Przyczyny, przebieg i skutki wojny trzydziestoletniej (1618-1648).
Sytuacja w Europie przed wybuchem wojny trzydziestoletniej
W latach 1618-1648 na kontynencie europejskim toczył się konflikt militarny nazywany wojną trzydziestoletnią.
Duża doza odpowiedzialności za wywołanie wojny spoczywała na barkach habsburskich. Tak bowiem oto, sposobowi prowadzonej przez nich polityki sprzeciwiali się niemieccy książęta protestanccy. Ich opór był tym silniejszy, że katolicka dynastia habsburska od lat łamała oraz niedopełniała postanowień augsburskich. Nie mogąc tolerować takiego postępowania, protestanccy książęta z Palatynatu, Brandenburgii, Wirtembergii, Badenii oraz Ansbachu, utworzyli w roku 1608 tzw. Unię Ewangelicką.
|
R E K L A M A |
Utworzenie Unii Ewangelickiej, wychodziło naprzeciw interesom ich zachodniego sąsiada, a konkretnie Francji, która też w trybie wręcz natychmiastowym, udzieliła swego wsparcia niemieckim książętom.
Wkrótce do grona zwolenników Unii dołączyły także Dania oraz Szwecja. Intencją Danii było dążenie do umocnienia swojej pozycji w północnej części państwa niemieckiego. Szwedzi nie kryli zaś, że zamierzają konsekwentnie oraz uparcie realizować swój plan opanowywania wybrzeży Morza Bałtyckiego.
Oczywiście na fakt, iż część Europy (zwłaszcza ta protestancka) organizuje się przeciwko katolikom, nie zamierzali pozostać obojętni sami Habsburgowie. I tak, na fali polityki międzynarodowej oraz religijnej, przyczynili się oni do utworzenia opozycyjnego w stosunku do Unii bloku, nazywanego Ligą Katolicką (względnie Ligą Świętą).
Równie szybko jak Francja poparła protestantów niemieckich zgromadzonych w Unii, tak Hiszpania opowiedziała się po stronie katolickiej Ligi. Nie ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, że polityka realizowana przez austriacki dom panujący, bliska była rządom sprawowanym przez monarchów hiszpańskich. I tak jak Habsburgowie, tak i Hiszpanie, nie godzili się na prymat herezji oraz skrupulatnie zwalczali wszelkie odstępstwa od katolicyzmu. Oczywiście poza przesłankami ideologicznymi, Hiszpanie mieli także wielkie zakusy na rządy w Niderlandach. Tak więc ostatecznie poparli oni obóz katolicki.
Główną przyczyną wybuchu wojny trzydziestoletniej, były wydarzenia praskie. Warto w tym miejscu wspomnieć, że z nastaniem pokoju augsburskiego (1525 rok) wolnością wyznaniową nie cieszyły się takie państwa Europy Środkowej, jak Czechy i Węgry. Tak Czesi, jak i Węgrzy niejednokrotnie postulowali zmianę krzywdzącego ich interesy prawa, niestety bezskutecznie.
W roku 1618 doszło w Pradze do niezwykle przykrego incydentu. Tak bowiem oto, na skutek awantury zaistniałej pomiędzy czeskimi protestantami, a reprezentantami cesarza, opozycjoniści wyrzucili przez okno zamku na Hradczanach habsburskich namiestników. Wydarzenie to określane jest mianem defenestracji praskiej, i uchodzi za początek mającej się toczyć przez kolejne 30 lat, wojny. Zbulwersowani protestanci czescy nie mogąc liczyć na spełnienie przez austriackiego cesarza ich roszczeń religijno-wyznaniowych, zwołali antykatolicką rebelię, przyczyniając się do ostatecznego rozpoczęcia wieloletniego konfliktu.
Przebieg wojny 1618-1648
W ciągu trwającej trzydzieści lat wojny, wyróżnia się cztery kolejne jej etapy. I tak, w latach 1618-1623 miał miejsce w Europie etap czeski wojny, w latach 1625-1629 etap duński, w latach 1630-1635 etap szwedzki, a w latach 1635-1648 etap francuski wojny.
Etap czeski wojny trzydziestoletniej
Wraz ze śmiercią cesarza Macieja na tron wstąpił Ferdynand Habsburg. Był on gorącym przeciwnikiem nurtu protestanckiego, oraz zagorzałym, można by nawet powiedzieć fanatycznym, katolikiem. Nic więc dziwnego, że koncepcja objęcia przez niego także i czeskiego tronu, nie przypadła do gustu tamtejszym opozycjonistom. W krótkim czasie doprowadzili więc oni do detronizacji Ferdynanda, i osadzili na tronie Czech palatyna reńskiego Fryderyka. Jednocześnie na mocy układu czesko-węgierskiego, powstanie przeciw Habsburgom na Węgrzech wszczął książę siedmiogrodzki, Bethlen Gabor. Bethlen wyprawił się także przeciwko Austriakom na Wiedeń. Był już nawet bliski zwycięstwa, niemniej jednak w chwili próby, polscy lisowczycy odebrali mu szansę odniesienia triumfu na katolickim przeciwnikiem.
Czarne chmury zbierały się nad Czechami. I tak uzyskawszy wsparcie ze strony państw Ligi Katolickiej, cesarz Ferdynand II, doprowadził do bitwy z protestanckimi przeciwnikami, bitwy, która rozegrała się w pobliżu Białej Góry, w niedalekiej odległości od Pragi (listopad 1620 rok). Czesi przegrali starcie z kretesem. Z pola walki, ucieczką ratował się palatyn Fryderyk. Na Czechów zaś spadły dotkliwe represje. Konfiskowano majątki uczestników powstania, wielu obywateli czeskich (sympatyków nurtu protestanckiego) Austriacy pozbawili życia, wygnali lub zmusili do przymusowej emigracji. W ramach powojennych szykan, Habsburgowie podważyli znaczenie czeskiego stanu szlacheckiego.
Wygrana z Czechami otwierała etap wielkich zwycięstw austriackich w wojnie trzydziestoletniej. Wkrótce habsburscy katolicy weszli w posiadanie palatynatu.
Niemniej jednak, przeciwnicy katolików protestanci, nie zamierzali składać broni. Wyrazem ich dialogu oraz chęci stawienia czoła panoszącemu się w Europie domu austriackiemu, było zawarte w roku 1625 porozumienie, porozumienie Danii, Holandii oraz Anglii.
Duński etap wojny
Kolejny etap wojny trzydziestoletniej rozpoczął wkroczeniem na ziemie niemieckie, monarcha duński, Chrystian IV. Był rok 1625. Niestety, niemal natychmiast wojska duńskie doświadczyły dwóch wielkich porażek, zadanych im przez armię katolickich Habsburgów. Pierwsza z klęsk przydarzyła się Duńczykom w kwietniu roku 1626 pod Dessau, druga zaś w sierpniu roku 1626 pod Lutter am Barenberge. Królowi duńskiemu nie pozostało więc nic innego jak paktowanie z Ferdynandem II. W roku 1629 strony podpisały traktat pokojowy. Na jego mocy Duńczycy odzyskali wszystkie posiadłości jakie utracili w trakcie trwania wojny, obiecując jednocześnie, że nie będą prowadzili polityki skierowanej przeciwko interesom cesarstwa.
Szwedzki etap wojny
Kolejni do starcia z Habsburgami oraz ich sojusznikami stanęli Szwedzi. Z nastaniem roku 1630, armia szwedzka dowodzona przez króla Gustawa Adolfa, wyruszyła z Pomorza Zachodniego na podbój Niemiec. W roku 1631, w starciu pod Breitenfeld Szwedzi pokonali swych przeciwników Austriaków. Podobny sukces był ich udziałem w roku 1632, kiedy to triumfowali pod Rein nad rzeką Lech. W rękach szwedzkich znalazły się takie posiadłości niemieckie jak Nadrenia, Czechy czy Bawaria.
Pomimo poparcia książąt protestanckich, kres szwedzkich zwycięstw zbliżał się wielkimi krokami. W roku 1632 pomimo wygranej przez Szwedów bitwy pod Lutzen, na polu walki poległ nie tylko wielki monarcha, ale nade wszystko nieprzeciętny wódz, Gustaw Adolf. Dwa lata później (1634 rok) Szwedzi przegrali z Austriakami starcie pod Nordlingen. Wkrótce pakt współpracy skierowany przeciwko Szwedom, zawarli cesarz Ferdynand II oraz elektor saski Jan Jerzy.
Francuski etap wojny
Po chwilowej niemocy państwa szwedzkiego w wojnie trzydziestoletniej, spowodowanej śmiercią Gustawa Adolfa, jego armia zdołała się zreorganizować, odnosząc kolejne, nowe sukcesy w starciu z Habsburgami i ich katolickim obozem. Szwedzi weszli więc w posiadanie takich obszarów niemieckich jak: Śląsk, Czechy czy Morawy, zaś z nastaniem roku 1642 pokonali austriackiego przeciwnika w II bitwie pod Breitenfeld.
Wkrótce do wojny trzydziestoletniej przystąpiła Francja, jak również (ponownie) Dania. Niestety, i tym razem Duńczykom nie udało się odnieść nad przeciwnikiem spektakularnego sukcesu. Wręcz przeciwnie. Przegrani i poskromieni przez Habsburgów Duńczycy wycofali się z konfliktu, tym razem tracąc szereg rodzimych posiadłości.
W roku 1645, po zwycięstwach nad katolikami, odniesionymi w bitwach pod Magdeburgiem oraz Jankowicami, Szwedzi połączyli się z wojskami francuskimi (1646 rok). W roku 1647 po wkroczeniu do Bawarii, tworzące koalicję Szwecja oraz Francja, wymusiły na nowym cesarzu Maksymilianie I, zawarcie sojuszu (w Ulm). Z kolei rok później (1648), armia francuska pokonała wojska hiszpańskie operujące na ziemiach niderlandzkich.
Pokój Westfalski (1648 rok)
Etap francuski zakończył trwającą trzydzieści lat wojnę w Europie. Zwaśnionym stronom nie pozostało nic innego jak przystąpić do negocjacji pokojowych. Rozmowy w sprawie przyszłego pokoju prowadzono w miejscowościach Munster oraz Osnabruck. Reprezentanci wszystkich państw Starego Kontynentu, za wyjątkiem Anglii, Rosji, Rzeczpospolitej oraz Turcji, obradowali tam pod przewodnictwem nuncjusza papieskiego, niejakiego Fabio Chigi, późniejszego papieża Aleksandra VII.
W dniu 24 października 1648 roku porozumieli się ze sobą w Munster, przedstawiciele cesarstwa oraz Francji. W konsekwencji podpisanego traktatu pokojowego, Francja przejmowała kontrolę nad 3 biskupstwami, kilkoma posiadłościami habsburskimi w Alzacji, 10 miastami niemieckimi oraz 1 włoskim.
Układ pokojowy podpisany przez Szwecję oraz Habsburgów w Osnabruck stanowił:
o podziale Pomorza Zachodniego, a konkretnie o uzyskaniu przez Szwecję praw do ujścia rzeki Odry, do Szczecina, oraz do 3 wysp (tj. Wolin, Uznam oraz Rugii)
o sekularyzacji biskupstwa Bremen oraz Werden
o sekularyzacji portu w Wisman
o wprowadzeniu faktycznej niezależności książąt niemieckich od cesarza
o zniesieniu zasady czyj kraj tego religia
o ustanowieniu wolności wyznania (pod warunkiem wypełniania wszystkich obowiązków na rzecz władzy państwowej)
wolność wyznania miała obejmować tylko takie religie jak: katolicyzm, kalwinizm oraz luteranizm, innych wyznań w ogóle nie akceptowano
Konsekwencje wojny trzydziestoletniej
Skutki wojny trzydziestoletniej były katastrofalne. Odczuły je wszystkie państwa uczestniczące w sporze.
W samych Niemczech nastąpił upadek rzemiosła, handlu, kultury oraz oświaty. Z olbrzymimi problemami borykało się także rolnictwo. W toku wojny śmierć poniosło wielu, nierzadko niewinnych ludzi. Część zginęła w toku działań oraz operacji wojennych, część na skutek głodu, chorób czy wszelkiego rodzaju epidemii.
Konflikt lat 1618-1648 utrwalił istniejący od lat podział państwa niemieckiego. Pomimo utrzymania zwierzchniej władzy cesarza nad poszczególnymi niemieckimi landami, znaczenie polityczne ich książąt wzrosło. Podobnie jak wzrósł stopień ich niezależności oraz autonomii.
Wojna trzydziestoletnia przeorganizowała dotychczasowy ład, porządek oraz układ sił w Europie.
Wojna trzydziestoletnia – konflikt trwający od 23 maja 1618 do 24 października 1648 pomiędzy protestanckimi państwami Rzeszy niemieckiej wspieranych przez inne państwa europejskie (takie jak Szwecja, Dania, Holandia, Francja) a katolicką dynastią Habsburgów. Mimo że wojna spowodowana była przyczynami natury religijnej, jednym z powodów jej długotrwałości stało się również dążenie mocarstw europejskich do osłabienia potęgi Habsburgów.
Wojnę trzydziestoletnią dzieli się na cztery okresy:
W wojnie trzydziestoletniej, pośrednio lub bezpośrednio, wzięły udział niemal wszystkie państwa europejskie. Stronę katolicką reprezentowały państwa Habsburgów (Austria, Hiszpania i Państwo Kościelne), niektóre księstwa I Rzeszy (m.in. Bawaria, niemieckie księstwa biskupie: książę elektor-arcybiskup Kolonii, książę elektor-arcybiskup Moguncji oraz książę elektor-arcybiskup Trewiru). Oficjalnie swojego wsparcia katolikom nie udzieliła Rzeczpospolita Obojga Narodów, lecz zaciężne wojsko lisowczyków zostało wysłane przez króla na Węgry w celu odciągnięcia wojsk protestanckich od obleganego Wiednia w 1619 r.
Po stronie protestanckich państw Rzeszy (m.in. Czech w tym Śląska, Palatynatu, Brandenburgii, Saksonii, księstw meklemburskich) stanęła Dania (do 1629 r.), Szwecja, katolicka Francja, Siedmiogród.
Wojna zakończyła się zwycięstwem strony protestanckiej. Jej głównymi skutkami, oprócz zapewnienia wolności wyznania na terenie Rzeszy, było osłabienie dynastii Habsburgów, wzmocnienie pozycji Francji i Szwecji oraz uznanie niepodległości Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Wojnę zakończył pokój westfalski podpisany w 1648 r.
Mimo pokoju w Augsburgu zawartego w 1555 Habsburgowie nie zrezygnowali z zamiaru połączenia Rzeszy w jedną spójną całość i podporządkowania jej swojej władzy. Habsburgowie mieli również nadzieję, że niemiecka Rzesza, która "przyniosła na świat" Marcina Lutra, zamieni się w państwo w całości katolickie. Protestanci w odpowiedzi na plany Habsburgów założyli w 1608 roku tzw. Unię Protestancką zwaną też Unią Ewangelicką, która miała reprezentować ich interesy w sejmie Rzeszy. Unii przewodził palatyn reński, Fryderyk V. Protestanci zaczęli szukać sprzymierzeńców w państwach wrogo nastawionych do potężnego rodu Habsburgów.
I Rzesza Niemiecka w XVII w. stanowiła konglomerat dziesiątek królestw, księstw, hrabstw i różnych jednostek administracyjnych świeckich lub kościelnych. Była także zróżnicowana pod względem religijnym. W Czechach, na Węgrzech, w Saksonii i księstwach północnych dominowały wyznania protestanckie, zaś Bawaria, Austria i liczne inne, zwłaszcza południowe, księstwa i prowincje były katolickie. Księstwa protestanckie zorganizowane były w Unii Ewangelickiej, którą kierował elektor-hrabia Palatynatu, a katolickie księstwa biskupie stworzyły w 1609 roku Ligę Katolicką, pod przewodnictwem Maksymiliana I, księcia Bawarii.
Panujący w Rzeszy cesarze habsburscy byli natomiast nieodmiennie katoliccy i w ramach kontrreformacji dyskryminowali protestantów. Na tym tle miał miejsce 23 maja 1618 w Pradze ostry konflikt i kłótnia w zamku królewskim na Hradczanach, w trakcie której protestanccy parlamentarzyści czescy wyrzucili przez okno katolickich przedstawicieli cesarskich (defenestracja praska). Stało się to bezpośrednią przyczyną wojny domowej pomiędzy Czechami a nowo wybranym królem Ferdynandem II, która następnie rozprzestrzeniła się na całą Rzeszę i stała się wojną między Unią Protestancką a Ligą Katolicką.
Okres czesko-palatynacki 1618-1621
Po zerwaniu z Cesarstwem w Czechach utworzono dyrektoriat - powstańczy rząd czeski, składający się z 30 dyrektorów. Na jego czele stanął Vaclav Wilhelm z Ruppy, dowódcą sił zbrojnych został zaś hr. Heinrich Thurn. Powstańcy, realnie oceniając swoje możliwości, oczekiwali pomocy z dwóch silnych ośrodków protestantyzmu w Europie: Anglii i Niderlandów, a także liczyli na wsparcie protestanckich sąsiadów. W odpowiedzi na te oczekiwania w 1619 r. Stany Generalne Niderlandów sfinansowały zaciąg wojskowy, powstały oddziały pod wodzą Mansfelda. Wsparcia udzielił także Śląsk, którego mieszkańcy zobowiązali się do zabezpieczenia granicy z Polską, ze strony której spodziewano się prohabsburskiej interwencji. Anglia, z polecenia Jakuba I, podjęła się mediacji pomiędzy powstańcami a cesarzem Maciejem (misja Jamesa Haya, Lorda Doncaster). Stany morawskie, pod wodzą Karola Żerotina opowiedziały się natomiast za pokojowym rozwiązaniem konfliktu z Habsburgami i odmówiły pomocy wojskowej.
Sytuacja stopniowo zaostrzała się, uwięziony został biskup Wiednia kardynał Melchior Klesl, 20 marca 1619 umarł zaś cesarz Maciej. Ostatecznie upadła idea rokowań pokojowych, czego bezpośrednią przyczyną stał się wybór królewski stanów czeskich - 26 lipca 1619 - elektora Palatynatu Fryderyka V, zięcia Jakuba I. Równocześnie z woli elektorów niemieckich - 28 sierpnia 1619 - dziedziczną władzę nad krajami austriackimi, koronę Węgier i Czech, a także cesarską objął arcyksiążę Ferdynand II.
Widząc swą szansę w zaistniałej sytuacji, Węgry pod wodzą cieszącego się poparciem Turcji księcia siedmiogrodzkiego Gábora Bethlena interweniowały zbrojnie, dochodząc w listopadzie 1619 pod Wiedeń. Pomocną dłoń postawionym w bardzo trudnej sytuacji Habsburgom podał król Polski, Zygmunt III Waza. Udzielona przez niego pomoc zbrojna (lisowczycy) procesarskiemu magnatowi węgierskiemu hr. Homonnai pozwoliła odeprzeć atak Bethlena, który wycofał się spod Wiednia (tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska).
W roku 1620 wojska cesarskie wzmocniły oddziały hiszpańskie i bawarskie, połączyły się także z siłami Johanna von Tilly, dodając do przewagi w uzbrojeniu także przewagę liczebną. Do ostatecznego starcia doszło podczas bitwy pod Białą Górą, 8 listopada 1620. Protestanci doznali bolesnej porażki, ich wojska zostały praktycznie unicestwione. Jako główne przyczyny, oprócz oczywistej przewagi wojsk prokatolickich, wymienia się nieudolność i kłótnie dowódców protestanckich, a także opuszczenie pola bitwy przez, prawdopodobnie przekupionego, Mansfelda.
Skutkiem wojny stała się pacyfikacja Czech: trybunał wojskowy skazał na śmierć ponad 600 osób, głównie przedstawicieli czeskiej elity; konfiskowano majątki protestantów i rozdawano je osadnikom niemieckim, co prowadziło do germanizacji; Czechy utraciły też autonomię i stały się dziedziczną posiadłością Habsburgów. W wyniku wojny i panującej w jej czasie zarazy liczba ludności Czech zmniejszyła się z około 4 milionów na początku XVII wieku, do około 700 tysięcy w połowie stulecia.
Ostatecznym końcem tej fazy wojny było podpisanie przez Gábora Bethlena pokoju z Cesarzem w styczniu 1622.
Niektórzy historycy wyróżniają okres 1621-1625 jako oddzielny etap wojny, nazywając go okresem palatynackim. Po zajęciu i pacyfikacji Czech wojska skupiły się na pokonaniu protestantów w zachodniej części Niemiec, a także okupacji Palatynatu. Nie doszło tu jednak do ogromnych bitew, częściej także stosowano oblężenia w celu zdobycia poszczególnych księstw.
Resztki protestanckiej armii, dowodzonej przez Mansfelda, próbowały przedostać się do Danii. Siły katolickie rozbiły je w bitwie pod Stadtlohn 6 sierpnia 1623. Jedynie jedna trzecia z 21-tysięcznej armii ocalała. Pozbawiona zapasów, dowództwa i pieniędzy, przestała istnieć w 1624 roku.
Po opanowaniu Czech wojna bynajmniej się nie zakończyła, a przeciwnie, rozszerzyła się i objęła znacznie większe terytoria, gdyż wmieszały się do niej, lub zostały wciągnięte, wszystkie księstwa niemieckie i prawie wszystkie kraje ościenne: Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Niderlandy, Holandia, Rzeczpospolita, Dania, Szwecja, Siedmiogród. Wszystkie one dbały o swe własne interesy i przystępowały do wojny w różnym czasie i z różnym natężeniem. Na dużą skalę w wojnie brały też udział różnego rodzaju oddziały najemne, opłacane przez zwaśnione strony. Do takich należały m.in. polskie oddziały konne lisowczyków, walczących w latach 1619-20 na terytorium Węgier.
Okres duński 1621-1629
W latach 1621-1629 wzięła udział w wojnie protestancka Dania. Król duński Chrystian IV, z wyznania luteranin, obawiał się bowiem, że Liga Katolicka, wzmocniwszy się na północy Niemiec, zagrozi interesom jego państwa na Bałtyku (od 1621 Dania kontrolowała Hamburg). Za jego rządów Dania znacznie wzmocniła się, posiadała duże środki finansowe, m.in. otrzymane jako reparacje wojenne od Szwecji. Na udział Danii w wojnie przychylnie patrzyła także Francja kierowana przez kardynała Richelieu, obawiająca się wzrostu potęgi Habsburgów. Wszystko to umożliwiło stworzenie 20-tysięcznej armii pod duńskim dowództwem.
W tym samym czasie cesarz Ferdynand II pozyskał pomoc Albrechta von Wallensteina, z pochodzenia Czecha, który zdobył znaczny majątek po bitwie pod Białą Górą. Po początkowych zwycięstwach, wojska duńskie, dowodzone przez Mansfelda, zostały rozbite w 1626 r. przez wojska Wallensteina w bitwie pod Dessau. Pozostałe siły duńskie przegrały kolejne starcie w bitwie pod Lutter am Barenberge z wojskiem Johana Tillyego. W kilka miesięcy po tych zdarzeniach, pokonany i zniesławiony, Mansfeld zmarł.
Dodatkowo sytuację Danii skomplikowało zaangażowanie protestanckiej Szwecji w wojnę z Polską oraz uniemożliwiająca interwencję Francji wojna domowa.
Mimo to wojska Wallensteina nie były w stanie ostatecznie pokonać Danii. Wymagałoby to stworzenia silnej cesarskiej floty, na co nie godziła się Polska i miasta hanzeatyckie, cesarstwo nie posiadało także wystarczających środków finansowych. Z tego powodu 22 maja 1629 podpisany został pokój w Lubece, na mocy którego Dania odzyskała utracone terytoria, zapewniając przy tym, że nie będzie mieszać się więcej w sprawy Rzeszy.
Okres szwedzki 1630-1635
Silna pozycja Habsburgów niepokoiła Francję, jednak nie chciała ona bezpośrednio angażować się w wojnę. Podjęła więc działania, mające na celu skłonienie luterańskiej Szwecji do udziału w wojnie - francuscy dyplomaci pomogli w podpisaniu pomiędzy będącymi w stanie wojny Polską a Szwecją rozejmu w Starym Targu. Dzięki temu król szwedzki Gustaw II Adolf mógł użyć swojej zdyscyplinowanej i dobrze wyposażonej armii (muszkiety, różne typu artylerii), uznawanej za najlepszą w Europie. Z całą pewnością do ataku skłoniła go, oprócz chęci pomocy protestantom, obawa przed utratą wpływów na terenie Bałtyku.
Kraje północnych Niemiec, nękane przez Wallensteina, same wezwały na pomoc króla Szwecji. Ten wykorzystał sytuację: Habsburgowie byli osłabieni porażkami w walkach w Niderlandach i Włoszech. W lipcu 1630 r. Gustaw Adolf wylądował na terenie Cesarstwa i zmusił księcia pomorskiego Bogusława XIV do zawarcia z nim sojuszu. Początkowo jednak główne siły protestanckie sceptycznie podchodzą do możliwości kolaboracji ze Szwedami. Elektorzy Brandenburgii i Saksonii stronią od związków z Gustawem Adolfem. W styczniu 1631 r. Gustaw Adolf zawarł umowę z kardynałem Richelieu: Francuzi mają wspierać Szwedów militarnie i finansowo, a Szwedzi pozostawać neutralnymi wobec Ligi Katolickiej (Francja była sojuszniczką katolickiej Bawarii, tylko sami Habsburgowie pozostawali na celowniku kardynała Richelieu).
Gdy Gustaw Adolf wkroczył do Meklemburgii, protestanci zebrani na zjeździe w Lipsku decydują się pozostać przy cesarzu. Dopiero spalenie Magdeburga przez wojska cesarskie w maju 1631 r. powoduje, że elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, landgraf heski Wilhelm i kilku pomniejszych książąt protestanckich przechodzi na stronę Szwecji. Wobec zajęcia Lipska przez wojsko cesarza, do układu ze Szwedami we wrześniu przystępuje także elektor saski Jan Jerzy.
17 września 1631 doszło do bitwy pod Breitenfeld na północ od Lipska w Saksonii. Wojska cesarskie, dowodzone przez hrabiego Tilly, doznały bolesnej porażki. Szwedzi zajęli Czechy z Pragą i rozpoczęli marsz przez południowe Niemcy. Liga Katolicka została rozwiązana. W kwietniu 1632 roku Szwedzi, po zajęciu Norymbergi, pokonali siły cesarskie w bitwie nad rzeką Lech, po czym zajęli południowe księstwa niemieckie: Bawarię i Alzację, przechylając szalę zwycięstwa na rzecz protestantów. Otworzyło to drogę Szwecji do opanowania całego obszaru państw niemieckich. Skłoniło to także Ferdynanda II do porozumienia się z Wallensteinem (układ w Göllersdorf), zwłaszcza że w 1632 po bitwie nad rzeką Lech (zwanej też bitwą pod Rain) poległ hrabia Tilly.
W połowie 1632 roku Gustaw Adolf snuł plany zastąpienia katolickiego Cesarstwa protestanckim związkiem wolnych księstw pod przywództwem Szwecji (Corpus Evangelicorum). Szwecja miałaby także, wedle jego zamysłów, opanować niemieckie wybrzeża Morza Bałtykckiego.
Wallenstein tymczasem zajął Lipsk. Spieszący na pomoc Saksonii Gustaw Adolf osaczony został przez przeważające siły cesarsko-bawarskie Wallensteina pod Norymbergą. Po długim oblężeniu, dzięki dostarczonym posiłkom Gustaw Adolf zdołał wyrwać się z potrzasku, jednak musiał zrezygnować z planów ataku na Wiedeń i ruszył do Saksonii. Tam wodzowie spotkali się w bitwie pod Lützen, nieopodal Lipska, 16 listopada 1632.
Historycy nie są zgodni w ocenie skutków tej bitwy, bowiem pomimo odwrotu wojsk cesarskich i utraty znacznej części wyposażenia, ich armia nie została rozbita. Z całą pewnością wpłynęła na to śmierć Gustawa II Adolfa na polu walki. Dotkliwszą stratę ponieśli więc Szwedzi. Po śmierci króla rządy w Szwecji objął kanclerz państwa i namiestnik okupowanych Niemiec Axel Oxenstierna, natomiast dowodzenie marszałek Gustaw Horn.
Wiele faktów wskazuje na próbę przeciągnięcia Wallensteina na swoją stronę przez Szwecję. Prawdopodobnie kuszono go wizją objęcia tronu czeskiego po zwycięstwie strony protestanckiej.
W IV 1633 r. Oxenstierna zawarł z książętami południowo-zachodnich Niemiec układ zwany Ligą w Heilbronn. Zakładał on wspólną walkę o większe swobody dla książąt niemieckich. We wrześniu 1633 r. Wallenstein pokonał pod Steinau wojska szwedzkie broniące powstańców czeskich. W 1634 r. Wallenstein prowadził tajne rokowania ze Szwedami i Francuzami. Niezależna polityka księcia doprowadziła do jego zamordowania na zlecenie cesarza w lutym 1634 r.
Do
kolejnej bitwy doszło pod Nördlingen.
Trwała ona od 5 do 6 września 1634.
Naprzeciwko siebie stanęły w niej wojska cesarskie (oficjalnie
dowodził król Czech i Węgier Ferdynand
III Habsburg,
faktycznie generał Matthias
Gallas),
wsparte przez oddziały hiszpańskie kardynała-infanta
Ferdynanda Habsburga
oraz armia szwedzko-saska pod dowództwem księcia Bernarda
Sachsen-Weimar. Siły katolickie odniosły tym razem zwycięstwo,
gromiąc protestantów. Doprowadziło to do przejścia wielu książąt
niemieckich na stronę cesarstwa, a także wycofanie oddziałów
szwedzkich z południowych obszarów Niemiec.
Klęska
pod Nördlingen doprowadziła także do zawarcia 30
maja
1635
pokoju
w Pradze
pomiędzy cesarzem a książętami (członkowie Ligi Heilbronskiej
odmówili sygnowania tego układu). Zawieszony zostaje edykt
restytucyjny, książęta Meklemburgii i Pomorza odzyskują swoje
władztwa. Część wielkich państw kościelnych (m.in: Heidelberg,
Verden, Brema) wyjętych pozostaje w rękach katolików. Armie
niemieckie mają teraz walczyć razem pod naczelnym dowództwem
cesarza i elektorów, jako jego podkomendnych. Po zawarciu pokoju na
stronę cesarza przeszedł elektor brandenburski Jerzy Wilhelm.
Sytuacja Szwedów w Niemczech wyraźnie się pogorszyła.
Okres francuski (francusko-szwedzki) 1635-1648
W IV 1635 r. w Paryżu Szwecja i Francja zawarły traktat, mocą którego monarchia Burbonów otwarcie wypowiedziała wojnę Hiszpanii i zdecydowała się wspólnie ze Szwedami wspierać niemieckich protestantów. Jeszcze w tym samym roku Francuzi pod wodzą kardynała Ludwika de la Vallette'a zajmują leżącą w granicach Cesarstwa Alzację. Armia francuska, dowodzona przez Bernharda von Sachsen-Weimar, wsparła działania protestantów, atakując znajdujące się w posiadaniu Habsburgów hiszpańskich posiadłości w Niderlandach (tereny dzisiejszej Belgii). Oddziały Habsburgów, pod komendą Johanna von Werth, przystąpiły do kontrataku, zagrażając w 1636 Paryżowi. Sachsen-Weimarowi udało się odeprzeć ten atak i razem z siłami szwedzkimi przystąpił do kontrofensywy. Armii szwedzkiej pod dowództwem Johana Banéra udało się pokonać siły sasko-cesarskie w bitwie pod Wittstock w 1636 roku.
15 lutego 1637 roku zmarł Cesarz Ferdynand II Habsburg, na tronie zastąpił go syn, Ferdynand III Habsburg.
Od 1638 roku przewagę osiągnęła strona protestancko-francuska. Wojskom szwedzko-francuskim udało się opanować Nadrenię i część Alzacji, a także Śląsk i część obszaru Czech. W 1639r. holenderski admirał, Marten Tromp, zniszczył hiszpańską flotę Habsburgów.
W roku 1642 zmarł kardynał Richelieu, rok później król Ludwik XIII. Władzę we Francji objął niepełnoletni Ludwik XIV, a rządy w jego imieniu sprawował kardynał Mazzarini. Nie wpłynęło to jednak na zaangażowanie wojenne Francji, chociaż Mazzarini starał się o rozpoczęcie rokowań pokojowych. Stało to się w 1644, nie zrezygnowano przy tym z działań militarnych.
Wcześniej zmieniła się postawa Danii, która w 1643 przeszła na stronę cesarstwa, jednakże jej armia została pokonana przez Szwedów. Protestantów wsparł natomiast Siedmiogród i jego przywódca, Jerzy I Rakoczy.
Wojna zbliżała się ku końcowi i nic nie mogło powstrzymać strony protestanckiej przed ostatecznym zwycięstwem. Ostateczny cios Habsburgom został zadany podczas bitwy pod Zusmarshausen, gdy połączone armie francusko-szwedzkie pod dowództwem Carla Wranglera i Henri de Turenne'a zepchnęły Habsburgów niemieckich na tereny Austrii. Francuzom dowodzonym przez Ludwika II Burbona udało się także pokonać oddziały hiszpańskie w bitwie pod Lens. Zwycięstwo sił protestancko-francuskich stało się faktem, Cesarstwo zostało rozbite. Tylko szybkie zawarcie pokoju mogło pomóc w zwalczeniu anarchii na terenach Rzeszy.
Europa po wojnie
Wojna trzydziestoletnia w I Rzeszy Niemieckiej trwała od 1618 do 1648 r., spowodowała wielkie spustoszenia wszystkich terytoriów niemieckich i straty ludzkie, sięgające w niektórych krajach do 50 % zaludnienia. Zawarty w 1648 r. pokój westfalski zmienił oblicze Europy na dziesiątki lat. Francja stała się największą potęgą europejską i otrzymała prowincję Alzacja oraz miasta Metz i Verdun. Szwecja usadowiła się na południowych wybrzeżach Bałtyku, przypadły jej Pomorze Zachodnie i szereg portów, w tym Szczecin. Saksonia zdobyła Łużyce, Brandenburgia - wschodnią część Pomorza Zachodniego z Kołobrzegiem. Uznana została niepodległość Szwajcarii i Holandii (zniesiono nad nimi oficjalnie zwierzchnictwo cesarza rzymsko-niemieckiego i wyłączono je z terytorium Rzeszy). Księstwa niemieckie uniezależniły się od cesarza i, co było głównym powodem wojny, luteranie i kalwini uzyskali wolność wyznania.
Wojnę trzydziestoletnią określić można jako pierwszą w drugiej połowie II tysiąclecia paneuropejską wojnę, w której wzięły udział prawie wszystkie liczące się państwa. Miała ona charakter wojny religijnej, ale głównym jej powodem była rywalizacja państw o hegemonię w Europie. Rozwój kultury czeskiej został na wiele lat zahamowany. Choć Austria została pokonana w Niemczech, jej pozycja uległa dalszemu wzmocnieniu na Węgrzech i w Czechach. Wojna francusko -hiszpańska trwała jeszcze do 1659 roku kiedy to podpisano na północy Hiszpanii w Bidassoa pokój pirenejski.
|
Rok |
Wydarzenia |
|
Potyczka pod Altenorythe |
|
|
Potyczka pod Hannoverem Potyczka pod Seelze |
|
|
Potyczka pod Clausthal |
|
|
Potyczka pod Belum |
|
|
Bitwa pod Norymbergą (24 sierpnia 1632) Masakra w Schrobenhausen Potyczka pod Rippach |
|
|
Potyczka pod Riebelsdorf |
|
|
Atak na Ulrichstein |
|