego. Prawie całą pierwszą stronę wypełniały nekrologi informujące o jakimś pogrzebie.

- Nie ma nadziei na wybory - powiedział pułkownik.

- Niech pan nie będzie naiwny, pułkowniku - odparł lekarz. - Wyrośliśmy już z wieku, kiedy się czeka na Mesjasza.

Pułkownik chciał mu oddać gazety, ale lekarz zaprotestował.

- Niech je pan zabierze do domu - powiedział. - Dziś wieczorem pan je przeczyta i jutro mi je zwróci.

Tuż po siódmej z wieży rozległy się dzwony cenzury filmowej. Ksiądz Angel przekazywał w ten sposób ocenę moralną filmu, zgodnie z wykazem, jaki co miesiąc otrzymywał pocztą. Żona pułkownika naliczyła dwanaście uderzeń.

- Zły dla wszystkich - oświadczyła. - Już chyba od roku filmy są złe dla wszystkich.

Opuściła moskitierę i mruknęła: - Świat jest zepsuty. - Ale pułkownik nie wypowiedział żadnego komentarza. Zanim się położył, przywiązał koguta do nogi łóżka. Zamknął drzwi i rozpylił środek owadobójczy w sypialni. Następnie postawił lampę na podłodze, rozwiesił hamak, położył się i zabrał się do czytania gazet.

Czytał je w porządku chronologicznym, od pierwszej strony do ostatniej, nie pomijając ogłoszeń. O jedenastej trąbka oznajmiła godzinę policyjną. Pół godziny później pułkownik skończył lekturę, otworzył drzwi na dziedziniec, ku niezgłębionej nocy, i wysiusiał się na słup, oblężony przez komary. Kiedy wrócił do sypialni, jego żona jeszcze nie spała.

- Nic nie piszą o weteranach? - spytała.

- Nic - odpowiedział pułkownik. Zgasił lampę i położył się znowu

w hamaku. - Z początku przynajmniej publikowali listę nowych rencistów. Ale już chyba od pięciu lat nic nie piszą.

Po północy zaczął padać deszcz. Pułkownik zasnął, ale już po chwili obudził się, zaniepokojony stanem swoich kiszek. Zdał sobie sprawę, że gdzieś przecieka dach. Owinąwszy się aż po głowę wełnianym kocem, usiłował po ciemku odnaleźć przeciek. Po krzyżu spływała mu struga zimnego potu. Miał gorączkę. Zdawało mu się, że unoszą go jakieś koncentryczne wiry w galaretowatym stawie. Ktoś mówił. Pułkownik odpowiedział ze swojej powstańczej pryczy.

- Do kogo mówisz? - spytała kobieta.

- Do tego Anglika, co się pojawił w obozie pułkownika Aureliano Buendia przebrany za tygrysa - odparł pułkownik. Przekręcił się

w hamaku, w ukropie gorączki. - To był książę Marlborough.

Obudził się rozbity. Gdy dzwony wzywające na mszę dały się słyszeć po raz drugi, wyskoczył z hamaka, odnajdując się w mętnej rzeczywistości, rozdzieranej pianiem koguta. Jego głowa krążyła jeszcze po koncentrycznych wirach. Poczuł mdłości. Wyszedł na dziedziniec i skierował się do wygódki, mijając drobne szelesty i mroczne zapachy zimy. Wyziewy amoniaku, bijące z jamy kloacznej, rozrzedzały powietrze we wnętrzu drewnianego pomieszczenia, pokrytego dachem z blachy cynkowej. Gdy zdjął pokrywę, podniosła się chmura trójkątnych much.

Był to fałszywy alarm. Przykucnąwszy na siedzeniu z nieheblowanych desek, doznał przykrego uczucia niespełnionego pragnienia. Zamiast parcia czuł głuchy ból w przewodzie pokarmowym. - Nie ma wątpliwości - szepnął. - Zawsze mnie to spotyka w październiku. - I przyjął postawę ufnego, prostodusznego wyczekiwania, dopóki nie uspokoiły się jego wzburzone wnętrzności. Wtedy wrócił do sypialni po koguta.

- W nocy bredziłeś w gorączce - powiedziała kobieta. Zabrała się do porządkowania pokoju, odzyskawszy siły po ataku, który trwał cały tydzień. Pułkownik usiłował przywołać wspomnienie.

- To nie była gorączka - skłamał - znowu mi się śniła pajęczyna.

Kobieta była podniecona, jak zawsze po ataku. W ciągu jednego poranka przewróciła mieszkanie do góry nogami. Przesunęła wszystkie przedmioty z wyjątkiem zegara i obrazu nimfy. Była tak drobna i giętka, że zdawała się przenikać przez ściany, gdy się kręciła po pokojach w swoich aksamitnych papuciach i w czarnej sukni zapiętej pod szyję. Ale tuż przed dwunastą odzyskała ludzki kształt. Kiedy leżała w łóżku, nie zajmowała miejsca. Teraz zaś dom był zbyt ciasny; żeby pomieścić jej postać, krzątającą się wśród doniczek paproci i begonii. - Gdyby Augustynowi skończył się już rok, mogłabym śpiewać - powiedziała, mieszając w garnku pokrajane na kawałki wszelkie płody tropikalnej ziemi.

- Jeśli masz ochotę, to sobie śpiewaj - rzekł pułkownik. - To dobrze robi na żółć.

Po obiedzie przyszedł lekarz. Pułkownik i jego żona pili kawę w kuchni, gdy pchnął drzwi od ulicy i zawołał:

- Wszyscy chorzy poumierali.

Pułkownik podniósł się, żeby go powitać.

- Tak jest, doktorze - mówił idąc do salonu. - Zawsze twierdziłem, że pański zegarek jest niezawodny jak sępy.

Kobieta poszła do sypialni, żeby przygotować się do badania. Lekarz został w salonie z pułkownikiem. Mimo upału jego nieskazitelnie czyste lniane ubranie tchnęło świeżością. Kiedy kobieta oznajmiła, że jest gotowa, lekarz wręczył pułkownikowi trzy kartki w kopercie. - O tym nie pisały wczoraj gazety - powiedział wchodząc do sypialni.

Pułkownik domyślał się. Było to streszczenie ostatnich wydarzeń krajowych, odbite na powielaczu i przeznaczone do tajnego kolportażu. Rewelacyjne informacje o sytuacji zbrojnego oporu w głębi kraju. Był wstrząśnięty. Dziesięć lat czytywania tajnych biuletynów nie nauczyło go jeszcze, że żadna wiadomość nie może być bardziej zaskakująca od tej, która nadejdzie w następnym miesiącu. Skończył czytać, kiedy lekarz wrócił do salonu.

- Ta pacjentka jest zdrowsza ode mnie - oświadczył. - Gdybym ja miał taką astmę, rokowałbym sobie sto lat życia.

Pułkownik spojrzał na niego posępnie. Chciał zwrócić kopertę, ale lekarz powstrzymał go.

- Niech je pan puści w obieg - powiedział zniżonym głosem.

Pułkownik włożył kopertę do kieszeni spodni. - A ja sobie umrę pewnego pięknego dnia i jeszcze pana, doktorze, zabiorę ze sobą do piekła - mówiła kobieta wychodząc z sypialni. Lekarz odpowiedział olśniewającym uśmiechem. Przysunął fotel do stolika i wyciągnął z podręcznej walizeczki kilka słoików bezpłatnych próbek. Kobieta przeszła obok niego, zmierzając do kuchni.

- Niech pan poczeka, odgrzeję kawę.

- Nie, bardzo dziękuję - odparł lekarz. Wypisał dawki na stronie swego receptariusza. - Kategorycznie odmawiam dostarczenia pani sposobności, aby mnie otruć.

Roześmiała się w kuchni. Skończywszy zapisywanie, lekarz przeczytał głośno receptę, zdawał sobie bowiem sprawę, że nikt nie jest w stanie odcyfrować jego pisma. Pułkownik usiłował skupić uwagę. Powróciwszy

z kuchni, żona spostrzegła na jego twarzy ślady spustoszeń ostatniej nocy.

- Miał gorączkę dzisiaj nad ranem - powiedziała wskazując na męża. - Przez jakie dwie godziny wygadywał bzdury o wojnie domowej.

Pułkownik wzdrygnął się.

- To nie była gorączka - zapewniał odzyskawszy równowagę. - A zresztą, jeśli się któregoś dnia źle poczuję, sam siebie wyprawię na śmietnik.

Poszedł do pokoju po gazety.

- Dzięki za kwiat - powiedział lekarz.

Doszli razem do pałacu. Powietrze było suche. Asfalt na ulicach zaczynał mięknąć od upału. Kiedy lekarz żegnał się z nim, pułkownik zapytał cicho, przez zaciśnięte zęby:

- Ile jesteśmy panu winni, doktorze?

- Tymczasem nic - odpowiedział lekarz, klepiąc go po ramieniu. - Już ja panu wypiszę gruby rachunek, jak wygra kogut.

Pułkownik ruszył do zakładu krawieckiego, żeby zanieść tajny biuletyn kolegom Augustyna. Miał tam swoje jedyne schronienie, odkąd jego partyjni towarzysze wymarli lub zostali wygnani z miasteczka, on zaś stał się samotnym człowiekiem, zajmującym się tylko czekaniem każdego piątku na pocztę.

Żar popołudnia dodał animuszu jego żonie. Ślęczała na korytarzu wśród begonii, przy skrzyni z podartą bielizną, i raz jeszcze dokonywała odwiecznego cudu, zestawiając nową odzież dosłownie z niczego. Z pleców koszuli robiła pachy i mankiety i nakładała kwadratowe doskonałe łaty, chociażby z kawałków innego koloru. Konik polny zainstalował swój instrument na dziedzińcu. Słońce dojrzewało. Nie zobaczyła jednak odblasku jego konania na begoniach. Dopiero o zmierzchu podniosła głowę, kiedy wrócił pułkownik. Chwyciła się za szyję obiema rękami i rozluźniając stawy powiedziała. - Mózg mam sztywny jak kij.

- Zawsze taki miałaś - odparł pułkownik, ale po chwili przyjrzał się swej żonie, okrytej kolorowymi szmatami. - Wyglądasz jak dzięcioł kiedy kuje korę.

- Trzeba dobrze kuć, żeby ciebie ubrać - odpowiedziała. Rozłożyła koszulę zeszytą z płótna w trzech kolorach. Tylko kołnierzyk i mankiety były jednobarwne. - Jak przyjdzie karnawał, wystarczy, że zdejmiesz marynarkę.

Dźwięk dzwonów oznajmiających szóstą godzinę przerwał jej słowa. "Anioł Pański zwiastował Pannie Marii" - recytowała modlitwę, odnosząc bieliznę do sypialni. Pułkownik gawędził z chłopcami, którzy przyszli po szkole obejrzeć koguta. Później przypomniał sobie, że zabrakło kukurydzy na następny dzień, poszedł więc do sypialni, żeby poprosić żonę o pieniądze.

- Zdaje mi się, że zostało tylko pięćdziesiąt centów - powiedziała.

Trzymała pieniądze zasupłane w chusteczce, pod kapą pokrywającą łóżko. Była to pozostałość po maszynie do szycia Augustyna. Wydawali te pieniądze przez dziewięć miesięcy, cent po cencie, obdzielając nimi własne potrzeby i potrzeby koguta. Teraz zostały już tylko dwie monety po dwadzieścia centów i jedna dziesięciocentowa.

- Kupisz funt kukurydzy - wyliczała kobieta. - Za resztę weź kawy na jutro i dziesięć deka sera.

- I pozłacanego słonia, żeby go na drzwiach powiesić - dodał pułkownik. - Sama kukurydza kosztuje czterdzieści dwa.

Zastanawiali się przez chwilę. - Kogut to tylko stworzenie, więc może poczekać - zaczęła, ale musiała się zreflektować na widok twarzy męża. Pułkownik usiadł na łóżku, oparł łokcie na kolanach i pobrzękiwał monetami. - Nie o mnie chodzi - powiedział po chwili. - Gdyby to zależało ode mnie, dzisiaj wieczorem zrobiłbym rosół z koguta. Bardzo dobra musi być niestrawność za pięćdziesiąt pesów. - Zrobił przerwę, żeby zgnieść komara na szyi. Później powiódł wzrokiem za swoją żoną, która rozglądała się po pokoju.

- Ale mnie trapi to, że te chłopaki odkładają na niego pieniądze.

Wówczas ona się zastanowiła. Obeszła pokój dookoła z rozpylaczem przeciwko komarom w ręku. Pułkownik dostrzegł coś nierealnego w jej zachowaniu, jakby zwoływała na naradę duchy ogniska domowego. Wreszcie postawiła rozpylacz na ołtarzyku z litografiami i utkwiła oczy koloru miodu w miodowych oczach pułkownika.

- Kup kukurydzy - powiedziała. - Już tam Bóg postanowi, jak sobie mamy poradzić.

- To istny cud rozmnażania chleba - powtarzał pułkownik za każdym razem, kiedy w następnym tygodniu siadali do stołu. Zdawało się, że zdumiewający talent do sztukowania, cerowania i łatania pozwolił jej również znaleźć sposób na podtrzymywanie gospodarstwa domowego, zawieszonego w próżni. Październik przedłużył zawieszenie broni. Wilgoć ustąpiła miejsca spiekocie. Orzeźwiona miedzianym słońcem, kobieta poświęciła trzy popołudnia na mozolne porządkowanie swojej fryzury. - Teraz zaczyna się msza śpiewana - orzekł pułkownik owego popołudnia, kiedy zaczęła rozsupływać swoje długie, niebieskawe włosy za pomocą rzadkiego grzebienia. Nazajutrz, usadowiwszy się na dziedzińcu z białym prześcieradłem na podołku, zabrała się do wyczesywania gęstym grzebieniem wszy, które rozmnożyły się podczas ataków astmy. Na koniec umyła głowę naparem z lawendy, poczekała aż wyschnie, i zawinęła włosy nad karkiem, podpinając każdy zwój grzebykiem. Pułkownik czekał. Trapiony bezsennością, spędzał długie nocne godziny na dręczących rozmyślaniach o losie koguta, którego w środę zważono. Kogut był w dobrej formie.

Tego samego popołudnia, kiedy towarzysze Augustyna wyszli z mieszkania obliczając wesoło, ile im przyniesie zwycięstwo koguta, również i pułkownik poczuł się w dobrej formie. Żona ostrzygła mu włosy. - Ze dwadzieścia lat mi odjęłaś - powiedział obmacując głowę rękami. W myśli przyznała mu słuszność.

- Kiedy dobrze się czuję, mogę wskrzesić nieboszczyka - powiedziała. Ale przestała w to wierzyć już po kilku godzinach. W mieszkaniu, poza zegarem i obrazem, nic nie nadawało się na sprzedaż. Wyczerpawszy wszelkie zasoby, w czwartek wieczorem wyraziła zaniepokojenie tą sytuacją.

- Nie martw się - pocieszał ją pułkownik - jutro nadejdzie poczta.

Nazajutrz oczekiwał barek na wprost gabinetu lekarza.

- Samolot to wspaniała rzecz - powiedział pułkownik wpatrując się w worek z pocztą. - Podobno w jedną noc można dolecieć do Europy.

- Tak jest - powiedział lekarz, wachlując się ilustrowanym tygodnikiem. Pułkownik dostrzegł kierownika poczty w grupie osób czekających na zakończenie manewru, żeby wskoczyć do barki. Kierownik wskoczył pierwszy. Odebrał od kapitana zalakowaną kopertę. Później wszedł na dach barki. Worek z pocztą był przymocowany między dwoma zbiornikami z naftą.

- Jest jednak też niebezpieczny - zauważył pułkownik. Na chwilę stracił kierownika z oczu, ale odnalazł go znowu wśród ustawionych na wózku kolorowych butelek z napojami chłodzącymi. - Za darmo nie ma postępu.

- Faktycznie jest bezpieczniejszy od barki - powiedział lekarz. - Na wysokości dwudziestu tysięcy stóp wszelkie burze ma się pod sobą.

- Dwadzieścia tysięcy stóp - powtórzył zdezorientowany pułkownik. Nie mógł sobie uświadomić tej liczby.

Lekarz okazał zainteresowanie. Ujął tygodnik obiema rękami i wyciągnął przed siebie, starając się nadać mu nieruchomą pozycję.

- Teraz jest w pełni stabilny - wskazał.

Ale pułkownik był pochłonięty obserwowaniem kierownika poczty. Zauważył, że pije pieniący się różowo napój, trzymając szklankę w lewej ręce, a worek z pocztą w prawej.

- Ponadto - ciągnął lekarz - na morzu zakotwiczone są statki, które utrzymują stałą łączność z nocnymi samolotami. Przy takich środkach ostrożności samolot jest bezpieczniejszy od barki.

Pułkownik spojrzał na niego.

- Oczywiście - powiedział - pewnie tak samo jak latający dywan.

Kierownik szedł prosto w ich stronę. Pułkownik cofnął się, nie mogąc opanować lęku. Usiłował odczytać nazwisko wypisane na zalakowanej kopercie. Kierownik otworzył worek. Wręczył lekarzowi paczkę gazet. Później rozdarł kopertę z listami prywatnymi, sprawdził, czy się zgadzają z wykazem i zaczął czytać nazwiska adresatów. Lekarz otworzył gazety.

- Ciągle problem Suezu - mówił przeglądając czołowe tytuły. - Zachód ponosi porażki.

Pułkownik nie czytał nagłówków. Starał się opanować skurcz żołądka. - Odkąd zaprowadzili cenzurę, gazety nie piszą o niczym poza Europą - mówił. - Niechby lepiej Europejczycy przyjechali tutaj, a my pojedźmy do Europy. Tym sposobem każdy dowie się, co się dzieje w jego kraju.

- Dla Europejczyków Ameryka Południowa to wąsaty facet z gitarą i pistoletem - roześmiał się nad gazetą lekarz. - Nie rozumieją, o co chodzi.

Kierownik oddał mu listy. Włożył resztę do worka, który z powrotem zamknął. Lekarz zabierał się do czytania swoich dwóch listów, ale zanim rozerwał koperty, spojrzał na pułkownika. Następnie przeniósł wzrok na kierownika poczty.

- Nie ma nic dla pułkownika?

Pułkownika ogarnęło przerażenie. Kierownik zarzucił worek na ramię, zszedł z przystani i odpowiedział nie odwracając głowy:

- Nie ma kto pisać do pułkownika.

Wbrew swoim zwyczajom nie poszedł od razu do domu. Pił kawę w zakładzie krawieckim, podczas gdy towarzysze Augustyna przerzucali gazety. Czuł się zawiedziony. Byłby wolał przesiedzieć tam aż do przyszłego piątku, żeby nie stanąć przed żoną z pustymi rękami. Kiedy jednak zamknięto zakład, musiał stawić czoło rzeczywistości. Żona czekała na niego.

- Nic? - zapytała.

- Nic - odpowiedział.

W następny piątek powrócił do barek. I tak jak co piątek przyszedł do domu bez oczekiwanego listu. - Dosyć już tego czekania - powiedziała mu wieczorem żona.

- Trzeba być cierpliwym jak baran, żeby tak jak ty czekać na list przez piętnaście lat. - Pułkownik ułożył się w hamaku, żeby poczytać gazety.

- Trzeba czekać na swoją kolejkę - rzekł. - Mamy numer tysiąc osiemset dwadzieścia trzy.

- Już ten numer dwa razy wyszedł na loterii, odkąd czekamy - odpowiedziała.

Pułkownik czytał, jak zawsze, od pierwszej do ostatniej strony, nie opuszczając ogłoszeń. Ale tym razem nie mógł skupić uwagi. Podczas lektury myślał o rencie dla weteranów. Kiedy parlament ogłosił ustawę, dziewiętnaście lat temu, wszczął procedurę dochodzenia swoich praw, która trwała przez osiem lat. Trzeba było jeszcze sześciu, żeby go wpisano na listę. Ostatni list, jaki otrzymał, dotyczył tej właśnie sprawy.

Przestał czytać po sygnale godziny policyjnej. Kiedy chciał zgasić lampę, zdał sobie sprawę, że jego żona ciągle nie śpi.

- Masz jeszcze ten wycinek?

Zastanowiła się.

- Tak. Musi leżeć wśród innych papierów.

Wyszła spod moskitiery i wyciągnęła z szafy drewniany kufer z paczką listów, poukładanych według dat i związanych gumką. Znalazła zawiadomienia biura adwokackiego, które zobowiązywało się do energicznego załatwienia spraw rent wojennych.

- Odkąd ci trąbię w uszy, żebyś zmienił adwokata, zdążyliśmy już wydać całą forsę - powiedziała. - Nic nam z tego nie przyjdzie, jak nam włożą pieniądze do trumny, niczym Indianom.

Pułkownik przeczytał wycinek, datowany dwa lata wcześniej. Włożył go do kieszeni koszuli wiszącej za drzwiami.

- Najgorsze jest to, że trzeba pieniędzy, aby zmienić adwokata.

- Nic podobnego - orzekła kobieta. - Pisze im się, żeby sobie odliczyli, ile trzeba, z samej renty, jak ją im wypłacą. Tylko w ten sposób można ich zainteresować sprawą.

Tak więc w sobotę po południu pułkownik wybrał się z wizytą do swojego adwokata.

- Uprzedzałem pana, że takiej sprawy nie załatwi się z dnia na dzień - powiedział adwokat, korzystając z przerwy w wywodach pułkownika. Był zmordowany upałem. Przegiął do tyłu sprężyny krzesła i wachlował się reklamową tekturą.

- Moi przedstawiciele często mi piszą, że nie należy tracić cierpliwości.

- Ciągle to samo, od piętnastu lat - odparł pułkownik. - Jak w tej gadce o czapli, co siedzi na desce. Adwokat w sposób bardzo obrazowy opisał mu zawiłości administracyjne. Krzesło było zbyt wąskie dla jego starzejących się pośladków. - Łatwiej było piętnaście lat temu -powiedział. - Istniało wtedy miejskie stowarzyszenie weteranów, do którego należeli ludzie z obydwu partii. Nabrał rozpalonego powietrza do płuc i wygłosił sentencję takim tonem, jakby ją w tej chwili wymyślił:

- Jedność daje siłę.

- Nie dała jej w tym wypadku - zareplikował pułkownik, uświadamiając sobie po raz pierwszy, jak bardzo jest samotny. - Wszyscy moi towarzysze poumierali czekając na listy.

Adwokat nie stracił kontenansu.

- Za późno ogłoszono ustawę - rzekł. - Nie wszystkim tak się poszczęściło jak panu, żeby w wieku dwudziestu lat zostać pułkownikiem. W dodatku nie przyznano specjalnego funduszu i rząd musiał sztukować swój budżet.

Zawsze ta sama historia. Pułkownik odczuwał dojmującą przykrość za każdym razem, kiedy jej słuchał. - Nie chodzi o jałmużnę. Nie dopraszamy się jakiejś łaski. Wypruwaliśmy z siebie żyły, żeby ratować republikę.

Adwokat rozłożył ramiona.

- Tak jest, pułkowniku - powiedział. - Niewdzięczność ludzka nie ma granic.

Pułkownik znał także i tę historię. Usłyszał ją po raz pierwszy w dzień po podpisaniu w Neerlandii układu, w którym rząd obiecywał wypłacić koszty podróży i odszkodowania dwustu oficerom rewolucji. Batalion rewolucyjny, złożony w dużej części z młokosów, którzy uciekli ze szkół, rozłożył się obozem w Neerlandii, pod olbrzymim puchowcem. Batalion czekał przez trzy miesiące. Wrócili później do domów, każdy na własną rękę, i tam dalej czekali. Prawie sześćdziesiąt lat później pułkownik jeszcze czekał.

Podniecony wspomnieniami, przyjął postawę człowieka zdecydowanego na wszystko. Oparł prawą rękę na kości udowej - nie było w nim nic prócz kości połączonych ze sobą włóknami nerwowymi - i mruknął:

- Toteż postanowiłem coś uczynić.

Adwokat oczekiwał wyjaśnienia.

- Co takiego?

- Zmienić adwokata.

Do gabinetu wkroczyła kaczka, wodząc za sobą żółte kaczęta. Adwokat wstał, żeby ją wypędzić. - Jak pan sobie życzy, pułkowniku - powiedział, strasząc ptaki.

- Będzie tak, jak pan postanowi. Gdybym mógł dokonywać cudów, nie mieszkałbym w tym kurniku. - Zamknął drzwi od podwórka na drewnianą zasuwę i usiadł znowu na krześle.

- Mój syn pracował przez całe życie - mówił pułkownik. - Na hipotece naszego domu ciążą długi. Z tej ustawy o rentach adwokaci mają dożywotnią pensję.

- Ja nie mam - zaprotestował adwokat. - Wszystko, co do grosza, wydałem na formalności.

Pułkownikowi zrobiło się przykro na myśl, że jest niesprawiedliwy.

- To właśnie chciałem powiedzieć - poprawił się. Otarł czoło rękawem koszuli. - Od tego upału rdzewieją śrubki w głowie.

W chwilę później adwokat przetrząsnął cały gabinet w poszukiwaniu pełnomocnictwa. Słońce wysunęło się na środek skromnej izby, zbudowanej z nie heblowanych desek. Przeszukawszy nadaremnie wszystkie kąty, adwokat, na czworakach, ciężko dysząc, wyciągnął rolkę papieru spod pianoli.

- Otóż i ono.

Podał pułkownik opieczętowany arkusz. - Muszę napisać do moich przedstawicieli, żeby unieważnili odpisy - oświadczył.

Pułkownik otrząsnął papier z kurzu i włożył go do kieszeni koszuli.

- Niech pan to sam podrze - powiedział adwokat.

- Nie - odparł pułkownik. - To wspomnienia dwudziestu lat. - I czekał, aż adwokat zabierze się do dalszych poszukiwań. Ale nie zrobił tego. Poszedł do hamaka, żeby otrzeć pot. Z tego miejsca spojrzał na pułkownika poprzez rozświetlone powietrze.

- Potrzebne mi są także dokumenty - zaznaczył pułkownik.

- Jakie?

- Uzasadnienie.

Adwokat rozłożył ręce.

- To już będzie niemożliwe, pułkowniku.

Pułkownik przestraszył się. Jako skarbnik obwodu Macondo z ramienia rewolucji przez sześć dni wędrował oblany potem z funduszami przeznaczonymi na wojnę domową, które znajdowały się w dwóch walizkach przywiązanych do grzbietu muła. Przybył do Neerlandii, ciągnąc za sobą zamorzonego głodem muła, na pół godziny przed podpisaniem układu. Generalny kwatermistrz sił rewolucyjnych na wybrzeżu atlantyckim, pułkownik Aureliano Buendia, wydał mu kwit na owe fundusze i włączył dwie walizy do inwentarza wpisanego do aktu kapitulacji.

- To są dokumenty bezcennej wartości - podkreślił pułkownik. - Jest tam pokwitowanie wypisane przez pułkownika Aureliano Buendia.

- Zgoda - przyznał adwokat. - Ale te dokumenty przeszły przez dziesiątki tysięcy rąk w tysiącach urzędów, zanim dotarły do jakiegoś departamentu w ministerstwie wojny.

- Dokumenty takiej wagi nie mogą przejść niepostrzeżenie przez ręce żadnego urzędnika - powiedział pułkownik.

- Ale urzędnicy zmieniali się wiele razy w ciągu ostatnich piętnastu lat - tłumaczył adwokat. - Niech się pan zastanowi: mieliśmy siedmiu prezydentów, każdy z nich co najmniej dziesięć razy zmienił swój gabinet, a każdy minister co najmniej sto razy zmienił urzędników.

- Przecież nikt nie mógł zabrać dokumentów do swojego mieszkania - nalegał pułkownik. - Każdy nowy urzędnik powinien je znaleźć na swoim miejscu.

Adwokat zniecierpliwił się.

- Zresztą jeśli te papiery wyjdą teraz z ministerstwa, będą musiały znowu czekać na swoją kolejkę, żeby znaleźć się na liście.

- Nieważne - odparł pułkownik.

- To będzie trwało całe wieki.

- Nieważne. - Kto długo czeka, poczeka jeszcze trochę.

Zaniósł na stolik w salonie blok liniowanego papieru, pióro, kałamarz, arkusz bibuły. Zostawił otwarte drzwi do sypialni na wypadek, gdyby chciał zapytać o coś żonę. Odmawiała różaniec.

- Którego dziś mamy?

- Dwudziestego siódmego października.

Pisał z wielkim namaszczeniem, oparłszy rękę trzymającą pióro na bibule, z wyprostowanymi plecami, żeby lepiej oddychać, tak jak go uczono w szkole. W zamkniętym salonie panował nieznośny upał. Kropla potu spadła na list. Pułkownik zebrał ją na bibułę. Później usiłował zeskrobać zatarte słowa, ale zrobił kleksa. Nie zraził się tym. Napisał odnośnik i zanotował na marginesie: "nabyte prawa". Następnie przeczytał cały ustęp.

- Kiedy wpisano mnie na listę weteranów?

Kobieta nawet nie przerwała modlitwy, żeby się zastanowić.

- Dwunastego października tysiąc dziewięćset czterdziestego dziewiątego.

W chwilę później zaczął padać deszcz. Pułkownik wypełnił arkusz wielkimi, nieco dziecinnymi literami, takimi jakich go nauczono w państwowej szkole w Manaure. Zapisał jeszcze połowę drugiego arkusza i złożył swój podpis.

Przeczytał list żonie. Aprobowała każde zdanie kiwnięciem głowy. Kiedy skończył czytać, zakleił kopertę i zgasił lampę.

- Mógłbyś kogoś poprosić, żeby ci przepisał na maszynie.

- Nie - odpowiedział pułkownik. - Przejadło mi się proszenie o przysługi.

Przez pół godziny słuchał, jak deszcz bije o palmową strzechę. Miasteczko pogrążyło się w odmętach potopu. Po sygnale godziny policyjnej dobiegł go szmer kropli przeciekającej przez dach.

- Już dawno trzeba było to zrobić - powiedziała kobieta. - Zawsze jest lepiej porozumieć się bezpośrednio.

- Nigdy nie jest za późno - odrzekł pułkownik nasłuchując przecieku. - Może wszystko będzie załatwione, zanim upłynie termin spłacenia długów na hipotece.

- To jeszcze za dwa lata - powiedziała kobieta. Zapalił lampę, żeby znaleźć przeciek w salonie. Podstawił puszkę koguta tam, gdzie kapało i wrócił do sypialni, ścigany metalicznym odgłosem kropel spadających na blachę.

- A może załatwią to jeszcze przed styczniem, bo im będzie zależało na pieniądzach - dodał i przekonał sam siebie. - Augustynowi skończy się wtedy rok i będziemy mogli iść do kina.

Zaśmiała się cicho. - Ja już nawet nie pamiętam tych cudaków - powiedziała. Pułkownik usiłował dostrzec jej twarz przez moskitierę.

- Kiedy byłaś ostatni raz w kinie?

- W tysiąc dziewięćset trzydziestym pierwszym - odpowiedziała. - Dawali "Wolę nieboszczyka".

- Doszło do bijatyki?

- Nikt się tego nie dowiedział. Ulewa się zerwała w chwili, kiedy upiór chciał ukraść dziewczynie naszyjnik.

Uśpił ich szmer deszczu. Pułkownik poczuł lekki zamęt w kiszkach, ale nie przejął się tym. Jeszcze trochę i przetrzyma październik. Owinął się wełnianym kocem i przez chwilę słuchał ciężkiego jak kamień oddechu żony, płynącej daleko na falach swego snu. Zaczął wtedy mówić zupełnie świadomie.

Kobieta obudziła się.

- Z kim rozmawiasz?

- Z nikim - odpowiedział. - Myślałem, że mieliśmy rację na owej naradzie w Macondo, kiedy powiedzieliśmy pułkownikowi Aureliano Buendia, żeby się nie poddawał. To właśnie zgubiło wszystkich.

Deszcz padał przez cały tydzień. Drugiego listopada, mimo sprzeciwu pułkownika, kobieta zaniosła kwiaty na grób Augustyna. Wróciła z cmentarza z nowym atakiem astmy. Był to ciężki tydzień, cięższy nawet od czterech tygodni października, chociaż pułkownikowi wydawało się wtedy, że ich nie przeżyje. Lekarz przyszedł zbadać chorą i wyszedł z sypialni wołając: "Gdybym miał taką astmę, byłbym pewny, że to ja odprowadzę wszystkich w miasteczku na cmentarz". Gdy został jednak sam z pułkownikiem, zapisał specjalne leczenie.

Również pułkownik miał nawrót choroby. Długimi godzinami cierpiał śmiertelne męki w wygódce, zlany zimnym potem, czując, jak rośliny w jego wnętrznościach gniją i odpadają całymi płatami. - To zima - mówił sobie nie tracąc otuchy. - Wszystko się odmieni jak przestanie padać. - I rzeczywiście w to uwierzył, pewny, że dożyje chwili nadejścia listu.

Tym razem jemu przypadło ratowanie gospodarstwa domowego. Musiał wielokrotnie zaciskać zęby, prosząc o kredyt w sąsiednich sklepach. - Tylko do przyszłego tygodnia - mówił, nie mając pewności, że to prawda. - W piątek miałem otrzymać pieniążki.

Kiedy kobieta otrząsnęła się po ataku, popatrzyła na niego ze zdumieniem.

- Zostały z ciebie same kości - powiedziała.

- Dbam o siebie, żeby móc się sprzedać - odpowiedział pułkownik. - Już mnie zamówiła fabryka klarnetów.

W istocie jednak tylko nadzieja, że dostanie list, trzymała go przy życiu. Wymęczony, z obolałymi od postu kośćmi, nie był w stanie dbać równocześnie o siebie i o koguta. W drugiej połowie listopada myślał, że stworzenie padnie mu po dwu dniach bez kukurydzy. Przypomniał sobie wtedy o garści fasoli, którą powiesił w lipcu nad kuchenką. Wyłuskał strąki i postawił przed kogutem puszkę z suchymi ziarnami.

- Chodź tutaj - zawołała.

- Za chwilę - odpowiedział, obserwując reakcję koguta. - Głodnemu chleb spleśniały stanie za specjały.

Zastał żonę w chwili, gdy usiłowała podźwignąć się na łóżku. Jej wyniszczone ciało tchnęło zapachem ziół leczniczych. Wycedziła słowo po słowie, akcentując każdą zgłoskę z premedytacją:

- Natychmiast mi się pozbędziesz tego koguta.

Pułkownik przewidywał, że nadejdzie taka chwila. Spodziewał się jej od owego popołudnia, kiedy zastrzelono mu syna i kiedy postanowił, że zachowa koguta. Miał dosyć czasu do namysłu.

- Już nie warto - powiedział. Za trzy miesiące będą walki i wtedy będziemy mogli go sprzedać po wyższej cenie.

- Nie chodzi o pieniądze - odparła. - Jak przyjdą chłopaki, powiesz im, żeby go sobie zabrali, i niech robią z nim, co im się żywnie podoba.

- To przez Augustyna - użył przygotowanego zawczasu argumentu.

- Wyobraź sobie jego minę, gdyby przyszedł oznajmić nam zwycięstwo koguta.

Kobieta rzeczywiście myślała o synu.

- Te przeklęte koguty przyniosły mu zgubę - krzyczała. - Gdyby trzeciego stycznia został w domu, nie przyszłaby na niego zła godzina. - Wskazała wychudłym palcem na drzwi i wybuchnęła:

- Jakbym go widziała, jak wychodzi z kogutem pod pachą. Przestrzegałam go, żeby nie szukał nieszczęścia w gallerze, ale tylko błysnął zębami i powiedział: "Cicho bądź, dziś wieczorem będziemy mogli pieniędzmi w piecu palić".

Opadła na łóżko, wyczerpana. Pułkownik przesunął ją delikatnie na poduszkę. Jego oczy napotkały oczy kobiety, dokładnie takie same. - Postaraj się leżeć bez ruchu - powiedział, czując świsty we własnych płucach. Kobieta zapadła w chwilowe odrętwienie. Zamknęła powieki. Gdy je znów otworzyła, jej oddech zdawał się spokojniejszy.

- To ze względu na naszą sytuację - powiedziała. - To grzech odejmować sobie chleb od ust, żeby karmić koguta.

Pułkownik wytarł jej czoło prześcieradłem.

- Nikt nie umiera w trzy miesiące.

- A co będziemy jedli przez ten czas? - zapytała.

- Nie wiem - odpowiedział pułkownik - ale gdybyśmy mieli umrzeć z głodu, już byśmy dawno umarli.

Kogut stał przed swoją puszką, pełen życia. Na widok pułkownika wygłosił gardłowy, niemal ludzki monolog i przechylił głowę do tyłu. Pułkownik uśmiechnął się do niego porozumiewawczo.

- Życie jest ciężkie, towarzyszu.

Błąkał się po miasteczku pogrążonym w sjeście, nie myśląc o niczym, nie starając się nawet przekonać samego siebie, że znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Chodził po zapomnianych ulicach aż do utraty sił. Wówczas wrócił do domu. Kobieta usłyszała jego kroki i zawołała go do sypialni.

- Co?

- Możemy sprzedać zegar - odpowiedziała nie patrząc na niego.

Pułkownik sam o tym pomyślał. - Jestem pewna, że Alvaro da ci za niego od razu czterdzieści pesów. Przypomnij sobie, że maszynę do szycia kupił bez żadnych trudności.

Miała na myśli krawca, u którego pracował Augustyn.

- Można będzie jutro z nim pomówić - zgodził się pułkownik.

- Nie ma mowy o jutrze - ucięła. - W tej chwili zaniesiesz zegar, postawisz na stole i powiesz: "Alvaro, przyniosłem zegar, żeby go pan ode mnie kupił". Od razu zrozumie.

Pułkownik był nieszczęśliwy.

- Jakbym miał nieść święty grobowiec na plecach - protestował. - Zobaczą mnie na ulicy z tym gratem i zaraz będzie o mnie śpiewał Rafael Escalona.

Ale żona przekonała go i tym razem. Sama zdjęła zegar ze ściany, owinęła w gazety i wetknęła mu w ręce. - Żebyś mi tu nie wracał bez czterdziestu pesów - zapowiedziała. Pułkownik ruszył do zakładu krawieckiego z paczką pod pachą. Spotkał towarzyszy Augustyna siedzących w drzwiach.

Jeden z nich ustąpił mu miejsca. Pułkownik miał zamęt w głowie. - Dziękuję - powiedział - tylko tędy przechodziłem.

Alvaro wyszedł z pracowni. Rozwiesił zmoczoną płócienną marynarkę na drucie przeciągniętym między belkami w korytarzu. Był to młodzieniec o twardych, kanciastych rysach i błędnym spojrzeniu. Również i on poprosił pułkownika, żeby usiadł. Pułkownik nabrał otuchy. Oparł taboret o framugę drzwi i usiadł, czekając, aż zostanie sam na sam z Alvarem, żeby mu zaproponować transakcję. Nagle zauważył, że otaczające go twarze miały nieprzenikniony wyraz.

- Czy nie przeszkadzam? - zapytał.

Zapewnili, że nie. Jeden z nich pochylił się nad nim. Powiedział ledwo dosłyszalnym głosem:

- Napisał Augustyn.

Pułkownik rozejrzał się po pustej ulicy.

- Co pisze?

- To, co zawsze.

Podali mu tajną ulotkę. Pułkownik schował ją do kieszeni spodni. Później zamilkł, bębniąc palcami po swojej paczce, dopóki nie zdał sobie sprawy, że ktoś już ją zauważył. Czekał w napięciu.

- Co pan tam niesie, pułkowniku?

Pułkownik wyminął zielone, przenikliwe oczy Germana.

- Nic - skłamał. - Niosę do Niemca zegar, żeby mi go naprawił.

- Niech pan nie robi głupstw, pułkowniku - powiedział German, usiłując wyrwać mu paczkę. - Niech pan poczeka, zaraz go obejrzę.

Pułkownik opierał się. Nic nie mówił, tylko posiniały mu powieki. Koledzy Germana nalegali.

- Niech mu pan pozwoli, pułkowniku. On się zna na mechanice.

- Kiedy nie chcę sprawiać kłopotu.

- Jaki tam kłopot - upierał się German. Zabrał zegar. - Niemiec wyciągnie od pana dziesięć pesów i odda tak, jak wziął.

Wszedł z zegarem do pracowni. Alvaro szył na maszynie. W głębi, pod gitarą zawieszoną na gwoździu, dziewczyna przyszywała guziki.

Do gitary przybity był napis: "Zabrania się mówić o polityce". Oparł stopy na krzyżaku taboretu.

- Gówno, pułkowniku.

Pułkownik wzdrygnął się. - Tylko bez nieprzyzwoitych słów - powiedział.

Alfonso poprawił sobie okulary na nosie, żeby lepiej się przyjrzeć butom pułkownika.

- To z powodu tych butów - tłumaczył - zafundował pan sobie fajne obuwie.

- Przecież można to samo powiedzieć bez nieprzyzwoitości - mruknął pułkownik i pokazał podeszwy swoich lakierków. - Te straszydła mają już czterdzieści lat, a nigdy dotąd nie słyszały nieprzyzwoitych wyrazów.

- Już zrobione - krzyknął w pracowni German i w tym samym momencie zaczął bić zegar. Przez przepierzenie zastukała kobieta z sąsiedniego mieszkania.

- Zostawcie gitarę - krzyknęła - jeszcze się nie skończył rok po Augustynie.

Wybuchnęli śmiechem.

- To zegar.

German wyszedł z pracowni z paczką w ręku.

- Wszystko w porządku - powiedział. - Jeśli pan zechce, pójdę z panem do domu, żeby go wyregulować.

Pułkownik nie zgodził się.

- Ile ci jestem winny?

- Niech pana o to głowa nie boli, pułkowniku. - powiedział German, wracając na swoje miejsce wśród kolegów - w styczniu kogut zapłaci.

Pułkownik skorzystał ze sposobności, na którą czekał.

- Chcę ci coś zaproponować - zaczął.

- Co takiego?

- Daruję ci koguta - rozejrzał się po otaczających go twarzach. - Daruję go wam wszystkim.

German spojrzał na niego ze zdziwieniem.

- Ja już jestem na to za stary - ciągnął pułkownik. Przybrał ton pełen powagi i perswazji. - To dla mnie za duża odpowiedzialność. Od kilku dni zdaje mi się, że stworzenie mi padnie.

- Niech się pan nie martwi, pułkowniku - wtrącił Alfonso. - Rzecz w tym, że o tej porze kogut zmienia pióra. Ma ogień w dutkach (część pióra u nasady [przyp. tłum.]).

- W przyszłym miesiącu będzie już zdrowy - zapewnił German.

- Mimo wszystko już go nie chcę.

German świdrował go wzrokiem.

- Niechże pan sobie zda sprawę, pułkowniku - nalegał. - Najważniejsze, żeby pan właśnie wypuścił na gallerę koguta Augustyna.

Pułkownik zamyślił się. - Zdaję sobie sprawę - powiedział. - Dlatego trzymałem go dotychczas. - Zacisnął zęby i zebrał siły, żeby posunąć się jeszcze dalej:

- Ale najgorsze, że zostały jeszcze trzy miesiące. German zrozumiał.

- Jeżeli tylko o to chodzi, nie ma problemu - rzekł. I przedstawił rozwiązanie. Zostało zaakceptowane przez wszystkich. Kiedy pułkownik

o zmierzchu wrócił z paczką do domu, żona rozczarowała się.

- Nic z tego? - zapytała.

- Nic - odpowiedział. - Ale to już nieważne. Chłopaki podjęli się karmienia koguta.

- Niech pan poczeka, kumotrze, pożyczę panu parasola.

Don Sabas otworzył szafkę wmurowaną w ścianę swego biura. Ujrzał bezład panujący w jej wnętrzu: stos butów do jazdy konnej, strzemion i rzemieni, aluminiowe wiadro wypełnione ostrogami. W górnej części pół tuzina parasoli i jedna damska parasolka. Pułkownikowi przyszły na myśl rumowiska po katastrofie.

- Dziękuję, kumotrze - odpowiedział opierając łokcie na parapecie. - Wolę poczekać, aż deszcz ustanie. - Don Sabas nie zamknął szafy. Rozsiadł się za biurkiem w zasięgu elektrycznego wentylatora. Następnie wyciągnął z szuflady strzykawką do podskórnych zastrzyków owiniętą w watę. Pułkownik patrzał poprzez strugi deszczu na drzewa migdałowe, ciemne jak z ołowiu. Popołudnie było bezludne.

- Przez to okno deszcz wygląda inaczej - powiedział. - Jakby padał w innym miasteczku.

- Deszcz to zawsze deszcz, gdzie by nie padał - zareplikował don Sabas. Zaczął gotować strzykawkę na szklanej płycie biurka. - Gówniane miasteczko.

Pułkownik wzruszył ramionami. Wyszedł na środek biura: istny salon, wyłożony zielonymi płytkami, z meblami krytymi jaskrawą tkaniną. W głębi spiętrzone nieporządnie worki z solą, plastry miodu i siodła. Don Sabas wodził za nim wzrokiem pozbawionym wszelkiego wyrazu.

- Nie myślałbym tak na pana miejscu - powiedział pułkownik.

Usiadł zakładając nogę na nogę i utkwił spokojne spojrzenie w człowieku pochylonym nad biurkiem. Był to niski, korpulentny mężczyzna, o sflaczałych mięśniach, ze smutkiem ropuchy w oczach.

- Niech się pan da zbadać lekarzowi - rzekł don Sabas. - Ma pan grobową minę od czasu tego pogrzebu. Pułkownik podniósł głowę.

- Czuję się doskonale - oświadczył.

Don Sabas czekał, aż się zagotuje strzykawka. - Gdybym ja mógł to samo powiedzieć - żalił się. - Ma pan szczęście, pułkowniku, może pan strawić miedziane strzemię. - Przyglądał się owłosionym grzbietom swoich dłoni upstrzonym brunatnymi pieprzykami. Nad ślubną obrączką nosił sygnet z czarnym kamieniem.

- To prawda - przyznał pułkownik.

Don Sabas zawołał żonę przez drzwi łączące biuro z mieszkaniem. Później rozpoczął żałosną relację na temat swojej diety. Wyciągnął słoiczek z kieszeni koszuli i położył na biurku białą pastylkę wielkości ziarna fasoli.

- Cóż to za męczarnia, wszędzie to ze sobą nosić - mówił. - Jakby się miało śmierć w kieszeni. Pułkownik podszedł do biurka. Położył pastylkę na dłoni i przyglądał się jej, póki don Sabas nie zachęcił go do skosztowania.

- To służy do słodzenia kawy - wyjaśnił. - To cukier, ale bez cukru.

- Naturalnie powiedział pułkownik, łykając żałośnie słodkawą ślinę. - To tak, jakby dzwoniło, ale bez dzwonów.

Po zastrzyku zrobionym przez żonę don Sabas oparł łokcie na biurku i skrył twarz w dłoniach. Pułkownik nie wiedział, gdzie się podziać. Kobieta wyłączyła elektryczny wentylator, postawiła go na kasie pancernej i podeszła do szafy w ścianie.

- Parasol ma jakiś związek ze śmiercią - powiedziała. Pułkownik nie zwrócił na nią uwagi. Wyszedł z domu o czwartej, żeby oczekiwać poczty, ale deszcz zmusił go do schronienia się w biurze don Sabasa. Kiedy zagwizdały barki, trwała jeszcze ulewa.

- Wszyscy mówią, że śmierć to kobieta - ciągnęła kobieta. Była tęga, wyższa od swego męża. Na górnej wardze miała włochatą brodawkę. Jej sposób mówienia przypominał warkot wentylatora. - Ale mnie się nie wydaje, żeby to była kobieta - powiedziała. Zamknęła szafę i odwróciła głowę, żeby poszukać wzroku pułkownika.

- Ja myślę, że to jakieś zwierzę z kopytami.

- Być może - zgodził się pułkownik. - Czasem zdarzają się bardzo dziwne rzeczy.

Myślał o kierowniku poczty wskakującym do barki w swoim ceratowym, nieprzemakalnym płaszczu. Od czasu kiedy zmienił adwokata, upłynął już cały miesiąc. Miał prawo oczekiwać odpowiedzi. Żona don Sabasa mówiła dalej o śmierci do chwili, kiedy spostrzegła, że pułkownik pogrążony jest w myślach.

- Kumotrze - powiedziała - ma pan chyba jakieś zmartwienie.

Pułkownik otrząsnął się.

- Tak jest, kumo - skłamał. - Właśnie myślałem, że już piąta, a kogut jeszcze nie dostał zastrzyku.

Straciła kontenans.

- Zastrzyki dla koguta, jakby to była ludzka istota! - krzyknęła. - To bluźnierstwo.

Don Sabas nie wytrzymał dłużej. Podniósł rozpaloną twarz.

- Zamknij usta chociaż na chwilę - nakazał żonie. Rzeczywiście podniosła ręce do ust. - Od pół godziny zadręczasz kumotra bredniami.

- Nic podobnego - zaprotestował pułkownik. Kobieta trzasnęła drzwiami. Don Sabas osuszył sobie szyję chustką przesiąkniętą lawendą. Pułkownik zbliżył się do okna. Deszcz lał nieubłaganie. Przez pusty plac przeszła kura o długich żółtych nogach.

- Prawda to, że robicie zastrzyki kogutowi?

- Prawda - odparł pułkownik. - W przyszłym tygodniu zaczyna się zaprawa.

- To zuchwalstwo - powiedział don Sabas. - W pańskim wieku nie robi się takich rzeczy.

- Zgoda - odparł pułkownik. - Ale to nie jest powód, żeby mu łeb ukręcić.

- Idiotyczne zuchwalstwo - powtórzył don Sabas zbliżając się do okna. Pułkownik słyszał jego oddech. Sapał jak miech. Oczy kumotra budziły w nim litość.

- Niech pan posłucha mojej rady - powiedział don Sabas. - Niech pan sprzeda koguta, zanim będzie za późno.

- Na nic nie jest nigdy za późno.

- Niech pan nie będzie nierozsądny - nalegał don Sabas. - Zrobi pan podwójny interes. Z jednej strony pozbędzie się pan kłopotu, z drugiej wpadnie panu dziewięćset pesów do kieszeni.

- Dziewięćset pesów! - krzyknął pułkownik.

- Dziewięćset pesów.

Pułkownik uświadomił sobie tę liczbę.

- I pan myśli, że dadzą tyle pieniędzy za koguta?

- Wcale nie myślę - odpowiedział don Sabas. - Jestem absolutnie pewny.

Była to największa suma, jaką pomieścił umysł pułkownika, od czasu gdy oddał fundusze rewolucji. Wyszedłszy z biura don Sabasa, poczuł silny skurcz w kiszkach, wiedział jednak, że nie wywołała go zmiana pogody. Na poczcie zwrócił się od razu do kierownika.

- Czekam na pilny list - powiedział. - Lotniczy.

Kierownik przeszukał posegregowane przegrody. Kiedy skończył czytać adresy, rozłożył ponownie listy według alfabetu, ale nie powiedział słowa. Otrząsnął dłonie i spojrzał znacząco na pułkownika.

Z całą pewnością miał dzisiaj nadejść - podkreślił pułkownik.

Kierownik wzruszył ramionami.

- Z całą pewnością przychodzi tylko śmierć, pułkowniku.

Żona przyjęła go polewką z kukurydzy. Jadł w milczeniu, robił długie przerwy, rozmyślając między jedną łyżką a drugą. Siedząca naprzeciwko kobieta zauważyła, że w domu zaszła jakaś zmiana.

- Co ci jest? - spytała.

- Myślę o tym urzędniku, od którego zależą renty - skłamał. - Za pięćdziesiąt lat będziemy sobie odpoczywali w ziemi, a ten biedak będzie przeżywał co piątek śmiertelne męki, czekając na swoją rentę.

- To zła oznaka - powiedziała kobieta. - Widać zaczynasz rezygnować. - Jadła dalej polewkę, ale po chwili zdała sobie sprawę, że myśli jej męża odbiegły daleko.

- Jedyne, co możesz teraz zrobić, to najeść się polewki.

- Bardzo dobra - przyznał pułkownik. - Skąd się wzięła?

- Od koguta - odpowiedziała. - Chłopaki przynieśli mu tyle kukurydzy, że postanowił podzielić się z nami. Takie jest życie.

- Tak jest - westchnął pułkownik. - Nikt nie wymyślił nic lepszego niż życie.

Spojrzał na koguta przywiązanego do nóżek piecyka i tym razem miał wrażenie, że stworzenie odmieniło się. Kobieta również na niego patrzyła.

- Po południu musiałam kijem wypędzać dzieci - powiedziała. - Przyniosły starą kurę, żeby jej się z kogutem polepszyła rasa.

- To nie pierwszyzna - rzekł pułkownik. - To samo robili po wsiach z pułkownikiem Aureliano Buendia. Przyprowadzali dziewczyny, żeby polepszyć rasę.

Spodobał się jej ten dowcip. Kogut wydał z siebie gardłowy dźwięk, który rozległ się aż w korytarzu, przypominając rozmowę ludzką, prowadzoną zniżonym głosem. - Czasem mi się zdaje, że to stworzenie zacznie mówić - powiedziała. Pułkownik znowu na niego spojrzał.

- Ten kogut to brzęcząca i błyszcząca gotówka - powiedział. Siorbiąc łyżkę polewki, rachował w pamięci.

- Przez trzy lata będzie nas karmić.

- Mrzonki nie ugryziesz - odpowiedziała kobieta.

- Nie ugryzę, ale się nakarmię - odpowiedział pułkownik. - To tak jak te cudowne pastylki don Sabasa.

Tej nocy źle spał, usiłując wypędzić cyfry z głowy. Następnego dnia kobieta podała na obiad dwa talerze polewki. Jadła w milczeniu,

z opuszczoną głową. Pułkownik czuł, że go zaraziła swoim złym humorem.

- Co ci jest?

- Nic - odpowiedziała.

Miał wrażenie, że na nią przyszła kolej kłamania. Starał się ją pocieszyć, ale trwała przy swoim.

- Nic nadzwyczajnego - powtarzała. - Pomyślałam, że już dwa miesiące od pogrzebu, a ja jeszcze nie złożyłam kondolencji.

Poszła je więc złożyć wieczorem. Pułkownik zaprowadził ją do domu zmarłego i zaszedł przed kino, przyciągnięty muzyką płynącą z głośników. Siedząc w drzwiach swego gabinetu, ksiądz Angel pilnował wejścia, żeby sprawdzić, kto oglądał film wbrew jego dwunastu ostrzeżeniom. Strumienie światła, piskliwa muzyka i krzyki dzieci broniły dostępu na ten teren. Jakiś chłopiec celował w pułkownika ze swojej drewnianej strzelby.

- Co słychać z kogutem, pułkowniku? - zapytał gromkim głosem.

Pułkownik podniósł ręce.

- Kogut na swoim miejscu.

Cały front kina pokryty był afiszem "Dziewicy o północy", wyprodukowanym w czterech kolorach. Przedstawiał kobietę w stroju baletnicy, z nogą obnażoną aż po udo. Pułkownik wałęsał się po sąsiednich ulicach, dopóki nie huknęły grzmoty i nie zaświeciły dalekie błyskawice. Wtedy wrócił po żonę.

Nie było jej ani w domu zmarłego, ani we własnym. Pułkownik obliczył, że za chwilę rozpocznie się godzina policyjna, ale zegar stanął. Czekał słuchając, jak burza zbliża się do miasteczka. Już zamierzał wyjść znowu, kiedy jego żona weszła do mieszkania.

Zaniósł koguta do sypialni. Ona przebrała się i właśnie weszła do salonu, żeby się napić wody, kiedy pułkownik skończył nakręcać zegar i czekał na sygnał godziny policyjnej, żeby go nastawić.

- Gdzie byłaś? - zapytał

- Tam - odpowiedziała. Postawiła szklankę na tacy obok dzbanka, nie patrząc na męża, i wróciła do sypialni.

- Nikt nie przypuszczał, że tak wcześnie zacznie padać. Pułkownik nie odezwał się. Kiedy rozległ się sygnał godziny policyjnej, nastawił zegar na jedenastą, zamknął szklaną szybę i odstawił krzesło na miejsce. Zastał żonę odmawiającą różaniec.

- Nie odpowiedziałaś na moje pytanie - przypomniał.

- Jakie?

- Gdzie byłaś?

- Zostałam tam, żeby porozmawiać - powiedziała. - Od tak dawna nie wychodziłam na ulicę.

Pułkownik rozwiesił hamak. Zamknął drzwi i spryskał pokój środkiem owadobójczym. Później postawił lampę na podłodze i położył się.

- Rozumiem cię - rzekł ze smutkiem. - W ciężkiej sytuacji to jest najgorsze, że zmusza ona człowieka do kłamstwa.

Wydała z siebie przeciągłe westchnienie.

- Byłam u księdza Angela - powiedziała. - Poszłam go prosić o pożyczkę pod zastaw ślubnych obrączek.

- I co ci powiedział?

- Że to grzech handlować świętościami.

Mówiła dalej pod moskitierą. - Dwa dni temu chciałam sprzedać zegar. Ale nikogo nie interesuje, bo teraz sprzedają na raty nowoczesne zegary ze świecącymi cyframi. Można zobaczyć po ciemku, która godzina. - Pułkownik przekonał się, że nie starczyło mu czterdziestu lat życia, wspólnego głodu i wspólnego cierpienia, aby poznać swoją żonę. Poczuł, że coś się postarzało nawet w miłości.

- Obrazu też nie chcą - dodała. - Prawie wszyscy mają taki sam. Zaszłam nawet do Turków.

Pułkownik poczuł gorycz.

- Takim sposobem wszyscy już się dowiedzieli, że umieramy z głodu.

- Jestem zmęczona - powiedziała. - Mężczyźni nie zdają sobie sprawy z problemów, jakie nastręcza prowadzenie domu. Ile razy gotowałam kamienie, żeby się sąsiedzi nie domyślali, że od wielu dni nie mamy co włożyć do garnka.

Pułkownik odczuł jej słowa jak obrazę.

- Ale to już jest istne upokorzenie - powiedział.

Kobieta wyszła spod moskitiery i zbliżyła się do hamaka. - Mam zamiar skończyć z mizdrzeniem się i liczeniem się ze wszystkimi

- mówiła. Jej głos stawał się coraz niższy ze złości. - Po uszy już mam rezygnacji i godności.

Pułkownikowi nie drgnął żaden mięsień.

- Przez dwadzieścia lat czekałam na te rajskie ptaki, co ci je obiecywali po każdych wyborach. I co nam zostało? Zmarły syn - ciągnęła. - Tylko tyle, zmarły syn.

Pułkownik był już przyzwyczajony do podobnych wyrzutów.

- Spełniliśmy naszą powinność - powiedział.

- A oni spełnili swoją, żeby przez dwadzieścia lat w senacie zbierać po dwadzieścia tysięcy pesów miesięcznie - odcięła się. - Spójrz tylko na twojego kumotra don Sabasa, z jego dwupiętrową kamienicą, gdzie ma już za mało miejsca na odkładanie forsy. Taki człowiek, co przyjechał do miasteczka z wężem okręconym koło szyi, żeby handlować lekarstwami.

- Ale umiera na cukrzycę - powiedział pułkownik.

- A ty umierasz z głodu - odpowiedziała. - Żebyś się przekonał, że godnością się nie najesz.

Przerwał jej grzmot pioruna. Jego echo wypełniło ulicę, wdarło się do sypialni tocząc się po podłodze niczym lawina kamieni. Kobieta skoczyła do moskitiery po różaniec.

Pułkownik uśmiechnął się.

- Masz karę za rozpuszczanie języka. Zawsze ci mówię, że Bóg należy do mojej partii.

Ale w rzeczywistości był rozgoryczony. W chwilę później zgasił lampę i zatonął w rozmyślaniach, w ciemności, rozdzieranej błyskawicami. Wspomniał Macondo. Pułkownik czekał przez dziesięć lat, aż się spełnią obietnice z Neerlandii. W spiekocie sjesty ujrzał żółty pociąg pokryty kurzem, pełen mężczyzn, kobiet i zwierząt duszących się od upału, skłębionych aż po dachy wagonów. Była to gorączka bananowa. W ciągu dwudziestu czterech godzin odmienili miasteczko. - Odjeżdżam - oświadczył wtedy pułkownik. - Od zapachu bananów gniją mi kiszki.

- I tym samym pociągiem wyjechał z Macondo, w środę, dwudziestego siódmego czerwca tysiąc dziewięćset szóstego roku, osiemnaście po drugiej po południu. Musiał przeżyć pół wieku, żeby nareszcie zrozumieć, iż od chwili kapitulacji w Neerlandii nie znalazł ani chwili spokoju.

Otworzył oczy.

- No to już nie ma się nad czym zastanawiać - powiedział.

- Że co?

- Nad kogutem - odparł pułkownik. - Zaraz jutro go sprzedam kumotrowi Sabasowi za dziewięćset pesów.

Przez okno słychać było ryki kastrowanych zwierząt i pokrzykiwania don Sabasa. "Jeżeli nie przyjdzie za dziesięć minut, odchodzę" - postanowił pułkownik po dwóch godzinach czekania. Ale czekał jeszcze dwadzieścia minut. Miał zamiar odejść, kiedy do biura wszedł don Sabas, a za nim gromada peonów. Kilkakrotnie przeszedł obok pułkownika nie patrząc na niego. Zauważył go dopiero po wyjściu peonów.

- Czeka pan na mnie, kumotrze?

- Tak jest, kumotrze, ale mogę przyjść później, jeśli jest pan zajęty.

Don Sabas był już za drzwiami i nie słyszał jego słów.

- Zaraz wracam - powiedział.

Popołudnie prażyło ogniem. Blask padający z ulicy oświetlał biuro. Otępiały od upału pułkownik zamknął mimo woli powieki i natychmiast przyśniła mu się żona. Małżonka don Sabasa weszła na palcach.

- Niech się pan nie budzi, kumotrze - powiedziała.

- Opuszczę zasłony, bo to biuro to istne piekło. Pułkownik powiódł za nią zupełnie nieprzytomnym wzrokiem. Zamknąwszy okno, mówiła w półmroku.

- Często się panu śni?

- Czasami - odpowiedział zawstydzony, że zasnął. - Prawie zawsze mi się śni, że się zaplątałem w pajęczynę.

- Ja mam co noc koszmary - powiedziała kobieta. - A teraz coś mnie napadło, żeby dojść do tego, kto są ci nieznani ludzie, co się człowiekowi jawią we śnie.

Włączyła elektryczny wentylator. - W zeszłym tygodniu u wezgłowia łóżka ukazała mi się jakaś kobieta - opowiadała. - Miałam dosyć odwagi, żeby zapytać, kim jest, a ona powiada: to ja jestem tą kobietą, która umarła w tym pokoju dwanaście lat temu.

- Dopiero dwa lata temu zbudowano ten dom - powiedział pułkownik.

- Właśnie - przyznała. - Znaczy to, że nawet umarli się mylą.

Warkot wentylatora zagęścił półmrok. Pułkownik zniecierpliwił się, umęczony sennością i paplaniną tej kobiety, która przeszła teraz od snów do misterium reinkarnacji. Czekał na przerwę, żeby się pożegnać, kiedy do biura wszedł don Sabas z ekonomem.

- Już ci cztery razy odgrzewam zupę - powiedziała kobieta.

- Jak masz ochotę, możesz odgrzać i dziesięć razy - ofuknął ją don Sabas. - A teraz daj mi spokój, bo mi się skończy cierpliwość.

Otworzył kasę pancerną i dał ekonomowi zwój banknotów, razem z całą serią poleceń. Ekonom rozsunął zasłony, żeby przeliczyć pieniądze. Don Sabas zobaczył pułkownika w głębi pokoju, ale nie zareagował na jego obecność. Rozmawiał dalej z ekonomem. Pułkownik wstał w chwili, gdy obydwaj mężczyźni szykowali się do wyjścia z biura. Don Sabas zatrzymał się, zanim otworzył drzwi.

- Czego pan sobie życzy, kumotrze?

Pułkownik zauważył, że ekonom go obserwuje.

- Nic takiego, kumotrze - odpowiedział. - Chciałbym z panem pomówić.

- Niech pan zaraz powie, o co chodzi - nalegał don Sabas - nie mam ani chwili do stracenia.

Czekał z ręką na klamce. Pułkownik przeżył najdłuższe pięć sekund swego życia. Zacisnął zęby.

- To w sprawie koguta - mruknął.

Wówczas don Sabas otworzył drzwi. - W sprawie koguta - powtórzył ze śmiechem i pchnął ekonoma do korytarza. - Tu świat się wali, a mój kumoter ma tylko tego koguta w głowie. - I dodał, zwracając się do pułkownika:

- Bardzo dobrze, kumotrze. Zaraz wracam. Pułkownik stał bez ruchu na środku biura, dopóki nie usłyszał kroków obu mężczyzn w drugim końcu korytarza. Następnie wyszedł, żeby przejść się po miasteczku, sparaliżowanym niedzielną sjestą. W zakładzie krawieckim nie było nikogo. Gabinet lekarski był zamknięty. Nikt nie pilnował towarów, wyłożonych w sklepach Syryjczyków. Rzeka wyglądała jak płyta ze stali. Jakiś człowiek spał w porcie na czterech puszkach z naftą, z twarzą osłoniętą od słońca kapeluszem. Pułkownik poszedł do domu, przekonany, że jest to jedyne ruchliwe miejsce w miasteczku.

Żona czekała na niego z całym obiadem.

- Wzięłam na kredyt, pod warunkiem, że zapłacę jutro rano - wyjaśniła.

Podczas obiadu pułkownik opowiedział jej wydarzenia ostatnich trzech godzin. Słuchała go zżymając się.

- Nie masz charakteru, ot i wszystko - oświadczyła. - Zachowujesz się, jakbyś prosił o jałmużnę, a tymczasem powinieneś wejść z podniesioną głową, odwołać na bok kumotra i powiedzieć: "Postanowiłem sprzedać panu koguta".

- Jakby w życiu wystarczyło mrugnąć okiem - odpowiedział pułkownik.

Wstąpiła w nią energia. W ciągu tego poranka doprowadziła mieszkanie do porządku. Miała osobliwy strój: stare buty męża, ceratowy fartuch, głowę owiniętą szmatą związaną w dwa węzły na uszach. - Nie masz głowy do interesów - dodała. - Ten co chce sprzedawać, musi mieć taką minę, jakby chciał kupić.

Jej wygląd rozśmieszył pułkownika.

- Zostań tak, jak jesteś - powiedział - wyglądasz zupełnie tak samo, jak ten człowieczek z ulicy Kwakrów.

Zdjęła szmatę z głowy.

- Mówię do ciebie poważnie. W tej chwili zaniosę koguta kumotrowi i zakładam się z tobą, o co tylko zechcesz, że za pół godziny wrócę z dziewięciuset pesami.

- Przewróciło ci się w głowie od tych zer - odparł pułkownik. - Już się hazardujesz forsą za koguta.

Z trudem wyperswadował jej ten zamiar. Wykorzystała ten poranek, żeby w myśli opracować plan na trzy lata, bez udręki co piątek. Wypisała całą listę podstawowych braków, które należało uzupełnić, nie zapomniawszy o parze nowych pantofli dla pułkownika. Wybrała w sypialni miejsce na lustro. Chwilowe fiasko jej projektów wywołało w niej niejasne uczucie wstydu, pomieszanego z urazą.

Odbyła krótką sjestę. Kiedy wstała, pułkownik siedział na dziedzińcu.

- Co masz zamiar teraz robić? - zapytała.

- Zastanawiam się.

- No to już po wszystkim. Możemy się spodziewać tych pieniędzy za jakieś pięćdziesiąt lat.

Ale pułkownik istotnie postanowił sprzedać koguta tego samego popołudnia. Pomyślał o don Sabasie, jak samotny w swoim biurze przed wentylatorem elektrycznym przygotowuje się do codziennego zastrzyku. Ułożył sobie w głowie wszystkie odpowiedzi.

- Weź ze sobą koguta - nakazywała mu żona, kiedy wychodził. - Bez świętego nie ma cudów.

Pułkownik odmówił. Poszła za nim aż do bramy od ulicy, dręcząc go swoim uporem.

- Żeby nawet cały pułk był w jego biurze, nic nie szkodzi - mówiła. - Schwycisz go za ramię i nie wypuścisz, dopóki ci nie da dziewięciuset pesów.

- Jeszcze pomyślą, że szykujemy napad.

Puściła jego słowa mimo uszu.

- Pamiętaj, że to ty jesteś właścicielem koguta - nalegała. - Pamiętaj, że to ty mu oddajesz przysługę.

- Dobrze.

Don Sabas był w sypialni z lekarzem. - Niech pan skorzysta z tego, kumotrze - powiedziała mu żona Sabasa. - Lekarz go przygotowuje, żeby mógł pojechać na fermę. Wróci dopiero w czwartek.

Dwa sprzeczne uczucia rozdzierały duszę pułkownika. Wprawdzie podjął decyzję o sprzedaniu koguta, wolałby jednak przyjść godzinę później i nie zastać don Sabasa.

- Mogę poczekać - powiedział.

Ale kobieta nalegała. Zaprowadziła go do sypialni, gdzie jej mąż siedział na wielkim łożu, w kalesonach, utkwiwszy w lekarzu swoje bezbarwne oczy. Pułkownik poczekał, aż lekarz ogrzał szklaną probówkę z moczem pacjenta, powąchał unoszącą się nad nią parę i kiwnął z aprobatą ręką w stronę don Sabasa.

- Trzeba będzie go rozstrzelać - powiedział lekarz, zwracając się do pułkownika. - Cukrzyca za długo trwa, żeby wykończyć bogaczy.

- Już pan robi, co może, tymi przeklętymi zastrzykami insuliny - odpowiedział don Sabas i zeskoczył z łóżka trzęsąc zwiotczałymi pośladkami. - Ale ze mnie twardy orzech do zgryzienia. - I dodał, patrząc na pułkownika:

- Śmiało, kumotrze. Szukałem pana po południu, ale nawet kapelusza nie znalazłem.

- Nie używam, żebym go przed nikim nie musiał zdejmować.

Don Sabas zaczął się ubierać. Lekarz włożył do kieszeni szklaną fiolkę z próbką krwi. Później uporządkował swoją podręczną walizeczkę. Pułkownik myślał, że zamierza się pożegnać.

- Na pana miejscu, doktorze, wypisałbym mojemu kumotrowi rachunek na sto tysięcy pesów - powiedział. - W taki sposób miałby wolniejszą głowę.

- Już mu proponowałem taki interes, ale za milion - odparł lekarz. - Bieda to najlepsze lekarstwo na cukrzycę.

- Dziękuję za receptę - powiedział don Sabas, usiłując zmieścić swój wielki brzuch w bryczesach. - Ale jej nie przyjmę, żeby nie narazić pana na to nieszczęście, jakim jest bogactwo. - Lekarz obejrzał własne zęby odbite w niklowanym zamku walizeczki. Spojrzał na zegarek nie okazując pośpiechu. Wkładając buty, don Sabas wypalił nie czekając dłużej:

- No więc, kumotrze, o co chodzi z tym kogutem? Pułkownik zdał sobie sprawę, że także lekarz oczekuje jego odpowiedzi. Zacisnął zęby.

- O nic, kumotrze - mruknął - przyszedłem sprzedać go panu.

Don Sabas kończył wkładać buty.

- Bardzo dobrze, kumotrze - rzekł obojętnie: - To najrozsądniejsza rzecz, jaką mógł pan wymyślić.

- Ja już jestem za stary na te kombinacje - usprawiedliwiał się pułkownik patrząc na nieprzenikniony wyraz twarzy lekarza. - Co innego, gdybym miał o dwadzieścia lat mniej.

- Zawsze będzie pan miał o dwadzieścia lat mniej - odparł lekarz.

Pułkownik odetchnął. Czekał, aż don Sabas jeszcze coś powie, ale jego kumoter milczał. Włożył skórzaną kurtkę zapinaną na zamek błyskawiczny i zabierał się do wyjścia z sypialni.

- Jeśli pan woli, porozmawiajmy w przyszłym tygodniu - rzekł pułkownik.

- To właśnie miałem powiedzieć - odparł don Sabas. - Mam klienta, który, być może, da czterysta pesów. Ale musimy poczekać do czwartku.

- Ile? - zapytał lekarz.

- Czterysta pesów.

- Słyszałem, że jest wart dużo więcej - powiedział lekarz.

- Mnie pan mówił o dziewięciuset - zaznaczył pułkownik, podtrzymany na duchu zdziwieniem lekarza. - To najlepszy kogut w całym departamencie.

Don Sabas zwrócił się do lekarza.

- W innych czasach każdy dałby i tysiąc - tłumaczył. - Ale teraz nikt się nie odważy wypuścić dobrego koguta na arenę. Zawsze jest niebezpieczeństwo, że się padnie trupem od kuli w gallerze. - Odwrócił się w stronę pułkownika, nadając swojej twarzy wyraz ubolewania.

- To właśnie miałem na myśli, kumotrze.

Pułkownik wyraził zgodę kiwnięciem głowy.

- Dobrze - powiedział.

Poszedł za nimi korytarzem. Lekarz zatrzymał się w salonie. Żona don Sabasa prosiła go o lekarstwo "na takie rzeczy, co nagle przycisną człowieka, nie wiadomo dlaczego". Pułkownik czekał na niego w biurze.

Don Sabas otworzył kasę pancerną, napełnił pieniędzmi wszystkie kieszenie i podał cztery banknoty pułkownikowi.

- Ma pan sześćdziesiąt pesów, kumotrze - powiedział. - Jak pan sprzeda koguta, wyrównamy rachunek.

Pułkownik towarzyszył lekarzowi w drodze wśród sklepów portowych, które ożyły na nowo w rześkim powietrzu popołudnia. Łódź załadowana trzciną cukrową płynęła w dół rzeki wzdłuż smugi prądu. Lekarz był tym razem dziwnie zamknięty w sobie.

- A pan, doktorze, jak się pan czuje?

Lekarz wzruszył ramionami.

- Tak sobie - odparł. - Myślę, że przydałby mi się lekarz.

- To zima - powiedział pułkownik. - Rozkłada mi kiszki.

Lekarz obrzucił go spojrzeniem, w którym nie było ani krzty zawodowego zainteresowania. Pozdrawiał kolejno Syryjczyków siedzących w drzwiach swoich sklepów. Przed gabinetem lekarskim pułkownik wyłożył mu swój pogląd na sprzedaż koguta.

- Nie mogłem nic innego zrobić - tłumaczył. - Ta bestia karmi się ludzkim mięsem.

- Jedyna bestia, co się karmi ludzkim mięsem, to don Sabas - odparł lekarz. - Jestem pewny, że sprzeda koguta za dziewięćset pesów.

- Tak pan sądzi?

- Jestem pewny - powtórzył lekarz. - To złoty interes, tak samo jak ten jego osławiony patriotyczny pakt z burmistrzem.

Pułkownik nie chciał w to uwierzyć. - Mój kumoter zawarł pakt, żeby ocalić własną skórę - powiedział. - Dzięki temu mógł zostać

w miasteczku.

- I dzięki temu mógł kupić za połowę ceny dobra swoich własnych towarzyszy partyjnych, których burmistrz wypędził z miasteczka - przyciął lekarz. Zapukał do drzwi, bo nie znalazł kluczy w kieszeniach. Następnie rozprawił się z niedowiarstwem pułkownika.

- Niech pan nie będzie naiwny - tłumaczył. - Don Sabas dba bardziej o pieniądze niż o własną skórę.

Żona pułkownika poszła wieczorem po zakupy. Towarzyszył jej do sklepów Syryjczyków, przeżuwając rewelacje lekarza.

- Poszukaj zaraz chłopaków i powiedz im, że kogut już sprzedany - nalegała. - Niech sobie nie robią złudzeń.

- Kogut nie będzie sprzedany, dopóki nie wróci mój kumoter Sabas - odpowiedział pułkownik.

Zastał Alvara grającego w ruletkę w sali bilardowej. W ten niedzielny wieczór w zakładzie wrzało jak w ulu. Hałas płynący z głośnika, nastawionego na cały regulator zdawał się zwiększać jeszcze bardziej upał. Pułkownik przyglądał się cyfrom wymalowanym w jaskrawych kolorach na długim obrusie z czarnej ceraty, który oświetlała lampa naftowa stojąca na szufladzie na środku stołu. Alvaro z uporem przegrywał stawiając ciągle na dwadzieścia trzy. Śledząc grę nad jego ramieniem, pułkownik zauważył, że jedenastka wyszła cztery razy w ciągu dziewięciu obrotów.

- Niech pan postawi na jedenastkę - szepnął Alvarowi do ucha - to numer, który najczęściej wychodzi.

Alvaro przyjrzał się obrusowi. Nie grał podczas następnej kolejki. Wyciągnął z kieszeni spodni pieniądze i arkusz papieru. Podał go pułkownikowi pod stołem.

- To od Augustyna - powiedział.

Pułkownik schował tajną ulotkę do kieszeni. Alvaro postawił dużą sumę na jedenastkę.

- Trzeba zaczynać nisko - powiedział pułkownik.

- Może to dobre przeczucie - odpowiedział Alvaro. Kilku sąsiednich graczy wycofało swoje stawki z innych numerów i postawiło na jedenastkę w chwili, gdy wielka kolorowa tarcza zaczęła już się obracać. Pułkownik poczuł ucisk w skroniach. Po raz pierwszy zaznał fascynacji, dreszczu i goryczy hazardu.

Wyszła piątka.

- Przykro mi - powiedział zawstydzony pułkownik, śledząc z nieodpartym poczuciem winy ruchy drewnianych grabek, które zgarnęły pieniądze Alvara. - Musiało mnie to spotkać, bo wtykam nos w cudze sprawy.

Alvaro uśmiechnął się nie patrząc na niego.

- Niech się pan nie przejmuje, pułkowniku. Niech pan spróbuje szczęścia w miłości.

Nagle urwało się mambo (taniec południowoamerykański o żywym rytmie. Jest to połączenie rumby z jazzem. Powstał w 1940 roku na Kubie [przyp. tłum.]). wygrywane na trąbkach. Gracze rozbiegli się z podniesionymi rękami. Pułkownik usłyszał za plecami suchy, przerywany, zimny trzask ładowanego karabinu. Zrozumiał, że wpadł niefortunnie w środek obławy policyjnej z tajną ulotką w kieszeni. Nie podnosząc rąk dokonał półobrotu. I wtedy zobaczył z bliska, po raz pierwszy w życiu, człowieka, który zastrzelił mu syna. Stał tuż przed nim, lufą karabinu mierząc w jego brzuch. Był niski, miał indiańskie rysy, śniadą cerę, a jego oddech miał zapach dziecka. Pułkownik zacisnął szczęki i końcami palców odsunął delikatnie lufę karabinu.

- Za pozwoleniem - powiedział.

Napotkał małe, okrągłe oczy nietoperza. Czuł, że oczy te pożerają go, miażdżą, trawią i natychmiast wydalają.

- Proszę bardzo, pułkowniku.

Nie musiał otwierać okna, żeby rozpoznać grudzień. Czuł go w kościach, gdy krajał owoce na śniadanie dla koguta. Później otworzył drzwi i widok dziedzińca potwierdził jego przeczucie. Był to cudowny dziedziniec, który unosił się w poświacie milimetr nad ziemią, wraz z trawą, drzewami i wygódką.

Jego żona leżała do dziewiątej w łóżku. Kiedy zjawiła się w kuchni, pułkownik zdążył już sprzątnąć mieszkanie i rozmawiał właśnie z dziećmi, które otoczyły koguta. Musiała ich obejść dokoła, żeby dotrzeć do piecyka.

- Zejdźcie ze środka - krzyknęła. Spojrzała ponurym wzrokiem na koguta. - Nie mogę już się doczekać chwili, kiedy się pozbędę tego ptaka, co tylko przynosi nieszczęście.

Pułkownik zlustrował koguta, przyczynę złości swojej żony. Ptak w żadnej mierze nie uzasadniał tej zawiści. Był gotowy do zaprawy. Gołe, sine uda i szyja, zębaty grzebień nadawały mu wyraz wysublimowany i bezbronny.

- Wyjrzyj przez okno i zapomnij o kogucie - powiedział pułkownik

po odejściu dzieci. - W taki poranek tylko się sfotografować.

Wyjrzała przez okno, ale nie okazała żadnej emocji. - Mam ochotę zasiać róże - powiedziała wracając do piecyka. Pułkownik powiesił na belce lustro, żeby się ogolić.

- Jak masz ochotę siać róże, to je siej - odpowiedział. Usiłował dopasować swoje ruchy do ruchów swego odbicia.

- Świnie je zjedzą - odburknęła.

- Tym lepiej - rzekł pułkownik. - Świnie tuczone różami muszą smakować.

Poszukał w lustrze twarzy swojej żony i stwierdził, że jej wyraz nie zmienił się. W odblasku ognia jej oblicze wydawało się zrobione z tego samego materiału co piecyk. Pułkownik patrzał na nią i golił się na wyczucie, nie zdając sobie z tego sprawy, tak jak to robił od wielu lat. Kobieta zastanawiała się podczas długiego milczenia.

- Ale właśnie nie chcę ich siać - powiedziała.

- No więc ich nie siej - zgodził się pułkownik.

Czuł się dobrze. Grudzień wysuszył rośliny w jego wnętrznościach. Doznał przykrości z samego rana, kiedy chciał włożyć nowe pantofle. Próbował kilka razy, zanim doszedł do wniosku, że jest to daremny wysiłek. Włożył swoje lakierki. Żona zauważyła tę zmianę.

- Jeżeli nie włożysz nowych, nigdy ich nie rozchodzisz.

- To pantofle dla paralityka - zaprotestował. - Powinni sprzedawać obuwie po miesiącu noszenia.

Wyszedł na ulicę ożywiony przeczuciem, że po południu otrzyma list. Ponieważ było jeszcze za wcześnie na barki, poczekał na don Sabasa w jego biurze. Potwierdzono mu jednak, że przyjedzie dopiero w poniedziałek. Nie zmartwił się, chociaż nie przewidział tego zawodu. "Musi przyjechać, wcześniej czy później" - powiedział sam do siebie i skierował się do portu o tej fantastycznej porze, pełnej jeszcze nie zużytej jasności.

- Grudzień powinien trwać przez cały rok - mruknął, usiadłszy w sklepie Moisesa, Syryjczyka. - Człowiek czuje się, jakby był zrobiony ze szkła.

Syryjczyk Moises musiał się wysilić, żeby przełożyć jego słowa na swój arabski, nieomal zapomniany język. Był to typowy mieszkaniec Wschodu, obciągnięty aż po czaszkę gładką, napiętą skórą. Poruszał się z namaszczeniem jak adwokat. Wyglądał jak wyratowany topielec.

- Dawniej tak też było - powiedział. - Gdyby teraz było tak samo, miałbym osiemset dziewięćdziesiąt lat. A ty?

- Siedemdziesiąt pięć - odparł pułkownik śledząc wzrokiem kierownika poczty. Dopiero wtedy zauważył cyrk. Poznał brezentowy, połatany namiot, leżący na dachu barki, wśród stosu kolorowych przedmiotów. Na chwilę stracił kierownika z oczu, szukał bowiem dzikich zwierząt w skrzyniach piętrzących się na pozostałych barkach. Nie było ich.

- To cyrk - oznajmił. - Pierwszy, który przyjechał od dziesięciu lat.

Syryjczyk Moises sprawdził jego informację. Krzyknął coś do swojej żony w łamanym arabsko-hiszpańskim języku. Odpowiedziała mu z zaplecza sklepu. On powiedział coś sam do siebie i następnie wyjaśnił pułkownikowi przedmiot swego zaniepokojenia.

- Schowaj kota, pułkowniku. Chłopcy ci go ukradną, żeby sprzedać w cyrku.

Pułkownik był zajęty obserwowaniem kierownika poczty.

- W tym cyrku nie ma dzikich zwierząt - odparł.

- Nie o to chodzi - powiedział Syryjczyk. - Akrobaci jedzą koty, żeby im się nie łamały kości.

Szedł za kierownikiem między sklepami portowymi aż do placu. Tam zaskoczyły go hałas i zgiełk w gallerze. Jakiś przechodzień napomknął coś o jego kogucie. Dopiero wtedy uprzytomnił sobie, że na ten dzień wyznaczono początek zaprawy.

Minął pocztę. W chwilę później pogrążył się we wrzaskliwej atmosferze gallery. Ujrzał swojego koguta na środku areny, samotnego i bezbronnego, z ostrogami owiniętymi w szmaty, z wyraźnie drżącymi ze strachu nogami. Jego przeciwnikiem był smutny, popielaty kogut.

Pułkownik nie poczuł żadnej emocji. Nastąpiła seria identycznych ataków. Nagłe zwarcie piór, nóg i szyj, witane burzliwymi oklaskami. Odrzucony na deski ogrodzenia przeciwnik zatoczył się i ruszył znowu do natarcia. Kogut pułkownika nie atakował. Odpierał kolejną napaść, po czym opadał na to samo miejsce. Ale teraz nie drżały mu już nogi.

German przeskoczył przez ogrodzenie, wzniósł koguta w obu rękach i pokazał go publiczności na trybunach. Nastąpił wybuch oklasków i okrzyków. Pułkownik zauważył dysproporcję pomiędzy entuzjazmem tej owacji i intensywnością widowiska. Wszystko to wydawało mu się farsą, w której dobrowolnie i świadomie uczestniczyły również koguty.

Rozejrzał się po kolistych trybunach, powodowany nieco wzgardliwą ciekawością. Rozegzaltowany tłum rzucił się po stopniach na arenę. Pułkownik obserwował ciżbę rozgorączkowanych, niespokojnych i niesłychanie żywych twarzy. Byli to nowi ludzie. Wszyscy nowi ludzie z miasteczka. Przeżył na nowo - niby przeczucie - chwilę, która zatarła się już na horyzoncie jego pamięci. Przeskoczył wówczas przez ogrodzenie, utorował sobie drogę poprzez tłum zgromadzony na arenie i zderzył się ze spokojnym spojrzeniem Germana. Patrzyli na siebie bez mrugnięcia.

- Dobry wieczór, pułkowniku.

Pułkownik odebrał mu koguta. - Dobry wieczór - mruknął. I nic już więcej nie powiedział, gdyż wstrząsnęło nim ciepłe, głębokie bicie serca ptaka. Pomyślał, że nigdy dotychczas nie trzymał w rękach czegoś tak bardzo żywego.

- Nie było pana w domu - powiedział zmieszany German.

Przerwała mu nowa owacja. Pułkownik był onieśmielony. Znowu utorował sobie drogę, nie patrząc na niego, ogłuszony krzykiem i oklaskami i wyszedł na ulicę z kogutem pod pachą.

Całe miasteczko - ludzie z biednych dzielnic - wyległo na ulicę, żeby patrzeć, jak szedł, mając chmarę dzieci szkolnych za sobą. W kącie placu na stole stał olbrzymi Murzyn z wężem okręconym wokół szyi, i bez zezwolenia sprzedawał lekarstwa. Gromada ludzi wracających z portu przystanęła, żeby posłuchać, jak zachwala swój towar. Kiedy jednak ukazał się pułkownik, uwaga wszystkich skupiła się na nim. Nigdy droga do domu nie wydała mu się tak długa.

Nie żałował tego. Miasteczko popadło od dawna w stan odrętwienia, umęczone dziesięcioma latami swojej historii. Tego popołudnia, w jeszcze jeden piątek, który nie przyniósł mu listu, ludzie zbudzili się. Pułkownik przypominał sobie inną epokę. Ujrzał siebie samego, jak z żoną i synem ogląda przedstawienie, którego nie przerwano mimo deszczu. Widział znowu przywódców swojej partii z przygładzonymi starannie włosami, wachlujących się na dziedzińcu jego domu w rytm muzyki. Bolesne echo tego zgiełku ożyło nieomal w jego kiszkach.

Skręcił w ulicę równoległą do rzeki i tam również spotkał hałaśliwy tłum z odległych wyborczych niedziel. Ludzie patrzyli na wyładowywanie sprzętu cyrkowego. Z głębi sklepu kobieta krzyknęła jakieś słowa mające związek z kogutem. Szedł do domu pogrążony w myślach, mając jeszcze w uszach pomieszane głosy, jakby ścigały go strzępy owacji w gallerze.

W drzwiach zwrócił się do dzieci.

- Wszyscy do swoich domów - powiedział. - Jak który za mną wejdzie, przepędzę go rzemieniem.

Zamknął drzwi na zasuwę i poszedł prosto do kuchni. Żona wyszła z sypialni, nie mogąc złapać tchu.

- Siłą go zabrali - krzyczała. - Powiedziałam im, że kogut nie wyjdzie z tego domu, póki ja żyję. - Pułkownik przywiązał koguta do nóżek piecyka. Zmienił wodę w słoiku, prześladowany krzykliwym głosem żony.

- Powiedzieli, że go zabiorą po naszych trupach - ciągnęła. - Że to nie jest nasz kogut, ale całego miasteczka.

Dopiero kiedy skończył zajmować się kogutem, pułkownik spojrzał na zmienioną twarz żony. Skonstatował bez zdziwienia, że nie odczuwa wyrzutów sumienia ani współczucia dla niej.

- Dobrze zrobili - powiedział spokojnie. A później, przetrząsając kieszenie, dodał z bezgraniczną słodyczą w głosie:

- Koguta się nie sprzeda.

Poszła za nim do sypialni. Wiedziała przecież, że jest normalnym człowiekiem, a jednak wydał się jej tak nieuchwytny, jakby go widziała w kinie, na ekranie. Pułkownik wyjął z szafy zwitek banknotów, dołączył pieniądze, które miał w kieszeniach, przeliczył całą sumę i znowu schował je do szafy.

- Jest tam dwadzieścia dziewięć pesów do zwrotu memu kumotrowi Sabasowi - powiedział. - Resztę mu się zapłaci jak przyjdzie renta.

- A jeżeli nie przyjdzie? - zapytała.

- Przyjdzie.

- Ale jeżeli nie przyjdzie?

- No to się nie zapłaci.

Znalazł nowe pantofle pod łóżkiem. Wrócił do szafy po tekturowe pudełko, wytarł szmatą podeszwy i ułożył pantofle w pudełku tak samo, jak leżały w niedzielę wieczorem, kiedy przyniosła je żona. Nawet nie drgnęła.

- Pantofle się zwróci - powiedział pułkownik. - Tylko dwa razy miałem je na nogach.

- Turcy tego nie zrozumieją.

- Muszą zrozumieć.

- A jeżeli nie zrozumieją?

- No to niech nie rozumieją.

Położyli się bez kolacji. Pułkownik czekał, żeby zgasić lampę, aż żona skończy odmawiać różaniec. Ale nie mógł zasnąć. Usłyszał dzwony cenzury filmowej i w chwilę później - po trzech godzinach - sygnał godziny policyjnej.

Nie zamknął jeszcze oczu, kiedy przemówiła do niego wypoczętym, pojednawczym głosem.

- Nie śpisz?

- Nie.

- Postaraj się sięgnąć po rozum do głowy - powiedziała. - Pomów jutro z kumotrem Sabasem.

- Nie przyjedzie przed poniedziałkiem.

- Tym lepiej - podchwyciła. - Będziesz miał jeszcze trzy dni, żeby się zastanowić.

- Nie ma się nad czym zastanawiać - powiedział.

Zgniłe powietrze października ustąpiło miejsca kojącej świeżości. Punktualność przelotów czapli upewniła pułkownika, że to już grudzień. Kiedy zegar wybił drugą, pułkownik jeszcze nie zdołał zasnąć. Wiedział jednak, że jego żona także nie śpi. Spróbował zmienić pozycję w hamaku.

- Dręczy cię bezsenność - powiedziała.

- Tak.

Myślała przez chwilę.

- Nie możemy sobie na to pozwolić w naszych warunkach. Pomyśl tylko, co to znaczy czterysta pesów za jednym zamachem.

- Już niedługo nadejdzie renta - odrzekł pułkownik.

- Powtarzasz to sobie od piętnastu lat.

- Właśnie dlatego - powiedział pułkownik - To nie może już długo trwać.

Zamilkła. Kiedy jednak przemówiła znowu, miał wrażenie, że czas się zatrzymał.

- Mnie się zdaje, że ta forsa nigdy nie nadejdzie.

- Nadejdzie.

- A jeżeli nie nadejdzie?

Nie znalazł słów, żeby jej odpowiedzieć. Pierwsze pianie koguta przywołało go do rzeczywistości, ale znowu pogrążył się w mrocznym, bezpiecznym śnie, wolnym od wyrzutów sumienia. Kiedy się obudził, słońce dawno już wstało. Jego żona spała jeszcze. Pułkownik powtórzył z całą systematycznością wszystkie swoje poranne czynności, choć z dwugodzinnym opóźnieniem, i czekał na żonę ze śniadaniem.

Wstała z nieprzeniknionym wyrazem twarzy. Powiedzieli sobie dzień dobry i w milczeniu zasiedli do stołu. Pułkownik wypił filiżankę czarnej kawy i zjadł kawałek sera oraz słodką bułkę. Cały poranek spędził w zakładzie krawieckim. O pierwszej wrócił do domu i zastał żonę zajętą cerowaniem, siedzącą wśród doniczek begonii.

- Już czas na obiad - powiedział.

- Nie ma obiadu - odparła.

Wzruszył ramionami. Usiłował zatkać dziury w płocie, żeby dzieci nie mogły wejść do kuchni. Kiedy wrócił na korytarz, stół był zastawiony.

Podczas obiadu pułkownik zdał sobie sprawę, że jego żona powstrzymuje się od płaczu. Przekonawszy się o tym, przestraszył się. Znał dobrze charakter swojej żony, twardy z natury i jeszcze bardziej nieugięty wskutek czterdziestu lat pełnych zgryzoty. Śmierć syna nie wycisnęła z niej ani jednej łzy.

Utkwił w jej oczach wzrok wyrażający dezaprobatę. Zagryzła wargi, otarła rękawem powieki i jadła dalej.

- Jesteś bezwzględny - powiedziała.

Pułkownik nic nie mówił.

- Jesteś samowolny, uparty i bezwzględny - powtórzyła. Położyła nóż i widelec na krzyż na talerzu, ale zaraz przesadnie je wyprostowała.

- Warto było przez całe życie gryźć kamienie, żeby się teraz przekonać, że kogutowi większe się należą względy niż mnie.

- To co innego - odparł pułkownik.

- To samo - powiedziała. - Powinieneś zrozumieć, że ja umieram, że nie chodzi o żadną chorobę, ale o agonię.

Pułkownik nie odezwał się, póki nie skończył obiadu.

- Jeżeli lekarz da mi gwarancję, że ze sprzedażą koguta skończy ci się astma, sprzedam go natychmiast. Ale jeśli nie da, to nie.

Po południu zaniósł koguta na gallerę. Po powrocie zastał żonę bliską ataku. Chodziła po korytarzu z włosami rozpuszczonymi na plecy i z wyciągniętymi ramionami, chwytając powietrze wśród świstów swoich płuc. Chodziła tak aż do nadejścia nocy. Wtedy położyła się, nie powiedziawszy ani słowa do męża.

Mruczała modlitwy jeszcze po sygnale godziny policyjnej. Pułkownik zamierzał zgasić lampę, ale zaprotestowała.

- Nie chcę umierać w ciemności.

Zostawił zapaloną lampę na podłodze. Ogarnęło go znużenie. Miał ochotę zapomnieć o wszystkim, przespać następne czterdzieści cztery dni i obudzić się dwudziestego stycznia o trzeciej po południu, właśnie w chwili, kiedy wypuści koguta na arenę. Wiedział jednak, że grozi mu bezsenność żony.

- Ta sama historia co zawsze - zaczęła po chwili - My głodujemy, żeby inni mogli się najeść. Od czterdziestu lat ciągle ta sama historia.

Pułkownik zachował milczenie do chwili, gdy żona zapytała, czy nie śpi. Odpowiedział, że nie. Kobieta mówiła dalej potoczyście, gładko, nieubłaganie.

- Wszyscy wygrają na kogucie, tylko nie my. Tylko my nie mamy ani centa, żeby na niego postawić.

- Właściciel koguta ma prawo do dwudziestu procent.

- Miałeś także prawo, żeby ci dali posadę, kiedy cię posyłali na wybory, na złamanie karku - zareplikowała. - Miałeś także prawo do renty dla weteranów, boś nadstawiał głowy w wojnie domowej. A teraz, kiedy wszyscy zapewnili sobie bezpieczne życie, ty jeden zdychasz z głodu, sam jak palec.

- Nie jestem sam - powiedział pułkownik.

Usiłował jej coś tłumaczyć, ale zmorzył go sen. Ona mówiła głuchym głosem, dopóki nie zdała sobie sprawy, że mąż śpi. Wtedy wyszła spod moskitiery i zaczęła chodzić po pogrążonym w ciemnościach salonie. Tam mówiła dalej. Zawołał ją o świcie.

Zjawiła się w drzwiach jak widmo, oświetlona od dołu przez dogasającą lampą. Zgasiła ją i weszła pod moskitierę. Nie przestawała mówić.

- Możemy coś zrobić - przerwał jej pułkownik.

- Jedyne, co możemy zrobić, to sprzedać koguta - odparła.

- Możemy także sprzedać zegar.

- Nikt go nie kupi.

- Jutro pomówię z Alvarem, żeby mi dał czterdzieści pesów.

- Nie da ci.

- To się sprzeda obraz.

Kiedy zaczęła znowu mówić, była już poza moskitierą. Pułkownik poczuł jej oddech, przesiąknięty wonią leczniczych ziół.

- Nie kupią go - powiedziała.

- Przekonamy się - rzekł pułkownik bez cienia irytacji w głosie. - A teraz zaśnij. Jeżeli jutro nie da się niczego sprzedać, wymyślimy coś innego.

Starał się nie zamykać powiek, ale zmógł go sen. Spadł w głąb jakiejś magmy, pozbawionej czasu i przestrzeni, gdzie słowa jego żony nabierały odmiennego sensu. Ale w chwilę później poczuł, że ktoś ciągnie go za ramię.

- Odpowiedz mi.

Nie mógł sobie uprzytomnić, czy słyszał te słowa zanim zasnął, czy później. Wschodziło słońce. Ramy okienne odcinały się od zielonej niedzielnej jasności. Pomyślał, że ma gorączkę. Paliły go oczy i musiał dokonać wielkiego wysiłku, żeby oprzytomnieć.

- Co możemy zrobić, jeżeli nie uda się niczego sprzedać - powtórzyła kobieta.

- Wtedy będzie już dwudziesty stycznia - odpowiedział pułkownik, zupełnie już trzeźwy. - Tego samego wieczoru wypłacą dwadzieścia procent.

- Jeżeli kogut wygra - odparła kobieta. - Ale jeżeli przegra? Nie wpadło ci na myśl, że kogut może przegrać.

- To kogut, który nie może przegrać.

- Ale wyobraź sobie, że przegra.

- Mam jeszcze czterdzieści pięć dni, żeby zacząć o tym myśleć - odpowiedział pułkownik.

Kobieta straciła cierpliwość.

- A co będziemy jedli przez ten czas? - zapytała i chwyciła pułkownika za flanelowy kołnierz. Odepchnął ją energicznie.

- Powiedz mi, co będziemy jedli.

Trzeba było siedemdziesięciu pięciu lat - siedemdziesięciu pięciu lat życia, minuty za minutą, żeby pułkownik doczekał tej chwili. Poczuł się czysty, kategoryczny, niepokonany, gdy odpowiedział:

- Gówno.

36