„Złoty ząb wydarty trupowi będzie zawsze krwawił..."

(Kazimierz Wyka, Życie na niby)

Jan Tomasz Gross

WSPÓŁPRACA

Irena Grudzińska-Gross

złote żniwa

Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady żydów

Wydawnictwo Znak Kraków 2011

V

Spis treści

Przedmowa, jan Grabowski ............................... 9

Wstęp i podziękowania .................................. 13

Co widzimy na zdjęciu................................... 17

O potrzebie nazywania.................................. 23

O tym, ze „przejmowanie" własności żydowskiej miało wielu

zwolenników ...................................... 29

Zdjęcia i dokumentacja Zagłady ............................ 39

Co się działo na terenie obozów zagłady zaraz po wojnie ........ 43

Próba normalizacji ...................................... 53

Gospodarność......................................... 55

Eksploatacja obozów zagłady przez okoliczną ludność podczas

wojny............................................ 59

Przejmowanie żydowskiej własności przez zwykłych ludzi ........ 73

Uwagi na temat mordowania Żydów przez ludność miejscową .... 79

O mordowaniu Żydów przez chłopów na Kielecczyźnie ......... 85

Znaczenie poznawcze „gęstego opisu"....................... 95

Zbliżenie: scena zbrodni.................................. 99

Konkretni ludzie........................................ 109

Spis treści

Dlaczego obrzeża Holokaustu są ważne ..................... 113

Komu eksploatacja Żydów przynosiła korzyści................. 117

Co ludzie mówili na temat własności żydowskiej i jak to należy

rozumieć ......................................... 125

O pewnej odmianie postawy patriotycznej ................... 131

Polowania na Żydów...............,.................... 135

Uprzedmiotowienie Żydów............................... 143

„Szmalcowanie"........................................ 151

Ukrywanie Żydów za optatą.............................. 157

Zbliżenie: w którym większość ukrywającej się żydowskiej rodziny

przeżyta wojnę..................................... 163

Nowe reguty postępowania .............................. 171

Opinie rzeczoznawców.................................. 175

A co na to Kościół katolicki? ............................... 181

Hypocńte lecteur, mon semblable, mon frere.................... 191

Postowie. Historia rubinowego pierścionka z obozu

Kozielsko-Bełżec.................................... 201

Nota wydawcy ........................................ 205

Przedmowa

Złote żniwa to książka o chciwości, o grabieży, o mordach i o żydowskim cierpieniu. Rzecz się dzieje niejako „na obrzeżach Zagłady", tam gdzie żydowscy rozbitkowie rozpaczliwie poszukujący ratunku stykali się z miejscową ludnością. I na tym właśnie obszarze dochodziło do strasznych zbrodni - tym straszniejszych, że najczęściej nienazwanych i nieukaranych. Jest oczywiste, że odpowiedzialność za Holokaust spoczywa na Niemcach. Ale prawdąjest również to, że -jak słusznie piszą Grossowie -jedyna droga ocalenia Żydów prowadziła przez kontakt z miejscową ludnością. A właśnie w tej przestrzeni wydarzenia przebiegały w sposób dramatyczny, nieraz straszny i zgubny. Jakąś rolę w tym wszystkim na pewno odegrał przedwojenny antysemityzm, ale o ile stereotypy i ideologia majaczą w tle opisywanej tragedii, o tyle przemożnym motywem działania wydaje się żądza rabunku. To właśnie na obrzeżach Zagłady widać ludzkie hieny żerujące na żywych i na martwych Żydach. Jest bowiem tak, że żądza grabieży sięga poza grób - czego dowodem są tereny obozów zagłady w Bełżcu i Treblince, pracowicie przekopywane po

Złote żniwa

wojnie przez setki wieśniaków poszukujących wśród szczątków ofiar złotych zębów, kosztowności czy obrączek. Złote żniwa to nie tylko zarys tego koszmaru, ale zarazem próba zrozumienia jego przyczyn.

Jak wynika z tekstu, gdzieś za okupacji - trudno powiedzieć, w której dokładnie chwili - nastąpiło gwałtowne przestawienie wartości, jeżeli chodzi o Żydów i o to, co żydowskie. Nie był to proces „punktowy", dotyczący jakichś wyjątkowych, „przerażających" powiatów czy wiosek, lecz zjawisko o zasięgu europejskim, gdyż mordy i rabunki popełniano wszędzie tam, gdzie pojawiali się uciekający z Zagłady Żydzi. Po prostu od pewnego dnia lub tygodnia, gdzieś w lecie lub na jesieni 1942 roku nagle wolno było już wszystko. Zęby odwołać się do chemicznej metafory, nastąpiła swego rodzaju „sublimacja agresji". Sublimacja, czyli przejście ciała ze stanu stałego w lotny, z pominięciem stanu ciekłego. Taka właśnie „sublimacja agresji" wobec Żydów zaszła -wtedy na terenach okupowanej Polski. Przedwojenna niechęć do Żydów, spychanie ich na margines czy poza margines życia społecznego nagle przeistoczyły się w dokonanie fizycznego unicestwienia lub też w akceptację tego unicestwienia. Zbrodniom towarzyszył brak poczucia winy. Skąd miałaby się brać wina, skoro w oczach tak wielu Żydzi przestali być ludźmi, a stali się zwierzyną łowną, tropioną z zacięciem i z zapałem. Cytowany w książce Zygmunt Klukowski tak pisał w swoim Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny o likwidacji getta w Szczebrzeszynie: „niektórzy brali czynny udział

10

PRZEDMOWA

w tropieniu i wynajdywaniu Żydów. Wskazywali, gdzie ukryci są Żydzi, chłopcy uganiali się nawet za małymi dziećmi żydowskimi, które [polscy] policjanci zabijali na oczach wszystkich". Pochodzący z Łukowa Stanisław Zemiński zapisywał na gorąco: „w Trzebieszowie w poniedziałek jakaś straż obywatelska, miejscowi chłopi wartujący w nocy przed napadami bandyckimi, dostali rozkaz wyłapania -wszystkich miejscowych Żydów i odstawienia ich do Łukowa. Otoczono całą ¦wieś i rozpoczęło się polowanie. Wywlekano Żydów, łapano ich na polach, po łąkach. Jeszcze strzały grzmią, a już nasze hieny czatują, co ukraść się da po Żydach".

Skala tego zjawiska jest przerażająca: z relacji żydowskich ocalonych oraz z powojennej dokumentacji archiwalnej — znanej dotąd jedynie wąskiej grupie specjalistów - wyłaniają się tysiące i tysiące ofiar, które zginęły „na obrzeżach Zagłady", wydane w ręce Niemców bądź też zamordowane przez miejscową ludność. Ci, którzy chcieli nieść Żydom pomoc, rzucali wobec tego wyzwanie nie tylko okupantowi, lecz przede wszystkim członkom własnej wspólnoty, dla których „ludność niearyjska" znalazła się poza obrębem sfery wzajemnych zobowiązań. Nie dotyczyło to bynajmniej ludzi ciemnych, prymitywnych, łatwiej ulegających argumentacji zła. Wincenty Sobołewski, lekarz spod Sandomierza, człowiek wykształcony, filar miejscowej społeczności, 29 stycznia 1943 roku zapisał w swoim dzienniku: „a więc Pan Jezus dał Żydom prawie dwa tysiące lat na poprawę, lecz widząc, że dalej trwają w swych zbrodniach, zesłał na nich karę. Tak jak oni

II

Złote żniwa

przelewali krew Niewinnego, tak teraz ich właśni przyjaciele Niemcy, z którymi tyle nieprawości rozsiali po świecie, teraz ich mordują. A więc sprawiedliwość Boska nierychliwa, ale sprawiedliwa".

Wstęp i podziękowania

Złote żniwa to książka straszna, niemniej aż do bólu prawdziwa i potrzebna.

Jan Grabowski

1 otografię, która stała się impulsem do napisania tej książki, opublikowano w „Gazecie Wyborczej" 8 stycznia 2008 roku1. Zrobiła na mnie wówczas ogromne wrażenie

1 Zdjęcie to po raz pierwszy ukazało się szerszej publiczności wraz z artykułem Gorączka złota iv Treblince napisanym przez dziennikarzy „Gazety Wyborczej": Piotra Głuchowskiego i Marcina Kowalskiego („Duży Format", dodatek do „Gazety Wyborczej", 8 stycznia 2008). Podają oni, że fotografię otrzymali w jednej z chałup w Wólce, miejscowości koło Treblinki, i że została zrobiona po akcji, w której wojsko zatrzymało chłopów przekopujących1 teren obozowy w poszukiwaniu złota i kosztowności. Zatrzymanych chłopów nazywają kopaczami. Obecnie zdjęcie znajduje się w Muzeum Walki i Męczeństwa w Trebłince.

Inna prawdopodobna interpretacja uchwyconego obrazu określa ludzi z okolicznych wsi jako spędzonych do porządkowania rozkopanych wcześniej mogił. Jednak trudno zignorować informację podaną dziennikarzom „Gazety Wyborczej" przez właściciela zdjęcia, który jednoznacznie nazwał znajdujących się na zdjęciu „kopaczami złapanymi przez milicję". Wiadomo też, że porządkowaniem terenów Treblinki władze nie zajmowały się przed 1958 rokiem (zdjęcie niewątpliwie pochodzi z drugiej połowy lat czterdziestych), a i wtedy milicja i porządkujący chętnie przyłączali się do poszukiwania złota.

Za interpretacjami wiążącymi tę fotografię z innym zjawiskiem, np. ekshumacjami mogił czerwonoarmistów —jak zdają się sugerować Michał

13

Złote żniwa

WSTĘP I PODZIĘKOWANIA

i nie rozumiałem, dlaczego przeszła -wśród czytelników zupełnie bez echa. Pochodzi ona od jednego z mieszkańców Wólki Okrąglik, miejscowości znajdującej się koło Treblinki, i przedstawia okoliczną ludność usadzoną wokół czaszek i kości wydobytych z poobozowego pola. Kiedy zatem rok później dostałem propozycję z Oxford University Press, aby napisać niewielką książkę do planowanej przez wydawnictwo nowej serii - esejów poświęconych w całości jednemu ważnemu zdjęciu z dziedziny, którą zajmuje się autor - od razu pomyślałem o tej fotografii. Pracując nad książką, rozmawiałem wiele na jej temat z Ireną Grudzińską-Gross, aż zdecydowaliśmy, że Irena spisze swoje przemyślenia i podpiszemy książkę razem. Opierałem się także na oryginałach „sierpniówek" udostępnionych mi przez profesora Jana Grabowskiego. Opublikowaliśmy już wspólnie dwa zbiory dokumentów z okresu drugiej wojny światowej, było to więc niejako nawiązanie do współpracy sprzed lat. Taka jest geneza Złotych żniw.

Co do treści książki zaś pragnąłbym tylko zaznaczyć na wstępie, że Czytelnik zainteresowany problematyką zagłady Żydów nie znajdzie w niej wielu nowych faktów. Główne źródła, na których jest oparta, były już drukowane po polsku. Dodałem do tego materiały znalezione w archiwach Instytutu Yad Vashem, Żydowskiego Instytutu Historycznego i Muzeum

Mąjewski i Paweł Reszka, autorzy artykułu Zagadka starego zdjęcia, „Rzeczpospolita" 2011, 22-23.01.2011 (w dodatku PlusMinus z tego samego dnia tekst tychże autorów pt. Tajemnice starej fotografii) - nie przemawiają żadne dowody materialne.

14

w Majdanku. Wykorzystałem też w tekście kilka fragmentów opublikowanych przed paru laty w Strachu2. Zresztą od kiedy zaczął się ukazywać w 2005 roku w Warszawie znakomity rocznik „Zagłada Żydów" - i książki autorów związanych z redakcją tego pisma oraz Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk-specjalistyczna wiedza na temat okupacyjnego losu Żydów w Polsce zasadniczo się rozszerzyła i nie ma już w nowym kanonie żadnych tematów tabu. Mam -wszelako nadzieję, że jeśli nawet nie dla historyków Zagłady, to dla tak zwanej szerokiej publiczności Złote żniwa okażą się książką interesującą.

Zgodnie z obyczajem pragnęlibyśmy również, -wraz ze współautorką, podziękować za uwagi, poprawki, pomoc w zbieraniu materiałów, korektę językową i zachętę w trakcie pisania tej książki po polsku i po angielsku przyjaciołom i kolegom uniwersyteckim: Annie Bikont, Teresie Boguckiej, Gabrielli Etmektsoglou, Romanowi i Halinie Frydmanom, Janowi Grabowskiemu, Robertowi Kuwałkowi, Marcelowd Łoziń-skiemu, Scottowi Moyersowi, Jonathanowi Schellowi, Alinie Skibińskiej, Joannie Szczęsnej, Joannie Tokarskiej-Bakir, Wojciechowi Wołyńskiemu oraz Maciejowi Gablankowskiemu, redaktorowi Znaku, który przygotował tę książkę do druku.

Princeton - Nowy Jork, 1 listopada 2010

2 Jan T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008.

Co widzimy na zdjęciu

Na pierwszy rzut oka obrazek uchwycony na fotografii wydaje się dobrze znajomy - chłopi w porze żniw odpoczywają po pracy. Narzędzia na ramieniu albo postawione na sztorc służą już tylko za podpórkę, a przed sportre-towaną na zdjęciu grupą leżą złożone na ziemi plony.

Niektórzy z nas mają takie zdjęcia w rodzinnych albumach po letnich -wakacjach spędzonych na wsi wśród bliższych lub dalekich krewnych; inni przywieźli je z obozu harcerskiego na głębokiej prowincji, gdzie pomagali w sianokosach. Każdego lata na pierwszych stronach gazet w krajach komunistycznych celebrowano w ten sposób sukcesy skolek-tywizowanego rolnictwa. Na mniej lub bardziej artystycznie udane -warianty tej sceny można się było natknąć w muzeach i galeriach obrazów.

A jednak choć oglądany widok zaliczyć wypada do gatunku sielanki (grupa mężczyzn i kobiet pogrążona w rozmowie na łonie natury), fotografia wywołuje niepokój. Nie tylko dlatego że jest niewyraźna albo że osobom cywilnym towarzyszy grupa ludzi w mundurach. To, co widzimy, jest znajome

17

Złote żniwa

i równocześnie jakoś obce. Gdyby na przykład w tle stały palmy zamiast drzew iglastych, można by od biedy pomyśleć, że zdjęcie zostało zrobione na pustyni. A kiedy w końcu dostrzeżemy plon złożony u stóp sfotografowanej grupy - ni mniej, ni więcej, tylko kości i czaszki ludzkie - czujemy się jeszcze bardziej zagubieni. Kim są kobiety i mężczyźni na fotografii i czym się zajmują? Skąd jest to zdjęcie?

Zrobione tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej, czyli w połowie XX wieku, zdjęcie przedstawia scenę zbiorową gdzieś w środku Europy. Na fotografii, obok grupy mazowieckich chłopów, uwieczniono wzgórze usypane z popiołów 800 tysięcy Żydów, zagazowanych i spalonych w Treblince od lipca 1942 do października 1943 roku. Europejczycy, których oglądamy na zdjęciu, najprawdopodobniej zajmowali się rozkopywaniem spopielonych szczątków ludzkich -w poszukiwaniu złota i kosztowności przeoczonych przez nazistowskich morderców - żmudne zajęcie, bowiem na rozkaz oprawców skrupulatnie zaglądano żydowskim trupom we wszystkie otwory ciała i wyrywano złote zęby.

Pozornie łagodny w nastroju widoczek dotyczy dwóch centralnych tematów Zagłady - masowego mordu popełnionego na Żydach i towarzyszącej tej zbrodni grabieży żydowskiego mienia. Na dowód, że oba zjawiska były ze sobą nierozerwalnie złączone, wystarczy posłuchać rozmowy w anus mundi, w komorze gazowej Auschwitz, między -więźniem Filipem Mullerem, dla którego był to pierwszy dzień pracy przy usuwaniu trupów, i esesmańskim nadzorcą.

18

CO WIDZIMY NA ZDJĘCIU

Po zagazowaniu transportu Żydów słowackich na wiosnę 1942 roku więźniowie z obsługującego krematorium Son-derkommando dostali polecenie ściągnięcia ubrań z zamordowanych.

Przede mną leżał trup kobiety. Trzęsąc się cały, drżącymi rękoma zacząłem jej zdejmować pończochy. Po raz pierwszy w życiu dotykałem umarłego człowieka. Ciało było jeszcze ciepłe. Pończocha, którą ściągałem z nogi, rozdarła się. [Esesman] Stark, który to obserwował, uderzył mnie, wrzeszcząc: „Co ty wyprawiasz, uważaj co robisz, te rzeczy mają być jeszcze używane"3.

Pierwszy komendant obozu zagłady w Sobiborze, a później w Treblince Franz Stangl, zapytany przez dziennikarkę amerykańską Gitę Sereny: „Jak pan wówczas uważał, co było przyczyną eksterminacji Żydów?", odpowiedział natychmiast: „Chcieli zabrać ich pieniądze. Czy ma pani pojęcie, jak fantastyczne sumy wchodziły w grę?". Bo zyskowność całego przedsięwzięcia nie była jego realizatorom obojętna. Dowódca SS i policji w Lublinie Odilo Globocnik, któremu podlegała operacja „Reinhard" - kryptonim wybrany na cześć zamordowanego przez czeskie podziemie oberpolicmajstra Reinharda Heydricha, którego imieniem nazwano inicjatywę

3 Filip Miiller, Eyewitness Auschwitz. Three Years in the Gas Chambers, tłum. z niem. Routledge & Kegan Paul Ltd., Susanne Flatauer, Chicago: Ivan R. Dee, 1999, s. 12.

19

i

Złote żniwa

CO WIDZIMY NA ZDJĘCIU

wymordowania wszystkich Żydów w Generalnej Guberni -wezwał Stangla w połowie sierpnia 1942 roku i dał mu następujące zlecenie: „Pojedziesz do Treblinki. Wysłaliśmy tam już sto tysięcy Żydów, a jeszcze żadne rzeczy ani pieniądze tu nie dotarły. Chcę się dowiedzieć, co się z tym dzieje.. ."4.

Stangl bardzo dobrze ¦wywiązał się z powierzonego mu zadania i wkrótce zaczęły z Treblinki wychodzić transporty z rzeczami pomordowanych Żydów. Oprócz biżuterii, kosztowności i pieniędzy w różnych walutach wysłano z obozu „łącznie ponad tysiąc wagonów załadowanych rzeczami po zamordowanych. Odprawa ekspedycyjna wagonów następowała na stacji Treblinka po przyjęciu od esesmanów wypełnionych wojskowych list przewozowych"5.

Wagony te musieli odprawiać polscy kolejarze, sprawdzając, czy zawartość zgadza się z listami spedycyjnymi. Stąd też wiedza na ten temat Franciszka Ząbeckiego, dyżurnego ruchu na stacji Treblinka, jest bardzo szczegółowa.

Do wagonów ładowano oddzielnie jesionki męskie wiązane po kilka sztuk, oddzielnie ubrania męskie, marynarki, spodnie, oddzielnie ubranka dziecięce i ubiory damskie, sukienki, bluzki, swetry stare, nowe, czapki, kapelusze,

4 Cyt. w: Gitta Sereny, Into That Darkness. From Mercy Killing to Mass Murder, New York - St Louis - San Franciso: McGraw Hill Book Company, 1974, s. 101, 133.

5 Franciszek Ząbecki, Wspomnienia dawne i nowe, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1977, s. 73.

20

; oddzielnie buty męskie z cholewami, półbuty męskie, damskie i dziecięce. Bielizna męska, damska, dziecięca oddzielnie używana i nowa, nawet poduszki, jasieczki i beciki niemowląt [...]. Do walizek ładowano ołówki, wieczne pióra i okulary, laski i parasole wiązane w oddzielne paczki. Walizki wypełniano też szpulkami nici wszelkich gatunków i kolorów. Oddzielnie wiązano płaty skór do wyrobu obuwia, skóry twarde na zelówki, materiały ubraniowe, teczki. W paczki kartonowe pakowano przybory do golenia, brzytwy, nożyki, maszynki do włosów, lusterka, nawet garnki wszelkiego rodzaju, miednice, narzędzia stolarskie, piły, heble, młotki, w ogóle wszystko to, co mogła przywieźć do obozu kilkusettysięczna rzesza ludzi [...]. Wysyłano też w wagonach bele włosów po ostrzyżeniu kobiet. Ładunek w wagonach określano jako przesyłki wojskowe: Gut der Waffen SS. Wagony kierowane były do Niemiec, a czasem na adres SS-Arbeitslager w Lublinie6.

Tam bowiem znajdowała się kwatera główna Globocnika i sztab operacji „Reinhard".

Sam Globocnik tak się nadawał do roli kustosza zrabowanego mienia żydowskiego jak lis do pilnowania kurnika. Posada szefa policji w dystrykcie lubelskim Generalnej Guberni była dla niego drugą szansą kariery w nazistowskiej hierarchii, po tym jak został wyrzucony ze stanowiska Gauleitera

Tamże, s. 72.

21

Zfote żniwa

Wiednia... za korupcję. Błyskawiczne złupienie wiedeńskich Żydów natychmiast po Anschlussie Austrii było pierwszą mistrzowsko przeprowadzoną akcją „aryzacji", czyli przejęcia żydowskiej własności, w której pokazał swoje umiejętności Adolf Eichmann, a sekundował mu - jak widać, trochę za bardzo na własny rachunek - Globocnik. Parę lat później obydwaj wejdą w poczet najbardziej zasłużonych wykonawców „ostatecznego rozwiązania" kwestii żydowskiej. Heinrich Himmler, szef policji i SS w Trzeciej Rzeszy, miał do Glo-bocnika wyjątkową słabość. „Drogi Globusie - pisał, używając czułego zdrobnienia w oficjalnej korespondencji - otrzymałem Twój list z 4 listopada 1943 z raportem o zakończeniu operacji »Reinhard«".. 7

7 Thomas Blatt, Sobibor. The Forgotten Reuolt. A Survivor's Report, Issaąuah WA: H.E.P., 1997, s. 92.

O potrzebie nazywania

Operacja ta, przypomnijmy, miała za cel wymordowanie wszystkich Żydów -w Generalnej Guberni. Jak takie przedsięwzięcie opisać? Będąc z pokolenia, które Zagłady nie doświadczyło, możemy się o niej dowiadywać (wiedza ta nigdy nie jest ostateczna) tylko za pośrednictwem słów. Słowa te jednak trudno znaleźć. Ci, co zginęli, pozbawieni są głosu, a ci, którzy przeżyli, przez swe doświadczenie zepchnięci zostali w milczenie. Doświadczenie przemocy, której byli ofiarami w obozach koncentracyjnych, podczas ukrywania się, głodu, tortur, niszczyło ludzki kontakt z realnym światem. Doświadczenie to jest w wielkiej mierze niewyrażalne, bo ból i fizyczna przemoc unicestwiająjęzyk, cofają człowieka do stanu przed-językowego8.

Ale trauma, post-ból, pozostaje i domaga się wyrażenia. Bo to, co straszne, straszy tak długo, jak długo nie jest prawdziwie nazwane. Kiedy się to nazwie, oddala się od nas,

8 Elaine Scarry, The Body in Pain. The Making and Unmaking ofthe World, Oxford: Oxford University Press, 1985.

23

Złote żniwa

O POTRZEBIE NAZYWANIA

odpływa, przestaje być sprawą naszego wnętrza, nie dręczy nas już tak jak przed nazwaniem, bo odbudowuje kontakt z realnością.

To, co naziści zrobili Żydom, było nie do wypowiedzenia — pisał Theodor Adorno w Minima Moralia - ale przecież trzeba znaleźć wyraz, jeżeli ofiar, których i tak jest za dużo, by wspominać ich imiona, nie chce się wydać na przekleństwo zapomnienia. Toteż w angielszczyźnie ukuto pojęcie genocide9. Ale przez kodyfikację, zapisaną w międzynarodowej deklaracji praw człowieka, to, co nie do wypowiedzenia, zostało zarazem - w imię protestu — uwspółmier-nione. Przez podniesienie do rangi pojęcia uznana zostaje niejako możliwość: instytucja, którą się obkłada zakazem, odrzuca, dyskutuje10.

Adorno mówi tu o potrzebie i skutkach nazywania wjęzy-ku publicznym, instytucjonalnym: zbrodnia domaga się swojego paragrafu, choć paragraf niejako nią „unormalnia". Także Paul Celan często nawoływał do nazywania, mówiąc, że nazwa ustanawia na nowo to, co się -wydarzyło. W języku pub-

9 Termin ten - ludobójstwo - został stworzony przez polskiego prawnika pochodzenia żydowskiego Rafała Łemkina (1900-1959), który stracił podczas wojny większość swojej rodziny. Dzięki jego staraniom Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło w grudniu 1948 roku Konwencję w Sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa.

10 Theodor W. Adorno, Minima Moralia, Refleksje z poharatanego żyda, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1999, s. 303.

licznym - nieinstytucjonalnym - w artykułach i wywiadach historyków, w dyskusjach publicystów - do nazywania spraw strasznych używa się zazwyczaj eufemizmów, które, by powtórzyć za Joanną Tokarską-Bakir, pełnią funkcję uników. Także w życiu prywatnym nie możemy, ot tak sobie, rozmawiać o ludobójstwie. Gdy natykamy się na opisy eksterminacji z bliższej lub dalszej przeszłości, a nawet z teraźniejszości, naszą pierwszą reakcją jest gest odpychania. Pamięć przechowuje ¦wiedzę o tych wydarzeniach w jakichś odległych zakamarkach, a na plan pierwszy wysuwa inną historię, historię ludzkiego bohaterstwa, solidarności. Wiedza o Zagładzie przypomina nam nie tylko o śmierci, ale także o ludzkim bestialstwie. A bestialstwo jest otoczone wieloma kręgami zaprzeczenia. To jedna z przyczyn, dla których powraca ciągle temat niewyrażalności Zagłady: mówienie o tym nigdy nie jest właściwe, zawsze za wczesne lub za późne, zawsze nie tak sformułowane. Temat jest tak palący, że jego dotknięcie parzy. Na pierwszy rzut oka zdjęcie z Treblinki nie dotyczy tego, o czym tu mówimy. Jak wspomnieliśmy, scena przypomina ikonografię żniwną; zakończenie prac, jeszcze nie dożynki, ale już odpoczynek. Białe chustki na głowach kobiet, białe męskie koszule, światło słoneczne, ziemia jakby zaorana. Ale tylko na pierwszy rzut oka.

Dobre zdjęcie, pisze Susan Sontag, ma siłę maksymy, cytatu albo przysłowia11. Łapie rzeczywistość i natychmiast nam

Susan Sontag, Regrading the Pain o/Others, New York: FSG, 2003, s. 22.

24

25

Złote żniwa

ją przekazuje. W tym sensie zdjęcie z Treblinki nie jest dobre, bo jego znaczenie nie jest łatwo uchwytne. Trzeba je odczytywać, interpretować. To, co ważne - kości, czaszki - choć jest na pierwszym planie, jest jakby ukryte, niejasne. Nieznane są także niewidoczne myśli, uczucia grupy ludzi zebranych wokół tych kości. Nie ¦wiemy, kim był autor tego kadru ani jaka intencja nim kierowała. Sądząc z jakości zdjęcia, nie był zawodowym fotografem; co zresztą dodaje zdjęciu autentyzmu, patrzymy na nie jak na dokument. Sądząc z mundurów i rodzaju broni, są to lata czterdzieste. Od zamknięcia obozu śmierci minęło już sporo czasu: czaszki i kości, obrane z ciała, są czyste.

Sytuacja na zdjęciu jest na wpół oficjalna: chłopów, a są to najprawdopodobniej mieszkańcy okolic Treblinki, otaczają żołnierze albo milicjanci pod bronią, lecz nie widać między tymi dwiema grupami napięcia czy konfliktu. Mundurowi stoją blisko cywilów, choć się z nimi raczej nie mieszają. Ludzie zajęci są ustawianiem się do zdjęcia, przesuwaniem sąsiadów, kończeniem jakiejś rozmowy. Nie widać też napięcia w stosunku do kości i czaszek porządnie ułożonych przed siedzącymi. Nikt na nie nie patrzy. Coś się dzieje w środku grupy, bo więcej osób odwróconych jest w tę stronę, niż spogląda na fotografa. Może jeszcze nie byli gotowi, jeszcze się organizowali („posuń się"?). Każdym swoim gestem (i słowem) podkreślali normalność ich sytuacji - ustawiania się, rozmowy. Scenie tej musiał towarzyszyć niemały gwar (i zapach cmentarny). Ot, zebrali się po dniu pracy,

26

O POTRZEBIE NAZYWANIA

po skutecznym wysiłku, posadzeni do zdjęcia. Dość spokojni. Zmęczeni.

Wbrew dzisiejszym przyzwyczajeniom, nikt się nie uśmiecha do aparatu. Są poważni, nieufni. Z pewnością rzadko byli dotychczas fotografowani, być może niepokoją się, co się dalej z tą fotografią stanie. Może to dowód na ich obecność na miejscu profanacji tego pola cmentarnego? A jednak ustawiają się w sposób naturalny w półkrąg, tak jak do tradycyjnych zdjęć grupowych, na przykład po zbiorach. Ci okoliczni chłopi najprawdopodobniej zostali złapani na gorącym uczynku przekopywania ziemi w poszukiwaniu żydowskiego złota i kosztowności albo przygonieni tutaj do wyrównywania gruntu po uprzednich wykopkach. Jeśliby wyobrazić sobie tę fotografię reprodukowaną w prasie komunistycznej, napis pod nią głosiłby: „Po pracy".

O tym, że „przejmowanie" własności żydowskiej miało wielu zwolenników

Zjawisko, do którego odwołuje się nasze zdjęcie - plądrowanie własności żydowskiej — zaczyna się w Europie '} opanowanej przez nazistów na długo przed tym, zanim Żydzi i zostaną wymordowani. W ogóle kojarzenie Żydów z pieniądzem, ze złotem to, obok obrazu Żyda Bogobójcy, najbardziej powszechna antysemicka klisza. Oba fantazmaty mają zresztą wspólny „trop": Żyda krwiopijcę. Jest nim w przenośnym znaczeniu tego słowa zarówno „Zyd wyzyskiwacz", jak i „Zyd morderca rytualny" niewinnych dzieci chrześcijańskich. Oprócz rozmaitych wariantów tematu żydowskich spisków -a to, że Żydzi „wbili nóż w plecy" albo że są rozsadnikiem bolszewizmu - propaganda antysemicka od zawsze powielała hasło odżydzenia gospodarki (jak również urzędów państwowych, które w imaginacji antysemitów były obsadzone przez Żydów), aby się z „niewoli" żydowskiej -wyswobodzić12.

12 Nowoczesną pożywką teorii spiskowych już od stu lat są Protokoły mędrców Syjonu, skompilowana przez carską Ochranę fałszywka o tym, jak Żydzi usiłują zawładnąć światem (por. np. Binjamin W. Segel, A Lie and a Libel.

29

Ztote żniwa

Grabież żydowskiej własności dotknęła Żydów niemieckich, czeskich i austriackich, którzy doświadczyli tak zwanej aryzacji, jeszcze zanim Hitler rozpętał wojnę. I jak pisze historyk o tym aspekcie polityki narodowych socjalistów, „był to jeden z największych transferów własności w czasach współczesnych"13.

Proces ekspropriacji przebiegał dwutorowo - za pomocą prawnych rozporządzeń nakazujących wywłaszczenie Żydów (aryzacja w dosłownym tego słowa znaczenia) i poprzez manipulacje opłat, podatków i kursów wymiany walut w kontekście polityki wymuszonej emigracji, której obiektem była ludność żydowska w Trzeciej Rzeszy. Jednym z najskuteczniejszych biurokratów na tym polu okazał się Adolf Eich-mann. I właśnie korzystając ze zdobytego wówczas doświadczenia, zorganizuje później nadzwyczaj efektywny system spedycji Żydów do obozów zagłady.

Reguły mające na celu ekspropriację emigrantów zaostrzano w miarę upływu czasu. Tak że ci, którzy decydowali się emigrować tuż przed wybuchem wojny (dla wielu Żydów dopiero noc kryształowa w listopadzie 1938 roku stała się bodźcem do wyjazdu), mogli zabrać ze sobą jedynie bardzo niewielką część, zaledwie kilka procent, zgromadzonego przez pokolenia majątku.

The History ofthe Protocols ofthe Elders ofZion, Lincoln - London: University of Nebraska Press, 1995).

13 Frank Bajohr, The Beneficiaries oj „Aryanization". Hamburg as a Case Stu-dy, „Yad Vashem Studies" 1998, nr 26, s. 173.

30

O TYM, ŻE „PRZEJMOWANIE" WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ...

Beneficjentami tego procederu były nie tylko konkretne osoby przejmujące tytuły własności czy skarb państwa, ale również aparat administracyjny NSDAP, któremu aryzacja stworzyła między innymi możliwość materialnego zabezpieczenia wiernych towarzyszy partyjnych. Wykorzystując nadarzającą się okazję, Gauleiterzy zadbali o stan partyjnej kasy i lojalność szerokiego grona urzędników, bankierów i prawników, którym zlecano pośrednictwo w załatwianiu formalności. Obserwacja historyka gospodarczego badającego to zjawisko w Hamburgu - „choć państwo narodowosocjalistyczne ciągnęło największe zyski z procesu aryzacji, to żaden inny aspekt antyżydowskiej nazistowskiej polityki nie angażował aż tylu ludzi, którzy w dodatku ciągnęli z tego osobiste korzyści" - daje się później zastosować do całego obszaru okupowanej Europy14.

Aspekt aryzacji łączący się bezpośrednio z tematyką naszego zdjęcia to konfiskata metali szlachetnych posiadanych przez Żydów. Wydano w tej sprawie całą serię rozporządzeń, aż wreszcie w marcu 1939 roku nakazano wykup przez państwowe kantory całego złota, srebra i platyny znajdujących się w żydowskim posiadaniu15. Wycena zdawanych przedmiotów była okazją, aby Żydów po raz kolejny ogołocić.

14 Tamże, s. 201.

15 Żydom w Niemczech wolno było zatrzymać ślubne obrączki, jeden srebrny zegarek, protezy dentystytczne zrobione z metali szlachetnych oraz dwa używane zestawy srebrnych nakryć stołowych, czyli nóż, widelec, łyżkę do zupy i łyżeczkę deserową na osobę, zob. Peter Hayes, From Cooperation

31

Złote żniwa

Metale szlachetne, oprócz zastosowania jako środek płatniczy do finansowania zakupów zagranicznych (marki niemieckiej wówczas nie przyjmowano), były też potrzebne jako surowiec w kilku ważnych sektorach gospodarki zbrojeniowej. Przez cały okres wojny Niemcy nie cierpiały braków w tej materii. Niemal całe złoto Banku Rzeszy pochodziło z rabunku zasobów banków państwowych okupowanych krajów europejskich. „»Tylko« około 15 procent zapasów miało źródło w grabieży prywatnych osób lub firm"16.

Kosztowności zrabowane ofiarom obozów koncentracyjnych zsyłanych tam w czasie wojny dostarczał do Banku Rzeszy „SS-Hauptsturmfiihrer Bruno Melmer w 76 transportach, od sierpnia 1942 do końca 1944 roku. Składały się na nie kosztowności oraz materiał dentystyczny odebrany deportowanym i trupom pomordowanych". Dokumentacja tych spraw jest tylko szczątkowa, ale można ustalić, że Bank Rzeszy, regulując rachunki szwajcarskich wierzycieli, wykorzystał do tego celu także złoto z transportów Melmera17.

Ale tak zwane złoto Melmera to tylko część kosztowności zagrabionych od Żydów. 6 sierpnia 1941 roku władze niemieckie nałożyły kontrybucje w wysokości pół miliona marek na wileńskich Żydów, zmuszając ich w ten sposób do złożenia w Banku Litewskim 2400 przedmiotów z metali szlachetnych

to Complkity. Degussa in the Third Reich, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 159.

16 Tamże, s. 169, 175, 188.

17 Tamże, s. 181, 183.

32

O TYM, ŻE „PRZEJMOWANIE" WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ...

0 łącznej wadze 10 449 kilogramów. Na przykład w lipcu 1942 roku zaś, „zanim jeszcze Melmer rozpoczął swoje podróże, SS raportowało z Warszawy do Heinricha Himmlera, że już dwie tony złota uzyskane w mieście i okolicach zostały wysłane do Lublina [, „gdzie, jak pamiętamy, pod okiem Globocnika znajdował się sztab główny operacji »Reinhard«,]

1 że następne 629 kilogramów już zostało zebrane"18. Warszawa i Wilno nie były pod tym względem żadnym wyjątkiem.

Kosztowności zagrabione w obozach zagłady nosiły na sobie, w przenośni i dosłownie, szczególne piętno. Praktykant-ka zatrudniona w hucie metali szlachetnych w Reinickendorf wspominała po latach nadsyłane do przetopienia „koronki i mostki dentystyczne, niekiedy nawet z zębami osadzonymi w metalu. [...] Najbardziej deprymujące było, że -wszystko tam jeszcze wyglądało, jakby właśnie zostało wyłamane ze szczęki. Zęby, czasami nawet ze śladami krwi i kawałkami dziąseł..."19. Dla dopełnienia dowodu, że „żydowskie złoto" było splecione w jakiejś koszmarnej symbiozie ze śmiercią, dodajmy, że przedsiębiorstwo posiadające koncesję rządową w Trzeciej Rzeszy na przetapianie, uszlachetnianie i handlowanie za granicą tak zwanymi żydowskimi metalami -

18 Michael MacQueen, The Conuersion of Looted Jewish Assets to Run the German War Machinę, „Holocaust and Genocide Studies", wiosna 2004, s. 30; P. Hayes, From Cooperation..., dz.,cyt., s. 184.

19 Eric Fielder, Oliver Merz, Zeugen des Grauens - Teil 2: Der SS-Buchhal-ter Melmer, telewizja ARD, Report, 12 października 1998, cyt. za: P. Hayes, From Cooperation..., dz. cyt., s. 193.

33

Złote żniwa

Degussa - miało także patent na produkcję kwasu pruskiego - czyłi cyklonu B - który posłużył do zagazowania prawie miliona Żydów w Auschwitz.

Antyżydowska obsesja Hitlera nie daje się oczywiście zredukować do pożądania własności żydowskiej, choć nią, trzeba przyznać, nie gardził. Ot, choćby taki przykład - kiedy jeden z protegowanych przez Hitlera artystów objął -wiosną 1942 roku kierownictwo opery w Monachium, szef kancelarii NSDAP Martin Bormann wysłał do burmistrza miasta pismo: „Dziś poinformowałem Fiihrera o liście, jaki otrzymałem od dyrektora Kraussa. Fiihrer życzy sobie, by Pan jeszcze raz sprawdził, czy nie zostały jakieś żydowskie mieszkania, które nadawałyby się dla nowych pracowników bawarskiej filharmonii narodowej"20. Z kolei Alfred Rosenberg, który jako szef tak zwanego Einsatzstab Rosenberg (Sztabu Operacyjnego Rosenberg) nadzorował rabunek żydowskiej własności w okupowanej Europie, pisał do Hitlera w kwietniu 1943 roku:

Mein Fiihrer, z urodzinowymi życzeniami szczęścia pozwalam sobie przesłać album ze zdjęciami niektórych najwartościowszych obrazów z bezpańskiego mienia żydowskiego, zabezpieczonego przez moje komando w okupowanych krajach zachodnich. Album ten pomoże Panu

O TYM, ŻE „PRZEJMOWANIE" WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ...

w pewnej mierze wyrobić sobie opinię o niezwykłej wartości i ilości obiektów sztuki zajętych przez moją instytucję we Francji i przesłanych bezpiecznie do Rzeszy21.

Zideologizowana wersja antysemityzmu nazistów prze-¦ niesiona jest jednak na wyższe piętro spiskowej wizji historii i pogardy zakorzenionej w darwinizmie społecznym. A kiedy zasady gwarantujące równouprawnienie zostają obalone, to praktyka instytucji państwowych, sankcjonując dyskryminację, stopniowe wywłaszczanie i rugowanie Żydów z zajmowanych stanowisk, otwiera drogę awansu społecznego i korzyści materialnych dla reszty społeczeństwa. W ten sposób antysemityzm państwowy autonomizuje się właśnie w formie wieloaspektowej szansy poprawy -warunków bytowych wszystkich, którzy Żydami nie są.

Doświadczenie to przybiera inne formy w Trzeciej Rzeszy niż w krajach okupowanych lub zależnych od Niemiec. Inaczej wygląda w Polsce, a inaczej we Francji, na Węgrzech czy -w Grecji, ale w odbiorze społeczeństw lokalnych ma tę przyjmowaną z zadowoleniem cechę wspólną, że jest mechanizmem „przewłaszczenia"22 i redystrybucji żydowskiego stanu posiadania na korzyść Aryjczyków.

W krajach okupowanej Europy mamy z jednej strony do czynienia z eksploatacją i prześladowaniami wymierzonymi

20 Saul Friedlander, Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi, 1939-1945, tłum. Sławomir Kupisz, Krzysztof Masłowski, Anna Maria Nowak, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010, s. 439.

21 Tamże, s. 551.

22 Profesor Jan Grabowski jest autorem tego świetnie trafionego neologizmu.

34

35

Złote żniwa

przeciwko podbitemu krajowi in toto, z drugiej zaś strony z wewnętrznym zróżnicowaniem polityki okupacyjnej za sprawą szczególnej całkowitej dyskryminacji Żydów, z której także korzysta i którą -w mniejszym lub większym stopniu popiera reszta społeczeństwa - „szerokie warstwy" albo „duża część", według sformułowania Jana Karskiego23 W Niemczech, pisze Saul Friedlander, ,,[p]rzez dwanaście lat trwania III Rzeszy podstawą kampanii antyżydowskiej była grabież mienia żydowskiego. Był to najłatwiejszy do zrozumienia i najłatwiej przyjmowany element, racjonalizowany, gdy było to konieczne, przez najprostsze argumenty ideologiczne"24.

Bo opinia publiczna w Europie z dyskryminacją Żydów gotowa była się pogodzić. Pomijając już same Niemcy hitlerowskie, na przykład we Francji połowa wachlarza ugrupowań politycznych przed wojną wysuwała hasła antysemickie. W przedwojennej Polsce, Rumunii czy na Węgrzech polityczny antysemityzm był jeszcze bardziej rozpowszechniony.

23 „Rozwiązywanie kwestii żydowskiej przez Niemców - muszę to stwierdzić z całym poczuciem odpowiedzialności za to, co mówię - pisał Jan Karski -jest poważnym i dosyć niebezpiecznym narzędziem w rękach Niemców do moralnego pacyfikowania szerokich warstw społeczeństwa polskiego [...]. [T]a kwestia stwarza jednak coś w rodzaju wąskiej kładki, na której przeważnie spotykają się zgodnie [podkr. autora] Niemcy i duża część społeczeństwa polskiego". Pełny tekst raportu Jana Karskiego, spisanego w czasie misji kurierskiej na przełomie 1939 i 1940 roku, znajdzie Czytelnik w czasopiśmie „Mówią Wieki" z listopada 1992 oraz w „Dziejach Najnowszych" 1989, nr 2, s. 179-200.

24 S. Friedlander, Czas eksterminacji, dz. cyt., s. 567.

36

* O TYM, ŻE „PRZEJMOWANIE" WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ...

A jeśli dopełnimy ten obraz antysemityzmem Kościołów chrześcijańskich, pamiętając o ich ogromnym społecznym autorytecie, to trudno się dziwić, że eliminacja Żydów z życia gospodarczego przyjmowana była, tak wśród elit, jak i szerokiej publiczności, z zadowoleniem jak kontynent długi i szeroki.

Zdobywanie pozycji społecznej i dobrobytu własnym wysiłkiem jest męczące i czasochłonne. Znacznie łatwiej zgro-l madzone już przez innych dobra po prostu odebrać - najlepiej w majestacie prawa, które na to zezwala.

Zdjęcia i dokumentacja Zagład/

O fotografii mówimy potocznie, że warta jest jako argument tyle samo co tysiące słów. Tymczasem wiedza, której nam dostarcza, jest, ściśle biorąc, całkowicie unikalna, będąc zapisem ułamka sekundy między otwarciem a zamknięciem przesłony obiektywu. Co, wobec tego, pozwala zdarzenie jednostkowe par excellence traktować jako wgląd w ogólną naturę rzeczy? Czy postępując w ten sposób, ulegamy złudzeniu albo popełniamy nadużycie? Bo przecież tak po prostu jest, że patrząc na zdjęcie - dajmy na to Hitlera przyjmującego defiladę członków partii na zjeździe w Norymberdze - mamy świadomość nabywania istotnej o g ó 1 n ej wiedzy o naturze narodowego socjalizmu; tak samo zresztą kiedy oglądamy zdjęcie rozebranych do naga ludzi rozstrzeliwanych przez esesmanów.

U podstaw takiego mechanizmu poznawczego leży już wcześniej posiadana wiedza o świecie, podpowiadając, że sytuacje jednostkowe osadzone są w szerszym nurcie zdarzeń i że te zdarzenia są w jakiś sposób uporządkowane. Doświadczenie życiowe sugeruje, że to, co się dzieje, ma (z reguły)

39

Złote żniwa

jakiś sens i że życie społeczne, o którym tu przecież mowa, nie jest sekwencją całkowicie niezależnych od siebie i przypadkowych zdarzeń - na ¦wzór serii szczęśliwych numerów loterii wyciąganych po kolei z kapelusza. Między tym, co miało miejsce trochę wcześniej i tym, co zaszło trochę później, istnieje j a k i ś związek. A zatem oprócz jednostkowego zdarzenia, będącego punktem wyjścia rozważań historyka, tylko n i ek t ó r e rzeczy mogły się w interesującym nas okresie dodatkowo jeszcze wydarzyć, a inne raczej nie.

Postawieni w obliczu pojedynczego faktu, możemy zawsze zadać pytanie: no to co z tego? Konkretne zdarzenie to tylko początek, od którego zaczyna się praca budowania pomostu prowadzącego do wiedzy ogólnej. Ale zwróćmy od razu uwagę na pewien szczególny aspekt relacji między tą wiedzą a faktem jednostkowym. Oto ułamek sekundy, jedno zdjęcie, jedno świadectwo mają też w sobie zdumiewającą moc demaskatorską pozwalającą obalić w mgnieniu oka -wcześniej ustaloną wersję zdarzeń: na tej samej zasadzie, na jakiej jedno doświadczenie, jeden kontrprzykład w naukach przyrodniczych zmusza do odrzucenia obowiązującej dotychczas teorii albo dowiedzionego indukcyjnie twierdzenia.

Pisząc o Zagładzie, musimy być szczególnie uwrażliwieni na złożoność relacji między konkretem a wiedzą ogólną, bardziej bowiem niż inni badacze współczesności korzystamy z dokumentów osobistych - to znaczy świadectw losów indywidualnych - zdjęć, dzienników, listów, pamiętników albo zeznań składanych przed sądem lub instytucjami

40

ZDJĘCIA I DOKUMENTACJA ZAGŁADY

zajmującymi się po wojnie utrwalaniem pamięci o epoce. Ponieważ rozmaite organizacje w czasie okupacji kamuflowały swoją działalność i zacierały ślady popełnionych czynów, nie ma instytucjonalnej dokumentacji wielu istotnych wydarzeń tego okresu. Niemcy chcieli uczynić Zagładę zjawiskiem bez świadków. Wyłaniają się zatem pytania, na które trzeba znaleźć przekonującą odpowiedź: jak przetworzyć wiedzę epizodyczną, dotyczącą tylko niektórych zdarzeń, by zrozumieć to, co się w ogóle stało? W jaki sposób informacje o losach konkretnych ludzi przełożyć na wiedzę o epoce?

Zmagając się z takimi problemami, humaniści opracowali metodologię krytyki źródeł. Ale że zdarzenia, o których mowa przy okazji Zagłady, są ze swej natury ekstremalne, dokumentacja czasów wojny, okupacji i zbrodni masowej zaś tylko szczątkowa i często kompilowana w złej wierze, dochodzenie tak zwanej prawdy historycznej o „epoce pieców" wymaga .szczególnego wysiłku. Zważywszy na materiał empiryczny, czyli rodzaj danych, którymi dysponujemy, opisywanie rzeczywistości okupacyjnej za pomocą najczęściej stosowanych instrumentów agregowania danych - dajmy na to, procentów (na przykład jaki procent chłopów pomagał ukrywającym się Żydom), przez podawanie konkretnych danych liczbowych (na przykład ilu Żydów zamordowali chłopi na Podlasiu) czy obliczanie średniej (na przykład jaka była wartość żydowskiego majątku przejętego przez polskich sąsiadów w przeliczeniu na jednego mieszkańca) -jest właściwie niemożliwe albo

41

Złote żniwa

pozbawione większego sensu. Aby uchwycić ogólne cechy tego, co się wydarzyło, będziemy musieli zastosować bardziej wyrafinowane sposoby argumentacji, włączając w to metodę „gęstego opisu" uprawianą w antropologii.

Zresztą zarówno typ źródeł, które przetrwały, jak i obcość doświadczenia zbiorowego, na jakie byli wystawieni Żydzi (że było niewyobrażalne, nie do opisania, nie do przekazania komuś, kto tego nie doświadczył bezpośrednio - raportują zgodnie kronikarze Zagłady), podsuwa analogię z perspektywą poznawczą antropologa badającego egzotyczne obyczaje odległych plemion i wykorzystującego do tego celu szczęśliwym trafem napotkanego informatora, z którym można się porozumieć. Okres i doświadczenie Zagłady to też był swoiście inny świat - choć analogia jak zazwyczaj kuleje i jest niesprawiedliwa nawet dla ludożerców - z którego docierają do nas tylko pojedyncze głosy świadków, tych, co przeżyli.

Co się działo na terenie obozów zagłady zaraz po wojnie

Ale powróćmy do naszego zdjęcia. Pierwszą relację o wyzwolonych terenach obozu zagłady w Treblince spisała Polsko-Radziecka Komisja dla zbadania zbrodni popełnionych w obozie koncentracyjnym na Majdanku już 15 września 1944 roku. Jeszcze w tym samym miesiącu wielki rosyjski pisarz Wasilij Grossnian, który jako korespondent wojenny towarzyszył frontowym oddziałom Armii Czerwonej, opublikował reportaż z wizyty na terenie obozu, a w nim dokładny opis funkcjonowania tego centralnego ogniwa mechanizmu Zagłady25. Uczestnicy wizytacji polsko-radzieckiej komisji „postulowali w sprawozdaniu, aby zebrać i zachować dokumenty znajdujące się na tym terenie, odkopać wspólne groby w celu ujawnienia tajemnicy dokonanych tam zbrodni niemieckich"26.

25 Polska wersja jego relacji ukazała się drukiem w broszurce W. Gros-man [tak na stronie tytułowej], Piekło Treblinki: reportaż literacki, Katowice: Wydawnictwo „Literatura Polska", b.d.

26 Martyna Rusiniak, Treblinka - Eldorado Podlasia?, „Kwartalnik Historii Żydów" 2006, nr 2, s. 206.

43

Złote żniwa

CO SIĘ DZIAŁO NA TERENIE OBOZÓW ZAGŁADY...

Ale przez następne lata nie zrobiono w tej sprawie zupełnie nic, oprócz tego, że w 1947 roku wokół terenu obozu postawiono płot (sic!). Także późniejsze apele o zabezpieczenie tego obszaru, ponawiane co pewien czas, pozostawały bez skutku. Upamiętnienie obozów zagłady - Treblinki, Bełżca, Sobiboru i Chełmna - nastąpi dopiero w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Nie bez znaczenia było to, że w Niemczech rozpoczęły się wówczas procesy strażników obozowych i polskie władze obawiały się kompromitacji, gdyby sąd niemiecki nakazał wizję lokalną miejsca zbrodni27.

Jedno z najwcześniejszych świadectw informujących o tym, co się działo w Treblince tuż po wojnie, zawdzięczamy Michałowi Kalembasiakowi i Karolowi Ogrodowczykowi, którzy na teren obozu dotarli 13 września 1945 roku i napisali, między innymi, co następuje:

Po przybyciu na miejsce stwierdziliśmy, iż w miejscu gdzie znajdował się obóz, zastaliśmy zryte pole przekopane przez okoliczną ludność. Pole było tak zryte, że w niektórych miejscach były doły do 10 m głębokie, w niektórych widniały szczątki kości ludzkich, piszczele, szczęki,

27 Dodajmy jeszcze, że ani w Chełmnie, ani w Sobiborze, ani w Bełżcu nie wspomniano wówczas na wystawionych pomni(cz)kach, że ofiarami masowego mordu popełnionego w tych obozach byli Żydzi (Robert Kuwałek, „Concentration and Death Camps as Places of Commemoration", referat wygłoszony na konferencji The Aftermath ofthe Holocaust. Poland 1944-2010, Instytut Yad Yashem Jerozolima, 3-6 października 2010 roku).

44

nogi itp [...]. Obecny stan Tremblinki [tak w oryginale] przedstawia widok dużego pola, gdzieniegdzie z zadrzewieniem. Wszystkie baraki, które się tam znajdowały, są spalone lub rozgrabione na opał przez ludność okoliczną. Pozostały tylko szczątki. O wielkiej ilości pomordowanych tu ludzi świadczy fakt, że rozkopane doły głębokości dziesięciu metrów są przepełnione ludzkimi kośćmi [...].

Pod każdym drzewkiem były otwory wykopane przez poszukiwaczy złota, brylantów. Odór trupi i gazu tak nas odurzył, iż poczęliśmy z kolegą wymiotować i uczuliśmy drapanie niesamowite w gardle.

Posuwając się po terenie dalej, zastaliśmy ludzi, którzy kopali w dołach, rozkopywali ziemię. Zapytani przez nas „co wy tu robicie?", nie dali żadnej odpowiedzi. W oddaleniu od powyższego miejsca (o 300 metrów), gdzie uprzednio znajdowało się krematorium, zauważyliśmy grupę ludzi z łopatami, którzy kopali w ziemi. Zobaczywszy nas, zaczęli uciekać [...]. Dziwię się mocno, że miejsce tak uświęcone męczeńską śmiercią milionów niewinnych ludzi nie zostało dotychczas zabezpieczone przed grabieżą i chciwością okolicznych kmiotków [...]. Dla skopania terenu tego, mającego jakieś 2 km kwadratowe, musiało tam pracować tysiące ludzi, gdyż ogrom rozkopanych dołów jest kolosalny [...].

Nadmieniam, że na terenie, [na] którym znajduje się Tremblinka, i w okolicy panują niesamowite stosunki. A mianowicie ludność wzbogacona złotem wykopanym z grobów rabuje, robiąc napady nocne na sąsiadów, tak że

45

Ztote żniwa

mieliśmy ogromnego stracha, gdyż w jednej chałupie, oddalonej od chałupy, w której myśmy nocowali o kilkanaście metrów, przypiekano kobietę na ogniu, zmuszając ją w ten sposób do wydania miejsca przechowywania przez nią złota i kosztowności28.

Podobne świadectwo z okazji wizyty w Treblince w listopadzie 1945 roku zostawiła Rachela Auerbach, wysłana tam przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich. Napisała małą książeczkę o swoich wrażeniach, a rozdział poświęcony działalności „kopaczy" zatytułowała Polskie Kolorado [miało być zapewne „Eldorado"], albo gorączka złota w Treblince2^. Tak samo Józef Kermisz, parokrotnie wizytujący obóz, pisał o ludności okolicznej, która „całymi gromadami dokonywała na piaszczystym gruncie rozkopów". Wspominał też „maruderów sowieckich", którzy odpalali na terenie obozu materiały wybuchowe, „bomby, pochodzące z lotniska Cera-nów", tworząc w ten sposób „olbrzymiej wielkości doły [...]. W dołach tych pełno było czaszek ludzkich, kości oraz niestra-wionych jeszcze przez ziemię szczątków"30.

28 Yad Vashem, kolekcja 033, relacja numer 730.

29 Reportaż Racheli Auerbach o wizycie w Treblince ukazał się najpierw w czasopiśmie „Dos Naje Leben", nr 52, a potem jako osobna broszura Afdi felderfun Treblinke. Reportaż, Centrale Jidisze Historisze Komisje [Centralna Żydowska Komisja Historyczna], t. 33, Łódź - Warszawa - Kraków 1947. Dziękujemy Natalii Aleksiun za przetłumaczenie tej publikacji z języka żydowskiego.

30 Dr. Józef Kermisz, WTreblincepo raz drugi, Żydowski Instytut Historyczny (dalej: ŻIH), Centralna Żydowska Komisja Historyczna, nr 280/XX, s. 56-72.

46

CO SIĘ DZIAŁO NA TERENIE OBOZÓW ZAGŁADY...

Dominik Kucharek, kopacz z Treblinki, któremu przedstawiono akt oskarżenia - o przestępstwo walutowe, bo sprzedał w Warszawie brylant znaleziony w Treblince i kupował złote monety - wyjaśniał na swoją obronę, że „wszyscy" z jego wsi chodzili kopać, zaś „o tym, że poszukiwanie złota i kosztowności na terenie b. obozu w Treblince jest wzbronione, nie wiedziałem, gdyż żołnierze radzieccy także z nami chodzili i szukali. Te miejsca gdzie spodziewali się znaleźć kosztowności, nawet 'wysadzali materiałami wybuchowymi"31.

Kopaczy, dodajmy, wedle relacji świadków bywało naraz po kilkaset osób, więc ich działalność terenowi obozu rozmiarów stadionu sportowego musiała niekiedy nadawać charakter mrowiska. Ludność miejscowa prowadziła wykopaliska nieprzerwanie przez dziesiątki lat. „Pierwsze prace porządkowe i inwentaryzacyjne na terenie poobozowym zaczęto wiosną 1958 roku - pisze współczesna badaczka tego zagadnienia Martyna Rusiniak - „podczas wstępnego porządkowania bywało nawet i tak, że robotnicy, jak i milicja dołączyli do poszukiwaczy"32.

Relacje z Bełżca wyglądają bardzo podobnie, z tą różnicą, że ¦wykopki na terenie obozu (który, podobnie jak Treblinka, został zaorany przez Niemców, obsiany łubinem i dla dopełnienia

31 Archiwum Państwowe w Siedlcach, akta w sprawie Dominika Kucharka, Sąd Okręgowy w Siedlcach, Wydział Karny, sygn. 580. Według Martyny Rusiniak było to jedyne postępowanie sądowe wdrożone przeciwko osobie przekopującej teren obozu w Treblince.

32 Martyna Rusiniak-Karwat, „Sąsiedzi byłego ośrodka masowej zagłady Treblinka II", referat wygłoszony na seminarium w ZIH, archiwum ZIH.

47

Złote żniwa

kamuflażu gdzieniegdzie obsadzony młodnikiem), zaczęły się jeszcze w czasie okupacji33. Kiedy Niemcy się o tym dowiedzieli, przegonili miejscowych i pozostawili na stałe strażnika, który pilnował, żeby ślady ich morderczej działalności nie wydostawały się już więcej na powierzchnię ziemi34. Ale gdy tylko strażnik uciekł przed nadciągającą Armią Czerwoną, miejscowa ludność powróciła do przerwanych poszukiwań.

W sprawozdaniu z oględzin terenu przez komisję, która odwiedziła Bełżec 10 października 1945 roku, czytamy między innymi:

Wg. informacji asystujących funkcjonariuszy MO z posterunku w Bełżcu, opisane rozkopanie terenu obozu dokonane zostało przez okoliczną ludność poszukującą złota i brylantów, pozostawionych przez zamordowanych żydów [tak w oryginale]. Na rozkopanym terenie leżą licznie rozrzucone kości ludzkie: czaszki, kręgi, żebra, piszczele, szczęki, protezy zębne kauczukowe, włosy przeważnie kobiece, często zaplecione w warkocze, nadto kawałki zgniłego ludzkiego ciała jak: dłonie, kończyny dolne małych dzieci. Poza

33 Bełżec był pierwszym obozem zagłady, który zamknięto i zaorano, w lipcu 1943 roku wyjechała stamtąd ostatnia partia porządkujących teren Żydów. Wywieziono ich do Sobiboru, gdzie odmówili wyjścia z pociągu i zostali zamordowani na rampie kolejowej.

34 Protokół z przesłuchania Eugeniusza Gocha, murarza z Bełżca, z 14 października 1945, także protokół z przesłuchania Marii Daniel z Bełżca z 16 października 1945, „Akta śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w obozie zagłady w Bełżcu", Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej: APMM), sygn. XIX-1284.

48

CO SIĘ DZIAŁO NA TERENIE OBOZÓW ZAGŁADY...

tym na całym wyżej opisanym terenie leżą masy popiołu pochodzącego ze spalonych zwłok, oraz resztki spalonych kości ludzkich. Z głęboko rozkopanych dołów wydobywa się woń zgniłych ciał ludzkich. Wszystko to świadczy, że teren obozu wzdłuż granicy północnej i wschodniej stanowi jedną, zbiorową mogiłę zamordowanych w obozie ludzi.

Przesłuchany tydzień po wizycie komisji zastępca komendanta posterunku MO w Bełżcu Mieczysław Niedużak wyjaśniał sędziemu śledczemu, że „milicja miejscowa po ucieczce niemców [tak w oryginale] z Bełżca starała się przeszkodzić rozkopywaniu terenu obozu, lecz trudno temu zaradzić, gdyż jak przepędzi się jedną partię ludzi, to zaraz zjawi się druga"35.

Komisja bardzo sumiennie wypełniła swoje zadanie i oprócz przesłuchania kilkudziesięciu świadków przeprowadziła badanie terenowe. „Cmentarzysko obozu śmierci" rozkopano w dziewięciu miejscach, dokopując się do dna grobów, w jednym wypadku na głębokości 10 metrów. „Podczas wykopywania wszystkich dołów stwierdzono, iż teren cmentarzyska obozu jest już uprzednio przekopany", a także, iż „obecnie teren obozu jest kompletnie rozkopany przez okoliczną ludność, poszukującą kosztowności"36.

35 Sprawozdanie komisji z 10 października 1945 oraz protokół przesłuchania Mieczysława Niedużaka z 17 października 1945, „Akta śledztwa"..., dz. cyt.

36 „Protokół rozkopania cmentarzyska obozu śmierci w Bełżcu, 12.X.1945 r." oraz „Sprawozdanie z wyników dochodzenia w sprawie Obozu Śmierci w Bełżcu", w: „Akta śledztwa"..., dz. cyt.

49

Złote żniwa

Kopacze w zasadzie pracowali pojedynczo, nie ujawniając plonów poszukiwań przed sobą nawzajem, bo szczęśliwy znalazca mógł łatwo paść ofiarą napadu ze strony innych poszukiwaczy skarbów (pamiętamy, co Kalembasiak i Ogrodowczyk pisali

0 „niesamowitych stosunkach" w okolicy Treblinki). W Bełżcu

1 w Treblince zabierano do domu wykopane trupie czaszki, aby tam dopiero, bez świadków, „spokojnie je obszukać"37.

Byli również nakładcy zatrudniający innych do pracy, były też mniej lub bardziej złotonośne obszary cmentarzyska. Tak zwany bankier Bełżca, właściciel miejscowej cegielni, miał na przykład ekipę „szambonurków", kopaczy pracujących w okolicy obozowej latryny, skąd wyciągali wyjątkowo obfity plon. Najprawdopodobniej zdesperowani Żydzi, którzy się domyślili, co ich czeka, w ostatnim geście oporu wrzucali tam kosztowności, zamiast je oddać, jak mieli nakazane, w „depozyt" swoim oprawcom38. W szambie natrafiano też na małe szkie-

37 Ewa Czerwiakowska, Glos z otchłani, „Karta" 2009, nr 59, s. 103; na temat Bełżca informacja od Agnieszki Grudzińskiej, tłumaczki wywiadów z mieszkańcami okolic Bełżca w trakcie realizacji filmu dokumentalnego Bel-zec Guillaume Moscovitza, Francja 2005, 100 min.

38 Informacja od dyrektora muzeum w Bełżcu Roberta Kuwałka.

W czasie prac archeologicznych w Bełżcu przeprowadzonych w latach 1997-1999 znaleziono tablicę, która znajdowała się zapewne w baraku, gdzie Żydzi rozbierali się, zanim popędzono ich do komory gazowej („do kąpieli i inhalacji"). Napisane na niej było m.in. następujące zdanie: „Pieniądze, rzeczy wartościowe i dokumenty należy aż do oddania przy okienku zachować przy sobie i tychże z rąk nie wypuszczać". Innym znaleziskiem archeologów było 300 fragmentów betonowych krążków, o średnicy 6 cm i grubości 1 cm, z wyrytymi na nich pięciocyfrowymi liczbami. Ich przeznaczenie jest niejasne,

50

CO SIĘ DZIAŁO NA TERENIE OBOZÓW ZAGŁADY...

lety potopionych tam, należy się domyślać, żydowskich dzieci. O eksploatacji zaś przez okoliczną ludność prochów miliona Żydów zamordowanych w Auschwitz były pracownik Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka pisze na forum internetowym: „Proceder ten polegał na tym, że pod osłoną nocy pakowano worki z prochami na jakiś środek transportu, a później płukano w Wiśle. Tak! Dokładnie tak jak podczas gorączki złota na dzikim zachodzie. [...] Nie jest tajemnicą, że całe Pławy, Harmęże i połowa Brzezinki -wybudowana jest za żydowskie złoto. Jeszcze długo po wojnie jechały codziennie całe karawany wozów z »urobkiem« na »płuczkę«, i to z całkiem odległych wiosek"39.

W dzienniku leśnego oddziału działającego na Podlasiu rok po zakończeniu wojny znajdujemy wzmiankę o ściąganiu „kontrybucji" z ludności, która przekopywała popioły Żydów zamordowanych w Treblince40. W ten sposób resztki

aczkolwiek można się domyślać, że dawano je jako numerki w zamian za depozyt, podtrzymując w ten sposób złudzenie, że będzie go można odebrać po „kąpieli". Krążki te były na tyle masywne, że łatwo je było po zamordowaniu transportu Żydów wyprzątnąć z komory gazowej, oczyścić i wykorzystać w trakcie mordowania następnej grupy ofiar (Belzec. The Nazi Campjorjews in the Light ofArcheological Sources. Excavations J997-:/999, Warsaw - Washington: The Council for the Protection of Memory of Combat and Martyrdom and the United States Holocaust Memoriał Museum, 2000, s. 12, 57-58).

39 Wpis na forum Waszym Zdaniem Onet.pl oraz na blogu: krzysiafish--przemyslenia.blog.onet.pl/2,ID419078860,index.html, dostęp: 17.01.2011.

40 NSZ na Podlasiu w walce z systemem komunistycznym w latach 1944-1952, red. Mariusz Bechta, Leszek Zebrowski, Siedlce: Związek Żołnierzy NSZ, 1998, s. 201.

51

Złote żniwa

„żydowskiego złota", które nie trafiły do skarbca Rzeszy, za pośrednictwem kopaczy zasilały po wojnie budżet antykomunistycznego podziemia. Plądrowanie własności żydowskiej było istotnym elementem cyrkulacji dóbr, składnikiem struktury życia społeczno-ekonomicznego na tych terenach, a tym samym faktem społecznym, nie zaś aberracyjnym zachowaniem grupki zdemoralizowanych indywiduów41.

41 W internecie znajdujemy też następujący wypis z kroniki oddziału 6. Brygady Wileńskiej AK, podany przez Grzegorza Wąsowskiego:

„2.II. 1946 r. Zbliżamy się do sławnej Treblinki. Według opowiadań ludności, ciągłe rozkopywanie i ograbianie trupów doszło do ostatnich granic zezwierzęcenia. Wyrywa się zęby, cale szczęki, obcina ręce, nogi, głowy, aby zdobyć kawałek złota. Profanacja, a władze nie przedsiębiorą [żadnych działań - przyp. G.W.] celem zabezpieczenia tego jedynego w swoim rodzaju cmentarzyska, na którym spoczywa przeszło 3 miliony [liczba ofiar zawyżona - przyp. G.W.] Żydów, Polaków, Cyganów, Rosjan i in. narodowości.

3-4.II.1946 r. Chmielnik. Jesteśmy o trzy km od »obozu śmierci*. Wywiad przeprowadzony w »obozie« potwierdził dane o profanacji. Wieczorem 4.II.1946 r. jedziemy do wsi Wólka Okrąglik na ekspedycję karną przeciw poszukiwaczom złota w Treblince". Przez kolejne dwie noce (z 4/5 i 5/6 lutego 1946 r.) licząca wówczas kilkudziesięciu partyzantów 6. Brygada Wileńska AK wypuszczała w teren patrole, w celu ujęcia zdemoralizowanych rodaków uprawiających haniebny proceder profanowania szczątków ofiar hitlerowskiego obozu zagłady w Treblince w poszukiwaniu złota i innych kosztowności. Winnych, którzy zostali przez partyzantów schwytani, ukarano solidnymi batami.

Zob. podziemiezbrojne.blox.pl/2011/01/6-Brygada-Wilenska-AK-a-Zlo-te-zniwa.html, dostęp: 17.01.2010.

Próba normalizacji

Zdjęcie nasze, choć tajemnicze i domagające się wyjaśnienia, zaliczyć można do „eufemizmów" - sytuację straszną pozoruje na coś spokojnego, coś, co jeśli zostanie zrozumiane, a nie odepchnięte, musi wywołać primordialny strach. Oko patrzącego zatrzymuje się najpierw na ludziach, dopiero potem osuwa się na czaszki i kości; zrozumienie, co przed tymi ludźmi leży, co To jest, z pewnością zajmuje trochę czasu. Mamy tu spotkanie, zderzenie dwóch porządków. Z jednej strony żywe, sprawne osoby, energię życia i ruchu, z drugiej zaś nieruchome kości i czaszki —już prawie przedmioty, rzeczy. W naszej kulturze spotkanie tych dwóch porządków odbywa się zazwyczaj w sposób zrytualizowany, w specjalnych, jasno zdefiniowanych sytuacjach, do których obraz ze zdjęcia nie należy. Martwe ciało ukryte jest w trumnie albo przykryte całunem. Chowa się je -w ziemi bardzo szybko, inaczej jego zapach nie daje nam żyć. Kości, jeśli je widać, są ku nauce lub przestrodze powiązane w szkielet (zachowując w ten sposób coś z osoby), a czaszka i piszczele występują jako ostrzeżenie przed trucizną lub prądem.

53

Złote żniwa

W symbolice chrześcijańskiej czaszka i piszczele to memento mori, znak przedstawiany niekiedy razem z narzędziami tortur Chrystusa: gwoździami, młotkiem, obcęgami (tu łopata, kije, broń?). Czaszka i piszczele oznaczają także Golgotę: czaszka u stóp krzyża miała należeć do praojca Adama. Te znaki-obrazy z pewnością znane były osobom, które się znajdują na zdjęciu, są to najpewniej katolicy, bo tacy mieszkali w okolicy Treblinki. Czaszkę i s-krzyż-owane piszczele osoby ze zdjęcia widywały w kościele. Uderzające jest to, że czaszka i oparte o nią skrzyżowane piszczele znajdują się -w samym środku rzędu ludzkich kości, a wieniec ludzi ustawia się symetrycznie w półkole na lewo i prawo od tego centrum. Na mniej amatorskiej fotografii czaszka z piszczelami stanowiłaby zogniskowanie zdjęcia (a tu ognisko znajduje się gdzieś na przedplanie).

To właśnie próbą znormalizowania tej s t r a s z n e j sytuacji, próbą nadania jej sensu można wytłumaczyć takie uporządkowanie kości i czaszek, by się właśnie w figurę memento mori układały, by albo automatycznie odstraszały, albo wpisywały w religijny (chrześcijański) porządek świata. Podziwiać należy przypuszczalnie odruchowy gest osoby lub osób (najpewniej kobiet) porządkujących kości i „chrystianizujących" szczątki żydowskie, bo taki właśnie słownik symboliczny był im w obecności ludzkich kości dostępny.

Gospodarność

Od czasów Homera - pisze Theodor Adorno - zwyczaj językowy splata pojęcia dobra i bogactwa". Jest to idea moralna, „która wywodzi się wprost z egzystencji ciemięży-cieli". Chrześcijaństwo zanegowało tę tezę, „ale szczególna premia teologiczna za dobrowolne ubóstwo świadczy o tym, jak głęboko powszechna świadomość uformowana jest moralnością posiadania"42. A zatem dobra i dobro są synonimicz-ne. Rzeczy, nawet te mniej cenne, są dobrem samym w sobie, bo są wynikiem pracy, wysiłku. Ich dobrą stroną jest to, że są użyteczne. W domu, w gospodarstwie wszystko może się przydać.

Czytaliśmy wielokrotnie o tym, jak ludzie grabią ofiary katastrof lub ciała żołnierzy pozostawionych na polu bitwy. Był to proceder nagminny na pYzykład podczas wojen napoleońskich (Stendhal daje słynny tego opis w czwartym rozdziale Pustelni parmeńskiej), lecz także w czasie drugiej wojny

Th. Adorno, Minima Moralia, dz. cyt., s. 219.

55

w

Ziote żniwa

światowej i być może wszystkich wojen. W opowiadaniu Stefana Zeromskiego Rozdziobią nas kruki, wrony chłop polski ograbia zwłoki powstańca styczniowego i wrzuca je do przydrożnego dołu, razem z jego zabitym koniem, którego odziera ze skóry. W książce o wojnie secesyjnej historyczka Drew Gil-pin Faust zamieszcza ilustrację z ówczesnej gazety pokazującą żołnierzy Południa „obierających" zabitych żołnierzy Północy. „Żołnierze rozpaczliwie potrzeb u jacy [podkr. nasze] okrycia obdzierali zabitych, mało przejmując się konwenansami czy wyrzutami sumienia, a złodzieje i hieny ludzkie pojawiały się na polu bitwy zaraz po zakończeniu potyczek. Żołnierze Południa ogołocili nawet ciała swych sześciu zabitych generałów". Okoliczna ludność zabierała wszystko, co jej się wydawało przydatne43.

Podkreślając potrzeby żołnierzy, Drew Gilpin Faust zdaje się mówić: martwi nie potrzebują własności. A jednak nie bez przyczyny tych, którzy okradają martwe ciała, nazywa hienami, przenosząc ich w ten sposób na poziom zwierząt. Można przecież przyjąć, że w każdej grupie społecznej obyczaj nakazuje szacunek dla zmarłych. Jest to oznaka nie tyle wyższej cywilizacji, ile podstawowej solidarności ludzkiej. Ciało nie jest rzeczą; zachowuje w sobie kształt człowieka, któremu służyło za życia. Co więcej, wiele religii, w tym katolicka,

GOSPODARNOŚĆ

wierzy w cielesne zmartwychwstanie, a tym samym przywiązuje ogromną wagę do sposobu, w jaki jest ono pochowane. Nie można więc powiedzieć, że rabowanie treblińskiej „ziemi bez dna" (W. Grossman) wpisuje się w pewien standard zachowania, które, choć niemoralne, wydaje się uzasadnione biedą, potrzebą, jakiegoś rodzaju koniecznością. Jeśli przyjąć, że rację ma Zygmunt Bauman, mówiąc, że Zagłada była wynikiem „ogrodniczej" wizji społeczeństwa, to jest takiej, w której niektórzy ludzie są chwastami, wtedy ich odsunięcie lub pełna eliminacja jawią się jako działalność w swym zamiarze racjonalna, celowa. Uporczywe, trwające dziesiątki lat odgrzebywanie, przebieranie, porządkowanie terenów poobozo-wych jest więc takim działaniem „ogrodniczym". Działalność ta - przypomnijmy: ¦wygrzebywanie ciał i kości w poszukiwaniu kosztowności - wyabstrahowana jest z kontekstu moralnego. To nie są groby, to jest coś w rodzaju pola z ostatkami. „Śmierć, zagłada, rozbiórka osobowości jest także zagładą i rozbiórką rzeczy - pisała Rachela Auerbach - w obrazie zagłady Żydów zagłada rzeczy zajmuje miejsce wybitne. Tragedia i poniewierka rzeczy dorównywała tragedii i poniewierce ludzi"44.

43 Drew Gilpin Faust, This Republic ofSuffering. Death and the American Cwil War, New York: Knopf, 2008, s. 74-75. Ciała żołnierzy Północy, którzy zginęli na terenie Południa, były też często bezczeszczone.

44 Rachela Auerbach, Lament rzeczy martwych, „Przełom" 1946, nr 2, Cyt. za: Jacek Leociak, Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa: Instytut Badań Literackich, 2009, s. 245.

56

Eksploatacja obozów zagłady przez okoliczną ludność podczas wojny

Bogdan Woj dowski był jednym z nielicznych pisarzy, którzy utrwalili w literaturze polskiej obraz kopania w poszukiwaniu „żydowskiego złota". Jego opowiadanie z końca lat pięćdziesiątych, pod przypominającym słowa W. Gross-mana tytułem Naga ziemia, pokazuje jednak, jak pisarzowi trudno było to zjawisko nazwać. Akcja opowiadania toczy się po wojnie i przedstawia wykopywanie pochodzącego z terenu obozu w Treblince złota ukrytego w ziemi przez jednego z okolicznych chłopów. Czytelnik z trudem może odcyfrować te okoliczności i najjaśniejszą wskazówką, o co chodzi, jest nieartykułowana wypowiedź upośledzonego pastucha, który podchodzi do kopiących i mówi: „Zeuuuoto kopiiecie pooo Zyyydach?". Zdanie to pokazuje, że normalny, „pełen" język nie posiada słownictwa, w którym taka czynność (takie przekroczenie granic moralności) może być wprost nazwana45.

45 Bogdan Wojdowski, Naga ziemia, w: tenże, Wakacje Hioba, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1962, s. 180; zob. także: Joanna Tokarska--Bakir, Skaz antysemityzmu, „Teksty Drugie" 2009, nr 1-2 (115), s. 302-317.

59

Z/ote żniwa

Druga wojna światowa pozostawiła w języku specjalne słownictwo: szmalcownik, szaber, kenkarta. Praktyka przekopywania terenów obozowych w poszukiwaniu kosztowności nie ma osobnej nazwy. Słowo „kopacze" nie oddaje grozy tego zajęcia: wydobywania i przeszukiwania gnijących szczątków i popiołów ludzkich. Inny termin - „dentyści" - używany był w Warszawie dla określenia ludzi, którzy poszukiwali złotych zębów w czaszkach na cmentarzu żydowskim46. Czasami napotykamy też termin „kanadziarze"47. Kanadą, jak wiadomo na przykład z opowiadań Tadeusza Borowskiego, nazywano pracę przy wyładowywaniu transportów przybywających do Auschwitz i sortowaniu bagażu pomordowanych. Jest

46 Władka Meed we wspomnieniach opisuje, jak tuż po wojnie udała się na żydowski cmentarz w Warszawie w poszukiwaniu grobu swojego ojca. Cmentarz byl zdewastowany, „z przewróconymi nagrobkami, zbezczeszczonymi grobami i rozrzuconymi wokół czaszkami, ludzkimi czaszkami. [...] Choć wiesz, że były to ślady upiornej działalności tak zwanych dentystów -Polaków, którzy szukali złotych zębów w ustach żydowskich trupów - czułeś się jakoś dzi-wnie winny, głęboko upokorzony, zawstydzony, że ty także należysz do gatunku zwanego ludzką rasą". Cyt. za: Gabriel Finder, Judith Cohen, Memento Mori. Photographsfrom the Graue, „Polin. Studies in Polish Je-wry", t. 20: 2008, s. 57.

47 W wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego" z 28 grudnia 2009 Marek Kucia mówi: „Jeszcze w latach 80. na dawnym terenie obozowym działali tzw. kanadziarze, którzy przekopywali ziemię przy krematoriach i miejscach zrzucania prochów ofiar, poszukując złota". Wywiad został przeprowadzony po kradzieży znaku zawieszonego nad bramą wejściową do obozu. Profesor Kucia powiedział, jak gdyby wyjaśniając racjonalność „kanadziarzy": „To jednak byli poszukiwacze skarbów, którzy szukają kosztowności sprzedawanych później na rynku. Ale nie słyszałem o próbie kradzieży eksponatu z Muzeum".

60

EKSPLOATACJA OBOZÓW ZAGŁADY...

to termin pochodzący z języka, który nazwany został Lager-sprachaĄS. Nie jest to jednak wyrażenie potocznie znane, ajego gryząca ironia mija się chyba z sednem sprawy. Więźniowie pracujący „na Kanadzie" często także byli przeznaczeni na śmierć. Ich sycenie się dobrami po zabitych miało trwać tylko chwilę.

Okolice obozów zagłady były rzeczywiście, jak sugerowała Rachela Auerbach, „polskim Eldorado", ale nie tyle za sprawą powojennych wykopków, ile w wyniku działalności gospodarczej prowadzonej podczas wojny. Miejscowości sąsiadujące z obozami bardzo podniosły swój status materialny w czasie okupacji w wyniku handlu, który rozkwitł między obsługą obozów a miejscową ludnością, wywołując w okolicy „przewrót moralny i ekonomiczny"49. O przemianach, jakie tam wówczas nastąpiły, obywatel ziemski z majątku położonego nieopodal Treblinki pisał: „strzechy zanikły, zastąpione

4S Zob. Danuta Wesołowska, Słowa z piekieł rodem. Lagerszpracha, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls, 1996. Ponieważ więźniowie przyjeżdżali przygotowani na przesiedlenie, mieli ze sobą z reguły żywność, kosztowności, pieniądze, wszystko to, co zapobiegliwość nakazywała im ze sobą zabrać. Przy wyładowywaniu ich (to też jest określenie eufemistyczne - należałoby powiedzieć: przy ich wyrzucaniu z wagonów, ogołacaniu z dóbr, z odzieży, selekcji i wysyłaniu na śmierć) więzień pracujący przy tej akcji mógł się najeść, ubrać, wzbogacić. Była to więc działalność porządkująca (stąd nazwa Aufraumungskommando - niem. aufraumen znaczy „porządkować", „sprzątać po kimś").

49 Jerzy Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki w czasie okupacji, ŻIH, 302/224, s. 29.

61

Złote żniwa

blachą, a cała wieś robiła wrażenie Europy przeniesionej do tego zapadłego zakątka Podlasia"50.

Co się kryło za tą uwagą spostrzegawczego ziemianina? Otóż oprócz niewielkiej obsady złożonej z esesmanów strażnikami Treblinki byli uwolnieni sowieccy jeńcy wojenni, w większości Ukraińcy, przyuczeni do nowej roli przez SS w obozie szkoleniowym w Trawnikach. Powszechnie nazywano ich - zapożyczonym z języka niemieckiego terminem - wachmanami albo „czarnymi", od koloru noszonego munduru. Ci młodzi chłopcy, których tam było około setki, z pogardą traktowani przez swoich niemieckich zwierzchników i z łatwością mogący porozumieć się z mieszkańcami okolicznych wsi, stali się mile widzianymi gośćmi w polskich domach51. Z tej głównie przyczyny, że dysponowali nieograniczoną ilością pieniędzy i kosztowności.

50 Józef Górski, Na przełomie dziejów, oprać. Jan Grabowski, „Zagłada Żydów", t. 2: 2006, s. 286. Treblinka leży na pograniczu Mazowsza i Podlasia, po stronie mazowieckiej „granicy".

51 Dwie respondentki komisji prowadzącej dochodzenie na temat obozu w Bełżcu mówią na przykład, że wachmani przychodzili regularnie do nich do domu na posiłki. Zob. też J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki..., dz. cyt., s. 30. O tym, że esesmani traktowali wachmanówjak „podludzi", dawali im kary chtosty, odbierali na noc karabiny, pisze na przykład we wspomnieniu Mieczysław Chodźko (ŻIH, 302/321). O ucieczce ukraińskich strażników z bronią i o tym, że później esesmani nie dawali ukraińskim strażnikom broni automatycznej, pisze również Toivi Blatt, więzień Sobiboru, który wziął udział

powstaniu i zdołał przeżyć do końca wojny (Thomas [Toivi] Blatt, Sobibor, dz. cyt., s. 65, 71). Dodajmy wreszcie, że także „Niemcy w czasie wolnym od służby, pracując co drugi dzień, mieli dużo wolnego czasu. Włóczyli się po okolicy, odwiedzali rolników... " (F. Ząbecki, Wspomnienia dawne i nowe, dz. cyt., s. 51).

w

62

EKSPLOATACJA OBOZÓW ZAGŁADY...

Strażnicy Treblinki handlowali z miejscową ludnością, kupując wódkę, smaczne jedzenie i usługi erotyczne. Zastrzyk kapitałowy, którego w ten sposób doświadczyły okolice przy-obozowe, był nieporównywalny z niczym, co się tam kiedykolwiek wydarzyło. Bo zjawisko to nie polegało, jak gdzie indziej w Polsce, na częściowym przejęciu własności lokalnych Żydów, tak samo mniej więcej spauperyzowanych jak ich katoliccy sąsiedzi. W Treblince, Sobiborze i Bełżcu zamordowano ponad półtora miliona ludzi, w tym populacje kilku dużych miast. I pieniądze oraz kosztowności, które masa Żydów wywożonych na śmierć zabrała ze sobą w ostatnią drogę, mając nadzieję, że zdołają jeszcze w ostatniej chwili przekupić zły los, przeszły w drobnej części do rąk miejscowej ludności. Jak napisał inżynier Jerzy Królikowski z Warszawy, oddelegowany w te strony podczas wojny do pracy przy budowie mostu kolejowego, „zegarki ręczne sprzedawano wtedy na tuziny za grosze, tak że miejscowi chłopi nosili je w koszykach od jajek w celu oferowania dalszym nabywcom"52.

Odwołując się do znanego gatunku filmowych westernów, można by rzec, że okolica nabrała cech „dzikiego Zachodu" ogarniętego, jak napisała Rachela Auerbach, „gorączką złota". We wsi pojawiły się „prostytutki z pobliskiego miasta, nawet z Warszawy łakome na złote monety, a wódka i zakąska w bardzo licznych chałupach"53. „W sąsiadujących z obozem

32 J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki..., dz. cyt., s. 30. 53 M. Chodźko, ŻIH, 302/321, s. 47. O prostytutkach, z którymi zadawali się ukraińscy strażnicy w Sobiborze tuż za ogrodzeniem obozu, pisze

63

Złote żniwa

wsiach Ukraińcy byli w chwilach wolnych od »pracy« serdecznie przyjmowani przez niektórych gospodarzy. Córki ich były, jak szeroko opowiadano, przyjaciółkami tych morderców i chętnie korzystały z ich szczodrobliwości"54.

Miejscowa ludność nie zamierzała bowiem ustąpić pola przybyszom w dostarczaniu rozrywki obozowym strażnikom, jako że wynagrodzenie za świadczone usługi było astronomiczne. Ukraińcy płacili za żywność i wódkę, „nie odliczając pieniędzy", i dopiero pod koniec funkcjonowania Treb-linki, w 1943 roku, „sprzedawali brylanty na karaty, a nie na sztuki"55. Cenny lokalny informator, cytowany już "wcześniej ziemianin endek, opisuje panujące stosunki jeszcze dosadniej:

Opodal Treblinki leży wieś Wólka Okrąglik56. Gospodarze tej wsi wysyłali swe żony i córki do ukraińskich strażników zatrudnionych w obozie i nie posiadali się z oburzenia, gdy te kobiety przynosiły za mało pierścionków i innych kosztowności pożydowskich, uzyskanych w zapłatę za osobiste usługi. Proceder ten był oczywiście materialnie bardzo korzystny57.

Blatt (Sobibor, dz. cyt., s. 77); w Treblince także prostytucja uprawiana była w bezpośredniej bliskości obozu na otwartym powietrzu, jak w wywiadzie z Gittą Sereny opowiada Franz Stangl (G. Sereny, Into That Darkness, dz. cyt., s. 157).

54 J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki..., dz. cyt., s. 30.

55 Tamże.

56 Nasze zdjęcie z tej właśnie wioski pochodzi.

57 J. Górski, Na przełomie dziejów, dz. cyt., s. 286-287. . ,

EKSPLOATACJA OBOZÓW ZAGŁADY...

Przy okazji zawiązywały się również bliższe stosunki osobiste. Wiemy na przykład, że jeden ze strażników Bełżca ożenił się z miejscową dziewczyną.

Ze wspomnień Mieczysława Chodźki dowiadujemy się też innego interesującego szczegółu, a mianowicie że „wach-mani mieli aparaty fotograficzne i robili pornograficzne zdjęcia, które pokazywali przy lada okazji"58. W ten sposób być może wyjaśnia się częściowo „tajemnica" naszego zdjęcia - bo tak jak nie wiadomo, kto jest jego autorem ani w jakim celu zostało zrobione, tak samo można sobie było zadawać pytanie, skąd się wziął aparat fotograficzny na mazowieckiej wsi tuż po wojnie. A teraz już wiemy - w sąsiedztwie Treblinki, w czasie wojny i po wojnie, można było znaleźć dosłownie wszystko, w tym również aparaty fotograficzne. Okolica kwitła. „»[M]eliny« Ukraińców w pobliskich wsiach rozwijały się coraz lepiej. Wkrótce kombinatorzy z Warszawy zaczęli do nich dowozić różne możliwe do nabycia przysmaki oraz przedwojenne kosztowne trunki, a na wiosnę 1943 r. wszelkie pojawiające się w sprzedaży nowalijki"59.

Mieszkańcy Treblinki i okolic zarabiali nie tylko na martwych Żydach. Działalność gospodarczą prowadzili od momentu, kiedy wagony wypełnione ludźmi przywiezionymi na stracenie zatrzymywały się na stacji. Olbrzymie pociągi z wysiedlonymi Żydami (z Warszawy przychodziły składy liczące

58 M. Chodźko, Z1H, 302/321, s. 47.

59 J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki..., dz. cyt., s. 31.

64

65

Złote żniwa

60 wagonów), ze względu na ograniczoną moc przerobową komór gazowych, wtaczano partiami na teren obozu. I operacja zamordowania jednego transportu, nawet jeśli wszystko szło jak po maśle, trwała kilka godzin. Przez ten czas wypchane Żydami wagony stały na stacji. Bywało, że dwa lub trzy pociągi naraz przyjeżdżały do Treblinki, te zaś, które dotarły na miejsce o zmierzchu, przetrzymywano na stacji aż do rana60. Po nadejściu pociągu, wspomina znany nam już inżynier Królikowski, na stację kolejową wylęgali mieszkańcy wsi sąsiadujących z Treblinką.

Gdy z daleka po raz pierwszy zobaczyłem tych ludzi przy pociągu, sądziłem, że wiedzeni szlachetną litością przyszli, aby zamkniętych w wagonach i spragnionych napoić i nakarmić. Zapytani przeze mnie robotnicy rozwiali moje złudzenia, mówiąc, że to zwykły handel wodą i żywnością i to po wysokich cenach.

Rzeczywiście, jak się potem dowiedziałem, tak niestety było. Gdy transport był konwojowany nie przez niemiecką żandarmerię, która nikogo do niego nie dopuszczała, ale przez wszelkie inne kategorie niemieckich najemników [zdarzało się, że konwojentami byli granatowi policjanci], zbiegały się tłumy z wiadrami wody i butelkami bimbru w kieszeni. Woda była przeznaczona do sprzedaży

60 F. Ząbecki, Wspomnienia dawne i nowe, dz. cyt., s. 47. Ząbecki był w czasie okupacji dyżurnym ruchu na stacji Treblinką i jego wspomnienia w wielu szczegółach pokrywają się z relacją inżyniera Królikowskiego.

66

EKSPLOATACJA OBOZÓW ZAGŁADY...

zamkniętym w wagonach ludziom, a bimber na łapówki dla konwojentów, którzy za to godzili się na dopuszczanie do wagonów.

Gdy bimbru nie było lub konwojenci nie zadawalali się tego rodzaju łapówką, dziewczęta zarzucały im ręce na szyje i obsypywały pocałunkami, byle tylko uzyskać pozwolenie na dotarcie do wagonów. Po uzyskaniu zezwolenia rozpoczynał się handel z nieszczęśliwymi więźniami, którzy umierali z pragnienia i płacili po 100 zł za garnuszek wody. Były podobno również przypadki, że brało się stuzłotówki, a nie dawało się wody. Tymczasem konwojenci raczyli się bimbrem, a potem rozpoczynali zwierzęce „zabawy" z nieszczęśliwymi ludźmi, o których już pisałem61.

Zabawy, o których pisał Królikowski, polegały na tym, że pijani konwojenci proponowali Żydom ucieczkę za pieniądze, a potem do nich strzelali. „Czasami konwojenci przebrali jednak miarkę i upijali się do tego stopnia, że strzelali niecelnie do uciekających, a wówczas udawały się ucieczki więźniów"62.

61 J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki..., dz. cyt.„ s. 31-32.

62 Tamże, s. 32. „W końcu września niebezpieczeństwo ze względu na coraz częstsze strzelaniny wzmogło się tak znacznie, że musieliśmy przedsięwziąć środki zaradcze. W pierwszym rzędzie odesłałem do Warszawy żonę, która dzieliła ze mną losy w tych pełnych grozy okolicach. Była ona bowiem narażona na dużo większe niebezpieczeństwo ode mnie, gdyż cały dzień przebywała w domu, w którego kierunku padały bardzo często strzały ze stacji... Wszyscy pracownicy, którzy mieszkali w Treblince (a było nas bardzo dużo, gdyż była to wieś najbliższa budowy), przestali chodzić do pracy drogą

67

Ztote żniwa

Dyżurny ruchu ze stacji Treblinka dodaje, że kiedy „konwojentom zabrakło amunicji [, to] żandarmi pędzili za uciekającymi i zabijali ich uderzeniami kolby karabinu, przebijali bagnetami, a nawet mordowali łomami żelaznymi i widłami zabranymi rolnikom z pobliskich gospodarstw"63. Pijani konwojenci znęcali się w ten sposób szczególnie nad pasażerami pociągów przetrzymywanych na stacji prez noc, toteż dla wielu skazańców udręka transportu kończyła się jeszcze przed progiem komory gazowej: „w ciągu dnia zbierano trupy ze stacji na kilka wagonów-platform i odwożono do obozu śmierci"64. „Po likwidacji powstania w getcie warszawskim, w maju 1943 r. - pisze Królikowski - palba karabinowa podczas przyjazdów pociągów była tak silna, jakby na torze odbywała się akcja bojowa"65. Z samej Warszawy przyjechało do Treblinki około setki pociągów z ofiarami przeznaczonymi na stracenie. W sumie przybyło ich do obozu parokrotnie więcej, toteż dochody z tego -jakby go nazwać - handlu (?), obok zarobków meli-niarzy i panienek do towarzystwa, zrewolucjonizowały miejscową gospodarkę66. Mieszkanka Bełżca mówiła po wojnie, że

bitą, ponieważ biegła ona tuż obok toru i stacji kolejowej. Chodziliśmy ścieżkami, przez łąki, nakładając drogi, ale unikając przez to konieczności padania na ziemię, gdy zaczynała się kanonada" (tamże, s. 15). Zob. także: F. Ząbecki, Wspomnienia dawne i nowe, dz. cyt, s. 48.

63 F. Ząbecki, Wspomnienia dawne i nowe, dz. cyt., s. 48.

64 Tamże, s. 47.

65 J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki..., dz. cyt., s. 15.

66 Taką samą działalność gospodarczą prowadzili kolejarze. Pisze o tym na przykład inżynier Henryk Bryskier, były legionista i kapitan Wojska Poi-

68

k

EKSPLOATACJA OBOZÓW ZAGŁADY...

ludziom wjej okolicy trudno było podczas okupacji zachować się przyzwoicie67.

Eksploatacja gospodarcza miejsc masowej zagłady przez okoliczną ludność nie była oczywiście polską specyfiką. Kazimierz Sakowicz, mieszkający nieopodal lasu, gdzie zamordowano podczas wojny 100 tysięcy ludzi (w przeważającej części Żydów, ale wśród ofiar nie brakowało też Polaków), ledwie trzy dni po tym jak Litwini rozpoczęli masowe egzekucje Żydów wileńskich, pisze w Dzienniku pisanym w Ponamch od 11 lipca 1941 r. do 6 listopada 1943 r.\ „handel idzie na całego [...]. Od 14 lipca rozbierają do bielizny, handel ubraniami na szeroką skalę". Wpis z 1-2 sierpnia: „Dla Niemców 300 Żydów to 300 wrogów ludzkości, dla Litwinów to trzysta par obuwia, spodni, itd.". Od 22 sierpnia, notuje Sakowicz, „Niemcy zabierają kosztowności, zostawiając Litwinom ubrania, itp."68.

skiego wywieziony w trakcie powstania: „Na wysokości Targówka pociąg się zatrzymał, a ciężarowe auta Tobbensa przywiozły chleb. Był to pierwszy posiłek w ciągu 48 godzin. Korzystając z postoju, kolejarze polscy za zezwoleniem eskorty pociągu przynosili w imbrykach wodę i podawali w butelkach [do] łapczywie wysuwanych przez okienka rąk, pobierając za pół litra wody... 100 złotych. Zanim pociąg ruszył, każdy »miłosierny« kolejarz był w posiadaniu kilku tysięcy złotych [...]. Stojąc przy oknie, załatwiałem podawanie pieniędzy i odbieranie wody" (ZIH, 302/90). Jerzy Pfeffer opisuje analogiczne transakcje na dworcu w Lublinie, po drodze transportu Żydów do Majdanka (ŻIH, 302/23).

67 Relacja Roberta Kuwałka.

68 Kazimierz Sakowicz, Dziennik pisany w Ponarach od 11 lipca 1941 r. do 6 listopada 1943 r., Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, 1999, s. 46-48.

69

Złote żniwa

Dziennik Sakowicza jest bardzo oszczędny, poszczególne zapisy mają ledwie kilka linijek i tylko czasami znajdujemy w nim bardziej rozbudowaną scenę:

21/XI. Z bazy wyszedł szaulis z karabinem i na drodze (był to dzień rynkowy, piątek) zaczął sprzedawać przyniesione damskie ubrania: kilka płaszczy, sukien, śniegowce. Ostatnią parę płaszczy - granatowy i brązowy sprzedał za 120 (sto dwadzieścia) rubli i „na dodatek" dał jeszcze parę śniegowców. Gdy jeden z chłopów (Wacław Takun ze Starego Międzyrzecza) spytał czy jeszcze będzie sprzedawał, szaulis spytał: niech „poczekają" a „wybierze" Żydówkę jak raz na miarę. Takun z żoną przerazili się i gdy szaulis odszedł, szybko odjechali. Szaulis zjawił się z ubraniem, był zły, że tych „chamów" nie ma bo „trudził się", wybierając Żydówkę z czwartej kolejki, która wzrostem była „padchadziasz-cza" dla wieśniaczki69.

I tak już będzie do samego końca.

7 października, czwartek, 1943 r. Od rana koło przejazdu targ na rzeczy po wczorajszych ofiarach [...]. Handel trwa na całego. [...] 11 października, poniedziałek, 1943 r. To ciągłe, niemal codzienne rozstrzeliwanie spowodowało, że litewscy handlarze rzeczami, na czele z brakarzem Kułas-

Tamże, s. 58.

70

EKSPLOATACJA OBOZÓW ZAGŁADY...

kisem ze Skorbucian, już stałe - w dzień i w nocy są na przejeździe. Piją całymi nocami [...]. 13.X— środa, 1943 r. Coś szaulisi czekają, bo będzie partia. [...] Czekają i kupcy. Nie zawiedli się. Około 12 w południe ciężarówka.. .70

Wiedza o handlu wokół obozów i transportów rzuca dodatkowe światło na nasze zdjęcie. Chłopi i chłopki z okolic Treblinki to nie tylko kopacze zajęci poszukiwaniem złota na terenie poobozowym. To doświadczeni handlarki i handlarze, rodzice przyjaciółek wachmanów, gospodynie gotujące dla nich pożywne obiady, gospodarze odsprzedający pożydowskie zegarki i pierścionki. Już się najprawdopodobniej pobudowali, ale pole cmentarne ciągle kusi.

Tamże, s. 119,122,124.

Przejmowanie żydowskiej własności przez zwykłych ludzi

Z konsekwencjami zaboru żydowskiego mienia stykamy się do dzisiaj. Spadkobiercy żydowskich właścicieli dzieł sztuki, sprzedanych w tak zwanych wymuszonych transakcjach (to znaczy tylko dlatego że naziści byli u władzy), procesują się współcześnie o zwrot zawłaszczonych w ten sposób dóbr. Ich adwokaci argumentują, że „wymuszone transakcje", podobnie jak aryzacja, również były formą grabieży, tyle że ukrytą pod pozorem sprzedaży.

Oczywiście ten sam argument daje się zastosować nie tylko odnośnie do sprzedaży dzieł sztuki czy, dajmy na to, luksusowych willi. Biedni Żydzi wyprzedający za grosze pościel, meble, sprzęty użytku domowego czy zimowe ubrania sąsiadom Aryjczykom też zostali ograbieni, i to nawet bardziej dotkliwie niż ich bogaci towarzysze niedoli, spowodowana bowiem w ten sposób pauperyzacja spychała ich w otchłań nędzy. Wszyscy, którzy korzystali z okazji pozyskania żydowskiej własności za drobną część jej rzeczywistej wartości - niezależnie od tego, jak (bez)wartościowe obiekty były

73

Złote żniwa

przedmiotem wymuszonych okolicznościami transakcji -brali udział w złupieniu europejskiego żydostwa. Uwaga ta stosuje się zarówno do rządów kilkunastu państw, jak i kilkuset muzeów, tysięcy galerii i handlarzy sztuką, parudziesię-ciu tysięcy obrotnych przedsiębiorców i milionów zwykłych ludzi, którzy -w ten sposób przyłożyli rękę do obrabowania swoich żydowskich sąsiadów71.

Ale, o czym już dobrze wiemy, nie tylko za pomocą wymuszonej sprzedaży czy zadekretowanej aryzacji miejscowa

71 Saul Friedlander, w pierwszym tomie studium na temat Żydów i nazistowskich Niemiec, opisuje dość chyba typową tego dnia w Niemczech scenkę rodzajową. Nazajutrz po kryształowej nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku, kiedy władze państwowe zainspirowały pogromy antyżydowskie w całym kraju (nazwa „kryształowa noc" bierze się stąd, że ulice niemieckich miast pełne były następnego dnia potłuczonego szkła z tysięcy rozbitych witryn sklepowych), na ryneczku mozelskiego miasteczka Wittlich, obok ciężarówki, na której wraz z pół tuzinem pobitych mężczyzn stał mąż pewnej zrozpaczonej kobiety, rzeźnik Marx, jego żona zawodziła histerycznie, wyciągając ręce ku twarzom sąsiadów obserwujących całą scenę zza zamkniętych okien otaczających domów. „Dlaczego nas tak męczycie? Co myśmy wam kiedykolwiek zrobili złego?" - wołała (Saul Friedlander, Nazi Germany and thejews, t. 1, New York: Harper Perennial, 1998, s. 278).

Jej krzyki odezwały się niespodziewanym echem przeszło pół wieku później, w Hamburgu, gdy po odczycie Friedlandera podszedł do niego młody człowiek, przekazując pozdrowienia od swojej babki, mieszkanki Wittlich. W odpowiedzi na zdziwione spojrzenie prelegenta, o kogo chodzi, młodzieniec wyjaśnił, że jego babka była przed wojną sąsiadką pani Mara. Podobnie jak wielu innych mieszkańców, weszła wówczas w posiadanie „mienia pożydowskiego" i traf chciał, że ma u siebie poduszkę pani Mara. Trzymają teraz na dnie szafy, pełna wyrzutów sumienia, i nie wie, co ma z nią zrobić. Friedlander opowiedział tę historię podczas wykładów wygłoszonych w Re-marąue Institute w Nowym Jorku 12 i 13 października 1999 roku.

74

PRZEJMOWANIE ŻYDOWSKIEJ WŁASNOŚCI...

ludność okupowanej Europy przejmowała dobra materialne Żydów. W oczekiwaniu na rozpoczęcie -wywózki ze Szcze-brzeszyna w połowie kwietnia 1942 roku „zjechało się sporo furmanek ze wsi i wszystko to niemal cały dzień stało w oczekiwaniu, kiedy można będzie przystąpić do rabunku -zanotował dyrektor miejscowego szpitala Zygmunt Klukowski. - Z różnych stron dochodzą wiadomości o skandalicznym zachowaniu się części ludności polskiej i rabowaniu opuszczonych żydowskich mieszkań. Pod tym względem miasteczko nasze z pewnością nie będzie w tyle" - stwierdzał z gorzką ironią. I rzeczywiście, w październiku, po którejś z kolei „akcji", kiedy doktor Klukowski znowu podejmie wątek rabunku, napisze w Dzienniku..., że „ludność z otwieranych żydowskich domów rozchwytuje wszystko, co jest pod ręką, ludzie bezwstydnie dźwigają całe toboły z nędznym żydowskim dobytkiem lub towarem z małych żydowskich sklepików"72. W innym zakątku Polski, w Jedwabnem, 10 lipca 1941 roku „jeszcze dopalała się stodoła, kiedy część mieszkańców rzuciła się na mienie pożydowskie"73.

Bardzo podobny przebieg miały wydarzenia na drugim końcu Europy. Kiedy najbardziej starożytną grecką społeczność żydowską deportowano z Salonik, to „jak tylko opróżniono z Żydów miasto, ludność rzuciła się do ich domów, zrywając

72 Zygmunt Klukowski, Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny, Lublin: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1958, s. 255, 292.

73 Anna Bikont, rozmowa ze Stanisławem Przechodzkim, Szatan wstąpił do Jedwabnego, „Gazeta Wyborcza", 5 kwietnia 2001.

75

Ztote żniwa

podłogi, ściany i sufity w poszukiwaniu ukrytych skarbów... Nastąpiło całkowite »załamanie porządku publicznego«, odnotował wówczas pewien urzędnik, a sklepy ze starzyzną zaczęły się wypełniać kradzioną żydowską własnością"74.

Ilu ludzi w Polsce skorzystało materialnie na czystce etnicznej przeprowadzonej podczas okupacji przez Niemców - nie wiadomo. Wojciech Lizak ocenił na pół miliona liczbę „następców prawnych w pożydowskich sztetlach"75, mając na myśli raczej mieszkania, sklepy, warsztaty, domy czy pola uprawne przejęte przez ludność miejscową, niż to, co Klu-kowski nazywa „nędznym żydowskim dobytkiem". Ale przecież meble, sprzęty gospodarskie, przedmioty użytku domowego, zabawki, pierzyny, poduszki, ubrania (o których często mówiono „żydowskie łachy") nie znikły z powierzchni ziemi i tylko w części zostały wysłane jako zdobycz wojenna do Niemiec. Zabór żydowskiego mienia był na tyle powszechny, że pociągnął za sobą wyłanianie się norm regulujących ten proceder. Nastąpiła redystrybucja własności i jak zawsze w takich okolicznościach powstały mechanizmy sankcjonujące praktykę społeczną związaną z tym zjawiskiem.

I tak na przykład w sierpniu 1941 roku Helena Klima-szewska pojechała z Goniądza do Radziłowa „w celu wyszukania mieszkania dla rodziców męża, gdyż wiedziała, że po

PRZEJMOWANIE ŻYDOWSKIEJ WŁASNOŚCI...

likwidacji Żydów są tam "wolne mieszkania". W Radziłowie dowiedziała się, że „mieszkaniami pożydowskimi rządzi God-lewski". Zwróciła się więc do niego, żeby dał jedno jej rodzinie.

Na powyższe Godlewski odpowiedział „Ani mi się ważcie". Kiedy powiedziałam, że pan Godlewski ma do dyspozycji cztery domy, a ja żadnego, to odpowiedział: „Gówno to was obchodzi, do mnie ma przyjechać z Rosji brat, gdzie przez Sowietów był odwieziony, i musi posiadać dom". Kiedy ja nadal domagałam się o to mieszkanie, to ten odpowiedział: „Jak trzeba było likwidować Żydów, to nikogo nie było, a teraz chcecie mieszkania". Na to -jak pisze historyk Andrzej Żbikowski - zareagowała ostro jej teściowa: „nie chcą dać mieszkania, a -wnuczka mego posłali do oblewania benzyną stodoły"76.

W ten sposób jesteśmy świadkami rozmowy, której punktem wyjścia - implicite przyjmowanym przez jedną starszą panią, jedną panią w średnim wieku i jednego pana także chyba w średnim wieku -jest przeświadczenie, że tytułem do objęcia w posiadanie cennych dóbr jest udział w wymordowaniu ich właścicieli.

74 Mark Mazower, Salonka. City ofGhosts. Christians, Muslims andjews 1430-1950, London: HarperCollins Publishers, 2004, s. 443-444.

73 Wojciech Lizak, Z perspektywy ludu, „Tygodnik Powszechny" 2004, nr 45.

76 Wnuczek rozmówczyni, Józef Ekstowicz, wraz z kolegą wdrapali się na dach stodoły w Radziłowie, do której uprzednio polscy sąsiedzi zapędzili kilkuset Żydów, i oblali go naftą, po czym podpalono budynek (Andrzej Żbikowski, Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Bialostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych, w: Wokół Jedwabnego, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2002, t. 1, s. 244).

76

ft

J

Uwagi na temat mordowania Żydów przez ludność miejscową

Tak więc grabież żydowskiej własności i mordowanie Żydów to dwie czynności ściśle ze sobą związane. Jak pamiętamy z historii, Stalin i Hitler dokonali rozbioru Polski we wrześniu 1939 roku, tak że tymczasowa granica między ZSRR a Trzecią Rzeszą przebiegała do lata 1941 roku mniej więcej wzdłuż linii Bugu i Sanu, przecinając na pół terytorium przedwojennego państwa polskiego. Zabijanie Żydów na masową skalę zaczyna się z chwilą napaści Hitlera na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku; tak więc pierwsza fala mordów na froncie wschodnim ma miejsce na obszarze byłej Rzeczypospolitej. W tych właśnie okolicznościach 10 lipca 1941 roku mieszkańcy Jedwabnego wymordowali swoich żydowskich sąsiadów. Podobne zbrodnie miały miejsce latem i wczesną jesienią przynajmniej w dwóch tuzinach miasteczek Białostoczczyz-ny77. Okazało się, że zachęcona przez niemieckie oddziały pacyfikacyjne polska ludność od pierwszej chwili zaczęła

77 Paweł Machcewicz, Wokół Jedwabnego, w: Wokół Jedwabnego, dz. cyt, t. 1, s. 31 i nast.

79

Złote żniwa

UWAGI NA TEMAT MORDOWANIA ŻYDÓW...

angażować się w mordowanie Żydów. Dokumenty akowskiego podziemia odnotowują to zjawisko na bieżąco78. Uzbrojone grupki ochotników, milicje tworzone przez łudność miejscową w okresie przejściowym, wejdą później częściowo w struktury lokalnej administracji i policji ustanowionej przez Niemców. I aż do czasu załamania się władzy hitlerowskiej Ukraińcy, Litwini, Łotysze, Estończycy, Rosjanie, Białorusini czy Polacy stanowić będą personel formacji pomocniczych, noszących różne nazwy na różnych terenach, wszędzie jednakże zaangażowanych w tropienie i mordowanie Żydów.

Oprócz bliżej nieokreślonej liczby Schutzmanów polskiego pochodzenia pracujących w żandarmerii niemieckiej (takim wolontariuszem został na przykład Jerzy Laudański z Jedwabnego,

78 Oto garść cytatów z raportów pisanych latem i jesienią 1941 roku: „w szeregu miast dokonała pogromów czy nawet rzezi Żydów ludność miejscowa polska, niestety, wespół z żołnierzami niemieckimi"; „wkroczenie wojsk niemieckich rozpętało w stosunku do Żydów potwornych wręcz rozmiarów terror, uprawiany przez wojsko ze znacznym udziałem ludności miejscowej". Czytamy w podziemnych raportach również o obejmowaniu stanowisk przez Polaków w pomocniczych oddziałach policyjnych i w miejscowej administracji: „w mniejszych miasteczkach jest tylko Hilfspolizei, złożona z dawnych polskich policjantów oraz miejscowych Polaków i Białorusinów [...] w magistratach urzędują przeważnie Polacy"; „w chwili obecnej prawie wszystkie posterunki administracyjne z wyjątkiem kierowniczych, obsadzonych przez Niemców, znalazły się w rękach Polaków [...] część młodzieży o przekonaniach faszystowskich, a nawet szereg dawnych członków organizacji niepodległościowych, poszło na służbę niemiecką, tworząc oddziały milicji". Pełny zestaw depesz i sprawozdań podziemnych na temat sytuacji na Białostocczyźnie po 22 czerwca 1941 roku znajdziemy w: Wokół Jedwabnego, dz. cyt., t. 2, s. 123-154. W szczególności zob. s. 132, 139, 143, 147.

80

wymieniany jako jeden z najbrutalniejszych morderców 10 lipca 1941 i skazany w powojennym procesie na 15 lat)79 na terenie Generalnej Guberni tak zwana granatowa policja, składająca się w przeważającej części z przedwojennych policjantów, odpowiedzialna jest w ocenie Emanuela Ringelbluma za wymordowanie dziesiątek tysięcy Żydów80. Także organizacja, do której wcielano starszą młodzież, tak zwani Junacy, Baudienst, przeznaczona do prac budowlanych, wysyłana była na „akcje", asystując przy wywózkach Żydów z gett do obozów śmierci. Przy tej okazji znaczna część populacji gett mordowana była na miejscu i młodzi Polacy mieli w tym swój udział. Jedyną obiekcją, jaką krakowski arcybiskup Adam Sapieha skierował do gubernatora Hansa Franka w przedmiocie zagłady Żydów, była prośba, aby Niemcy przestali wykorzystywać do tego celu polską młodzież z Baudienstu. Również Ochotnicza Straż Pożarna angażowała się w akcje tropienia i wyłapywania Żydów, i to nie w ramach pełnienia swoich obowiązków, ale na ochotnika właśnie81.

79 Wokół Jedwabnego, dz. cyt., t. 2, s. 480, 593, 594.

80 Emanuel Ringelblum, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprać, i wstęp Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik 1988, s. 102.

81 W aktach procesu przeciwko Kazimierzowi i Wincentemu Ąjch-lom (pierwszy był posterunkowym policji granatowej, a drugi naczelnikiem Ochotniczej Straży Pożarnej w Węgrowie) przed Sądem Okręgowym w Siedlcach znajdujemy następujące zeznanie Ignacego Flagi: „Straż ta powołana była wyłącznie do czynności przeciwpożarowych oraz dla okazywania pomocy w wypadkach powodzi. Niemieccy okupanci na wymienionych strażaków nie nakładali innych obowiązków i nie zmuszali ich do współpracy z nimi przy likwidacji getta żydowskiego, a w szczególności nie zmuszali ich do

81

i

Ziote żniwa

Dalej na wschodzie, na terenie Reichskomisariatu Ukrainy, na Białorusi Oraz w krajach bałtyckich, ponad 300 tysię-.J cy miejscowych obywateli należało do formacji policyjnych, ;! stanowiąc trzon aparatu bezpieczeństwa na zapleczu frontu -| wschodniego . To głównie oni „oczyszczali" teren z Żydów 1 na prowincji w drugiej fali mordów, kiedy przystąpiono do TJ likwidowania skupisk ludności żydowskiej w uprzednio tworzonych gettach. Oprócz morderczych wysiedleń do Naddnie-strza, nakazanych przez marszałka łona Antonescu, gdzie dziesiątki tysięcy Żydów umarło z wycieńczenia i głodu, na froncie wschodnim nie tylko Niemcy, ale i Rumuni organizowali masakry ludności żydowskiej, na przykład w Odessie. Łapankę 16 117 lipca 1942 roku w Paryżu, w wyniku której uwięziono na stadionie Velodrome d'Hiver 13 tysięcy Żydów, przeprowadziła policja francuska. Tylko kilkaset osób spośród wówczas

wyszukiwania, zatrzymywanja; doprowadzania Żydów do aresztów i na miejsce straceń... Iwierdzę, że wszyscy ci strażacy, wymienieni w protokole moich zeznań, »ochotmczo« brali udział w wyszukiwaniu Żydów na terenie dzielnicy żydowskiej i getta i doprowadzaniu ich do żandarmów oraz do aresztu, oraz na plac egzekucji. Sam spełniałem funkcję strażaka w tym czasie i nikt mnie nie zmuszał do udziału w tej zbrodniczej akcji. Jeżeli inni strażacy współpracowali w okresie likwidacji getta 2 Niemcami, to robili to ochotniczo i w celach zysku" (Archiwum Państwowe w Siedlcach, Sąd Okręgowy, zespół 1569, sygn. 652, k. 187). Tej samej treści zeznanie złożył strażak Władysław Okulus (tamże, k. 204); zob. także: Dariusz Libionka, Polska konspiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, 2007, s. 454. Martm Dean, Q0llaboration in the Holocaust. Crimes ofthe Local Police in Belorussia and Ukrainę 1941-1945, New York: St. Martin's Press, 2000, s. 60,70.

UWAGI NA TEMAT MORDOWANIA

aresztowanych przeżyło późniejszą deporu W drugiej połowie 1944 roku, po zajęciu Węgier pr'/i hitlerowskie, dopuszczono do władzy miejscowych li tak zwanych strzałokrzyżowców, którzy zabrali się do 11 u u do-wania żydowskich współobywateli. Tego lata, w błyskawicznej akcji koordynowanej przez sztab Eichmanna, wywieziono z Węgier 400 tysięcy Żydów do Auschwitz.

Ilu Żydów w okupowanej Europie zamordowali „miejscowi" z ogólnej liczby sześciu milionów zgładzonych w Holokauście? Sądzić należy, że - w zależności od przyjętej metody liczenia - historycy oszacują tę liczbę na między jeden a półtora miliona. Ilu Żydów zamordowali współobywatele na obszarze przedwojennej Rzeczypospolitej? Przypuszczalnie będzie to liczba sięgająca kilkuset tysięcy. A ilu Żydów wymordowali sąsiedzi i współobywatele na terenach rdzennie polskich? Badania na ten temat wciąż są prowadzone i z dokładniejszą oceną zapoznamy się dopiero w przyszłości, tymczasem liczbę ofiar można szacować na kilkadziesiąt tysięcy83. Niemniej dla zrozumienia tego, co się wydarzyło, nie statystyki - z konieczności przybliżone - lecz dokładna znajomość ¦¦;,; konkretnych zdarzeń jest potrzebna.

J 8:( Por. wywiady prasowe z Barbarą Engelking, Janem Grabowskim, Jac-

''r' kiem Leociakiem, Dariuszem Libionka i Aliną Skibińską, pracownikami ¦y'. Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej i. Akademii Nauk: Aleksandra Pawlicka, Spójrzmy prawdzie w oczy, „Wprost" 2011, nr 1; Joanna Szczęsna, Obrzeża Zagłady. Jak Polska długa i szeroka, „Gazeta Wyborcza" (Świąteczna), 8.01.2011; Michał Okoński, Sny o Bezgrzesznej, „Tygodnik Powszechny", 11.01.2011; Piotr Zychowicz, Chłopi mordowali Żydów z chciwości, „Rzeczpospolita", 12.01.2011.

82

O mordowaniu Żydów przez chłopów na Kielecczyźnie

Dochodzimy tutaj do sprawy najtrudniejszej, dotyczącej bezpośredniego udziału polskiej ludności w mordowaniu Żydów. Jak ująć zwięźle to zagadnienie i dotknąć zarazem prawdy ogólnej, nieograniczonej tylko do podawanych przykładów? Odwołamy się w tym celu do artykułu opublikowanego w pierwszym numerze rocznika „Zagłada Żydów", opisującego morderstwa Żydów na wsi na Kielecczyźnie. Autorzy tekstu, Alina Skibińska i Jakub Petelewicz, zrobili kwerendę wszystkich spraw sądzonych w województwie kieleckim na podstawie dekretu z 31 sierpnia 1944 roku, czyli tak zwanych sierpniówek84. „Ogółem w stan oskarżenia za przestępstwa, o których tu mowa, postawiono przed Sądem Okręgo-

84 Znakomite przykłady studiów historycznych opartych na materiałach z „sierpniówek" znajdzie Czytelnik w dwutomowej publikacji Wokół Jedwabnego, dz. cyt., oraz w kolejnych tomach rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały", wydawanych przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów w Polskiej Akademii Nauk. Centrum ma również świetnie prowadzoną stronę in-ternetową.

85

Złote żniwa

wym i Apelacyjnym w Kielcach ponad 250 osób. Ofiarami ich zbrodni padło co najmniej kilkuset Żydów ukrywających się na terenach wsi i gmin rejonu świętokrzyskiego"85.

Historycy Zagłady zauważą od razu, że te materiały odsłonią jedynie czubek góry lodowej, gdyż po wojnie w Polsce bardzo niechętnie sądzono zbrodnie popełnione na Żydach przez współobywateli86. Tym niemniej studium Skibińskiej i Petelewicza daje nam solidną podstawę do refleksji uogólniających, ponieważ autorzy wykorzystali w artykule cały korpus danych empirycznych z bardzo ważnego źródła. Uzyskaną w ten sposób "wiedzę uzupełnili rozmowami z mieszkańcami wsi na tym terenie. Nie można zatem powiedzieć, że ich materiały składają się po prostu z wybranych przykładów. Wybór dwojga historyków dotyczył jedynie kategorii źródła - wzięli pod uwagę akta sądowe „sierpniówek", a nie na przykład pamiętniki chłopów albo relacje Żydów, którzy się uratowali z pożogi - po czym wykorzystali archiwalia w ca-

• 85 Alina Skibińska, Jakub Petelewicz, Udział Polaków w zbrodniach na Żydach na prowincji regionu świętokrzyskiego, „Zaradź Żydów. Studia i Materiały" 2005, nr 1, s. 124. Dekret z 31 sierpnia 1944 roku penalizował wszelką formę kolaboracji z okupantem i sądzono na jego podstawie m.in. osoby oskarżone o współudział w mordowaniu Żydów.

86 Ciekawe rozważania na ten temat można znaleźć w wywiadzie profesora Andrzeja Rzeplińskiego dla „Gazety Wyborczej", 19 lipca 2002, a także w jego studium Ten jest z ojczyzny mojej? Sprawy karne oskarżonych o wymordowanie Żydów w Jedwabnem w świetle zasady rzetelnego procesu, w: Wokół Jedwabnego, dz. cyt., t. 1, s. 353-459. Od 2009 roku Rzepliński jest sędzią Trybunału Konstytucyjnego, a od grudnia 2010 jego prezesem.

86

O MORDOWANIU ŻYDÓW PRZEZ CHŁOPÓW...

łości. I na tej podstawie skonstruowali swoją narrację i przemyślenia.

Do czego ma posłużyć artykuł Skibińskiej i Petelewicza i jakie pytania chcemy zadać materii faktów, które przed nami odsłania? Otóż idzie nam o to, aby dokonać rozstrzygnięcia pomiędzy dwiema interpretacjami zjawiska wojennej grabieży i mordów dokonywanych przez Polaków na ich żydowskich współobywatelach. Wedle jednej interpretacji wojna to chaos w który wszystko daje się wpisać. Ludzie zabijają się nawzajem, przemoc jest rozpowszechniona i bywa, że zostaje sprywatyzowana. Pleni się bandytyzm i ludzie niekiedy zatracają poczucie przyzwoitości. A tak w ogóle przecież w każdym społeczeństwie są „szumowiny" i nie należy na podstawie obserwacji ich zachowania wypowiadać sądów uogólniających. Krótko mówiąc, wedle tej interpretacji zdarzeń wspomniane mordy i grabieże są zjawiskiem incydentalnym albo dewiacyjnym, charakterystycznym dla tak zwanego marginesu społecznego, którego zapewne przybywa w czasie wojny. Ale możliwe, że właściwia jest wręcz przeciwna interpretacja. Tak więc aby rozstrzygnąć, czy zbrodnie przeciwko Żydom były zachowaniami dewiantów, czy może raczej usankcjonowaną normami praktyką zbiorową, musimy wczytać się w konkretne przypadki i dokładnie prześledzić, co się wydarzyło.

W przytoczonym poniżej obszernym cytacie z artykułu Skibińskiej i Petelewicza fragmenty tekstu rozpisanego przez autorów na kilkunastu stronach złączone są w ciągłą narrację:

87

Złote żniwa

i

O MORDOWANIU ŻYDÓW PRZEZ CHŁOPÓW...

I

Bezpośrednim motywem większości zabójstw i denuncjacji popełnianych na wsiach była grabież mienia ukrywających się Żydów, chęć przejęcia ich dobytku, o którym posiadano wyimaginowane wyobrażenie. Odegrał tu złowrogą rolę stereotyp o bogactwie Żydów [...]. Chłopi spodziewali się, że mordując tych ludzi, przejmą ich majątek. Można zakładać, że w sensie psychologicznym również fakt opłacania się Żydów za udzielanie im schronienia i dostarczaną żywność często, jak na ówczesne 'warunki, wysokimi kwotami sprzyjał przekonaniu, że dysponują oni dużą gotówką, którą można im bezkarnie odebrać. Pośrednio ten sam motyw legł u podłoża zbrodni, w których ofiarami padali Żydzi niemogącyjuż dłużej „wypłacać" się swym opiekunom [...].

[Zabójstw] dokonywano przez zastrzelenie [...] oraz zabicie siekierą lub drewnianymi kołkami. Sprawcami byli polscy granatowi policjanci, członkowie lokalnych oddziałów partyzanckich wszelkich formacji (NSZ, AK, BCh oraz innych ugrupowań) oraz chłopi posiadający dostęp do broni [...]. [W trakcie popełnianych zbrodni miały miejsce] akty fizycznego i psychicznego znęcania się nad schwytanymi ludźmi: gwałty na kobietach, bicie, kopanie, popychanie, szturchanie, obrażanie i poniżanie słowne [...]. W bardzo 'wielu sprawach oskarżeni piastowali jakieś stanowiska i funkcje w lokalnych władzach: sołtysów, pod-sołtysów, wójtów, gońców gromadzkich, członków i naczelników straży pożarnej, członków straży wiejskiej [...].

Byli to ludzie bez wyjątku wyznania rzymskokatolickiego, na ogół nie karani za inne przestępstwa, mężczyźni w sile wieku [...]. Mieli ustabilizowaną sytuację rodzinną, żony oraz dzieci, nierzadko kilkoro. Niektórzy z nich byli członkami PPR oraz funkcjonariuszami Milicji Obywatelskiej [procesy, pamiętajmy, odbywają się już po wojnie] [...]. Ze względu na sprawowane funkcje we władzach przynajmniej część z nich można bez wątpienia zaliczyć do lokalnej elity wiejskiej [...]. Kobiety [...] podczas zajść często były ich świadkami i obserwatorkami, stanowiły część biernego tłumu dokonującego zbrodni rękoma aktywniejszych jego uczestników [...].

Można zaryzykować tezę [...] że uczestników i biernych obserwatorów-świadków niemal każdego z tych przestępstw było wielu [...]. W przypadku zbrodni popełnianych na wsiach możemy nawet mówić o tłumie agresywnym, zbrodniczym, w którym kilku sprawców odgrywa rolę inicjatorów i prowodyrów, a pozostali uczestnicy, świadkując ich działaniom, jednocześnie są tłem i „moralnym" alibi dla zbrodni. W pewnym sensie cała -wieś w tym uczestniczy, na różnym poziomie zaangażowania bądź świadkowania, i cała wieś po wojnie przechowuje w swej zbiorowej podświadomości i pamięci -wydarzenia, które z jej udziałem miały miejsce. Ów anonimowy tłum stanowi tu jeden z niezwykle ważnych dla analizy zjawiska czynników. Jego obecność pozwala na rozmycie odpowiedzialności za dokonywane zbrodnie i w pewnym sensie

88

89

Złote żniwa

O MORDOWANIU ŻYDÓW PRZEZ CHŁOPÓW...

także milcząco przyzwala na czyny popełniane wobec Żydów [...]. Zarówno sprawcy, jak i obserwatorzy wzajemnie stają się swoimi zakładnikami, zakładnikami sytuacji, w której uczestniczą. Zarówno w trakcie ich zaistnienia, jak i postfactum musiała więc ona stanowić swoiste tabu. Jest to także tajemnica skrywana już po "wojnie, bo obciąża zazwyczaj całą wieś [...].

Szczególną kategorią sprawców [...] są funkcjonariusze policji granatowej [...] w przeważającej większości przedwojenni pracownicy policji państwowej. Policjanci zamieszani w dokonywanie zbrodni na Żydach [...] sami są głowami rodzin, ojcami kilkorga dzieci. Ich status materialny jest zazwyczaj niezły [...]

Na terenie wiejskim, w podległym swojemu posterunkowi rejonie policjanci granatowi działali bardzo niezależnie, terroryzując nieraz całą okolicę. W podejmowanych przez nich akcjach przeciwko ludności żydowskiej widać duży element swobody i braku zależności od zwierzchniej władzy niemieckiej [...]. W omawianych przypadkach nie było sytuacji, by schwytani Żydzi byli eskortowani do getta czy aresztu, co i tak oznaczałoby dla nich śmierć. Pojmani są zazwyczaj na miejscu lub w pobliskich lasach mordowani, a grzebanie zwłok poleca się miejscowym chłopom. W działaniach tych widać także element mściwej satysfakcji z dokonywanych czynów oraz brak jakichkolwiek oporów moralnych. Należy odnotować, że akcje te są specyficzne pod innym względem. Ci, którzy Żydów ukrywali, rzadko

ponosili za to konsekwencje przewidziane zarządzeniami niemieckimi [...].

W kilkunastu bliżej zbadanych sprawach jest także mowa o charakterystycznych i wymownych faktach towarzyszących zbrodni. Po jej dokonaniu chłopi zbierali się w mieszkaniu któregoś ze współsprawców i wspólnie pili wódkę, jakby przypieczętowując libacją swój „solidarny" czyn i podział łupów, a zapewne także rozładowując na-

.87

pięcie'

Przytoczone podsumowanie to nie jest nasz wniosek z lektury materiałów „sierpniówek" wytworzonych w kieleckim sądzie. To konkluzja dwojga młodych historyków. Zbiorczy obraz zdarzeń, z którym się zapoznaliśmy - oczywiście nie wszystkie jego elementy znajdziemy w każdym z osądzonych morderstw - nie mieści się w najszerzej nawet zdefiniowanym pojęciu „dewiacji społecznej". Na odwrót. Z przytoczonych relacji -wynika, że mordowanie Żydów w czasie okupacji było sprawą publiczną, przedmiotem zainteresowania ogółu. Brali w nim udział zwykli członkowie lokalnej społeczności, a nie żadni „ludzie marginesu", łatwo identyfikowalni i świetnie wszystkim znani w każdej małej miejscowości. Więcej nawet - zaangażowanie przedstawicieli miejscowych elit w opisanych zbrodniach i uczestnictwo zbiorowe miejscowej ludności nadawało mordom impńniatur

A. Skibińska, J. Petelewicz, Udział Polaków..., dz. cyt, s. 121-136.

90

91

Złote żniwa

grupowe, swoistą sankcję, „pozwalając na rozmycie odpowiedzialności" i zmieniając w ten sposób ich charakter z ciężkiej zbrodni zabójstwa na formę kontroli społecznej sprawowanej przez zbiorowość.

Atmosfera wioskowa wokół zabójstw popełnianych na Żydach zdaje się przypominać nastroje towarzyszące linczowaniu Murzynów w Ameryce Północnej88. Z jedną ważną różnicą wszelako: właściwym celem linczu było nie tylko ukaranie (wyimaginowanego) przestępstwa wybranej ofiary, ale także „danie nauczki" całej społeczności. W ten sposób utrwalano w świadomości murzyńskiej ludności, że zajmuje podległe miejsce -w hierarchii społecznej i że obowiązuje ją bezwzględne posłuszeństwo w stosunku do białego człowieka.

Tymczasem intencją przyświecającą zabójstwom Żydów nie było nauczenie tych ostatnich czegokolwiek. Nie był to więc, w dosłownym sensie, mechanizm kontroli społecznej, bo społeczność żydowska już nie istniała i miało jej w przyszłości już więcej nie być. (Co najwyżej adresatami tej swoistej pedagogiki społecznej byli Polacy, którym mogłoby przyjść do głowy przechowywanie Żydów)89. Sankcjonowane spo-

88 Zaskakująco spokojna postawa chłopów na zdjęciu też do tej analogii pasuje, przypominając zdjęcia, które sobie robiła przy okazji linczu biała publiczność. Polscy chłopi z fotografii wprawdzie nie mordowali Żydów w Treblin-ce, tylko korzystali z owoców zbrodni tam popełnionej, ale wiadomo też skądinąd, że wielu Żydów, którzy uciekli po zorganizowaniu powstania w Treblince, a potem w Sobiborze, zostało wymordowanych przez okoliczną ludność.

89 Pamiętajmy, że późniejsi Sprawiedliwi wśród Narodów Świata nawet po wojnie bali się ujawnić swoją szlachetną działalność przed sąsiadami. I ta

92

O MORDOWANIU ŻYDÓW PRZEZ CHŁOPÓW...

łecznie zabójstwa nie były zatem traktowane instrumentalnie (jako przestroga dla innych), lecz stanowiły cel sam w sobie -chodziło o to, żeby Żydów do ostatniego uśmiercić.

Bezpośredni wykonawcy, najbardziej aktywni uczestnicy zbrodni, pozostawali często wybitnymi członkami społeczności lokalnej. Niektórzy, o czym czytaliśmy wcześniej, należeli po wojnie do partii komunistycznej i odnajdujemy ich wśród personelu Milicji Obywatelskiej. W aktach niemal każdej sprawy, zaznaczają autorzy, można znaleźć oświadczenia podpisane grupowo przez mieszkańców wsi „na rzecz obrony dobrego imienia i honoru oskarżonych [...]. Są argumentem na rzecz tezy, iż wieś solidaryzowała się z oskarżonymi i w świadomości jej mieszkańców nie istniała potrzeba zadośćuczynienia i osądzenia zbrodni"90.

Detaliczna wiedza o zbrodniach popełnionych w regionie świętokrzyskim, którą zawdzięczamy Skibińskiej i Petelewi-czowi, uświadamia nam, że bilans tego najbardziej tragicznego aspektu polsko-żydowskich stosunków w czasie okupacji należy sporządzić wedle zupełnie innej miary niż stosowana dotychczas, bo to nie liczba ofiar, tylko liczba morderców ma istotną wymowę. Właściwe pytanie (na które zresztą nie

sytuacja trwa do chwili obecnej. 6 marca 2010 roku najczęściej czytany tygodnik społeczno-polityczny „Polityka" opublikował artykuł Cezarego Łazare-wicza pt. Sprawiedliwi wśród narodu pod następującym nagłówkiem: W Polsce żyje 501 Sprawiedliwych, którzy w czasie wojny ratowali Żydów. Wielu z nich ukrywa się do dziś we własnych domach przed sąsiadami.

90 A. Skibińska, J. Petelewicz, U dział Polaków..,, dz. cyt, s. 138.

93

Złote żniwa

znajdziemy precyzyjnej odpowiedzi) nie brzmi bowiem: „Ilu Żydów zamordowała ludność miejscowa na terenie Polski?", lecz - choć oczywiście na to pytanie też nie potrafimy dokładnie odpowiedzieć - „Ilu miejscowych obywateli brało udział w mordowaniu Żydów?". Jeden Zyd zamordowany rękoma jednego bezpośredniego -wykonawcy - ale przy współpracy, na widoku i z aprobatą tłum(k)u wioskowych mieszkańców -to wspólna zbrodnia i zarazem katastrofa zbiorowa, naznaczająca lokalną społeczność na dziesięciolecia, choćby dlatego że trzeba było później żyć na co dzień pospołu z mordercami. Albowiem „zbrodnia dokonywana zupełnie otwarcie ma to do siebie, że czyni współuczestnikami wszystkich, którzy są jej świadkami i nic nie robią, aby ją powstrzymać"91. Dlatego też, między innymi, o czym dobrze wiadomo z badań etnografów albo -wywiadów dziennikarzy, pamięć o tych zbrodniach przetrwała na polskiej wsi przez pokolenia.

91 Scott Horton, Justice after Bush. Prosecuting an Outlaw Administration, „Harper's", 20 grudnia 2008, s. 51.

Znaczenie poznawcze „gęstego opisu'

Okrutne szczegóły zbrodni na Kielecczyźnie nie są tu przytoczone, aby wywołać/msons u Czytelników. Idzie jedynie o to, żeby znaleźć sposób przedstawienia i analizy pozwalający uzyskać ogólną wiedzę o tym, co się wydarzyło. W tym celu, zarówno z powodu ekstremalnego charakteru zdarzeń, jak i z braku systematycznych danych, niezbędna jest dla badacza dobra znajomość konkretu.

Większość informacji na temat mordów i denuncjacji Żydów dokonanych przez miejscową ludność pochodzi od rodzin zamordowanych, od osób, które mimo wszystko przeżyły, albo od ich znajomych. Zazwyczaj są to suche wzmianki, niezawierające wielu szczegółów. Często docierają do nas tylko -wiadomości z drugiej ręki, przekazane za pośrednictwem krewnych, którzy po wojnie usiłowali ustalić okoliczności śmierci bliskich. W sumie nie jest to wiedza w żaden sposób usystematyzowana. Toteż ściśle rzecz biorąc, nie można generalizować li tylko w oparciu o dane ilustrujące częstotliwość i rozrzut terytorialny tych zbrodni. Ale, z drugiej strony, z powodu ich częstotliwości i rozsiania na obszarze całego

95

Złote żniwa

kraju nie da się ich zbyć uwagą, że są zdarzeniami wyjątkowymi o ograniczonym zasięgu. Ponieważ jednak nie potrafimy uzyskać solidnych danych numerycznych, ogólną wiedzę zdobędziemy dopiero, pytając: wjaki sposób dokonywano tych mordów? Bo jeśli szczegółowe opowieści o tym, jak mordowano Żydów - na które udaje nam się od czasu do czasu natrafić - ujawniają istotne cechy wspólne, to uzyskamy podstawę do zrozumienia, co się w ogóle wydarzyło między Żydami a ludnością miejscową.

Zrozumienie to jest możliwe, ponieważ społeczeństwo posiadające wspólną historię, obyczaje i instytucje ma również, ipso facto, pewien stopień wewnętrznej spójności. Używając analogii, można powiedzieć, że należy o nim myśleć raczej jak o tekście albo o czymś na kształt systemu posiadającego wewnętrzny porządek niż jako o całkiem dowolnej zbieraninie przypadkowych części składowych. W związku z tym postawy i praktyki zbiorowe dotyczące podstawowych wartości - takich jak kwestie życia i śmierci, na przykład - muszą być zrozumiałe i przejrzyste poza obrębem społeczności lokalnej.

Oto dlaczego, badając uważnie ograniczoną liczbę konkretnych zdarzeń - pomimo że nie dysponujemy dokładnymi danymi o dystrybucji i częstotliwości chłopskich mordów na Żydach - będziemy mogli stwierdzić, czy były one uznaną praktyką społeczną na wsi, czy nie. Zważywszy na charakter tych zbrodni: że były dokonywane zupełnie otwarcie, publicznie, w obecności wielu osób i później szeroko dyskutowane;

96

u-

ZNACZENIE POZNAWCZE „GĘSTEGO OPISU"

jak również biorąc pod uwagę osoby w te zbrodnie uwikłane: że zabójcami byli zwykli ludzie, często członkowie lokalnych elit, których status w grupie pozostawał później nienaruszony, „gęsty opis" konkretnych, ściśle zlokalizowanych wydarzeń pozwala nam uzyskać wiedzę ogólną na temat zachowań i postaw społeczności wiejskiej.

Zbliżenie: scena zbrodni

Zapoznajmy się teraz ze szczegółowym opisem - swoistym albumem fotograficznym, tyle że opowiedzianym słowami - zbrodni popełnionej na 16 Żydach (ofiar mogło być 14 albo 18) we wsi Gniewczyna. Zdarzenie zostało opowiedziane przez świadka tych wydarzeń Tadeusza Markiela92. Gdyby nie jego relacja, zamieszczona w kwietniowym numerze miesięcznika „Znak" z 2008 roku, w źródłach historycznych znaleźlibyśmy tylko jeden ślad tej masowej zbrodni - zapis w rejestrze Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce o tym, że „w Gniewczynie Trynieckiej w 1942 roku »żandarmi z Jarosławia zamordowali w domu

92 Tadeusz Markiel, Zagląda domu Trinczerów, „Znak" 2008, nr 4, s. 119— 146. Wieś Gniewczyna leży w powiecie przeworskim województwa podkarpackiego. Tadeusz Markiel, który wraz z Aliną Skibińską, współautorką studium na temat chłopskich mordów popełnionych na Kielecczyźnie, przygotowywał obszerniejsze opracowanie wojennych losów Żydów w Gniewczynie i okolicy, zmarł 19 listopada 2010 roku. 4 grudnia 2010, w tygodniku „Polityka", ukazał się obszerny artykuł Cezarego Łazarewicza (Letnisko w domu śmierci) omawiający zbrodnię w Gniewczynie.

99

Ztote żniwa

Lejba Trinczera 16 Zydów«"93. O tym, że była to zbrodnia, za którą ponoszą odpowiedzialność miejscowi obywatele - fakt świetnie znany całej lokalnej społeczności - nikt z zewnątrz nie miałby pojęcia.

W maju 1942 roku - relacjonuje Tadeusz Markiel - miejscowi — nazwijmy ich spółką gromadzkiej „elity" - mianowicie: szef Ochotniczej Straży Pożarnej (od sprzed wojny, z mandatu społecznego), aktywiści straży i zarazem najbliżsi sąsiedzi rodziny Trinczerów, sołtysi i ich pomocnicy, zwani pachołkami (ci z mandatu okupacyjnego), z obu części wsi -Łańcuckiej i Trynieckiej - oraz bezideowe skrzydło ruchu oporu urządzili obławę na miejscowe rodziny żydowskie, wyłapując większość dorosłych i dzieci. Wsadzili nieszczęśliwców na wozy, jak świnie i cielęta wiezione na jarmark, i dowieźli do domu Lejby i Szangli Trinczerów - w środku wsi, w bliskim sąsiedztwie kościoła i plebanii, niedaleko szkoły. Wszyscy zostali uwięzieni w ciemnej komorze, bez okna, tylko z lufcikiem wentylacyjnym. [...] strażnicy zastosowali kamuflaż, łudzili więźniów, że pozostawią ich przy życiu, jeśli ci oddadzą pieniądze, złoto i powierzone zaufanym ludziom ubrania, buty i inne rzeczy i jeśli dzieci nie będą płakać, a dorośli nie będą stawiać oporu. [.. .]94.

93 Dariusz Libionka, Zagłada domu Trinczerów - refleksje historyka, „Znak" 2008, nr 4, s. 148. W komunikacie Głównej Komisji znajdziemy 14 nazwisk ofiar. Wśród nich było dwoje rocznych niemowląt oraz dwójka dzieci w wieku 3 i 10 lat.

94 I dalej pisze Markiel: „Miejscowi, spółka gromadzkiej »elity«, którą dziś nazwalibyśmy mafią, rekrutowali się z ówczesnej wiejskiej klasy średniej.

100

ZBLIŻENIE: SCENA ZBRODNI

Za dnia przepędzali nieszczęśników do izby i pilnowali ich pod bronią, bo tłumiąca dźwięki i pozbawiona okien komora potrzebna była do gwałtów i tortur. [...] kobiety przeprowadzano z izby do komory, uspokajając ich mężów, że tylko na przesłuchanie, podczas gdy w rzeczywistości gwałcono je pojedynczo i zbiorowo, mężczyzn torturowano w celu wskazania, gdzie ukryli części garderoby i pieniądze. Kuchnia między tymi pomieszczeniami służyła za dyżurkę, gdzie miejscowi się zbierali, naradzali, pili

wódkę. [...]

[N]ajczęściej gwałcone były dwie młode i ładne kobiety: Szangla, żona właściciela domu Lejby, matka

Reprezentowali władzę administracyjną i dysponowali siłą fizyczną, w tym nielegalną bronią. Ich funkcje wzajemnie się uzupełniały. Mieli szerokie pole dla korupcji (m.in. ustalanie wysokości kontyngentów dla poszczególnych gospodarstw oraz sporządzanie list na wywózkę do przymusowej pracy w Niemczech) i niepohamowaną ochotę na pohulanie.

Najaktywniejszy, najbardziej zdemoralizowany i okrutny był szef miejscowej kilkunastoosobowej Ochotniczej Straży Pożarnej. Brał on także udział w pogromie dziesięciu rodzin żydowskich w sąsiedniej wsi Jagiełłą.

Biedacy, nawet gdyby chcieli, nie mieli dostępu do mafijnej spółki, a członkowie zamożnych i zacnych rodzin nie chcieli do niej należeć z szacunku do samych siebie.

Nikt we wsi »nie podskoczyła tym gangsterom z obawy przed zawyżeniem kontyngentu, wywózką, a nawet śmiercią. Niestety, ideowe skrzydło Armii Krajowej reprezentowane przez miejscowych studentów nie przyjęło na siebie roli obrońcy żydowskich sąsiadów. Na nieszczęście dla nich pomiędzy mafijną spółką a AK ustalił się pewien stan równowagi sił, niepisana zasada niewchodzenia sobie nawzajem w drogę" (T. Markiel, Zagłada domu Trinczerów, dz. cyt.).

101

w

1

Złote żniwa

ZBLIŻENIE: SCENA ZBRODNI

trójki małych dzieci, oraz córka Lejzora z Trynieckiej, żona mieszkańca Jarosławia - też Szangla, matka dwojga małych dzieci. Właśnie tej drugiej Szangli udało się wyrwać z rąk miejscowych w chwili przeprowadzania jej do komory na seans gwałtu.

[...] Biegła jak oszalała, mając nadzieję, że zdoła się oderwać od goniącego ją prześladowcy. Zdołała dopaść najbliższej stodoły Musiałów, przy której był wychodek - tu się skryła. Ale prześladowca nie zgubił ofiary. Wyciągnął ją stamtąd za włosy. Próbowała go przekupić, ofiarowując złoty łańcuszek zaszyty w ubraniu. Szlochała, błagała, znali się, jak wszyscy we wsi - był jej rówieśnikiem. Ponury spryciarz nie dał się jednak ubłagać. Wczepił się łapą wjej włosy i dowlókł ją z powrotem. Ludzie udawali, że tego nie widzą...

Szangla miała nadzieję sprowadzić ratunek dla dwójki swoich dzieci. Może chciała paść na kolana przed proboszczem lub wikarym i prosić o pomoc? Nigdy się tego nie dowiemy. Możemy tylko przypuszczać, że chciała postąpić tak jak jej babcia Semkowa, dzień później, kiedy to, skoro świt, przybiegła pod kościół przed pierwszą mszą i klęcząc u drzwi, czekała na chwilę, kiedy ksiądz i pierwsi staruszkowie będą wchodzić do kościoła. Wyciągała do nich z płaczem ręce, prosząc o ratunek dla córki i wnucząt. Bezskutecznie... I zaraz musiała uciekać, bo zaczynał się ruch we wsi. [...]

W międzyczasie pachołkowie sołtysów z Łańcuckiej i Trynieckiej części Gniewczyny krążyli po wsi i na

podstawie zeznań wymuszonych torturami odbierali zimowe odzienia zostawione na przechowanie u zaufanych ludzi, grożąc - w razie odmowy - że zjawi się u nich Gestapo. [...]

Gdy miejscowi, ojcowie rodzin i pobożni katolicy, nasycili się gwałceniem kobiet, gdy wszystko zrabowali, a ich ofiary - dzieci, matki i ojcowie, osłabieni płaczem, bólem, panicznym strachem, ciemnością, bezsennością, pragnieniem i głodem — były na samym dnie nieludzkiej rozpaczy, wydali je hitlerowcom, aby pozbyć się świadków. Drugiego dnia, późnym wieczorem, z kolejowej budki telefonicznej powiadomiono policję okupanta w powiatowym mieście Jarosławiu, że „uzbierało się dużo Żydów, aż osiemnaście"95.

Nikt z tej osiemnastki się nie uratował.

Zbliżenie zbrodni w Gniewczynie odsłania przed nami dwa charakterystyczne zjawiska, z których jedno jest znane, a drugiego należy się domyślić. Pamięć wojennych mordów popełnionych na Żydach jest bardzo dobrze przechowywana na polskiej prowincji, a nawet przekazywana z pokolenia na pokolenie. Zanim zbrodnia w Jedwabnem stała się obiektem intensywnej dyskusji w mediach i tak zwani obrońcy dobrego imienia, z miejscowym proboszczem na czele, postanowili

Tamże, s. 130-134.

102

i

103

Złote żniwa

pójść w zaparte, dziennikarze bez trudu dowiadywali się w rozmowach z lokalną ludnością, że to „nasi", a nie Niemcy wymordowali Żydów w lipcu 1941 roku96. Autorki prac etnograficznych dotyczących rozmaitych aspektów stosunków polsko-żydowskich, które dziesiątki lat po wojnie prowadziły na wsiach badania zahaczające o okres okupacji - Alina Cała i Joanna Tokarska-Bakir - dowiadywały się tego samego97. Działo się tak, można przypuszczać, ponieważ mordowanie Żydów było zjawiskiem na tyle powszechnym, że traktowano te czyny jako swoistą, szokującą co prawda, ale normalność. Jednocześnie niewiele równie znaczących wydarzeń miało kiedykolwiek miejsce w małomiasteczkowych lub wiejskich okolicach. Zbrodnie te latami stanowiły zatem powracający temat rozmów, utrwalając o nich pamięć także wśród pokoleń urodzonych po wojnie.

Drugi znaczący wymiar zbrodni popełnionej w Gniew-czynie to zrelacjonowane przez Markiela tortury, którym poddawano Żydów przed śmiercią. Należy się domyślać, że torturowanie Żydów oraz torturowanie i gwałcenie Żydówek było wówczas powszechnym zjawiskiem.

Czytaliśmy w powojennych aktach sądowych o okrucieństwach i gwałtach, których obiektem byli Żydzi mordowani

96 Zob. np. artykuły publikowane na temat Jedwabnego przez Andrzeja Kaczyńskiego w dzienniku „Rzeczpospolita" w 2000 roku.

97 Alina Cała, The Image ofthejew in Polish Folk Culture, Jerusalem: Magna Press, Hebrew University, 1995; Joanna Tokarska-Bakir, Legendy o krwi.

Antropologia przesądu, Warszawa: Wydawnictwo WAB, 2008.

ZBLIŻENIE: SCENA ZBRODNI

na Kielecczyźnie. Ale okupacyjne stosunki polsko-żydowskie wyglądają nie inaczej opowiedziane słowami etnomuzyko-loga, który od kilkudziesięciu lat robi dokumentacje folkloru wiejskich muzykantów, kocha polską wieś i ma tam wielu przyjaciół.

Najboleśniejszą rzeczą dla mnie jest stosunek wsi do Żydów i powszechny triumf, że Żydów nie ma. Powszechny. I jeszcze jedno, o czym mało pisałem, a co jest świadomością moją straszną: mordowanie przez chłopów Żydów ukrywających się po lasach. Ilość tych incydentów i zbrodni, o których ja wiem... to jest straszny ciężar. W książce przytaczam tylko wstrząsającą opowieść o tym, jak „ojciec" śpiewaka S. zakatował dwie żydowskie dziewczynki, jak potem ze swoją bandą zgwałcił i zamordował Żydówkę ukrywającą się w lesie. Ale była też historia taka, jedna z wielu, o których nie napisałem: młoda, piękna Żydówka ucieka z dwójką małych dzieci z transportu pod Białobrzegami. Znali ją, wszyscy to podkreślali. Idzie do lasu, a za nią chłopaki z kijami, w jej wieku. Żydówka mogła mieć dwadzieścia trzy lata, jedno dziecko cztery lata, drugie trzy. No i dwudziestu chłopaków zatłukło ich kijami, dla samej przyjemności, nikt z tego nic nie miał98.

93 Nikt mi nie przybył, z profesorem Andrzejem Bieńkowskim rozmawiają Małgorzata Borczak i Ewa Sławińska-Dahlig, „Nowe Książki" 2008, nr 3, s. 9. Andrzej Bieńkowski, malarz, jest profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i m.in. autorem książek Ostatni wiejscy muzykanci (Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001) i Sprzedana muzyka (Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2007).

104

105

Złote

żniwa

Historycy z reguły nie zwracali uwagi na takie szczegóły, rejestrując po prostu fakt popełnionej zbrodni. Ale dlaczego ludność miejscowa, jeśli okoliczności były sprzyjające, nie miałaby dokładać wszelkich starań, aby wydobyć od Żydów informacje o tym, gdzie ukryli swoje mityczne złoto?

W miejscowości Cholerzyn (niedaleko dzisiejszego lotniska Balice pod Krakowem) ukrywał się niejaki Marian Haba. Ukrywał się tak długo, dopóki do uszu miejscowych nie doszły pogłoski, że schował gdzieś złoto. Wezwany przez chłopów granatowy policjant zeznał po wojnie: „Gdy zaszedłem na miejsce, zobaczyłem nie człowieka, lecz bezkształtną masę. Twarzy zupełnie nie można było rozpoznać. Ludzie mówili, że Żyda tego zabili, gdyż miał ukryć 5 kg złota"99.

Zaczynamy powoli rozumieć, skąd się bierze często spotykana w żydowskiej pamięci tego okresu uwaga, że „miejscowi" - to mogli być Ukraińcy, Litwini albo Polacy - „byli gorsi od Niemców", chociaż dobrze wiadomo, a Żydzi wiedzą o tym jeszcze lepiej od innych, że Zagłada to dzieło na-zistów rozniesione po Europie podczas wojny przez okupację niemiecką. Tę dziwną cechę żydowskiej pamięci można sobie tłumaczyć w ten sposób, że śmierć zadawana przez osoby

1)9 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy, „Zagłada Żydów" 2008, nr 4, s. 103-104.

ZBLIŻENIE: SCENA ZBRODNI

znajome wywołuje szczególne cierpienie, w moralnym sensie tego słowa, ze względu na doświadczany akt zdrady, którego równocześnie pada się ofiarą100. I wiele też wskazuje na to, że - bez żadnej przenośni - śmierć z rąk sąsiadów musiała być po prostu bardzo bolesna.

100 Gustaw Herling-Grudziński wypowiedział w tej materii celne zdanie, choć doświadczenie, które mu tę myśl podsunęło, umiejscowione było w realiach sowieckiego gutagu: „Było w tym wszystkim coś nieludzkiego, coś łamiącego bezlitośnie jedyną więź łączącą, zdawałoby się, więźniów w sposób naturalny - ich solidarność w obliczu prześladowców" (Inny świat. Zapiski sowieckie, Warszawa: Czytelnik, 1991, s. 56).

106

Złote żniwa

Historycy z reguły nie zwracali uwagi na takie szczegóły, rejestrując po prostu fakt popełnionej zbrodni. Ale dlaczego ludność miejscowa, jeśli okoliczności były sprzyjające, nie miałaby dokładać wszelkich starań, aby wydobyć od Żydów informacje o tym, gdzie ukryli swoje mityczne złoto?

W miejscowości Cholerzyn (niedaleko dzisiejszego lotniska Balice pod Krakowem) ukrywał się niejaki Marian Haba. Ukrywał się tak długo, dopóki do uszu miejscowych nie doszły pogłoski, że schował gdzieś ztoto. Wezwany przez chłopów granatowy policjant zeznał po wojnie: „Gdy zaszedłem na miejsce, zobaczyłem nie człowieka, lecz bezkształtną masę. Twarzy zupełnie nie można było rozpoznać. Ludzie mówili, że Żyda tego zabili, gdyż miał ukryć 5 kg złota"99.

Zaczynamy powoli rozumieć, skąd się bierze często spotykana w żydowskiej pamięci tego okresu uwaga, że „miejscowi" - to mogli być Ukraińcy, Litwini albo Polacy - „byli gorsi od Niemców", chociaż dobrze wiadomo, a Żydzi -wiedzą o tym jeszcze lepiej od innych, że Zagłada to dzieło na-zistów rozniesione po Europie podczas wojny przez okupację niemiecką. Tę dziwną cechę żydowskiej pamięci można sobie tłumaczyć w ten sposób, że śmierć zadawana przez osoby

99 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy, „Zagłada Żydów" 2008, nr 4, s. 103-104.

106

ZBLIŻENIE: SCENA ZBRODNI

znajome wywołuje szczególne cierpienie, w moralnym sensie tego słowa, ze względu na doświadczany akt zdrady, którego równocześnie pada się ofiarą100. I wiele też wskazuje na to, że - bez żadnej przenośni - śmierć z rąk sąsiadów musiała być po prostu bardzo bolesna.

100 Gustaw Herling-Grudziński wypowiedział w tej materii celne zdanie, choć doświadczenie, które mu tę myśl podsunęło, umiejscowione było w realiach sowieckiego gułagu: „Było w tym wszystkim coś nieludzkiego, coś łamiącego bezlitośnie jedyną więź łączącą, zdawałoby się, -więźniów w sposób naturalny - ich solidarność w obliczu prześladowców" (Inny świat. Zapiski so-wieckie, Warszawa: Czytelnik, 1991, s. 56).

Konkretni ludzie

Anonimowość Zagłady to z perspektywy czasu chyba najbardziej frustrujący aspekt całego zjawiska. Trudno się pogodzić z myślą, że ofiary pozostaną już na zawsze nierozpoznane, chociaż obyczaje społeczne - niezależnie od epoki i szerokości geograficznej - nakazują, aby w momencie śmierci uroczyście zaznaczać indywidualność każdego człowieka rytuałem pochówku. Tak już jednak zostanie, że pisząc o Zagładzie, będziemy zmuszeni do powtarzania wielkich liczb, nie mogąc każdego z zamordowanych osobno złożyć do grobu. Anonimowość ofiar, choć trudno sobie wyobrazić bardziej intymne i osobiste doświadczenie niż gwałtowna śmierć, fałszuje wiedzę o Zagładzie i należy jej się przeciwstawiać. Bo to przecież konkretni ludzie byli zabijani, a i mordercami też były konkretne osoby.

I stąd siła przekazu fotografii. Dzięki zdjęciom masowe mordy przybierają ludzkie kształty, niekiedy na fotografii możemy nawet rozpoznać rysy twarzy ofiar albo morderców. Postacie z naszego zdjęcia działały jedynie na obrzeżach Treb-linki, handlując dobytkiem ofiar lub przeszukując ich popioły.

109

Złote żniwa

KONKRETNI LUDZIE

Ale i tak przyglądamy im się z ciekawością, jakby z tych twarzy i gestów dawało się wyczytać -ważną treść. Przyciąga naszą uwagę konkret, którym zdjęcie przebija się nareszcie przez anonimowość Zagłady. Bo dopiero na peryferiach Holokaustu - tam gdzie mordowali Żydów sąsiedzi - znajdziemy najwięcej informacji pozwalających zindywidualizować tragedię śmierci milionów.

W eseju „Eichmann i jego ludzie" austriacki historyk nazwał bohaterów swego opracowania improwizatorami, path-finders, wynalazcami, którzy musieli dopiero wymyślić, jak zorganizować zabijanie na masową skalę101. I właściwie jest to obserwacja odnosząca się do wszystkich, którzy podejmowali decyzje dotyczące Żydów i w związku z tym odegrali jakąś rolę w procesie Zagłady. Zagłada bowiem była przedsięwzięciem bez precedensu, pozbawionym wzorów, które można by naśladować. Świetna uwaga poczyniona przez angielskiego historyka lana Kershawa, że funkcjonowanie systemu nazistowskiego opierało się na odgadywaniu życzeń Hitlera i antycypowaniu jego oczekiwań przez podwładnych - Working Towards the Fuhrer brzmi angielski tytuł jednego z rozdziałów biografii Hitlera jego autorstwa - doskonale charakteryzuje również mechanizm „ostatecznego rozwiązania" problemu żydowskiego w Trzeciej Rzeszy. Każdy sprawujący władzę nad Zyda-

101 Hans Safrian, „Perpetrators and Agency: the Case of Eichmann and His Men", referat wygłoszony na 'warsztatach Hitler's Europę. New Per-spectives on Occupation, Wirtschafts Universitat, Wiedeń, 9-10 listopada, 2009.

mi - czy w baraku obozowym, w kolumnie wychodzącej do pracy, -w getcie czy w jakichkolwiek innych okolicznościach -musiał improwizować. Uważna rekonstrukcja funkcjonowania biurokracji nowoczesnego państwa (niezbędnej, aby uśmiercić w krótkim czasie sześć milionów Żydów rozrzuconych po całej Europie) sporządzona w pionierskiej książce Raula Hil-berga The Destruction ofEuropean Jews jest dobrą metaforą procesu Zagłady jako takiego tylko kiedy dodamy, że w sercu całego przedsięwzięcia tkwiła improwizacja. Hilberg mówi o tym zresztą wprost w rozmowie z Claude'em Lanzrnannem102.

Biurokrację tworzy się, mając na myśli konkretne zadania. I wykonanie tym samym narzędziem innych zadań wymaga przystosowania, a więc inicjatywy. Mówiąc najprościej - pociągów, które zwoziły Żydów do obozów zagłady, nie było w normalnym rozkładzie jazdy. A więc ktoś musiał je zamówić, a potem zadbać o to, aby dotarły do celu, nie kolidując z normalnym ruchem kolejowym. I można ich było uruchomić więcej albo mniej, można je było szybciej albo wolniej kierować na miejsce przeznaczenia. Uwaga ta odnosi się do każdego dosłownie etapu i aspektu procesu masowej zagłady -identyfikacji i oznakowania Żydów, komasacji -w gettach, wywłaszczenia, terroru, eksploatacji siły roboczej, metod selekcji, racjonowania żywności, wyniszczania głodem...

Na każdym etapie Zagłady podejmowano decyzje, i jest to proces nasycony o s o b i s t ą inicjatywą wykonawców,

02 W filmie Shoah, reż. Claude Lanzmann, Francja 1985, 566 min.

110

i

III

Złote żniwa

którzy nie byli po prostu trybikami wielkiej machiny funkcjonującej wedle z góry narzuconych i dobrze znanych reguł. Co w sumie oznacza, że siłą sprawczą w procesie tej masowej zbrodni - -w stopniu o wiele większym, niż zwykliśmy q tym myśleć - była wolna wola, działanie i inicjatywa mnóstwa ludzi, którzy brali w niej udział. A skoro mechanizm Zagłady był napędzany energią i inicjatywą -wielu ludzi, to tym samym miał wiele - mówiąc językiem technicznym - „wąskich gardeł", dzięki którym mógł być sabotowany, opóźniany i na różne sposoby neutralizowany. Co od chwili kiedy stawało się coraz bardziej oczywiste, że Niemcy przegrywają wojnę, zaczynało być rzeczywistą alternatywą, która (pod warunkiem przetrwania ukrywających się do końca okupacji) przyniosłaby konkretne rezultaty.

Innymi słowy, nie jest prawdą, że kiedy Hitler postanowił wymordować wszystkich Żydów w zasięgu swojej władzy, nic już nie można było na to poradzić. Ze względu na specyficzny mechanizm procesu Zagłady, o którym była tu mowa, wielu ludzi mogło robić (albo raczej nie robić) różne rzeczy mające rzeczywiście odczuwalne skutki, tak że w efekcie o kilkaset tysięcy Żydów więcej przeżyłoby wojnę.

Dlaczego obrzeża Holokaustu są ważne

Kolejną ważną informacją ujawnioną na naszym zdjęciu jest zbiorowy charakter eksploatacji Żydów: nie tylko rabunku przecież, ale - jak się dowiedzieliśmy z „gęstego opisu" zbrodni popełnianych na kieleckiej wsi - także zabijania. Bo przecież mordowanie i grabież były ściśle ze sobą powiązane. Polityka Zagłady (a także usiłowanie wymordowania przez ludność miejscową, tak jak w Jedwabnem czy Radzi-łowie, wszystkich żydowskich sąsiadów) w perspektywie zaboru mienia ma i tę logikę, że dopóki potomstwo ofiar albo jacyś krewni pozostają przy życiu, dopóty przejęcie żydowskiej własności jest odwracalne. Całkowite wykorzystanie Żydów i ich majątku spełnia się dopiero wraz ze śmiercią ich wszystkich.

Dwie grupy biorące udział w eksploatacji Żydów to mundurowi i cywile. Mundurowi przedstawiciele ludności miejscowej w okupowanej Polsce to granatowa policja, w której skład, jak wiemy, wchodziło wielu przedwojennych policjantów, czyli urzędników państwowych. Na zdjęciu zrobionym już po wojnie występują z kolei żołnierze albo milicjanci - a więc,

Złote żniwa

w części przynajmniej, „chłopcy z lasu", ponieważ do milicji chętnie ¦wcielano młodzież, i to nie tylko z Armii Ludowej, ale i z rozmaitych innych podziemnych formacji103. Ale chociaż AL i AK zwalczały się podczas okupacji, to dla ukrywających się Żydów spotkanie w lesie z jakąkolwiek uzbrojoną grupą partyzancką bardzo często kończyło się tragicznie104.

Jeśliby wziąć pod uwagę liczbowe wskaźniki zbrodni popełnionych na Żydach przez ludność miejscową, to zarówno liczba zamordowanych, jak i wartość zrabowanych dóbr materialnych stanowią tylko ułamek strat i krzywd wyrządzonych Żydom przez niemiecką Rzeszę. Albowiem katastrofa europejskiego żydostwa - nigdy dość tego powtarzać - ma miejsce za sprawą nazistów, Niemców, którzy podbijają niemal cały kontynent i w pewnej chwili przystępują do systematycznego mordowania Żydów. Wszystko, co się działo między ludnością miejscową a Żydami na terenach okupowanych, było tylko dodatkiem do zasadniczego nieszczęścia, jakie stanowiło

DLACZEGO OBRZEŻA HOLOKAUSTU SĄ WAŻNE

dla Żydów zetknięcie z Niemcami, zawsze w swoich ostatecznych skutkach śmiertelne.

Tak więc snujemy tutaj rozważania o zdarzeniach, które mają miejsce na obrzeżach Holokaustu. Ale ten margines ulokowany jest w centralnym punkcie okupacyjnego losu Żydów, bo jedyna droga ocalenia dla Żydów prowadzi poprzez zetknięcie z ludnością miejsco-w ą. Żydzi niemający sposobności albo środków ani zdolności, by taki kontakt nawiązać, bądź też ci, których zaskoczy tempo zdarzeń, są skazani na śmierć - z wyjątkiem nielicznych, którzy przeżyli do końca wojny w obozach.

103 J.T. Gross, Strach, dz. cyt, s. 291 i nast.

104 Mordowanie Żydów przez partyzantkę narodowo-patriotyczną jest dobrze udokumentowane, szczególnie, w relacjach Żydów, którzy przeżyli wojnę. Podobne zachowanie ze strony oddziałów aelowskich jest słabiej znane. Fascynujący artykuł na ten temat opublikowała Joanna Tokarska-Bakir w numerze „Zagłady Żydów" z 2011 roku (dziękujemy autorce za udostępnienie nam tekstu w maszynopisie). Proces Tadeusza Maja jest dodatkowo interesujący przez to, że ujawnia w rolach odpowiedzialnych za to morderstwo Władysława Sobczyńskiego i Eugeniusza Wiślicza-Iwańczyka, którzy podczas pogromu kieleckiego byli, odpowiednio, szefem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Kielcach i wojewodą kieleckim.

114

Komu eksploatacja Żydów przynosiła korzyści

Wyobrażenia o wojnie i przemocy zmieniły się, odhero-izowały, wraz z wynalezieniem fotografii i użyciem jej w gazetowych komunikatach wojennych. Podczas amerykańskiej wojny secesyjnej gazety zamieszczały przeważnie litograficzne wersje fotografii, które zresztą były jeszcze aranżowane (pamiętajmy, jak nieporęczny, ciężki i skomplikowany w obsłudze był wówczas sprzęt fotograficzny), a ich drastycz-ność ograniczana przez konwencje: „nasi" polegli leżeli porządnie z twarzami do góry, częściej było widać puste pole bitwy, już po uprzątnięciu ciał. Powstało jednak wówczas, i przedostało się do wiadomości publicznej, wiele fotografii wiernie odtwarzających potworność wojny105. Szczególną

105 [Podczas wojny secesyjnej] „zakład fotograficzny specjalizujący się w fotografiach z pola bitwy, w których nie szczędzono okropności, zrobił na tym fortunę, ale z chwilą ustania działań wojennych zainteresowanie publiczności skończyło się jak nożem uciął i zbankrutował. Możliwe są różne wytłumaczenia, jedno z nich to chęć szybkiego odsunięcia w przeszłość wojny bratobójczej. Taki brak zainteresowania, odwrócenie się od okropności, charakteryzowało też okres tuż po drugiej wojnie światowej" (Czesław Miłosz, Szukanie ojczyzny, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1992, s. 73).

17

Złote żniwa

rolę odegrały zdjęcia z pierwszej wojny światowej, pokazujące zdeformowane trupy i okaleczone twarze żołnierzy.

Wśród materialnych dowodów Zagłady ogromną rolę odgrywają zdjęcia, których jest bardzo dużo. Niektóre z nich także zostały zaaranżowane, czasami z konieczności. W rozmowie z dyrektorem Muzeum na Majdanku Janina Struk dowiedziała się, że słynne, publikowane po wielekroć zdjęcie przedstawiające stos butów z Majdanka to fotomontaż złożony z trzech zdjęć. „Tarkowski wątpi - relacjonuje Janina Struk - czy po wyzwoleniu zostało w obozie tyle butów, ponieważ miejscowa ludność, przychodząca w poszukiwaniu kosztowności, rozgrabiła wiele z nich, lecz w momencie wyzwolenia siła oddziaływania tego obrazu była ważniejsza niż prawda"106.

Ale zdjęcia Zagłady, nawet te zrobione przez samych oprawców, zawsze pokazują choćby cząstkę prawdy, jakiś moment tej katastrofy: szykany, grabież, zabijanie. Z reguły występują na nich dwie strony: strona siły (żołnierze, policjanci albo śmiejący się tłum) i bezsilności (Żydzi, żywi albo umarli). Tak samo nasze zdjęcie, chociaż zrobione po wojnie, jest w gruncie rzeczy typowym zdjęciem Zagłady. Jego punktem ciężkości są bezbronne żydowskie kości, a dookoła, w pełni sił, stoją lub siedzą ci, którzy przeżyli107.

106 Janina Struk, Holocaust w fotografiach. Interpretacja dowodów, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2007, s. 268.

107 Istniał także odmienny rodzaj powojennych fotografii, na których widniały żydowskie czaszki i kości. Gabriel Finder i Judith Cohen nazywają

118

KOMU EKSPLOATACJA ŻYDÓW PRZYNOSIŁA KORZYŚCI

W ikonografii czasów wojny grupa cywilów na' zdjęciu zazwyczaj przedstawia ofiary. Jest tak szczególnie wtedy, gdy widoczni są też jacyś mundurowi z bronią. Tutaj zaś cywile, jakbyśmy powiedzieli, używając terminologii Raula Hilberga, to „sprawcy", choć działalność tych sprawców polegała, oczywiście, na przekopywaniu ludzkich popiołów, a nie na mordowaniu. Z kolei w ikonografii zdjęć obozowych, robionych po wyzwoleniu, cywile (trupy, chorzy...) leżą z reguły na ziemi, a stoją ludzie w mundurach, czyli wojsko, które wyzwoliło obóz. Bywa też, że stoją niedoszłe trupy, często również w mundurach, czyli w pasiakach. A więc i do tego kanonu zdjęcie nie pasuje.

Sygnałem, że jest to fotografia z gatunku trophy pictures, są ułożone na kupkę z przodu piszczele i czaszki. Podobnie jak myśliwi obok upolowanej zwierzyny, nazistowscy mordercy Żydów fotografowali się na miejscach egzekucji, a prześladowcy robili sobie zdjęcie zebrani wokół torturowanej ofiary, którą zmuszano publicznie do upokarzających czynności ku uciesze zebranej publiczności.

je fotografiami z grobu. Były to amatorskie zdjęcia robione przez powracających Żydów, którzy w miasteczkach i miastach natykali się na kości i czaszki w miejscach egzekucji lub na zbezczeszczonych żydowskich cmentarzach. Zdjęcia robione w tych „dolinach suchych kości" nie były przeznaczone do szerokiego rozpowszechniania. Była to prywatna dokumentacja robiona z reguły tuż przed emigracją. Zdjęcia te, piszą autorzy, to zapisy granicznego momentu w życiu większości powracających, momentu między ocaleniem a wyjazdem (Zob. G. Finder, J. Cohen, Memento Mori, dz. cyt., s. 55—73).

119

Złote żniwa

KOMU EKSPLOATACJA ŻYDÓW PRZYNOSIŁA KORZYŚCI

Ustaliliśmy już, że podczas wojny granatowi policjanci brali udział w grabieży i mordowaniu Żydów. Skądinąd wiadomo, że po wojnie personel Milicji Obywatelskiej też napadał na Żydów108. Sądząc po rozluźnionej i jakby rozgadanej atmosferze panującej wśród sfotografowanych postaci, nasze zdjęcie nie jest ilustracją momentu, kiedy mundurowi złapali cywilów na gorącym uczynku: gdyby chodziło po prostu o sporządzenie dowodu przestępstwa, należałoby sfotografować wyłącznie cywilów i wykopane ludzkie kości. Milicjanci są na zdjęciu, bo najwyraźniej chcą na nim być. Zdjęcie najprawdopodobniej zostało zrobione na pamiątkę.

Na zdjęciu znajdują się mężczyźni i kobiety, ale wykonawcy czynności związanych z Holokaustem to, zarówno w ikonografii epoki, jak i w narracji pamiętnikarzy i historyków, niemal wyłącznie mężczyźni. Kobiety pojawiają się głównie jako strażniczki w obozach koncentracyjnych i wszelkie wzmianki o nich wywołują szczególne obrzydzenie. Są w tej roli jakby „nie na miejscu". Tymczasem korzyści materialne z Holokaustu czerpali wszyscy, niezależnie od narodowości, wieku i płci. „W 1942 r. przybyło [do Hamburga] 45 statków z ładunkiem netto 27 227 ton przedmiotów złupionych holenderskim Żydom. Około 100 000 mieszkańców nabyło kradzione przedmioty, sprzedawane na aukcjach

w porcie"109. Między 1941 a 1945 rokiem niemal codziennie odbywały się w Hamburgu aukcje żydowskiej własności, a nie było to przecież pod tym względem wyjątkowo uprzywilejowane niemieckie miasto. Francuski ksiądz ojciec Patrick Desbois w trakcie prac nad dokumentacją grobów masowych na Ukrainie usłyszał od jednego z lokalnych mieszkańców: „pewnego dnia obudziliśmy się w miasteczku i wszyscy mieliśmy na sobie żydowskie ubrania"110. Z pewnością nie inaczej wyglądała sytuacja w bardzo wielu innych miejscowościach na wschód od Łaby.

W tym, że to nie była wyspecjalizowana konfrontacja między dobrze i wąsko zdefiniowanymi kategoriami prota-gonistów, tkwi jedna z podstawowych przyczyn nieprzyswa-jalności Holokaustu. Rzecz mianowicie nie dotyczyła wyłącznie relacji między nazistami (to znaczy członkami SS, Gestapo i ideologicznym personelem Trzeciej Rzeszy) a Żydami. W Holokauście biorą udział zwykli Niemcy - oprócz nazistów także urzędnicy państwowi, Wehrmacht, czyli poborowi, oraz ludność cywilna Rzeszy korzystająca na zapleczu z owoców zbrodni. Ale Holokaust to również konfrontacja między instytucjami i ludnością cywilną okupowanej Europy a Żydami, którzy w tych krajach zamieszkiwali od pokoleń.

108 O udziale Milicji Obywatelskiej w grabieniu, a także mordowaniu Żydów po wojnie wiemy np. z okoliczności pogromów w Rzeszowie, Krakowie i Kielcach (zob. np. J.T. Gross, Strach, dz. cyt., rozdz. 6).

109 S. Friedlander, Czas eksterminacji, dz. cyt., s. 570.

110 Patrick Desbois, The Holocaust by Bullets, New York: Palgrave Mac-

millan, 2008, s. 97.

120

J

121

Złote żniwa

Tak jak sierżant Charles Garner, który w Abu Ghraib fotografował we własnym mniemaniu coś, co było niezwykłe, tak i tutaj - na naszym zdjęciu - „niechcący" została uchwycona istota tego, co się działo na co dzień. W pewnym sensie obrazek ten jest mylący, jako że kopacze nie działali przecież wspólnie. Wręcz przeciwnie, bali się siebie nawzajem i ukrywali przed sobą, co komu udało się znaleźć. To nie były żniwa, gdzie kosiarze idą szeregiem i razem ścinają zboże. Ale ta upozowana scena zbiorowa oddaje głębszą prawdę - tę mianowicie, że ludność żyjąca do wybuchu -wojny z Żydami po sąsiedzku uznała w kontekście niemieckiej polityki eksterminacji Żydów, iż jest to dla niej dobra okazja, żeby się wzbogacić.

Nasze zdjęcie pokazuje sytuację porf, a nawetpost-post: już jest po eksterminacji i (tymczasowo) po plądrowaniu. Przypomina się wiersz Wisławy Szymborskiej - „po każdej wojnie ktoś musi posprzątać". Ziemia ze zdjęcia była rozkopywana: najpierw, by ukryć ciała, później, by je odnaleźć i spalić, a potem - by je obrać z tego, co ma wartość wymienną. Rowy i wykroty są na tym zdjęciu (prawie) przykryte, najpewniej tylko na chwilę. Ziemia się ciągle rusza, a raczej jest naruszana. Zmarli nie są zostawieni samym sobie, poszukiwacze złota nie dają im spokoju.

Dlatego ta fotografia jest szokująca, choć jest to szok stłumiony przez wysiłek interpretacji. Nie widać na niej mordu, krwi, śmierci, są czaszki i kości, ciche, odarte już z ciała, jak gdyby nieśmiałe, przygaszone, nie tak jasne jak chłopskie

122

KOMU EKSPLOATACJA ŻYDÓW PRZYNOSIŁA KORZYŚCI

koszule i chustki. Trzeba wysiłku, żeby zobaczyć, że zostały wygrzebane z tej piaszczystej niespokojnej ziemi, wygrzebane niedawno, nie przy porządkach, lecz prawdopodobnie przez rabusiów, być może nawet przez osoby, które widzimy na zdjęciu. Nie przywieziono przecież tych silnych, zdrowych, żywych ludzi z daleka, raczej przybyli z okolicy, niektórzy są nawet boso. Najprawdopodobniej byli świadkami zwożenia i śmierci tu pogrzebanych, mieszkali bowiem obok tego śmiertelnego młyna, którego zapach unosił się nad ich domami i polami, a plon odkrywany jest ciągle na nowo w wykrotach, rowach, w górach piachu wymieszanego z popiołem rozgarnianych kijami, łopatami, grabiami. Ale treblińscy chłopi i chłopki patrzą na nas, a nie na kości. Patrzą, jak gdyby chcieli powiedzieć nie: „ja nie mam z Tym nic wspólnego", ale: „tu się nic nie dzieje". Patrzą niewinnie.

I

Co ludzie mówili na temat własności żydowskiej i jak to należy rozumieć

Przejmowanie" żydowskiej własności ma wymiar ogólnopolski, wykraczający poza lokalną specyfikę okolic Bełżca czy Treblinki. Zjawisko to jest rozłożone w czasie i nieograniczone bynajmniej do aktów grabieży przy okazji likwidacji gett przez oddziały SS i policji lub w trakcie mordów zbiorowych popełnianych przez ludność autochtoniczną (jak to miało miejsce na przykład latem 1941 roku na Podlasiu). Większość •wymuszonych okolicznościami transakcji między Żydami a ich sąsiadami - kiedy Żydom nakazywano przeprowadzkę do wyznaczonych gett, dajmy na to - rniała dokładnie takie same skutki. Albo bywało i tak jak w trakcie rozwijającego się pogromu w Wasilkowie, gdzie organizatorzy biegali po miasteczku, krzycząc: „nie łamać niczego, niczego nie rozrywać, to wszystko i tak jest już nasze"111.

Chaja Finkelsztajn wspomina w pamiętnikach, jak na samym początku pogromu w Radziłowie przyszła do niej

Wokół Jedwabnego, dz. cyt., t. 2, s. 358.

125

Ztote żniwa

sąsiadka, tak zwana przyzwoita osoba, sugerując, żeby oddała jej lepsze rzeczy, bo przecież zaraz zginie wraz z rodziną i wtedy jacyś obcy, źli ludzie wszystko sobie wezmą112. Zięć gospodarza ukrywającego w Węgrowie Fajwela Bielawskiego zaproponował, żeby ten oddał mu buty z cholewami, to go będzie dobrze wspominał - bo przecież prędzej czy później Bielawski i tak zostanie zabity113. „Buty to mogłaby mi paniusia już zostawić" - powie do Miriam Rosenkranz niejaka Józefowa, która z nią razem pracowała przy skubaniu pierza, kiedy już wyglądało na to, że będą likwidować getto. Po czym miał między nimi miejsce taki oto dialog: „»Józefo-wo, ja jeszcze żyję«. »Ojejku, o dyć ja nic nie mówiłam, ino że buty fajne«"114.

Kiedy podsłuchujemy te z pozoru trywialne wymiany zdań między Żydami i Polakami sprzed pół wieku, uderza nas powtarzająca się treść wypowiadanych uwag i domyślamy się, że rozmów odbytych wedle takiego schematu było więcej. Ale czy zacytujemy trzy takie świadectwa, czy choćby nawet trzydzieści trzy, i tak będziemy mieli przed sobą tylko skończoną liczbę konkretnych zdarzeń, przykładów, nie

112 Obszerne fragmenty pamiętnika Chai Finkelsztajn znajdzie Czytelnik w: Wokół Jedwabnego, dz. cyt., t. 2, s. 263-317. Wspomniany tu epizod jest opisany na s. 305.

113 Shraga Feivel Bielawski, TheLastJewfrom Wegrow, New York: Praeger, 1991, s. 72.

114 About OurHouse Which Was Devastated [Sefer Kielce], red. David Shtok-rlsh, Tel Aviv: Kielce Societies in Israel and in the Diaspora, 1981, s. 200.

126

CO LUDZIE MÓWILI NA TEMAT WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ...

zaś systematyczne dane. Zęby się więc uporać z tą niedoskonałością materiału empirycznego, żeby móc wnioskować o tym, co się w ogóle wydarzyło, musimy zanalizować przebieg zaobserwowanych zdarzeń (w tym wypadku - rozmów), zastanowić się, jakie znaczenie miała ich treść. W tym celu należy, kiedy są po temu dane, szczegółowo opisać popełniane zbrodnie oraz, by tak rzec, czytać ludziom w myślach - co okazuje się możliwe, ilekroć zapis rozmów został zachowany.

Przytoczone powyżej fragmenty rozmów uderzają nas założoną jako przesłanka wyjściowa inwersją podstawowych zasad regulujących życie ludzkiej wspólnoty. Mówiąc dokładniej: przekaz wypowiedzi adresowanych do żydowskiego rozmówcy (niezmiennie ten sam, pomimo że jesteśmy świadkami trzech zupełnie różnych scen) - że powinien dobrowolnie oddać swoją własność Polakowi - osadzony jest na zupełnie przeciwstawnym do normalnie przyjętego pojmowaniu, czym jest prywatna własność i na czym polega zasada sąsiedzkiej wzajemności. Zanim przysłuchaliśmy się tym rozmowom, można było założyć, że miejscowi ludzie uważają prawo do własności prywatnej za żelazną i nienaruszalną zasadę, która podlega zawieszeniu wyłącznie w jednym przypadku. Tylko kiedy niespodziewane nieszczęście dotknęło członków wspólnoty (powódź, pożar, epidemia, trzęsienie ziemi...), współmieszkaniec był zobligowany oddać „dobrowolnie" innej osobie coś, co do niego należy. Taki gest utwierdza! z kolei zasadę sąsiedzkiej wzajemności, na

127

Złote żniwa

wypadek gdyby dzisiejszemu dawcy przytrafiło się w przyszłości nieoczekiwane nieszczęście.

A więc co to znaczy, że troje obcych sobie ludzi, w trzech zupełnie różnych sytuacjach wypowiada nagle dokładnie taką samą, całkowicie nietypową interpretację zasad, które odgrywają zasadniczą rolę w życiu zbiorowym wspólnoty? (Oczywiście przykładów rozmów odbytych wedle tego wzoru można przytoczyć znacznie więcej, bo żydowscy rozmówcy zwrócili na nie uwagę - ze względu na zaskakującą treść - i cytują je w swoich wspomnieniach)115. Jest mało prawdopodobne, aby taka zbieżność myśli odwracających do góry nogami znaczenie zasady ¦własności prywatnej i sąsiedzkiej wzajemności w odniesieniu do Żydów była po prostu przypadkowa. Ponieważ zastosowanie norm i wartości w życiu społecznym musi być do pewnego stopnia zharmonizowane, zasada przyjmowana jako oczywistość regulująca życie zbiorowe w jednym segmencie społecznego organizmu nie może być, ot tak sobie, odwrócona w jakimś innym - wywoływałoby to bowiem, jak mówi psychologia społeczna, dysonans poznawczy.

Tak więc należy się domyślać, że te zaskakujące wypowiedzi nie są oryginalnym wymysłem każdej z cytowanych osób, lecz symptomem ogólnego zjawiska, a mianowicie zmiany norm wyznaczających akceptowalne sposoby

115 Por. np. Jan Grabowski, RescueforMoney. Helpers in Poland, 1939-1945, Jerusalem: Yad Vashem, 2008, s. 20-21.

128

CO LUDZIE MÓWILI NA TEMAT WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ...

postępowania w stosunku do Żydów. Używając sformu-' łowania Emanuela Ringelbluma, można by powiedzieć, że ; mieszkańcy polskich wsi i miasteczek przestali uważać Żydów za ludzi i zaczęli traktować ich jak „nieboszczyków na urlopie"116.

116 Emanuel Ringelblum, Stosunkipolsko-żydowskie..., dz. cyt. Obszerny cytat z Ringelbluma na ten temat jest w rozdziale Polowania na Żydów.

Profesor Roman Frydman zasugerował inny wariant interpretacyjny, tłumacząc zachowanie -w stosunku do Żydów nie tyle zmianą norm, ile unicestwieniem państwa polskiego. Do czasu wybuchu wojny postawy domagające się ograniczenia wpływów gospodarczych czy -wręcz usunięcia Żydów z życia publicznego (a nawet, po prostu, z Polski) były szeroko rozpowszechnione. Podtrzymywały je zarówno nauczanie Kościoła, jak i programy oraz hasła głoszone przez różne partie polityczne. Wszelako państwo - chroniąc swojej prerogatywy monopolu na stosowanie przemocy i stojąc na stanowisku nienaruszalności własności prywatnej - nie pozwalało na stosowanie bardziej radykalnych środków do realizacji tego celu (co najlapidarniej wyraził premier Felicjan Sławoj Składkowski - „walka ekonomiczna, i owszem", ale bez rękoczynów), niejednokrotnie chroniąc Żydów przed przemocą ze strony antysemitów. Zwycięska kampania wojsk niemieckich we wrześniu 1939 roku usunęła tę zaporę. Ani Polskie Państwo Podziemnie, ani Kościół Katolicki pod okupacją nie traktowały Zydówjako pełnoprawnych obywateli, których życie, prawa i interesy gospodarcze podlegały z ich strony takiej samej opiece jak prawa i interesy etnicznych Polaków.

O pewnej odmianie postawy patriotycznej

Jest niezmiernie ważne, aby znaleźć taki sposób nazywania zjawiska grabieży Żydów, który oddaje istotę tego, co miało miejsce - że mianowicie była to praktyka społeczna, a nie kryminalne wyskoki dewiantów ze społecznego marginesu. O tym bowiem, że rabunek żydowskiej własności był zjawiskiem rozpowszechnionym i ugruntowanym przez społeczne normy, dowiadujemy się z analizy wypowiedzi zachowanych w dokumentacji epoki. Świadectwa mówiące o nowej treści społecznych oczekiwań znajdujemy nie tylko w rozmowach na tematy osobiste, ale i w wypowiedziach, gdzie formułowano instytucjonalne oceny dotyczące relacji między grupami. I tak na przykład wczesny podziemny raport z kraju przesłany do rządu londyńskiego mówi o tym, że Żydzi pod okupacją niechętnie reagują na propozycje katolickich sąsiadów, którzy są gotowi przejąć jakieś ich dobra, mimo że w przeciwnym razie wszystko zostanie przecież zawłaszczone przez Niemców117. Autor podziemnego meldunku sugeruje w ten

117 Dariusz Libionka, Kwestia żydowska w Polsce w ocenie Delegata Rządu RP i KG ZWZ-AK w latach 1942-1944, w: Zagląda Żydów. Pamięć narodowa

131

Złote żniwa

sposób, że nie godząc się na ogołocenie przez sąsiadów, Żydzi w jakiś sposób preferują Niemców kosztem Polaków. W tym świetle uparty Zyd, który nie chce oddać butów znajomemu Polakowi, jawi się nam nie tylko jako ktoś niesympatyczny, ale poniekąd jako osoba pozbawiona uczuć patriotycznych.

I na odwrót — rozporządzenie okupantów nakazujące aryzację żydowskich przedsiębiorstw i kamienic spotkało się z przychylnym przyjęciem polskich prawników. Przejmowali zarządzanie żydowską własnością - co było okazją do szybkiego wzbogacenia się - z przeświadczeniem, że spełniają w ten sposób patriotyczny obowiązek obrony polskiego stanu posiadania przed zakusami Niemców. Jedynie „Biuletyn Informacyjny" - publikacja nietypowa na firmamencie prasy nielegalnej obozu londyńskiego, bo nie ukazywały się w niej antysemickie artykuły - ostrzegał korporację prawników w wydaniu z 19 lipca 1940 roku przed kompromitacją grożącą osobom biorącym udział w tym przedsięwzięciu sponsorowanym przez okupanta118.

Kontynent europejski był sceną grabieży żydowskiej własności od Oceanu Atlantyckiego aż po wschodnie krańce

I

a pisanie w Polsce i we Francji, red. Barbara Engelking i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006, s. 41-57.

118 Najlepszą analizę tego zjawiska sporządził Jan Grabowski, Polscy zarządcy powierniczy majątku żydowskiego. Zarys problematyki, „Zagląda Żydów" 2005, nr 1, s. 253-260. Odnośnik do artykułu w „Biuletynie Informacyjnym" znajduje się na s. 259.

O PEWNEJ ODMIANIE POSTAWY PATRIOTYCZNEJ

zwycięskiej ofensywy Wehrmachtu. Na całym obszarze niemieckiej dominacji ludność miejscowa - pomimo że sama też była wykorzystywana i łupiona przez okupanta - korzystając z okazji, brała udział w grabieży. W różnych punktach Europy na różne sposoby dawano wyraz satysfakcji z wywłaszczenia Żydów. Na przykład na wyspie Korfu 9 czerwca 1944 roku ukazało się następującej treści ogłoszenie podpisane wspólnie przez burmistrza, prefekta i komendanta policji:

Tak jak wszędzie indziej w Grecji, Żydzi zostali skoszarowani na wyspie Korfu w oczekiwaniu na wysyłkę do obozów pracy. Cała praworządna ludność Korfu przyjęła te rozporządzenia administracyjne z zadowoleniem, jako przynoszące naszej ukochanej wyspie wiele korzyści.

Współobywatele, mieszkańcy Korfu — teraz handel jest w naszych rękach!

Teraz my będziemy zbierać owoce naszej pracy!

Teraz zapasy żywności i warunki materialne poprawią się z korzyścią dla nas i tylko dla nas!

Własność żydowska prawomocnie należy do państwa greckiego, a tym samym do każdego i do wszystkich z nas! Zostanie ona przejęta i będzie administrowana przez Prefekturę...119

119 Oryginał ogłoszenia pochodzi z archiwów Muzeum Żydów Greckich w Atenach. Doktor Gabrielli Etmektsoglou składamy podziękowanie za udostępnienie tego dokumentu i przetłumaczenie go z języka greckiego.

132

133

Złote żniwa

Albo jeszcze inny przykład, tym razem długofalowego podejścia do tego samego zagadnienia we Francji, gdzie w 1943 roku, antycypując nadchodzącą porażkę Niemiec, powstały stowarzyszenia celem obrony interesów Francuzów, którzy wykupili aryzowaną żydowską własność. Pod zmienionymi nazwami organizacje te kontynuowały swoją działalność również po wyzwoleniu. Ich zadaniem było chronić swoich członków przed restytucją żydowskich przedsiębiorstw oraz mieszkań prawowitym właścicielom. „Ci, którzy nabyli aryzowaną żydowską własność, bronili w ten sposób francuskich interesów" - argumentowano. Kupując własność, którą Niemcy zamierzali poddać likwidacji, nabywcy „»ratowali ważne dobra w interesie gospodarki narodowej«"120.

Żydzi wychodzący po wojnie z ukrycia czy wracający z niemieckich obozów do swoich rodzinnych miast - do Salonik, Paryża, Pragi czy do Łodzi - spotykali się z aktywną niechęcią ze strony tych, którzy w międzyczasie przejęli ich warsztaty, działalność gospodarczą, mieszkania i posady. I w tym sensie nie ma się co dziwić, że na przykład w kwietniu 1945 roku setki ludzi demonstrowało na ulicach Paryża, wznosząc okrzyki: „Śmierć Żydom!" i „Francja dla Francuzów!".

120 Maud S. Mandel, In the Aftermath ojGenocide. Armenians andjews in Twentieth-Century France, Durham - London: Duke University Press, 2003, s. 58-59; zob. także: Renee Poznański, Jews in France During World War II, Ha-nover - London: Brandeis University Press, 2001, s. 464-467.

>+.;,»',;¦.; '.

Polowania na Żydów

Przejmowanie żydowskiej własności w czasie okupacji odbywało się na ¦wiele sposobów, także w wyniku przyjacielskich transakcji między znajomymi. Żydzi oddawali majątek na przechowanie Polakom, do których mieli zaufanie. W wielu wypadkach dawało to zbawienne rezultaty, bo mieli w ten sposób środki materialne niezbędne do utrzymania się przy życiu po tak zwanej aryjskiej stronie. Ale najczęściej polscy znajomi nie dotrzymywali umowy [iride cytowany poniżej tekst Ringelbluma], odmawiali wydania zdeponowanych towarów i niejednokrotnie denuncjowali ukrywających się żydowskich właścicieli do niemieckiej policji.

Emanuel Ringelblum opisuje to zjawisko w dużym eseju na temat stosunków polsko-żydowskich opracowywanym na krótko przed śmiercią, kiedy ukrywał się w Warszawie w 1944 roku:

Jedna z najważniejszych spraw gospodarczych — na tle stosunków polsko-żydowskich - to kwestia rzeczy i towarów żydowskich oddanych na przechowanie Polakom - pisze żydowski historyk. - Doświadczenie na tym polu było bardzo

135

Złote żniwa

smutne. Wojna zdemoralizowała ludzi, którzy przez całe życie byli uczciwymi i porządnymi, a teraz bez skrupułów przywłaszczali sobie mienie Żydów, nie chcąc się w większości wypadków dzielić, choćby częścią tych rzeczy. Żydów uważa się za „nieboszczyków na urlopie", którzy prędzej czy później zginą. [...] W przeważającej większości wypadków, niemal w 95%, nie zwracano ani towarów, ani rzeczy, tłumacząc się stereotypowo zabraniem rzeczy przez Niemców, kradzieżą, itp. Rzeczy żydowskie były w niejednym wypadku przyczyną szantażów i donosów. Celem pozbycia się niepożądanego pretendenta denuncjowano go u odpowiednich władz. Znamy i wiele wypadków bezinteresownego przechowywania rzeczy, mebli, towarów, kosztowności, itp. Narażało to niejednokrotnie Aryjczyków na nieprzyjemności w postaci donosów, rewizji, itd. Ci szlachetni Polacy uratowali i po dziś dzień ratują życie Żydom po aryjskiej stronie, dla których rzeczy te są często jedynym źródłem ich utrzymania. Ale jak to bywa na wojnie - podłość przeważa. Liczba tych szlachetnych jednostek, które oparły się pokusie przywłaszczenia sobie cudzych rzeczy, jest nieliczna, jak nieliczna jest liczba idealistów przechowujących Żydów121.

121 „To zjawisko datuje się jeszcze przed powstaniem getta, w związku z nieustannymi rewizjami Niemców w mieszkaniach żydowskich. Jedynym ratunkiem było oddanie tych rzeczy czy towarów na przechowanie Aryjczy-kom, co było wtedy zjawiskiem masowym. Oddawano rzeczy na przechowanie byłym klientom; wspólnikom i w ogóle znajomym chrześcijanom. Towary musiano oddać na przechowanie w ręce aryjskie w związku z szeregiem zarządzeń skierowanych przeciwko Żydom (rejestracja towarów tekstylnych,

136

POLOWANIA NA ŻYDÓW

Nieoczekiwanie, bo mu się to raczej nie zdarza w obszernym opracowaniu, Ringelblum podaje konkretną liczbę - „niemal w 95%", pisze. Oczywiście nie należy jej brać dosłownie - bo zjawisk okupacyjnych nie da się precyzyjnie uchwycić liczbowo - ale ma ona dużą silę perswazji, nie będąc impresją przypadkowego obserwatora, tylko oceną zawodowego historyka, który zorganizował wieloosobowy zespół badaczy, Oneg Shabbat, systematycznie gromadzący dane na temat warunków życia i śmierci polskich Żydów pod okupacją niemiecką. Archiwum Ringełbluma zdeponowane w Żydowskim Instytucie Historycznym -jak sugeruje nazwa - powstało z jego inspiracji.

Nawet po wojnie nieliczni ocaleli z Zagłady musieli zwracać się do sądów, aby odzyskać mienie zawłaszczone przez niegdysiejszych znajomych122. Chciwość, chęć wzbogacenia się, pazerność - to był impuls, który zdaniem zwykłych ludzi pchnął Hutu do zbrodni ludobójstwa w Rwandzie123. Podobnie rzecz się miała z Żydami w okupowanej Europie.

Żydzi na polskiej wsi stali się zwierzyną łowną. W „polowaniach na Żydów", tak zwanych Judenjagdach, urządzanych

skór itp.). Kupcy żydowscy podawali w tych rejestrach minimalną ilość towarów, chowając resztę u Aryjczyków. Gdy wyszło rozporządzenie o oddawaniu przez Żydów futer, Żydzi przekazywali je aryjskim przyjaciołom na przechowanie. W wielu wypadkach Żydzi zawierali spółki z chrześcijanami, oddawali im swe magazyny i składy pod warunkiem, że Zyd będzie wspólnikiem tych interesów" (E. Ringelblum, Stosunkipolsko-żydowskie..., dz. cyt., s. 64-65).

122 Por. J.T. Gross, Strach, dz. cyt., s. 88-89.

123 Wstrząsającą lekturę na ten temat stanowią książki-reportaże z Rwan-dyjeana Hatzfelda.

137

m

Złote żniwa

w zależności od energii, kaprysu albo chciwości przedstawicieli miejscowych władz, brali udział okoliczni chłopi na całym obszarze Generalnej Guberni. Zresztą uczestnictwo miejscowych to warunek sine qua non skuteczności polityki ludobójstwa. Planowe wytępienie wszystkich przedstawicieli wydzielonej grupy ludności - na przykład Żydów w Generalnej Guberni albo Tutsi w Rwandzie -jest niemożliwe do zrealizowania bez współpracy najbliższych sąsiadów, bo tylko oni wiedzą, kto jest kim w obrębie lokalnej społeczności. Przybysze z zewnątrz mogą wymordować Żydów zapędzonych do getta, ale nie potrafiliby zlokalizować ani nawet zidentyfikować ukrywających się po aryjskiej stronie. Inicjatorami polowań bywała również, bez specjalnej zachęty ze strony Niemców, granatowa policja.

[R]azu pewnego kiedy chodziłam po lesie wśród gęstwiny spotkałam 6u policjantów. Pytali mnie czy wiem gdzie są Żydzi. Odpowiedziałam, że uciekłam sama i nie wiem gdzie są inni. Potem pytali czy chcę żyć to żebym powiedziała gdzie są inni. Odparłam, że oni mi życia nie dali więc mi go też odebrać nie mogą. Wyglądałam wtedy okropnie. Byłam czarna, zmieniona. Potem zapytali czy chcę jeść. Powiedziałam żeby się o moje jedzenie nie troszczyli bo nie są moimi opiekunami. Wtedy zażądali żebym powiedziała gdzie są Żydzi ze złotem. Powiedziałam by nie szukali przeklętego żydowskiego złota, że mają sami dość złota bo mają czarną ziemię i biały chleb, a to jest lepsze od złota. Tak mnie

138

POLOWANIA NA ŻYDÓW

wypytywali przez pół godziny, wtem zaczęła, się strzelanina, bo Żydzi ukryci w lesie zaczęli strzelać na postrach i policjanci uciekli a ja też uciekłam w las jak strzała. Odwrócili się jeszcze raz za mną ale dali spokój. Nim uciekłam powiedziałam żeby nie szukali za Żydami jak za zwierzyną bo kiedyś przyjdzie czas kiedy trzeba będzie zapłacić za te dusze. Po tej rozmowie, w której pytali o ojca i matkę i o wszystko możliwe, kiedy im zagroziłam że jeżeli mnie zabiją to moja krew i łzy moje spadną na ich żony i dzieci, poszłam pół żywa na wieś. Dostałam kolację ale z trudem mogłam opowiadać co przeżyłam tak bardzo byłam osłabiona. W tym czasie dużo było ofiar w lasach i po kryjówkach, z których policja, Volks-deutsche i chłopi wyciągali Żydów124.

Na temat Judenjagdów pisze w oparciu o relacje niemieckich policjantów Christopher Browning125, dowiadujemy się o „polowaniach" z relacji Żydów, którzy przeżyli, a także od Polaków, którzy byli ich świadkami - na przykład od nauczyciela szkoły ludowej z Łukowa:

W dniu 5 listopada [1942 roku] przejeżdżam przez wieś Siedliska. Wstępuję do Spółdzielni. Chłopi kupują kosy. Sklepowa mówi: „przydadzą się wara na dzisiejszą obławę". Pytam

124 ZIH, 301/1356, relacja Fajgi Pfeffer.

125 Christopher R. Browning, Ordinary Men. Resewe Police Batallion 101 and the Finał Solułion in Poland, New York: Penguin Books, 2001, s. 155-158.

139

Złote

żniwa

na jaką obławę, „a na Żydów", zapytałem „a ile płacą za schwytanego Żyda" — kłopotliwe milczenie - mówię więc dalej, że „za Chrystusa zapłacono 30 srebrników, domagajcie się żeby i wam tyle płacono". Nikt mi nic nie odpowiedział126.

Za pomoc w schwytaniu ukrywających się Żydów, za denuncjacje chłopi dostawali w nagrodę -jak popadło - cukier, wódkę, część majątku złapanych ofiar, a najczęściej ubranie, które mogli sobie ściągnąć z zamordowanych. Pisała o tym także prasa podziemna.

Chciwość motywowała zwykłych ludzi do czynów, które sprawiają, że rzeczywistość bije na głowę w czasach okupacji fikcję literacką. W lokalnej mutacji „Biuletynu Informacyjnego" (wydanie P, obejmujące powiat warszawski) z 13 listopada 1942 roku znajdziemy artykuł zatytułowany Ohyda:

[...] z różnych miejscowości, a właściwie z wszystkich, w których rozgrywały się zwierzęce mordy Żydów [podkr. nasze], donoszą, że w rabowaniu mienia zabijanych przez Niemców ofiar brali udział

126 ŻIH, 302/30, relacja Stanisława Żemińskiego. Zob. także: Jacek Andrzej Młynarczyk, „Akcja Reinhard''wgettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego, 1942-1943, w: Prowincja noc, dz. cyt., s. 70-71; Małgorzata Melchior, Uciekinierzy z gett po „stronie aryjskiej" na prowincji dystryktu warszawskiego — sposoby przetrwania, w: tamże, s. 367; D. Libionka,Polska konspiracja..., dz. cyt., s. 484. Na temat rabowania i mordowania ukrywających się Żydów przez ludność miejscową najobszerniejszą dokumentację zawierają archiwa Żydowskiego Instytutu Historycznego, w szczególności zespół relacji indywidualnych nr 301.

140

POLOWANIA NA ŻYDÓW

nie tylko hitlerowcy, ale również ludność polska. [...] okazuje się, że nierzadko w tych kryminalnych popisach biorą udział „stateczni" mieszczanie, poważni „gospodarze" wiejscy [...]. W kilku wypadkach dochodziło do bójek pomiędzy stojącymi w ogonku zwierzętami w ludzkim ciele, które oczekiwały na swoją „kolejkę", aż nieszczęśni Żydzi zostaną zamordowani, ażeby z ciepłych jeszcze ofiar zedrzeć odzież i bieliznę. W kilku wypadkach przerwano kordon siepaczy hitlerowskich, nie mogąc się doczekać egzekucji, i rozbierano przeznaczonych na śmierć, wyrywając sobie nawzajem poszczególne części odzienia127.

Dopiero w książce księdza Desbois znajdziemy passus, który dorasta poziomem zobojętnienia wobec żydowskiej tragedii, kiedy pisząc o współudziale miejscowej ludności na Ukrainie w zbrodni Zagłady, autor wspomina o wyrywaniu złotych zębów Żydom czekającym -w kolejce na egzekucję128.

Jaka jest granica między obojętnością a wrogością? Straszny jest spokój osób na naszym zdjęciu, siedzących przecież wokół ludzkich szczątków. Gest, który skłonił czyjąś rękę do opiekuńczego uporządkowania czaszek (i pobłogosławienia ich znakiem krzyża), jednocześnie przemienił te czaszki w zwykłe znaleziska. (Nie tego zresztą w tych piachach szukano i nie te znaleziska miały wartość wymienną). Znamy takie sekwencje czaszek, widzieliśmy je na zdjęciach ofiar Poi Pota.

127 D. Libionka, Polska konspiracja..., dz. cyt., s. 458-459.

128 P. Desbois, The Holocaust by Bullets, dz. cyt., s. 97.

141

Zfote żniwa

Równo ułożone czaszki służyć mogąjako dowód, ale nie wy-, raz współczucia. Tylko pojedyncza czaszka przywołuje indywidualny los. Można do niej wygłaszać monologi, jak w Hamlecie. Obojętność siedzących, ich odwrócenie wzroku od tego, co przed nimi leży, znaczy: to nie są nasze kości. Kości n a-szych umarłych nie byłyby tak traktowane, nie leżałyby na piasku bez przykrycia, domagałyby się uszanowania, godności. A więc przede wszystkim rozdzielenia. Masowe groby mężczyzn i chłopców ze Srebrenicy przeczesane zostały w poszukiwaniu każdej kostki, składanej teraz latami, by odtworzyć osobę po osobie. Żaden gest, żadne spojrzenie nie wskazuje tu, na tym zdjęciu, na związek między żywymi i umarłymi.

Oczywiście te kości pochodzą z masowego grobu, z nekro-połis129, z „ziemi bez dna", będącej zaprzeczeniem śmierci indywidualnej. Masowe zabijanie odbiera śmierci jej uroczystą jednostkowość. Co więcej, są to kości żydowskie. Kości zagrzebane w ziemi, która chowa w swej głębi przedmioty wartościowe, kiedyś z tymi kośćmi związane. Obojętność fotografowanych bierze się z braku uznania śmierci, której te kości są znakiem. Gdyby to były nasze kości, nasza śmierć znaczyłaby ofiarę, poświęcenie, męczeństwo. Ale ta śmierć ich nie dotyczy. Układają te czaszki w rządek, jak się układa plony, dynie albo arbuzy.

129 Termin użyty przez Bożenę Shallcross, Rzeczy i Zagląda, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2010, s. 178. Książka ta traktuje o rzeczach, uprzedmiotowieniu człowieka i Zagładzie.

I

Uprzedmiotowienie Żydów

Tak więc Żydzi - w perspektywie tych, którzy się z nimi stykają w czasie okupacji (a nawet jeszcze później, co widać na zdjęciu) - utożsamiani są z rzeczami. A przecież człowiek jest nieredukowalnym podmiotem, celem samym w sobie i każda instrumentalizacja stosunków między ludźmi to nadużycie. W odniesieniu do Żydów podczas drugiej wojny światowej proces odczłowieczenia sięga swego apogeum. Uwaga i wysiłek otoczenia skupione są na zbieraniu, porządkowaniu i wykorzystaniu przedmiotów pozyskanych od Żydów na różnych etapach urzeczowienia, któremu zostali poddani. Jeszcze po śmierci otoczenie dokonuje desakralizacji ich miejsca spoczynku (?!), stadnie rozkopując - w poszukiwaniu przedmiotów - masowe groby pomordowanych.

To, o czym tu piszemy, w jakimś wariancie miało miejsce w całej Europie, skądkolwiek wyrzucono Żydów do obozów śmierci. W Warszawie było jednak przedsięwzięciem wymagającym szczególnego rozmachu, bowiem w wielkiej akcji, od 22 lipca do 24 ¦września 1942 roku, wywieziono do Treblin-ki przeszło ćwierć miliona ludzi. Gromadzenie, sortowanie

143

I II

Złote żniwa

i rozdysponowywanie pozostawionych przez Żydów przedmiotów trwało kilka miesięcy i zostało opisane przez jednego z pozostałych przy życiu żydowskich policjantów, Samuela Putermana:

Większość pracowała [mowa o Żydach, których ominęła wywózka, nadal mieszkających w szczątkowym getcie] przy wynoszeniu rzeczy do wozów, część pracowała w dużych sortowniach, część w pralniach i szwalniach, gdzie prano i reperowano ubrania i bieliznę pozostałą po wysłanych Żydach, resztę prowadzono każdego ranka do pracy w magazynach poszczególnych przedmiotów.

Zbiór rzeczy z mieszkań odbywał się systematycznie domami, ulicami i dzielnicami. Osobne grupy zbierały szkło i porcelanę, osobne żyrandole, osobne ubrania i bieliznę osobistą, osobne obrazy i lekkie meble, osobne ciężkie meble. Każda składnica magazynowała tylko jeden rodzaj przedmiotów. Każda składnica miała swój szyld z numerem i wyszczególnieniem prowadzonego działu [...].

Magazynowane rzeczy wywędrowały do biur urzędów, na prywatne zapotrzebowania cywilnych Niemców. Mimo czterotysięcznej liczby [...] pracujących od rana do zmierzchu, mimo wielkich ilości „kradzieży", jakich dopuszczali się Aryjczycy, przekradający się nocą przez mury, mimo wielkiej ilości przedmiotów przemycanych przez placówkarzy wychodzących do pracy na „aryjską stronę", sprzedawanych za grosze, gdyż towary ich nic przecież

144

UPRZEDMIOTOWIENIE ŻYDÓW

nie kosztowały, mieszkania wciąż były pełne przedmiotów i mebli...

Niemal każdy większy lokal na terenie getta został zamieniony na składnicę, większe lokale na meble i maszyny, mniejsze na inne przedmioty. Dwa kościoły znajdujące się na terenie getta zamieniono na składnice mebli. Tak samo synagogę im. Nożyka i Wielką Synagogę na Tłomackiem wraz z Biblioteką Judaistyczną przemieniono na składnice mebli. Do synagogi na Tłomackiem, znajdującej się po aryjskiej stronie, i Biblioteki Judaistycznej sprowadzono meble na sprzedaż. Każdy Polak miał prawo kupić meble. Sprzedawano na sztuki i całe komplety, a nawet cały natłoczony gmach, taksując ilość zawartych mebli na oko...

Do pracy przy wnoszeniu i wynoszeniu mebli zatrudniono również pracowników żydowskiej Służby Porządkowej, tak że policjanci byli bez przerwy zajęci i dopiero po kilkudniowych pertraktacjach [komendant S.P., Sze-ryński] uzyskał tylko skreślenie nocnych patroli, których zadaniem było pilnowanie domów przed wkradającymi się Aryjczykami przez mur. W zamian za to musiał dostarczyć codziennie 150 policjantów w charakterze tragarzy do synagogi... Funkcjonariusze pracowali na zmianę, jeden tydzień w służbie policyjnej, następny w synagodze na Tłomackiem130.

ŻIH, 302/27, Samuel Puterman, funkcjonariusz SP.

145

Zfote żniwa

UPRZEDMIOTOWIENIE ŻYDÓW

To, że teren opróżnionego z ludzi getta był pilnowany przez Niemców (i resztki żydowskiej policji), utrudniało wprawdzie rabunek, ale nie zdołało go powstrzymać. Szczególnie w Warszawie, gdzie obszar zamieszkany przez zamordowanych Żydów, choć otoczony murem, był przecież bardzo duży. Ludność okoliczna - tak jak w cytowanej już relacji Klukowskiego - „z żydowskich domów rozchwytuje wszystko", bo to była własność „pożydowska", czyli niczyja131.

Marysia Szpiro jeszcze w czasie istnienia dużego getta chodziła, jak powiada, „z towarem" na aryjską stronę. Po wielkiej akcji, w której zginęła większość jej rodziny, została z bratem i siostrą na aryjskiej stronie i dalej żyła ze szmuglu. Miała tak zwany dobry wygląd.

131 Żydzi jeszcze za życia traktowani byli jako, można by rzec, tymczasowi depozytariusze własności „pożydowskiej". Ten nowotwór językowy pojawia się w języku polskim tylko w trzech wariantach, „pożydowskie", i „poniemieckie" i „podworskie". (Bo na przykład słowo „pofrancuskie" albo „poangielskie" odebralibyśmy jako rusycyzm, błąd językowy, popełniony przez kogoś, kto tak naprawdę chciał powiedzieć „po francusku" lub „po angielsku"). Za sprawą okoliczności historycznych w XX wieku mieliśmy do czynienia w Polsce z trzema procesami przywłaszczenia na masową skalę cudzej własności - po wypędzeniu ludności niemieckiej, po wymordowaniu Żydów i po zlikwidowaniu ziemiaństwa jako tzw. wroga klasowego. Ale że zamordowanie albo wypędzenie człowieka nie daje nikomu tytułu własności do niczego, w tym również do pracy skumulowanej przez pokolenia w nagromadzonych przedmiotach, „pożydowska" może być tylko lafacon de parler, a nie żadna własność. O czym świetnie wiedzą mieszkańcy polskich miasteczek, niepokojąc się, kiedy tylko w okolicy pojawi się ktoś obcy, czy to aby przypadkiem nie jakiś Żyd, lub na pewnych terenach Niemiec, który przyjechał „po swoje".

Gdy przechodziliśmy do getta to wtęczas [tak w orginale] już byli wszyscy pomordowani więc Polacy brali z domów Żydowskich [tak w oryginale] ubrania wszystko co tylko chcieli. Niemcy też podjeżdżali samochodami i wybierali wszystko z domów Żydowskich. Nam było wtęczas ciężko z życiem więc też wkradaliśmy się i braliśmy ubrania potem sprzedawaliśmy i mieliśmy na życie i na wszystko. Polakom też Niemcy nie pozwalali wynosić tylko chcieli sami wszystko wziąć. Myśmy na to nie zważali że nie pozwalają. Chodziliśmy i na nic nie zważaliśmy. Jak Niemiec nas złapał to mówiliśmy, że jesteśmy Polki. Chociaż i Polakom nie było wolno chodzić, ale jak Polaka złapali to albo mu wszystko zabrali i kazali iść do domu, albo kazali już wziąć to, ale żeby więcej nie przychodził już. Jak nas złapali to tak samo poprosiliśmy żeby nam nie zabierali nieraz nam to zostawili, a nieraz wzięli. Wszystko znosiliśmy do tej pani, a co jej się podobało to musieliśmyjej dać dla córki, bo jak nie to zaraz krzyczała, że jesteśmy u niej, ona nas trzyma, a jej nie chcemy dać. Chcąc niechcąc musieliśmy, bo co by było jakby nas wyrzuciła. Wtęczas byliśmy chociaż dobrze ubrane. Dora i Blina [siostra i koleżanka autorki relacji] miały porządne palta i wszystko.

Pewnego dnia wyszliśmy z domu było wtęczas bardzo ciepło. Wyszliśmy w letnich sukienkach na nogach też nic nie mieliśmy. Wszystko zostawiliśmy u tej Polki. Przychodzimy wieczorem a ta Pani nie chce otworzyć drzwi.

146

147

Złote żniwa

My zaczęliśmy pukać mocniej, a ona podeszła do drzwi i powiedziała żebyśmy poszli gdzieś nocować bo Mietek [chłopiec żydowski, który z nimi mieszkał] nie przyszedł do domu i może powiedzieć o was. My chcąc nie chcąc musieliśmy iść gdzieś nocować. Poszliśmy na samą górę tego domu. Zimno nam było, ale co było robić? [Z] samego rana jeszcze było trochę ciemno zeszliśmy i poszliśmy na ulicę gdzie zawsze. Wieczorem przychodzimy, pukamy, a ona drze się na całe gardło — „Zydówy, co wy tu chcecie, kto was tu zna". My widzimy, że źle więc odeszliśmy trochę. Za chwilę podeszłam do drzwi i prosiłam ją żeby mi chociaż podała pantofle bo byłam bosa, a ona krzyknęła -„uciekaż ty stąd, bo cię zaraz do żandarmerii oddam ty Ży-dówo". Poszliśmy z tego domu132.

I na zakończenie jeszcze jedna scena z Warszawy ilustrująca obraz Żydów jako nosicieli przedmiotów, z których inni tylko ich obierają. Pod koniec czerwca 1943 roku, gdzieś w gruzach getta, patrol niemiecki wyciągnął z bunkra dwudziestu paru Żydów. Scenę obserwowała z pewnej odległości przez lornetkę grupa Żydów ukrywających się na górnym piętrze wypalonego domu. Złapanym kazano wynieść wszystkie rzeczy z bunkra, po czym rozebrać się do naga. Przy tej okazji zastrzelono opierającą się młodą dziewczynę. Wśród zatrzymanych były kobiety, mężczyźni i dzieci.

I

UPRZEDMIOTOWIENIE ŻYDÓW

Czterech SS manów, którzy widocznie mieli prawo dokonywania rewizji rozkazało ofiarom położyć ubrania o trzy metry od siebie, po czym przeprowadziło rewizję osobistą. SS mani podnosili kobietom piersi, zaglądali do ust, następnie rewidowali u kobiet organa płciowe. Wkładali palce do kiszki stolcowej macając ją, jak dobre gospodynie na targu poszukujące tłustej gęsi na szmalec. Potem kazali podskakiwać i wywijać nogami w górę (a nuż wypadnie jakiś ukryty brylant) robić tureckie przysiady, itp. W stosunku do opornych używali radykalnego sposobu - bili do krwi. Tę niesłychaną rewizję przeszli wszyscy tj. kobiety, dzieci i mężczyźni. Świadkami tego były ruiny, gruzy, pusta ulica, krwią zbrukane kamienie bruku ulicznego i my, nieszczęśni przypadkowi -widzowie... SS mani drwili i rozkoszowali się widokiem nieludzkich cierpień swych ofiar. Potem zabrali się do dokładnego przeglądania portmonetek, portfeli i torebek i dokładnego przeszukania odzieży.

Przez ten czas wywleczeni z bunkra i rozebrani do naga ludzie siedzieli pod ścianą133.

ZIH, 302/89, Marysia Szpiro.

ŻIH, 302/113, Leon Najberg.

148

J

„Szmalcowanie"

i

Mówiliśmy już o polowaniach na Żydów na wsi. W miastach, po tak zwanej aryjskiej stronie, plagą żydowskiego losu jest „szmalcownictwo" - szantażowanie uciekinierów z gett próbujących ratować się przed wywózką do obozów zagłady. Od połowy października 1941 roku Żydom nie wolno było przebywać po aryjskiej stronie pod groźbą kary śmierci. Szmalcownicy grozili schwytanym Żydom doprowadzeniem na policję, jeśli nie uiszczą odpowiedniej zapłaty. Ten rodzaj działalności zarobkowej oznaczono w języku polskim specjalnym słowem, jakby tradycyjne pole semantyczne pojęcia szantażu nie wystarczało i nie było wiadomo, jak o tym zjawisku normalnie mówić. W Warszawie, ze względu na liczebność żydowskiego getta oraz populacji zasymilowanych Żydów, którzy najczęściej usiłowali kryć się po aryjskiej stronie, szmalcownictwo szczególnie się rozpleniło.

Wśród ukrywających się Żydów, którzy wyszli z getta i przeżyli albo zostawili relacje, trudno znaleźć osobę, która

151

Ztote żniwa

„SZMALCOWANIE"

134

nie byłaby wielokrotnie nagabywana przez szantażystów Pisze Ringelblum:

„Szmalcownictwo" zaczyna się z chwilą przejścia Żyda przez bramę getta albo dla ścisłości już u bram getta, które są obserwowane przez roje „szmalcowników" [...]. „Szmalcownicy" operują wszędzie tam, gdzie Żydzi mają styczność ze stroną aryjską, a więc przy wszystkich metach koło murów, przy bramach wylotowych, na trasie placówek [w ten sposób nazywano grupę Żydów wyprowadzaną do pracy poza teren getta], na placówkach, itd., jednym słowem wszędzie, gdzie Żydzi próbują „urwać się", tzn. odłączyć się od placówki i udać się do mieszkania po aryjskiej stronie. „Szmalcownicy" kręcą się po ulicach i zatrzymują wszystkich

0 wyglądzie zbliżonym do semickiego. Odwiedzają place publiczne, szczególnie plac koło Dworca Gdańskiego, cukiernie, restauracje, [...] działają jako zorganizowane szajki [...]. Są oni prawdziwą szarańczą, która setkami, a może

1 tysiącami opada Żydów po aryjskiej stronie i ogałaca ich z pieniędzy i kosztowności, a często i całego mienia. Zdarzy się czasem, że „szmalcownik", jak prawdziwy zbój uliczny, zabierze swej ofierze nie tylko pieniądze, ale i rzeczy135.

W powojennej dyskusji na temat okupacyjnej demoralizacji młodzieży pisała o tym samym zjawisku Irena Chmieleńska:

„Dwa były główne źródła demoralizacji dziecka Warszawy: sprawa żydowska oraz handel [...]. Chłopcy już od lat sześciu, najczęściej dziesięcio-, trzynastoletni, spędzali całe noce na dyżurowaniu przy murach getta i szantażowaniu przechodzących przez mury Żydów"136. Otwartość takiego postępowania, jego publiczny, nieskrywany i zarazem grupowy charakter to były aspekty najbardziej uderzające obserwatorów. Jak wytłumaczyć brak presji społecznej ze strony zwykłych przechodniów albo sankcji ze strony podziemia, które zmusiłyby przestępcówjawnie gwałcących kodeks patriotyczny - aby nie iść na rękę okupantowi w prześladowaniu współobywateli -do zaniechania albo choćby wstydliwego ukrycia działalności, polegającej bądź co bądź na grożeniu drugiemu człowiekowi, że się go -wyda mordercom?137

Jeszcze groźniejszą plagą dla Żydów po aryjskiej stronie są szajki szantażystów/. Różnica między „szmalcownika-mi" a szantażystami polega na tym, że terenem działania

„szmalcowników" jest ulica, szantażystów zaś - mieszkanie.

134 E. Ringelblum, Stosunkipolsko-żydowskie..., dz. cyt., s. 95.

135 Tamże.

136 jrena Chmieleńska, Dzieci wojenne, „Kuźnica", 9 grudnia 1945.

137 Karanie szmalcowników nie byfo zgoła priorytetem podziemnego sądownictwa. „Niewielką liczbę wyroków na szmalcowników zaczęto wykonywać pod koniec 1943 roku. Z reguły dotyczyły one jednak osób »ku-mulujących« szantaże Żydów z pracą na rzecz gestapo w roli konfidentów rozpracowujących podziemie. Szmalcownicy unikający styczności z podziemiem

i z Niemcami nie musieli się obawiać karzącej ręki podziemnego państwa" (Jan Grabowski, „Ja tego Żyda znam!" Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939-1943, Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, 2004, s. 55).

152

J

153

Złote żniwa

Drogą obserwacji na ulicy, w cukierni, drogą współdziałania ze „szmalcownikami" szantażyści wynajdują swe ofiary, które do spółki z agentami i policją mundurową odwiedzają w mieszkaniu. Jeżeli „szmalcownicy" to osy gryzące swe ofiary, o tyle szantażyści to sępy pożerające swe ofiary. Żądania spółki szpiclowsko-policyjno-szantażystowskiej są bardzo ¦wysokie i sięgają co najmniej tysięcy złotych, a częściej i dziesiątków tysięcy138.

Byli więc i szantażyści (w języku epoki też nazywano ich szmalcownikami), starannie tropiący ofiary i działający w zespołach według długofalowych scenariuszy obliczonych na zawłaszczenie jak największej części majątku ukrywających się Żydów. Jan Grabowski szczegółowo opisuje metody, jakie stosowali, na podstawie akt sądów niemieckich, przed którymi niejednokrotnie... wytaczano im procesy. Nie dlatego zgoła że niemieckie sądy dbały o to, aby Żydów przed szantażem chronić, lecz dlatego że w szajkach szmalcowniczych często uczestniczyli Niemcy, a demoralizację personelu swojej własnej administracji aparat okupacyjny Trzeciej Rzeszy starał się tępić.

Czytamy u Grabowskiego, „że założenia o zdominowaniu szmalcowniczego »cechu« przez recydywistów są błędne". Szantażowaniem Żydów nie zajmowało się wyłącznie środowisko, jak sugerowała powojenna historiografia, „mętów

E. Ringelblum, Stosunkipolsko-żydowskie..., dz. cyt., s. 97.

154

„SZMALCOWANIE"

społecznych". W aktach sądów niemieckich, które przebadał Grabowski,

[...] siedemdziesięciu trzech [oskarżonych w procesach o szmalcownictwo] podaje bliższe informacje o swoim pochodzeniu i wykształceniu. Choć kilkanaście osób wywodziło się z całą pewnością z warstwy skryminalizowane-go lumpenproletariatu, to wśród pozostałych odnajdujemy wszystkie grupy społeczne: robotników wykwalifikowanych, urzędników, artystów, chłopów, handlarzy, cukierników, czterech tramwajarzy, ośmiu uczniów szkół średnich, a nawet jednego „korepetytora języka francuskiego". Szantażystą o najlepszej parenteli był niewątpliwie młody hrabia, zaaresztowany podczas próby wymuszenia okupu od dwóch żydowskich handlarzy139.

Wyłudzaniem zajmowali się też rozmaici ludzie ad hoc, wykorzystując po prostu nadarzającą się okazję, jak to uczynił na przykład pewien warszawski maturzysta (człowiek z maturą, dodajmy, w latach czterdziestych ubiegłego stulecia należał już do elity społecznej), spotykając na rogu Koszykowej i Mokotowskiej „dwóch nieznanych sobie Żydów, wobec których postanowiłem podać się za pracownika gestapo. Miałem też w tym taki zamysł, aby w ten sposób zdobyć od nich nieco pieniędzy, gdyż wiem, że Żydzi zawsze mają mnóstwo pieniędzy"140.

139 J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!", dz. cyt., s. 45, 47.

140 Tamże, s. 32.

Ukrywanie Żydów za opłatą

Przechowywanie Żydów w czasie okupacji było również jednym ze sposobów zarobkowania. Brano do siebie Żydów, ponieważ ukrywanie ich za opłatą przynosiło ogromne dochody. Podczas gdy za 'wynajęcie sublokatorskiego pokoju -zależnie od miejscowości i okresu okupacji - płacono od 50 do 300 złotych miesięcznie, za lokum dla ukrywającego się Żyda pobierano dziesięciokrotnie więcej. Często liczono Żydom w ten sposób komorne „od łebka", pomnażając jeszcze zarobki. A jeśli dodamy do komornego zyski za utrzymanie - liczone z kolei po zwielokrotnionych paskarskich cenach - możliwości szybkiego wzbogacenia się były oszałamiające.

To, że w ogóle dokonywano tego rodzaju transakcji, otwiera od razu całą serię pytań. Po pierwsze, chcielibyśmy wiedzieć: jaka była względna częstotliwość ukrywania za pieniądze w stosunku do przypadków niesienia pomocy Żydom z pobudek czysto humanitarnych? I choć nie potrafimy udzielić dokładnej odpowiedzi na to pytanie, o dużej częstotliwości ukrywania za opłatą świadczy lektura żydowskich wspomnień.

J

157

Złote żniwa

Dysponowanie znaczną sumą pieniędzy było uważane przez Żydów za warunek sine qua non przeżycia wojny, co oczywiście należy rozumieć szerzej, bo pieniądze to również środek ratowania sie w nieprzewidzianych okolicznościach, dawania łapówek, kupowaniajedzenia na czarnym rynku, wykupywania się od szmalcowników itd. Ale o tym, że za przechowywanie Żydów zazwyczaj kazano sobie płacić, świadczy najwymowniej konsensus opinii w polskim społeczeństwie - ze ludzie przechowujący Żydów musieli się na tym wzbogacić141. Wpadki ukrywających się w czasie okupacji Żydów często brały się stąd, że sytuacja materialna osób dających schronienie żydowskiej rodzinie ulegała widocznej poprawie. Sąsiedzkie podejrzenia mógł wzbudzić fakt, że ktoś nagle zaczynał terminowo oddawać kontyngenty albo się le-piej ubierał.

Dla ludzi ukrywających Żydów z pobudek humanitarnych, czyli dla Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, jedną z przyczyn, dla których pragnęli zachować w tajemnicy swoją szlachetną działalność nawet po wojnie, była świadomość, ze ukrywanie Żydów postrzegano w społeczności lokalnej jako sygnał, ze wzięli za to sowitą zapłatę, co stwarzało dla nich niebezpieczeństwo napaści rabunkowej. Wedle tego samego domniemania chłopu przyłapanemu na ukrywaniu Żydów w czasie okupacji plądrowano gospodarstwo (odbierając w ten

UKRYWANIE ŻYDÓW ZA OPŁATĄ

sposób rzekome zyski). Sołtys, partyzantka albo granatowa policja po wyegzekwowaniu powyższej kary następnie mordowali schwytanych Żydów, często nie informując o całym zdarzeniu niemieckiej żandarmerii.

W ten sposób dotykamy jeszcze jednego zagadnienia. Ukrywanie Żydów dla pieniędzy, dlatego że był to dobry interes, stawia pod znakiem zapytania przyjęty w powojennej polskiej historiografii pewnik, że za przechowywanie Żydów w czasie okupacji bezwarunkowo karano śmiercią, i to w dodatku zabijając wszystkich członków rodziny. Bo choć dałoby się ewentualnie zrozumieć, że ktoś narażał siebie i swoich najbliższych dla idei, ze względów pryncypialnych - uważając, że ukrywanie Żydów w nieludzkich czasach to chrześcijański lub moralny obowiązek bez względu na konsekwencje - to podejmowanie ryzyka śmierci całej rodziny po to tylko, żeby zarobić, jawi się już jako czysty absurd.

Ludzie nie zachowywali by się w ten sposób, chyba że obserwacja tego, co się działo dookoła, podpowiadała im, że biorąc Żydów do siebie dla zarobku, podejmują ryzyko, które mimo wszystko może się kalkulować. Dlatego, przede wszystkim - o czym już wiemy z przytoczonego wcześniej opisu zdarzeń na kieleckiej wsi -że osoby, u których znaleziono Żydów, nie były bezwarunkowo karane śmiercią. A to z tej przyczyny, iż żandarmi i policjanci niemieccy samodzielnie trafiali na ukrywających się Żydów rzadko i przez przypadek - na przykład poszukując

159

Ztote żniwa

niezakolczykowanej trzody chlewnej na wsi albo przy okazji łapanki bądź też rewizji zarządzonej z jakichś względów w mieście. Polscy pośrednicy zaś i sąsiedzi, którzy potrafili ukrywających się Żydów skutecznie tropić, często załatwiali sprawę we własnym zakresie (to znaczy z udziałem granatowej policji) - mordując Żydów, i rabując, ale już nie mordując Polaków, którzy ich ukrywali.

Decyzję o ewentualnym wzięciu Żydów na przechowanie za pieniądze dodatkowo ułatwiała świadomość, że w każdej chwili można ich będzie wypędzić (na przykład mówiąc, że kryjówka została zdekonspirowana i muszą natychmiast się wynosić) albo nawet zamordować. W podstawowej pracy na temat płatnej pomocy Żydom Jan Grabowski podaje wiele takich przykładów. A jako motto podrozdziału swego studium cytuje charakterystyczną wypowiedź jednego z polskich świadków: „Poszedł do swego stryja, aby spytać się o radę, co z Żydem uczynić. Po powrocie oświadczył, iż stryj mu radził, aby Żyda zmamić"142. Ani stryj, ani bratanek, o których tu mowa, nie byli, niestety, zawodowymi bandytami. Po prostu decyzja, żeby „zmamić" Żyda, wymagała wówczas od „zwykłego" człowieka co najwyżej konsultacji z rodzinnym autorytetem.

„Po kilku dniach chłopi Henek Chęć (komendant straży ogniowej), Tomek Koper i Bronek Boczkowski obrabowawszy ich [Żydów ze stodoły] wyprowadzili do lasu i za-

*l

' J. Grabowski, Rescuefor Money, dz. cyt., s. 34 i nast.

UKRYWANIE ŻYDÓW ZA OPŁATĄ

bili". A na przykład gajowy Pętelka „zabrał pieniądze i majątek i podpalił szopę. Matka, ojciec i dziadek zostali spaleni. Zaryglował stodołę"143. Przykładów takiego postępowania, odnotowanych w dokumentach epoki, jest niestety pod dostatkiem.

143 ŻIH, 301/228, 305, relacje Chaima Grabek i Heni Rubinstein.

(60

J

1

Zbliżenie: w którym większość ukrywającej się żydowskiej rodziny przeżyła wojnę

Baruch Elbinger był przed wojną właścicielem sklepu bła-watnego w Brzesku Nowym w województwie krakowskim. Z pięcioosobowej rodziny przeżył wojnę on i dwoje dzieci. Zginęła najmłodsza córka, oddana na przechowanie polskiej znajomej, która po dwóch dniach wygoniła dziewczynkę z domu. Pod koniec wojny zginęła także żona Elbin-gera. Ale przez ponad dwa lata rodzice z dwojgiem dzieci ukrywali się u chłopów i w sumie należy ocenić, że sprzyjało im szczęście, skoro większość rodziny przeżyła okupację.

Historia Elbingerów ilustruje sytuację przymusu - rozłożonego w czasie szantażu -jakiemu podlegali zazwyczaj Żydzi ukrywający się za pieniądze. Choć musieli zachowywać pozory, że traktują swoich „opiekunów" jak ludzi, z którymi po prostu zawarli umowę - o udzielenie schronienia za ustaloną opłatą - świetnie rozumieli, że są jedynie towarem, na którym druga strona chciała jak najwięcej zarobić. Jak zawsze od tej reguły bywały wyjątki i zdarzali się ludzie biorący Żydów na przechowanie za pieniądze i zachowujący się przyzwoicie, niekiedy rzeczywiście współczujący przymusowym

I

163

Zfote żniwa

lokatorom. Pieniądze były zazwyczaj niezbędne, by ukrytych Żydów nakarmić i ogrzać. Ale nie takie było doświadczenie rodziny Elbingerów.

Podstawowa zasada, której trzeba było w tych -warunkach przestrzegać, polegała na tym, żeby nie mieć przy sobie dużej sumy pieniędzy. Należało rozparcelować zasoby materialne — cenniejsze przedmioty gospodarskie, ubrania albo, jeśli ktoś miał, towary ze sklepu, gotówkę czy kosztowności - wśród zaufanych ludzi, najlepiej w kilku miejscach. Chodziło o to, aby pomocodawca nie mógł za jednym zamachem całkowicie ogołocić swoich lokatorów (co zachęcało do tego, aby ich następnie wyrzucić z domu, oddać w ręce policji albo zamordować), lecz, przeciwnie, nabrał przekonania, że tylko dalej trzymając ich u siebie, osiągnie największe korzyści materialne. W konsekwencji Żydzi, zmuszeni co jakiś czas mobilizować środki finansowe przez pośredników albo wychodzić z ukrycia, aby odebrać i spieniężyć kolejną część majątku, narażeni byli na dodatkowe niebezpieczeństwo. Niemniej ryzyko utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym było mniejsze niż zawierzenie naraz całego majątku opiekunom. Pierwszy gospodarz, który dał Elbingerom schronienie, nie chciał na początku powiedzieć, ile będzie sobie za to liczył. Dawali mu więc „prezenty" i płacili wedle uznania w naturze -jak pisze Elbinger, „materiały obliczało mu się po taniej cenie". Po trzech miesiącach zażądał 1200 złotych tygodniowo, co było ogromną sumą, którą zdołali utargować do 3500 złotych miesięcznie. Ale dalej brał od Ełbingerów prezenty, zaś

164

ZBLIŻENIE: W KTÓRYM WIĘKSZOŚĆ UKRYWAJĄCEJ SIĘ...

[...] towary obliczał sobie prawie 50 procent taniej, ajakja proponowałem żeby towary liczył według normalnej ceny, to krzyczał żeby mu dać noże i nas wszystkich wyrżnie [...]. Na następny miesiąc zgodził się na 1600 zł miesięcznie, a osobno za jedzenie. Za produkty liczył 100% drożej według rynkowych cen i towary żeby mu znosić tylko co mamy i za to będzie nas utrzymywał aż po wojnie, chciał takim sposobem wyciągnąć od nas wszystko co mamy i później nas zniszczyć i to można było wywnioskować z jego postępowania, ale żeśmy nie mieli na razie gdzie pójść od niego, to musieliśmy mu przyrzec, że będziemy się starali odebrać i przynieść co są po ludziach materiały i żona mimo niebezpieczeństwa, które jej groziło, musiała udać się w drogę, na kilka lub na kilkanaście kilometrów drogi aby mu dostarczyć zawsze na jakiś czas z góry materiały ale dla niego nie było to wystarczające, bo się nie dało -wszystko to co się ma na raz. Zaczął używać różne represje, najpierw przestał nam dawać chleba. [...] postanowiliśmy sobie poszukać innego miejsca.

Żona Elbingera znalazła w okolicznej wiosce gospodarza, który zgodził się ich przyjąć za wysoką opłatą, ale

[...] że w starym miejscu groziła nam głodowa śmierć lub zamordowanie musieliśmy więc przyjąć wszystkie podane warunki, bo przynajmniej nie groziła nam już zagłada jak w pierwszym miejscu i mimo, że nas pilnowali ostatnio i w dzień i w nocy, uplanowaliśmy pewnej nocy i ja

165

Złote żniwa

z synem uciekliśmy przez furtkę ze strychu co wychodziła na podwórko i zabraliśmy wszystko co mieliśmy przy sobie, prócz ubrań i innych rzeczy, które były u nich w mieszkaniu... Tak przecierpieliśmy u nich 11 miesięcy z dziesiątkami trudności i przejściami [...].

W drugim miejscu znowuż była gehenna. Cierpieliśmy, mieliśmy głód i chłód i w dodatku syna mieli 17-letniego, to był szubrawiec, który często zatruwał nam życie, męcząc dzieci w rozmaity sposób, ale gdyśmy się żalili przed matką, to matka go skrzyczała i na to nie pozwoliła.

U drugiego chłopa przemieszkali 15 miesięcy. Ich dwunastoletni syn Emanuel wychodził parokrotnie przebrany za dziewczynkę, głównie po towar, który potem sprzedawali przez pośredników. Pewnego razu rozpoznały go dwie koleżanki z klasy i ledwie zdołał uciec, kiedy zaczęły za nim wołać na ulicy, że idzie Żyd.

Elbingerowie dowiedzieli się, że w okolicy ukrywa się jeszcze jeden Żyd, i udało im się z nim spotkać. Byli spragnieni wiadomości o krewnych i znajomych, a także zwykłej rozmowy z kimś, kto się znajduje w podobnej sytuacji. Ukrywał się niedaleko, był ze wsi, znał okolicznych ludzi, szył dla nich i pomagał w pracach polowych w zamian za wyżywienie. Nazywał się Grunbaum i miał ze sobą dziecko.

W ostatnich miesiącach nim Rosja wstąpiła opowiadali chłopi, że bandy NSZ, AK i BCh śledzą za Żydami i gdy tylko się dowiadują, że gdzieś znajduje się jakaś żydowska rodzina -

r

ZBLIŻENIE: W KTÓRYM WIĘKSZOŚĆ UKRYWAJĄCEJ SIĘ...

przychodzą, wystrzelają, mordują, często nawet ci sami, u których się przebywało wydawali lub sami mordowali [...] ja [Grunbauma] ostrzegałem żeby nie chodził tylko sprzedawał ze siebie co może, zrobił sobie zapas żywnościowy i siedział w ukryciu, choćby ze względu na to, że ma u kilku chłopów przechowywane swoje mienie i nie chcieli mu wydać, więc będą dążyć żeby go zdradzić i zgładzić ze świata, lub przez bojówkę, która poszukuje Żydów aby ich zniszczyć.

Posłuchał mnie i tak zrobił, żonie też nie pozwoliłem chodzić do niego, aby się lepiej strzec, tylko że cierpieliśmy bardzo ze zimna, boja z żoną i dwojgiem dzieci leżeliśmy podczas zimy pod jedną wąską pierzynką, czyli piernat, a Grunbaum był tylko z jednym dzieckiem a miał 2 pierzyny i przyrzekł jedną pierzynę nam dać, a wobec tego że front stał na miejscu około Wisły i Sanu i nie przybliżał się, a Niemcy się okopywali bardzo, sądziliśmy że wojna musi się przeciągnąć przez zimę, więc żona postanowiła pójść jeszcze ten jeden raz, zabrać tę pierzynkę, a później siedzieć już na miejscu i czekać o ile możności na oswobodzenie. Wczesnym rankiem udała się żona przez pola do Grunbauma i już więcej nie wróciła [...].

[Syn poszedł po paru dniach i] dowiedział się u tego chłopa, że 7 grudnia wieczorem przyszło 10-ciu bandytów umundurowanych w polskich mundurach, rozmawiający po polsku, okrążyło jego dom i zastrzelili Grunbauma z jego dzieckiem 7-letnim i pochowali ich niedaleko jego domu. Drugiego dnia przyszła moja żona, tj. dnia 8 grudnia,

166

167

Zfote żniwa

dowiedziała się o tym, ale nie mogła zaraz wracać, ponieważ odbywało się w tym dniu polowanie przez Niemców, wieczorem znowu ta sama banda okrążyła ich dom i jak żona to spostrzegła skoczyła do piwnicy, oni za nią i bili ją okrutnie, żeby powiedziała gdzie ukrywa się jej rodzina. Ale żona nie wydała to ją sprowadzili do tego gospodarza gdzie mieszkałem poprzednio i gdzie czekałem na śmierć jak już opisałem. Co się później stało nie jest mi dokładnie wiadomo, tylko żona więcej nie wróciła.

17 stycznia ruszyła ofensywa i Elbingerowie zostali wyzwoleni.

Majątek, który zdołaliśmy jeszcze uratować i rozdaliśmy przed wysiedleniem między znajomymi, których się uważało za ludzi lepszych, to po powrocie nie chcą oddać, tłumaczą się, że Niemcy lub Rosjanie zabrali, a sąsiedzi twierdzą, że nieprawda, bo nie widzieli i nie słyszeli o tym. Trzy czwarte majątku miejscowi zabrali, ja z dziećmi jesteśmy teraz w ciężkim i krytycznym położeniu, z bliskich krewnych mało kto pozostał144.

Chciwość odgrywała zasadniczą rolę jako motywacja zachowania w stosunku do Żydów podczas okupacji. Ale jak wnikliwie zauważa profesor Grabowski,

ŻIH, 302/68, relacja Barucha Elbingera.

168

ZBLIŻENIE: W KTÓRYM WIĘKSZOŚĆ UKRYWAJĄCEJ SIĘ...

[. -.] niezwykle ważną rolę w procesie delacji [Żydów] pełniła zwykła ludzka zawiść. Wedle szeroko rozpowszechnionego przekonania, osoby ukrywające Żydów zarabiały na tym krocie. Tego rodzaju „niesprawiedliwe" wzbogacanie się raziło sąsiadów i znajomych, którzy uważali się za niesłusznie pominiętych przy przebiegającej na ich oczach redystrybucji własności. Majątek żydowski stawał się wobec tego „dobrem wspólnym", a indywidualne próby przechowywania Żydów - formą egoistycznej działalności skierowanej przeciw wspólnocie. Niejednokrotnie posługiwano się argumentem, że skoro represje niemieckie dotknąć mogą ogółu mieszkańców, przeto nie ma żadnego uzasadnienia, żeby korzyści przypadały tylko wybranym. Dochodziło do tego, że na wsiach zorganizowane grupy obywateli dokonywały rewizji u ludzi podejrzanych o „żydowskie sympatie", bądź też u tych, którzy swoim zachowaniem (nieoczekiwany dobrobyt, zakup ponad stan, itp.) ściągnęli na siebie uwagę sąsiadów145. r

W wyobraźni polskiego chłopa Żyd to pieniądz. A ponieważ każdy człowiek, jeżeli go postawić przed groźbą utraty życia, będzie się opłacał, po to aby przeżyć, była to formuła niezawodna, samospełniające się proroctwo. Jeszcze nawet po śmierci, co wymownie ilustruje omawiane przez nas zdjęcie.

J. Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze, dz. cyt, s. 89.

169

Nowe reguły postępowania

Rozważania dotyczące grabieży żydowskiej własności zakończmy, przysłuchując się strzępkom kilku rozmów, które wówczas miały miejsce, i lekturą paru fragmentów ważnych podziemnych memoriałów.

A oto wypowiedź z czasów okupacji, która się zachowała raczej dzięki relacji jednego z rozmówców niż postronnego świadka. Dla nas ma ona szczególne znaczenie, jako że rozmowa miała miejsce w bezpośredniej bliskości terenu, z którego pochodzi nasze zdjęcie. Bohaterem rozmowy (jeśli tak można powiedzieć) jest znany nam już właściciel ziemski z Ceranowa, miejscowości położonej niedaleko obozu w Treblince i tym się między innymi wyróżniającej, że żołnierze radzieccy z tamtejszej obsługi lotniska wojskowego brali udział w poszukiwaniach „skarbów" na terenie obozu.

Otóż ów obywatel ziemski, Józef Górski, znający języki obce patriota katolik oraz sympatyk najpopularniejszej partii politycznej przed wojną, Narodowej Demokracji (a więc z pewnością nie żaden dewiant ani tak zwany męt społeczny,

J

171

Złote żniwa

raczej sól ziemi przedwojennej Rzeczypospolitej), taki oto przytacza fragment rozmowy z niemieckim urzędnikiem administracji okupacyjnej. W pamiętniku Górskiego krótką wymianę zdań poprzedza monolog wewnętrzny autora.

[PJatrzałem na zagładę Żydów w Polsce z dwóch różnych punktów widzenia, między którymi była przepastna an-tynomia: jako chrześcijanin i jako Polak. Jako chrześcijanin nie mogłem nie współczuć mym bliźnim [...]. Jako Polak patrzyłem na te wypadki inaczej. Hołdując ideologii Dmowskiego, uważałem Żydów za wewnętrznego zaborcę, i to zawsze wrogo do kraju diaspory nastawionego. Toteż nie mogłem nie żywić uczucia zadowolenia, że się tego okupanta pozbawiamy, i to rękami nie własnymi, ale drugiego, zewnętrznego zaborcy [...]. Nie mogłem ukryć uczucia zadowolenia, gdy przejeżdżałem przez odżydzone nasze miasteczka i gdy ¦widziałem, że ohydne, niechlujne żydowskie rudery z nieodłączną kozą przestały szpecić nasz krajobraz. Zapytany przez Thurma [urzędnika niemieckiego, z którym akurat nasz autor był w podróży] „Se-hen die Polen die Befreiung vom den Juden als ein Segnen an?" — czy Polacy postrzegają uwolnienie od Żydów jako błogosławieństwo? — odpowiedziałem „Gewiss" —jasne — będąc przeświadczony, iż jestem wyrazicielem opinii przygniatającej większości mych rodaków146.

1 J. Górski, Na przełomie dziejów, dz. cyt., s. 288-291.

172

NOWE REGUŁY POSTĘPOWANIA

Górski ma rozległą wiedzę na temat tego, co się działo w Treblince i okolicy. Wie o zbrodni masowej popełnionej w obozie i zachowanie ludności pobliskich wsi też jest mu dobrze znane. Odżydzenie polskiej prowincji, o którym pisze z aprobatą, nie jest więc dla niego abstrakcją, lecz wszystkimi zmysłami zaświadczonym konkretem - smród palonych ciał roznosił się z Treblinki we wszystkich kierunkach w zależności od wiatru, w promieniu paru dziesiątków kilometrów. I potrafił napisać to, co napisał w autoportrecie zostawionym dla potomności. Nie ku przestrodze zgoła, bo przecież nie opatrzył tego fragmentu komentarzem, że były to czasy, które nawet ludziom wykształconym i solidnym obywatelom, jak on sam, odbierały zdolność sądzenia, zaburzając miarę dobrego i złego.

W materii oczyszczenia tkanki polskiego społeczeństwa z Żydów hien pensant ziemianin z wyższym wykształceniem nie opamiętał się, choć obserwował zdarzenia w najbliższym sąsiedztwie obozu masowej zagłady. Czyż zatem można się dziwić mieszkańcom setek (tysięcy?!) małych, izolowanych, rozrzuconych po całej Polsce miejscowości, że przyłożyli rękę do dzieła rugowania (czyli de facto - zniszczenia) swoich żydowskich sąsiadów, kiedy maszyna zbrodni została uruchomiona przez okupanta i dostali zielone światło oraz zachętę materialną, aby wziąć w niej udział?

Górski dobrze odczytywał myśli swoich rodaków.

W okresie okupacji - pisał Józef Mackiewicz, znany konserwatywny publicysta i pisarz — nie było dosłownie

173

Ztote żniwa

ani jednego człowieka [podkr. autora], który by nie słyszał powiedzonka: „Jedną rzecz Hitler dobrze zrobił, że zlikwidował Żydów, tylko nie trzeba o tym głośno mówić" [...] dyspozycja tego zakłamania aprobowana i przyjęta została przez cały niemal kolektyw narodowy147.

Nic dziwnego, że w sprzyjających okolicznościach rzesze mieszkańców kraju - wykraczając poza granice czystej refleksji - swoje przekonania na tematy żydowskie przekuwały w czyn.

147 Z listu Józefa Mackiewicza do Juliusza Sakowskiego cytowanego przez Włodzimierza Boleckiego w biografii Mackiewicza jego autorstwa: Ptasznik z Wilna. O Józefie Mackiewiczu, Kraków: Wydawnictwo Arcana, 2007, s. 660.

Opinie rzeczoznawców

Biorąc pod uwagę ten szeroko rozpowszechniony punkt widzenia w okupowanej Polsce, nie zaskoczy nas, że ważni działacze Państwa Podziemnego ostrzegali rząd londyński o nadchodzącym -jakżeby inaczej - trudnym problemie żydowskim. Wedle oficjalnego stanowiska głoszonego przez rząd emigracyjny wszystkie zadekretowane przez okupantów i spowodowane okupacją zmiany dotyczące granic, obywatelstwa, stosunków własności i tym podobnych im-ponderabiliów były pozbawione podstaw prawnych i należało je traktować jako niebyłe. Ale z kraju ostrzegano Londyn, że takie z pozoru oczywiste zasady postępowania muszą spowodować po wyzwoleniu nieprzewidywalne konsekwencje. Już w sierpniu 1943 roku Roman Knoll, kierownik Komisji Spraw Zagranicznych przy Delegaturze Rządu, donosił w raporcie "wysłanym do Londynu, że -jak podaje Dariusz Libionka -

[...] powrót Żydów do „ich placówek i warsztatów jest zupełnie wykluczony, nawet w znacznie zmniejszonej ilości".

175

Ztote żniwa

Wynika to z zajęcia przez ludność nieżydowską dotychczasowego miejsca Żydóww strukturze społecznej. Zmiana ta, zdaniem Knolla, „nosi charakter ostateczny". Przewidywał on, że „powrót Żydów w masie odczuty byłby przez ludność niejako restytucja, ale jako inwazja, przeciwko której broniłaby się ona nawet drogą fizyczną".

Mówiąc wprost, jak to uczynił Knoll w jeszcze innym wcześniejszym dokumencie, „powrót do status quo ante jest absolutnie niemożliwy"148.

Inny wybitny polityk obozu londyńskiego, Jerzy Braun, który na polecenie rządu likwidował aparat Delegatury (dlatego nazywano go ostatnim delegatem), przedstawił w lipcu 1945 roku bardzo podobną ocenę:

[...] we wsi i w miasteczkach nie ma dziś miejsca dla Żyda. W ciągu ubiegłych sześciu lat w Polsce wytworzył się (nareszcie!) nieistniejący przedtem polski stan trzeci, przejął całkowicie prowincjonalny handel, pośrednictwo, dostawy, lokalną wytwórczość [...] oraz wszelkie rękodzieło. Ci młodzi synowie chłopscy i dawny proletariat miejski wysługujący się Żydom - stanowią element zawzięty, wytrwały, chciwy, pozbawiony doszczętnie wszelkich skrupułów

148 Dariusz Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939—1945. Studia i materiały, red. Andrzej Zbikowski, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2006, s. 132, także s. 23-24.

176

OPINIE RZECZOZNAWCÓW

moralnych w handlu, górujący nad Żydami odwagą, inicjatywą i rzutkością [...]. Te masy z tych terenów nie ustąpią. Nie ma siły, która by je usunęła149.

Dziesięć lat po wojnie lektura wspomnień innego ¦wybitnego działacza podziemia londyńskiego, Stefana Korboń-skiego, wywołała gwałtowną reakcję Jarosława Iwaszkiewicza. „Poprawiam nieścisłości i piszę na marginesach uwagi - notuje w Dzienniku 4 kwietnia 1956 roku - lektura przerażająca. [...] Przeraża tu krótkowzroczność i głupota tego faceta. Ani jednej szerszej myśli, ani jednej idei politycznej"150. A trzy dni później zapisuje odbytą w związku z tą lekturą króciutką rozmowę z Marią Dąbrowską: „Ja: Wiesz przeraża mnie poziom książki Korbońskiego. Ona: Tak powinno być. Od takich ludzi nie wymaga się poziomu tylko pionu. Ja: Jak ty to rozumiesz? Ona: Od poziomu to jesteśmy my. Chociaż niektórzy z nas nie posiadają pionu"151.

Dla nas bon mot Dąbrowskiej niech będzie przypomnieniem, że rzeczywistości okupacyjnej nie sposób uchwycić bez brania pod uwagę etycznego wymiaru ludzkiego zachowania. Wielu ludzi, którzy zostawili świadectwa epoki, doskonale to

149 D. Libionka, Kwestia żydowska iv Polsce..., dz. cyt., s. 41-57.

150 Jarosław Iwaszkiewicz, Dzienniki 1956-1963, Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 64.

151 „A niech cię, babo, diabli wezmą", kończy ten zapis rozmowy dotknięty Iwaszkiewicz, któremu środowisko pisarzy miało za złe przesadny konformizm w stosunku do komunistycznych władz (tamże, s. 67).

177

Złote żniwa

rozumiało - na przykład cytowany już Jan Karski. Innym niezwykle przenikliwym świadkiem tego czasu był Kazimierz Wyka. I o tym, co nam relacjonowali Knoll i Braun, pisał zupełnie innym tonem:

Centralnym faktem psychogospodarczym lat okupacji pozostanie niewątpliwie zniknięcie z handlu i pośrednictwa milionowej masy żydowskiej [... i] próba inercyjnego i automatycznego wejścia żywiołu polskiego na miejsce opróżnione przez Żydów. [...] Czy formy, w jakich się ta eliminacja dokonała, i sposób, w jaki społeczeństwo nasze pragnęło i pragnie ją zdyskontować, były i moralnie, i rzeczowo do przyjęcia? Otóż, chociażbym tylko za siebie odpowiadał i nie znalazł nikogo, kto by mi zawtórował, będę powtarzał - nie, po stokroć nie. Te formy i nadzieje były haniebne, demoralizujące i niskie. Skrót bowiem gospodar-czo-moralnego stanowiska przeciętnego Polaka wobec tragedii Żydów wygląda tak: Niemcy, mordując Żydów, popełnili zbrodnię. My byśmy tego nie zrobili. Za tę zbrodnię Niemcy poniosą karę, Niemcy splamili swoje sumienie, ale my - my już teraz mamy same korzyści i w przyszłości będziemy mieli same korzyści, nie brudząc sumienia, nie plamiąc dłoni krwią. Trudno o paskudniejszy przykład moralności jak takie rozumowania naszego społeczeństwa. [...]

Formy, jakimi Niemcy likwidowali Żydów, spadają na ich sumienie. Reakcja na te formy spada

178

OPINIE RZECZOZNAWCÓW

jednak na nasze sumienie [podkr. autora].Złoty ząb wydarty trupowi będzie zawsze krwawił, choćby już nikt nie pamiętał jego pochodzenia152.

Podsumowując, trzeba pamiętać, że w ostatecznym rachunku własność żydowska, którą objęła w posiadanie podczas okupacji ludność polskich miast i wsi, trafiła w jej ręce, ponieważ Żydzi w całej Europie, a więc również w Polsce, zostali ¦wymordowani przez Niemców. Część autochtonicznej ludności aktywnie włączyła się w proces grabieży; większość z satysfakcją rejestrowała, że takowa ma miejsce. Ale choć przede wszystkim korzystano w ten sposób z okazji stworzonej przez historyczną koniunkturę (to znaczy przez nazistów), trzeba przyznać, że kiedy okazja się nadarzyła, bez specjalnych oporów starano sieją wykorzystać.

152 Kazimierz Wyka, Życie na niby, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2010, s. 291-293.

A co na to Kościół katolicki?

Analizując ikonografię zbrodni w Jedwabnem, badacz literatury polskiej Przemysław Czapliński dokonuje przejmującego odkrycia

[...] mimowolnej realizacji —jak pisze — wstrząsająco prostego i wyrazistego scenariusza, którego Niemcy z całą pewnością nie narzucili. Oto wyciąganie z domów, przepędzanie ulicami miasteczka, lżenie, obrzucanie kamieniami, a także upokarzające zmuszenie do przetransportowania pomnika [Lenina], ¦wreszcie zaś doprowadzenie do stodoły ułożyły się w odruchowo przez Polaków zaaranżowaną drogę krzyżową. Dorosła społeczność jedwa-bieńska, dzięki automatyzmowi zachowań procesyjnych, a także za sprawą poszukiwania wzorca „przemarszu ostatecznego", odtworzyła mękę Chrystusa. Na ironię zakrawa .>', fakt, że Żydzi, których prześladowania zawsze usprawied- ;¦ liwiano niegdysiejszym zabójstwem Chrystusa, tym razem wystąpili właśnie w roli Zbawiciela, Polacy zaś obsadzili wszystkie role zwyczajowo przypisane postaciom Żydów.

181

Złote żniwa

A CO NA TO KOŚCIÓŁ KATOLICKI?

Byli tego dnia judaszami, którzy wydali na mękę, strażnikami, którzy wkładali na barki Chrystusa krzyż (tutaj: pomnik Lenina), wreszcie egzekutorami, którzy doprowadzili Jezusa na miejsce kaźni. [Żydów w Jedwabnem zmuszono między innymi do rozbicia pomnika Lenina postawionego w miasteczku przez Sowietów i „pochowania" kamiennych fragmentów w ceremonii, której towarzyszyły drwiny otaczającego tłumu i która zakończyła się wymordowaniem i wrzuceniem do tej samej mogiły Żydów, którzy donieśli pomnik do miejsca pochówku]. Dzięki uruchomieniu scenariusza drogi krzyżowej mieszkańcy Jedwabnego, mocą antysemickiej interpretacji chrześcijaństwa, nie tylko wiedzieli, jak mają postępować, lecz także byli święcie (!) przekonani, że ich postępowanie jest uprawomocnione153.

Nawet dla niewtajemniczonych los Żydów podczas Zagłady przywodzi na myśl obraz Męki Pańskiej. Czaszka i skrzyżowane piszczele to znak memento mori. Dookoła tłum gapiów, rzymscy legioniści i halabardnik - odstający od reszty milicjant z karabinem ustawionym jak pika, gotów, aby Mu zadać ranę w piersi. Himmelweg - „droga do nieba" - albo Schlauch, mówili oprawcy z Bełżca, Treblinki i Sobiboru

Przemysław Czapliński, Prześladowcy, pomocnicy, świadkowie. Zagląda i polska literatura późnej nowoczesności, w: Zagląda. Współczesne problemy rozumienia i przedstawiania, red. Przemysław Czapłiński, Ewa Domańska, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2009, s. 160, seria Poznańskie Studia Polonistyczne.

o zasłoniętym gałęziami i ogrodzonym drutem kolczastym przejściu łączącym komory gazowe z barakami, gdzie Żydom kazano się rozbierać. Tamtędy pędzono wszystkich na śmierć. To była kalwaria, ich ostatnia droga, droga krzyżowa XX wieku.

Ale chociaż religia do dziś odgrywa ogromną rolę w życiu polskiej społeczności, Kościół katolicki jest Wielkim Nieobecnym Zagłady polskich Żydów. Mężczyźni i kobiety otaczający na zdjęciu piszczele i czaszki ofiar zapędzonych „szlauchem" do „nieba" w najbliższą niedzielę odświętnie ubrani pójdą do kościoła, ale o znaczeniu tego, co się działo na terenie ich parafii - w obozie zagłady - nie dowiedzą się raczej podczas świątecznego kazania. Jan Grabowski po przeczytaniu akt kilkuset „sierpniówek" stwierdził ze zdumieniem, że słowo „ksiądz" nie pojawia się w nich ani razu154. Inny historyk napisze z goryczą: „przykre, że najpoważniejsza rola w zmowie milczenia i współuczestnictwa, poprzez przyzwolenie, w tych zbrodniach - sensu largo oczywiście - przypada polskiemu Kościołowi"155.

Dodajmy, że Kościół katolicki był obecny jako najważniejsza polska instytucja przez cały okres niemieckiej okupacji. Proboszcz do dzisiaj pozostaje najwyższym moralnym autorytetem polskiej wsi. Tymczasem lektura dokumentów epoki ukazuje brak reakcji księży katolickich na zbrodnię

114 Informacja uzyskana w rozmowie z profesorem Janem Grabowskim. 155 Krzysztof jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce, 1939-1941, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2001, s. 42.

182

,AlU^Km

183

Złote żniwa

ludobójstwa, rozgrywającą się dokładnie w miejscu, gdzie pełnili służbę duszpasterską- zbrodnię, w której, jak wiemy, uczestniczyła miejscowa ludność.

Oczywiście były wyjątki od tej reguły156. Niemniej pytanie, które Stanisław Ramotowski zadał proboszczowi z Ra-dziłowa - czy „»księdzu to nie przeszkadza, jak morderca przychodzi do kościoła w futrze po Zydzie?«, bo każdy wiedział, że Dziekoński chodzi -w futrze po Szlapaku" - i na które ksiądz Dołęgowski „nie odpowiedział" - można było równie dobrze zadać wiejskim proboszczom we wszystkich miejscowościach, w których przed wojną zamieszkiwali Żydzi157.

Bo przypadek Dziekońskiego nie był odosobniony. „Chłopi nosili spencerki, takie krótkie kurtki domowej roboty - powie dziennikarce Annie Bikont ochrzczony Zyd, który wojnę jako dziecko spędził w Rosji, a potem wrócił na Podlasie, gdzie koledzy traktowali go jak swojego. -Jak po wojnie ktoś do kościoła wszedł w pelisie, wiadomo było, że pożydowska"158. Cytowana 'wcześniej wypowiedź ukraińskiego rozmówcy księdza Desbois - „pewnego dnia obudziliśmy się w miasteczku i wszyscy mieliśmy na sobie żydowskie ubrania"159 - daje się z pewnością zastosować do wielu polskich miasteczek i wsi.

1.% profesor Bożenie Szaynok znane są przypadki, kiedy proboszczowie w trakcie spowiedzi pouczali wiernych, że należy się przyzwoicie zachowywać w stosunku do Żydów. Jesteśmy wdzięczni profesor Szaynok za podzielenie się z nami tą informacją.

157 Anna Bikont, My z jedwabnego, Warszawa: Prószyński i S -ka, 2004, s. 62.

158 Tamże, s. 73.

159 P. Desbois, The Holocaust by Bullets, dz. cyt., s. 97.

A CO NA TO KOŚCIÓŁ KATOLICKI?

Kościelny obrachunek z okresem okupacji wymaga objaśnienia braku reakcji na ludobójstwo, którego dokonywano wówczas na oczach polskiego duchowieństwa. Nawet szczególnie szanowany za wyniosłą postawę wobec okupanta arcybiskup Adam Sapieha nie oprotestował u zarządcy Generalnej Guberni Hansa Franka nazistowskiej akcji mordowania Żydów. W jego wypowiedziach ani w ówczesnych wypowiedziach innych hierarchów polskiego Kościoła - wspomina w wywiadzie ksiądz Stanisław Musiał - nie ma „nic, nie ma żadnych śladów współczucia czy troski. To jest przerażające"160. Współczesny znawca epoki stawia jeszcze surowszą diagnozę: „W znanych historykom dokumentach z okresu 1942-1943 - pisze Dariusz Libionka -nie ma śladu żadnego zainteresowania [podkr. nasze] losem Żydów ze strony biskupów"161.

W kilkudziesięciu listach przesłanych przez polskich biskupów do Rzymu, które opublikowano w oficjalnym watykańskim zbiorze dokumentów na temat drugiej wojny światowej - Actes et Documents du Saint Siege relatifs a la Seconde

1611 Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Duchowny niepokorny. Rozmowy z księdzem Stanislawem Musiałem, Warszawa: Świat Książki, 2006: 192. Zob. także: Leon Poliakov, The Vatican and the Jewish Question, „Commentary", listopad 1950, s. 442.

161 I dalej kontynuuje autor opracowania: „Echa Zagłady nie pojawiły się też podczas trzeciej konferencji Episkopatu zwołanej 1 czerwca 1943 r., czyli w kilkanaście dni po zdławieniu powstania w getcie warszawskim" (Dariusz Libionka, Polska hierarchia kościelna wobec eksterminacji Żydów -próba krytycznego ujęcia, „Zagląda Żydów" 2009, nr 5, s. 42-43).

184

185

Ztote żniwa

Guerre Mondiale — nie ma żadnych informacji o zagładzie Żydów. Nie ma w nich nawet mowy o sytuacji konwertytów, która była przedmiotem troski hierarchów katolickich innych krajów okupowanych, wzywających Watykan, aby interweniowano w ich sprawie162. Najważniejszym, a właściwie j e-dynym kościelnym źródłem informacji z Polski o tragicznej sytuacji Żydów są listy wysyłane do Stolicy Apostolskiej przez metropolitę Kościoła greckokatolickiego Andrzeja Szeptyckiego163. On też, w odróżnieniu od biskupów Kościoła rzymskokatolickiego, wydał polecenie, aby ukrywano Żydów w klasztorach greckokatolickich i w budynkach kościelnych. Ukrywanie Żydów w klasztorach rzymskokatolickich odbywało się z inicjatywy podejmowanej na miejscu przez osoby duchowne.

Polska ambasada przy Watykanie dostarczała memoriały o sytuacji ludności polskiej, Kościoła i eksterminacji Żydów watykańskiemu Sekretariatowi Stanu, o czym z pewnością wiedział główny kościelny korespondent Watykanu z Polski krakowski arcybiskup Sapieha. Ale, jak podkreśla Libionka, ta

[...] wiedza o zabiegach dyplomatycznych rządu i ambasady bynajmniej nie zwalniała arcybiskupa krakowskiego

162 Tamże, s. 44-45.

163 Dodajmy, że odpowiedź papieża na list Szeptyckiego, w którym jest mowa m.in. o mordowaniu tysięcy Żydów na widoku ludności cywilnej, nie zawiera żadnej wzmianki na ten temat (S. Friedlander, Czas eksterminacji, dz. cyt., s. 533-534).

186

A CO NA TO KOŚCIÓŁ KATOLICKI?

z obowiązku alarmowania papieża o tragicznym położeniu Kościoła i ludności polskiej. W odniesieniu do Żydów nakazu takiego w polskich kręgach kościelnych najwyraźniej nie odczuwano. Nie próbowano również skorzystać z pośrednictwa polskiego podziemia ani osób prywatnych, tak Włochów, jak i Polaków, aby przekazać Stolicy Apostolskiej jakieś materiały w tej sprawie, choćby te dotyczące prześladowania konwertytów164.

Zgodne milczenie duchowieństwa katolickiego nad męczeństwem narodu żydowskiego - naturalnie, byli księża i zakonnice, którzy zachowywali się inaczej - nie brało się, ot tak, z zapomnienia ani osobistych przywar członków kleru. To było stanowisko świadome, przemyślany wybór w oparciu o dobrze wyartykułowany światopogląd. Miarodajne w sprawach kościelnych źródło, powielając propagowane przez Kościół od czasów przedwojennych hasła o szkodliwości żydowskich wpływów, potrafiło nawet uznać

[...] za osobliwe zrządzenie Opatrzności Bożej, że Niemcy, obok mnóstwa krzywd, jakie wyrządzili i wyrządzają naszemu krajowi, pod tym jednym względem dali dobry początek, że pokazali możliwość wyzwolenia polskiego społeczeństwa spod żydowskiej plagi i wytknęli nam drogę, którą mniej okrutnie oczywiście i mniej brutalnie, ale

164

D. Libionka, Polska hierarchia kościelna..., dz. cyt., s. 48-49.

187

Złote żniwa

konsekwentnie iść należy. Jest to wyraźne zrządzenie Boże, że sami okupanci przyłożyli rękę do rozwiązania tej palącej kwestji, bo sam naród polski, miękki i niesystematyczny, nigdy nie byłby się zdobył na energiczne kroki w tej sprawie niezbędne165.

Cytowany fragment Sprawozdania kościelnego z Polski za czerwiec i połowę lipca 1941 - „a jest to oficjalny dokument Polskiego Państwa Podziemnego, sporządzony zgodnie z pragmatyką służbową i przesłany kanałem łączności konspiracyjnej do agendy Rządu RP w Londynie" - zredagowano w środowisku kościelnym latem 1941 roku166. Pewnie więc do autora nie dotarły jeszcze wieści, że „naród polski" tu i ówdzie swoją „miękkość" w traktowaniu żydowskich sąsiadów zdołał przezwyciężyć.

Studium postaw hierarchii kościelnej wobec eksterminacji Żydów Libionka podsumowuje bardzo wstrzemięźliwie:

165 K. Jasiewicz, Pierwsi po diable, dz. cyt., s. 42-43.

„Poglądy na kwestię żydowską wyrażone -w dokumencie kościelnym -cytujemy komentarz do tekstu napisany przez Krzysztofa Jasiewicza w 2001 roku - akurat paręnaście dni po zbrodni wjedwabnem, nawet jeśli nie są do końca reprezentatywne, jeśli nawet zostały wyłożone w stanie niewiedzy o tej lub innych zbrodniach, wymagają publicznej, bardzo poważnej debaty. I chyba czegoś znacznie więcej. Szczególnie że nie można wątpić, iż autor (autorzy) dokurnentu dobrze był zorientowany w sytuacji panującej w gettach. A były to już wówczas realia przerażające każdego człowieka" (K. Jasiewicz, Pierwsi po diable, dz. cyt., s. 44). Pełny tekst dokumentu zacytowanyjest w aneksie do książki Jasiewicza (tamże, s. 1195-1203).

188

A CO NA TO KOŚCIÓŁ KATOLICKI?

„polscy biskupi na temat Zagłady trzech milionów polskich Żydów, których nigdy nie traktowali jako współobywateli, niewiele mieli do powiedzenia"167. Ale proboszcz ze wsi Jasie -nica, wypowiadając się po wojnie na temat rozkopywania cmentarzyska popiołów w pobliskiej Treblince, „nie ganił tych występków', a "wręcz przeciwnie, stwierdził, »że są to groby żydowskie i złote koronki czy biżuteria nie powinny leżeć w ziemi«"168.

Pamiętajmy, na koniec, że archiwa kościelne dotyczące okresu okupacji są zamknięte, i to nie tylko w Polsce, ale wszędzie, w tym również w Watykanie. Chyba nie dlatego, należy się domyślać, że po ujawnieniu ich zawartości ocena postawy Kościoła w stosunku do Żydów podczas wojny z pewnością zmieniłaby się na lepsze.

167 D. Libionka, Polska hierarchia kościelna..., dz. cyt., s. 69.

168 M. Rusiniak, Treblinka - Eldorado Podlasia?, dz. cyt., s. 207.

Hypocr/te lecteur, mon semblable, mon frereW)

O kopaczach, nazywanych też „hienami", „szakalami" albo „zwyrodnialcami", wzmiankujący ich postępowanie piszą z największą pogardą170. W ogóle mnóstwo scen z tej epoki docierających dzisiaj do naszej świadomości wydaje się dziełem chorej wyobraźni, jakimś ponurym zmyśleniem: mali pastuszkowie chwytający na łące nieznajomego chłopca i spuszczający mu spodnie, aby się upewnić, czy jest Żydem, a potem dyskutujący, czy go utopić, czy odprowadzić na posterunek żandarmerii171. Wioska pod Wadowicami, której mieszkańcy uradzili, żeby dwójce małych żydowskich sierot przechowywanych na wsi odrąbać siekierą główki podczas snu, i uspokoili się dopiero, jak ich opiekunka Karolcia

169 Charles Baudelaire, fragment inwokacji do poematu Kwiaty zła.

170 Zob. np. artykuł Hańba w „Trybunie Mazowieckiej", 13 marca 1957, Aneks 1, w: M. Rusiniak-Karwat, „Sąsiedzi byłego ośrodka"..., dz. cyt.

1/1 Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939-1945, oprać. Władysław Bartoszewski, Zofa Lewinówna, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1969, s. 758-759.

191

Złote żniwa

HYPOCRITE LECTEUR, MON SEMBLABLE, MON FRERE

Sapetowa objechała zagrody z dziećmi na wozie, udając, że zabiera je, aby utopić w pobliskiej rzece172. Publiczne mordowanie schwytanych Żydów przez mieszkańców kieleckiej wsi. Chłopi z Jedwabnego i Radziłowa, którzy spalili swoich żydowskich sąsiadów. Młodzi ludzie w Warszawie podczas powstania w getcie wiosną 1943 roku skrzykujący się, żeby w przerwie obiadowej pooglądać sobie, jak „Zydki się smażą". Zaufany człowiek Kościoła piszący w oficjalnym podziemnym sprawozdaniu, że to chyba za sprawą „Boskiej Opatrzności" rękami Niemców Polska pozbywa się Żydów. Niebywałe zdanie, „że Hitlerowi po wojnie postawi się pomnik za to, że Polskę uwolnił od Żydów", okazujące się banałem, powtarzanym w takim lub innym sformułowaniu wzdłuż i wszerz byłej Rzeczypospolitej, przez ludzi ze wszystkich środowisk. Antosia Wyrzykowska (głęboko wierząca chłopka spod Jedwabnego, która przechowywała w swoim gospodarstwie przez trzy lata siedmioro Żydów), tłumacząca dziennikarce Annie Bikont, że księdzu w Polsce nigdy by się do tego nie przyznała i że jej córka dobrze zrobiła, wyrzucając do kosza medal Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, który An-tosi przyznano w Izraelu, bo przecież i tak nie ma go komu pokazywać173. Dobrzy ludzie ukrywający Żydów, którzy po wojnie ciągle boją się, aby przypadkiem nikt się o tym nie dowiedział. Albo chłopi ze wsi Siedliska kupujący kosy w gmin-

172 ŻIH, 301/579, relacja Karolci Sapetowej.

173 A. Bikont, My zjedwabnego, dz. cyt., s. 256.

192

nej spółdzielni, żeby wziąć udział w polowaniu na Żydów. To wszystko brzmi jak absurd, zły sen, a przecież wiemy, że to prawda i że większość temu podobnych ponurych zdarzeń nigdy z mroku epoki pieców nie przedarła się do wiadomości publicznej!

I nagle zaczynamy dostrzegać, że szokujące wypowiedzi i wydarzenia - każde na pierwszy rzut oka zaskakujące lub wręcz nieprawdopodobne - dodają się do siebie i układają w spójny obraz. I właśnie to ich przystawanie do siebie, komplementarność wypowiadanych uwag i sytuacji, o których sądziliśmy w pierwszym odruchu, że są patologią, odstępstwem od normy, wynaturzeniem, każe nam w końcu uznać je za przejawy praktyki społecznej, za konkretne upostaciowanie zasad postępowania w stosunku do Żydów. I zaczynamy rozumieć, że własność żydowska stała się z dnia na dzień łatwo osiągalnym obiektem pożądania i tylko „niedołęga"174 z nadarzającej się okazji nie korzystał. Ze po zamordowaniu Żyda albo wydaniu go Niemcom na śmierć (co wychodzi na jedno i to samo) zabójca pozostawał dalej akceptowanym, a często i szanowanym człon-

174 Zob. np. relację inżyniera budowy mostów zatrudnionego niedaleko Treblinki: „Ludzie wyrażali zdziwienie, że rozporządzając jako kierownik budowy poważną gotówką, nie rozpocząłem handlu, który mógł mnie wzbogacić. Pewnie ten i ów miał mnie za niedołęgę, ja jednak szczycę się do dziś, że wyszedłem z okolic piekła treblińskiego z czystymi rękami i nieo-barczonym krzywdą ludzką sumieniem, z tym samym mizernym majątkiem osobistym, z jakim przyszedłem" (J. Królikowski, Wspomnienie z okolic Treblinki, dz. cyt., s. 29).

193

Ztote żniwa

kiem wspólnoty. Że popularniejszym zachowaniem w polskim społeczeństwie - oczywiście pamiętając, iż większość ludzi skupiała się tylko na tym, co ich bezpośrednio dotyczyło, i była na los Żydów obojętna - było tropienie i wskazywanie ukrywających się Żydów (a więc i Polaków, którzy dawali im schronienie), nie zaś niesienie prześladowanym Żydom pomocy.

Powiedzmy to jeszcze inaczej: przypadkowo spotkany Polak katolik mógł w czasie okupacji przejść mimo, nie zwracając na Żyda uwagi; mógł w jakiejś formie zasygnalizować gotowość udzielenia pomocy; albo, na odwrót, zamanifestować w stosunku do Żyda jakąś formę agresji. Wspomnienia Żydów, którzy przeżyli, wskazują, że wachlarz zachowań w takiej sytuacji najczęściej oscylował między obojętnością i agresją, a nie między obojętnością i gotowością pomocy. Doświadczenie tych, którzy nie zostawili wspomnień, bo nie przeżyli (i w związku z tym nie wiemy, co mają do powiedzenia), raczej nie odwróciłoby tej relacji.

Nie znajdziemy danych liczbowych, aby odpowiedzieć na pytanie, jaki procent mieszkańców dawał schronienie i pomagał Żydom, jaki stał na uboczu, nie przykładając ręki do dzieła Zagłady, a jaki brał udział w rabunku i mordowaniu Żydów. Ale jako epistemologicznie solidny punkt wyjścia do poznania, co się wówczas działo, jako zakotwiczenie ogólnej wiedzy o epoce, brak dokładnych liczb kompensuje odkrycie, że poszczególne epizody i konkretne zdarzenia (które brane osobno, wydają

HYPOCRITE LECTEUR, MON SEMBLABLE, MON FRERE

się wyjątkowym ekscesem albo niemożliwością) przystają do siebie, dając koherentny obraz i tworząc jedną spójną całość.

Maria musiała gdzieś zadzwonić, weszliśmy do niewielkiej cukierenki, bo sądziła, że jest w niej telefon. Okazało się jednak, że telefonu nie ma. W tej sytuacji zdecydowała, że zostawi mnie tutaj na kilka minut samego, kupiła mi bodaj drożdżówkę, wybrała stolik najmniej widoczny, znajdujący się w dość ciemnym kącie, i powiedziała, że zaraz, gdy tylko sprawę załatwi, wróci. Tę samą informację przekazała kobiecie, która nas przyjmowała, była to zapewne właścicielka. W maleńkim lokalu stało nie więcej niż pięć stolików, ludzi było niewielu, mogłem więc słyszeć wszystko, co się mówi. Z początku wydawało mi się, że panuje spokój, siedzę sobie cicho jak mysz pod miotłą, czekam, jak mi przykazano - i szczęśliwie nic się nie dzieje, zajadam ciastko, a to, co kobiety między sobą gadają (mężczyzn nie było), mnie nie dotyczy. Ale po chwili nie mogłem się nie zorientować, iż sprawy układają się inaczej, trudno było mieć wątpliwości, znalazłem się w centrum uwagi. Kobiety - może pomocnice, może klientki - skupiły się wokół właścicielki i coś szepczą. Ale też intensywnie mi się przyglądają. Byłem już na tyle doświadczonym ukrywającym się żydowskim dzieckiem, że od razu pojąłem, co

i

194

195

Z/o te żniwa

to oznacza i co może zapowiadać. Poziom strachu wzrósł radykalnie.

[...] Dochodziły mnie strzępy rozmowy na tyle wyraziste, że nie miałem złudzeń - dotyczą mnie. Jak zwykle w takich sytuacjach, najchętniej zapadłbym się pod ziemię. Słyszałem: „Żydek, z pewnością Żydek"... „Ona pewnie nie, ale on - Żydek"... „Podrzuciła nam go"... Kobiety deliberowały, co ze mną zrobić. [...] moja sytuacja z momentu na moment stawała się coraz gorsza [...]

Rozdyskutowane i zaciekawione panie zbliżyły się, podeszły do stolika, przy którym siedziałem. Zaczęło się indagowanie. Najpierw któraś zapytała, jak się nazywam. Miałem fałszywe papiery, nauczyłem się moich nowych danych - i grzecznie odpowiedziałem. [...]. Słyszałem jednak nie tylko pytania kierowane do mnie, słyszałem także komentarze i opinie, jakie damy wypowiadały na stronie, niby ciszej, tylko dla siebie, ale tak, że nie mogły ujść moich uszu. Najczęściej padało groźne słowo „Zydek", ale też powtórzyła się zapowiedź najstraszniejsza: „Trzeba dać znać na policję". Byłem świadom, że owo danie znaku równa się wyrokowi śmierci175.

Katastrofa europejskiego żydostwa polegała na tym, między innymi, że ludobójstwo, które w miarę upływu czasu

175 Michał Głowiński, Czarne sezony, Warszawa: Wydawnictwo Open, 1998, s. 93-95.

196

HYPOCRITE LECTEUR, MON SEMBLABLE, MON FRERE

stało się esencją nazistowskiej polityki okupacyjnej, dostało przyzwolenie, manifestowane na różne sposoby, ze strony społeczeństw podbitych krajów.

[...] ani jedna grupa społeczna, ani jedna wspólnota wyznaniowa, ani jedna instytucja akademicka bądź zrzeszenie zawodowe, zarówno w Niemczech, jak i w całej Europie, nie zadeklarowało swojego poparcia dla Żydów (niektóre kościoły chrześcijańskie upomniały się o Żydów konwertytów, deklarując ich przynależność do wspólnoty wiernych, to wszystko). Dawało się zaobserwować zjawisko dokładnie odwrotne: popychani chciwością przedstawiciele licznych grup społecznych, w tym reprezentanci środowisk decyzyjnych, byli zaangażowani -w proces wywłaszczania Żydów, których całkowite zniknięcie było im na rękę. Żadna z grup wpływów zdolnych zrównoważyć potencjał nazizmu i powiązanych z nim antyżydowskich strategii politycznych nie uczyniła nic, co mogłoby przeszkodzić im rozwinąć się w skrajnej postaci [podkr. autora]176.

176 S. Friedlander, Czas eksterminacji, dz. cyt., s. 23. Inny amerykański historyk, Mark Mazower, podobnie charakteryzuje europejskie reakcje na nazistowską politykę okupacyjną: „przez większą część wojny [...] Europejczycy nie sprzeciwiali się i posłusznie wykonywali to, czego [Niemcy] od nich oczekiwali. Po 1945 roku wygodniej było o tym zapomnieć" (Mark Mazower, Hitler's Empire. Hou> the Nazis Ruled Europę, New York: The Penguin Press, 2008, s. 6 i nast.).

197

Złote żniwa

Toteż plądrowanie własności żydowskiej podczas drugiej wojny światowej stało się wspólnym doświadczeniem całej Europy. Od Dniepru aż po kanał la Manche, Saloniki czy Korfu żadna klasa społeczna nie potrafiła się oprzeć pokusie. I jeśliby zadać pytanie, co bankier szwajcarski i polski chłop mają z sobą wspólnego - oprócz tego, że obydwaj są ludźmi i posiadają nieśmiertelną duszę - odpowiedź, z lekka tylko ustyłizowana, będzie brzmiała: złoty ząb wyrwany z czaszki zabitego Żyda. Natomiast panie, które prowadziły cukieren-kę -w okupacyjnej Warszawie, gdzie mały Głowiński pewnego dnia próbował zjeść ciastko - „normalne, zwykłe, na swój sposób dzielne i porządne kobiety, z całą pewnością pracowite, [...] pobożnfe], odznacząjącfe] się całą harmonią cnót"177 - to są nasze ciocie, babcie, nos semblables, które zachowywały się wedle przyjętych wówczas norm postępowania.

Wśród faktów i opowieści wspomnianych w tej książeczce wymienialiśmy czasami inne miejsca i innych ludzi, którzy byli ofiarami lub sprawcami podobnie strasznych wydarzeń. Choć wieści o nich są zwykle cenzurowane lub au-tocenzurowane, człowiek natyka się na nie bez końca. Nico-las Werth przytoczył słowa kobiety, której sąsiedzi chodzili wyrywać złote zęby trupom więźniów, porzuconych i zagłodzonych na jednej z wysepek zagarniętych przez sowiecki

HYPOCRITE LECTEUR, MON SEMBLABLE, MON FRERE

gułag w latach 1932-1933178. Józef Mackiewicz wspomina, jak w roku 1945 brytyjscy oficerowie zwabili oficerów kozackich, siłą zagnali ich do ciężarówek i zanim wydali ich na śmierć Sowietom, jeszcze ich obłupili, ofiarowując po papierosie w zamian za zegarek179.

Takie wyliczanie okrucieństw nie prowadzi do żadnego uogólnienia - że w sprzyjających warunkach każdy mógłby tak się zachować. Ale skłania do pokory. „Problem moralny, jaki mamy z Holokaustem - napisał Yehuda Bauer - nie polega na tym, że sprawcy byli nieludzcy, ale na tym, że byli ludzcy, tacy jak my"180. Dlatego fotografia chłopów z Treblin-ki - też, oczywiście, „normalnych, pracowitych, pobożnych i odznaczających się całą harmonią cnót" - oprócz obrzydzenia wywołuje w nas przerażenie, bo nie jesteśmy do końca pewni, czy w ostatecznym rachunku nie patrzymy na zdjęcie z rodzinnego albumu.

M. Głowiński, Czarne sezony, dz. cyt., s. 95.

178 Nicolas Werth, Cannibal Island. Death in a Siberian Gulag, tłum. z fr. Steven Rendall, Princeton: Princeton University Press, 2007, s. XV-XVI. Wydanie polskie pt. Wyspa kanibali. 1933 deportacja i śmierć na Syberii ukaże się nakładem Znak Literanova wiosną 2011.

179 Józef Mackiewicz, Zbrodnia w dolinie rzeki Drawy, w: tenże, Fakty, przyroda, ludzie, Londyn: Wydawnictwo Kontra 1984, s. 275.

180 Cyt. za: Timothy Snyder, What We Need to Know about the Holocaust, „The New York Review of Books", 30 września 2010, s. 80.

198

POSŁOWIE

Historia rubinowego pierścionka z obozu Kozielsko-Bełżec

Nazywam się [...], urodziłem się w 1946 r. w Bełżcu. Moi dziadkowie [...] mieszkali przez czas wojny i później w Bełżcu - dom ich zamieszkania stał przy przejeździe kolejowym (Lublin-Bełżec). Jako cała rodzina dużo widzieli i „czuli". Niczym się nie różnili od Francuzów, Szwajcarów itd. - pomagając - bogacili się. W roku 1948 wyjechałem z rodzicami do Szczecina, gdzie jako zamożny obywatel mieszkam do dzisiaj.

Było tradycją, że co roku na wakacje przyjeżdżałem do Babci [...]. Wielokrotnie przebywałem na Kozielsku i okolicach. Pamiętam, iż jako dziecko zbierałem różne koraliki, które to pewnie deszcze wypłukiwały z tej tzw. „ziemi". Nigdy a nigdy nie zapomnę szumu - śpiewu tych młodych sosnowych zagajników. Tak naprawdę to jako chłopiec nie bardzo wiedziałem, co się wydarzyło w tym miejscu. Wokół walały się kości, czaszki ludzkie, pewnie myślałem, to inny cmentarz.

201

Złote żniwa

HISTORIA RUBINOWEGO PIERŚCIONKA Z OBOZU...

To, że była to fabryka śmierci dowiedziałem się po latach. Chodząc pośród tych sosenek czuło się grozę. Pamiętam, iż ciągle obracałem się do tyłu. Tak człowiek zachowuje się w nocy, a przecież najczęściej był to poranek, gdy szedłem do oddalonego o 2 km lasu przy torach - na jagody i poziomki. Nigdy nie zapomnę tego smutnego szumu zagajników. To było jakby pozaziemski śpiew, groza, strach, smutek, te drzewa jakby chciały wyrazić...

Bałem się i jeszcze raz bałem się - tak było zawsze.

Wszystkim wiadomo, że Bełżec to „kopalnia złota", stąd większość mieszkańców posiadała różne precjoza, często znacznej wartości, o których to rzeczywistej wartości nie mieli pojęcia.

I tak w dniu 18-tych moich urodzin dostałem od mojej Babci [...] wspomniany pierścionek — bohatera tej historii.

Pierścionek, jako że był damski, leżał sobie w pudełeczku aż do roku 2005.

Było to lato, wracałem z partnerami biznesowymi z Berlina. Jechaliśmy szybkim samochodem do Szczecina. W połowie drogi, kierujący samochodem, przez nieuwagę nieomal nie spowodował wypadku przy szybkości 200 km. W ułamku sekundy - widocznie przeznaczenie - wyprowadził samochód i uniknął zderzenia dwóch samochodów. Pewnie skróciłoby moje życie - czyli żyłem.

Ale w noc po wypadku mam sen, śni mi się niczym na jawie. Młoda Żydówka - dziewczyna, która głosem mocno ściszonym wydaje mi polecenie.

„Januszek (tak mówiła, Januszek), ty masz mój pierścionek, zabierz go i zawieź do Bełżca i złóż go, oddaj, on jest mój".

Sen ten, bardzo łagodny tak, jakby przemawiał do mnie anioł. Sny się zwykle zapomina, ten tkwi na zawsze w mej pamięci.

Jest 5 maja 2006 r., przyjechałem ze Szczecina do Bełżca - spełniam prośby młodej żydowskiej dziewczyny z mojego snu, której w sposób okrutny nie pozwolono żyć.

Dlaczego ona wybrała mnie? Jest mi lżej.

Przeczytałem wiele książek Singera, holocaustem interesuję się na co dzień, dużo wiem - może dlatego, że ja się urodziłem w Bełżcu, a ten naród żydowski próbowano w Bełżcu zniszczyć. Nie będę ukrywał, że sympatyzuję Izraelowi w zmaganiach z Palestyną.

Bełżec, 5.05.2006

Pierścionek wraz z listem znajdują się w Państwowym Muzeum na Majdanku.

202

i

Nota wydawcy

Oddajemy Państwu ostateczną wersję tekstu książki Jana Tomasza Grossa oraz Ireny Grudzińskiej-Gross i prosimy o traktowanie jej jako podstawy do dalszej dyskusji. To prawda, że zgodnie z logiką medialnej niecierpliwości - w jakimś sensie zrozumiałą - wielu osobom udało się do wcześniejszej wersji tekstu „dotrzeć" lub też ją „zdobyć". Waga tematu tej książki sprawia jednak, iż słowa Autorów zasługują na uwagę i sądzimy, że należy uszanować ich prawo do pracy nad tekstem, aż do przekazania książki do druku.

Tytuł oryginału Golden Hawest

kilka dodatków od skanującego;:

Panowie spokojnie

Według Grossa zdjęcie przedstawia "kopaczy" - Polaków szukających pożydowskiego złota

w masowych grobach Treblinki. Ale jak wykazali dziennikarze "Rzeczpospolitej", najprawdopodobnie

pokazuje ono coś przeciwnego - ludzi porządkujących groby!

opinia profesora

Władysława Bartoszewskiego

na temat Jana T. Grossa

i jego książki "Złote żniwa":

Pan Jan Gross jest uznawanym amerykańskim profesorem socjologii, ale nigdy w życiu

nie studiował historii, nie był i nie jest historykiem. Dlatego jego opinie na tematy

społeczne czy nawet historyczne nie są naukowymi tezami historyka, lecz rozważaniami

socjologa

–ocenia prof. Bartoszewski w rozmowie z "Gościem Niedzielnym".

Prof. Bartoszewski ma szczególny tytuł do wypowiadania się na temat relacji polsko-żydowskich,

bowiem w czasie II wojny światowej

ratował Żydów

, był też aktywnym działaczem podziemia, żołnierzem Armii Krajowej i uczestnikiem

Powstania Warszawskiego.

Prof. Bartoszewski ma zastrzeżenia do stosowanej przez Grossa metody uogólniania

ma podstawie skrajnych zachowań, dlatego nie zgadza się na obarczaniem całego polskiego

narodu winą za krzywdy popełnione wobec Żydów przez konkretnych Polaków. Podkreśla,

że Gross

nie przedstawia dowodów na tezę, że rabowanie i mordowanie Żydów było normą w polskim

społeczeństwie

.

Jednak najmocniejsza polemika dotyczy oceny etycznej zachowań Polaków wobec Żydów.

Bartoszewski zdecydowanie nie zgadza się na rozumowanie Grossa, które stawia na jednej

płaszczyźnie moralnej ludzi, którzy podejmowali złe działania wobec Żydów z tymi,

którzy byli bierni.

Możemy mówić o grzechu zaniedbania, ale to nie to samo co grzech polegający na popełnianiu

zła. Inna jest ocena morderstwa, a inna nie zapobieżeniu morderstwu w sytuacji ryzyka

- wyjaśnia.

Odnosi się także do zarzutów, że Polacy nie zrobili dość, aby ratować Żydów i tłumaczy:

Wierzący chrześcijanin może powiedzieć, że zrobił dość dla ratowania drugiego człowieka,

gdy odda za swego brata życie. W rozumieniu filozoficznym i teologicznym dość dla

ratowania Żydów zrobili ci Polacy, którzy oddali za nich życie.

Ale jednocześnie zaznacza:

Męczeństwo wszystkich Polaków zamknęłoby usta naszym krytykom, ale wymaganie heroizmu

od całego społeczeństwa jest absurdalne. Nie można tego wymagać od żadnego narodu.

Poproszony o ocenę postawy Polaków w czasie wojny mówi:

Wobec niebywałej, realnej grozy terroru w czasie okupacji, który w Polsce był niewspółmiernie

większy od terroru, którym dotknięte były liczne inne narody okupowane przez Hitlera,

uważam, że Polacy nie mają się czego wstydzić.

Cała rozmowa redaktora Bogumiła Łozińskiego

z prof. Władysławem Bartoszewskim w najnowszym numerze Gościa Niedzielnego.

dodatek 2

"Złote" porachunki

Leszek Żebrowski

Jan Tomasz Gross to autor prac propagandowych, które jeszcze przed ukazaniem się

są okrzyknięte jako "wybitne", "odkrywcze", "odważne", "nowatorskie". Problem w tym,

że Gross jest po prostu... nudny.

Poczynając od 1998 r., gdy ukazało się pierwsze jego dziełko z tej serii: "Upiorna

dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939-1948"

(Kraków 1998), ten autor ma stale do powiedzenia to samo i praktycznie - tak samo.

To też jest sztuka - nie badać, nie siedzieć miesiącami czy latami w archiwach, posługiwać

się wyłącznie strzępami (choć bardzo starannie dobranymi) ustaleń innych autorów,

i tak je zgeneralizować, spłaszczyć i spopularyzować, aby osiągnąć zamierzony efekt.

Ma to sens w przypadku handlarza starzyzną - pocerować, połatać stare łachy i upchnąć

je jako prawie nowe ("nowe inaczej"). W przypadku naukowca nie, bo nie to powinno

być sensem jego pracy.

Zdjęcie obrosłe nieprawdą

"Złote żniwa" nie mają nic wspólnego z nauką. Nie są efektem jakichkolwiek badań,

ich generalizujące wszystko tezy oparte są na bardzo kruchych lub wręcz nieprawdziwych

podstawach. Rozrzucone gdzieniegdzie w tekście przypisy, kilka relacji, kilka publikacji,

wspomnień, pamiętników to wyłącznie kamuflaż.

Najnowsza praca Grossa opiera się na fałszywym założeniu, że zdjęcie z okolic Treblinki

- które jest osią jego rozważań i dowodem koronnym - jest prawdziwe i przedstawia

dokładnie to, co mu akurat pasuje. Nie trzeba być specjalistą w tym zakresie, żeby

dokonać rzetelnego opisu przywołanej fotografii. Widać na niej grupę ludzi (w asyście

milicjantów i zapewne funkcjonariuszy UB), przed nimi leży kilkanaście ludzkich czaszek,

a niewielki pagórek, przed którym pozują do fotografii, ma zapewne nie więcej niż

30 cm wysokości. To ziemia wydobyta z ekshumacyjnej jamy. Gdzie Gross zobaczył na

tej fotografii "wzgórze usypane z popiołów 800.000 Żydów"? Jeśli tak ma dziś wyglądać

rzetelność badawcza i opis największego w dziejach ludobójstwa, to najwyraźniej zadanie,

jakie sobie postawił, całkowicie go przerosło.

Podobny jak Gross temat poruszyła w swej pracy magisterskiej Martyna Rusiniak: "Obóz

zagłady Treblinka II w pamięci społecznej (1943-1989)" (Warszawa 2008). Autorka wykonała

konkretną pracę badawczą, przeglądając sumiennie źródła, ustalając dużo nowych, nieznanych

wcześniej okoliczności. I choć niektóre jej wnioski rażą (to może być wpływ konkretnego

promotora), to jednak jej praca jest - na tle tego, co napisał Gross - pracą naukową.

Niestety, tenże autor, choć powinien znać ją co najmniej dobrze, to nawet jej nie

wymienił, choć wszystko wskazuje na to, że w znacznym stopniu poszedł jej śladem,

ale wybiórczo. A szkoda, bo pod wpływem tej lektury mógł ucywilizować przynajmniej

niektóre swe sądy. Pomijając ją zaś całkowicie w swych rozważaniach, stworzył sobie

ogromną swobodę w żonglowaniu nielicznymi źródłami i wyrażaniu daleko idących sądów,

które - w świetle znanych dokumentów - na ogół nie są uprawnione. Przede wszystkim,

nie ma podstaw do wszelkiej generalizacji, a to u Grossa jest celem samym w sobie.

Kolejną wątpliwością, nasuwającą się w ocenie uczciwości badawczej Grossa, jest brak

jakichkolwiek odniesień do ustaleń badaczki podobnych zagadnień, jakie porusza Gross

w swym opracowaniu. Chodzi o Teresę Prekerową, która wyniki swych wnikliwych badań

opublikowała w artykule: "Stosunek ludności polskiej do żydowskich uciekinierów z

obozów zagłady w Treblince, Sobiborze i Bełżcu w świetle relacji żydowskich i polskich"

("Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu

Pamięci Narodowej", XXXV, Warszawa 1993). Dotarła ona do wszystkich znanych jej relacji

uciekinierów z Treblinki, tworząc na ich podstawie obraz zupełnie inny niż Grossowy.

Przede wszystkim cechuje ją uczciwość badawcza - niczego nie ukrywa, stawia odważne

pytania, wnioskuje nie przez wróżenie z fusów, ale przez badanie i weryfikację źródeł.

Innej drogi przecież nie ma.

Polskie dzieci straszne są

Gdyby Gross chciał w pełni skorzystać z dorobku tych osób, które na poważnie zajmowały

się opisywanymi przez niego zagadnieniami, nie mógłby forsować nieuprawnionych sądów,

generalizować i oskarżać całej społeczności czy całego Kościoła katolickiego. Ale

to byłoby już wbrew jego intencjom, dlatego też unika jak ognia ogarnięcia całej

dostępnej bazy źródłowej, jak też krytycznego podejścia nawet do starannie wyselekcjonowanych

przez siebie źródeł. Dlatego jego prace są tak skrajnie stronnicze i niechlujne,

oraz - co już zaznaczyłem wcześniej - po prostu nudne, pisze je bowiem "na jedno

kopyto".

A wystarczyłoby nieco uwagi i zdrowego rozsądku, nie brać na wiarę wszystkiego, co

na ten temat napisano. Ot, choćby coś takiego:

"Kopacze w zasadzie pracowali pojedynczo nie ujawniając plonów poszukiwań przed sobą

nawzajem bo szczęśliwy znalazca mógł łatwo paść ofiarą napadu ze strony innych poszukiwaczy

skarbów (pamiętamy co Kalembasiak i Ogrodowczyk pisali o "niesamowitych stosunkach"

w okolicy Treblinki). W Bełżcu i w Treblince zabierano do domu wykopane trupie czaszki,

aby tam dopiero, bez świadków, "spokojnie je obszukać"". Ładnie to brzmi i przekonująco

odnośnie do "polskiego antysemityzmu", wyssanego jakoby z mlekiem matki, ale... Jak

autor to sobie wyobraża, że "kopacz" z naręczem czaszek pod pazuchą biegnie niezauważony

do domu, aby tam je rozbijać?

Albo inne "źródło", które akurat bardzo mu pasuje: "W powojennej dyskusji na temat

okupacyjnej demoralizacji młodzieży pisała o tym samym zjawisku Irena Chmieleńska:

"Dwa były główne źródła demoralizacji dziecka Warszawy: sprawa żydowska oraz handel

[...]. Chłopcy już od lat sześciu, najczęściej dziesięcio-, trzynastoletni, spędzali

całe noce na dyżurowaniu przy murach getta i szantażowaniu przechodzących przez mury

Żydów". Otwartość takiego postępowania, jego publiczny, nieskrywany i zarazem grupowy

charakter, to były aspekty najbardziej uderzające obserwatorów. Irena Chmieleńska,

"Dzieci wojenne", Kuźnica, 9 XII 1945".

Sześcioletni (polscy) chłopcy siedzą po nocach przy murze getta i szantażują każdego

przechodzącego Żyda? W nocy (w zasadzie od wczesnego wieczoru) obowiązywała przecież

godzina policyjna i te dzieci z pewnością byłyby zauważone przez niemieckie patrole,

których nasilenie było między innymi przy murach getta właśnie.

Podobnie z opisanym przez niego zjawiskiem prostytucji, które w jego książeczce osiąga

rzekomo gigantyczne rozmiary. Wojna i okupacja sprzyja wprawdzie głębokiej demoralizacji

(a taka okupacja szczególnie), nic jednak nie uprawnia go do uogólniania, że z tego

procederu żyły całe wsie. To zjawisko występowało, było jednak moralnie potępiane,

i to jednoznacznie. Występowało również w gettach i obozach pracy, i tam też z rąk

do rąk przechodziły wszelkie dobra materialne.

O obrzeżach zagłady nieco inaczej

W jednym Gross ma całkowitą rację - tak zwane obrzeża zagłady nie są do końca zbadane

i opisane. Ale, gdyby ktoś zastosował jego "metodę" badawczą, mógłby przecież dojść

do zupełnie innych rezultatów. Oto na przykład w Radomsku, już pod koniec 1939 r.:

"Pewnego dnia robotnicy żydowscy, wracając z robót przymusowych, udali się tłumnie

do siedziby Judenratu, przepędzili jego przywódców i członków oraz zdemolowali lokal.

Judenrat, zatrwożony groźną postawą mas, uciekł się do pomocy gestapo. Dopiero oddział

gestapowców, przybyły na wezwanie Judenratu, przywrócił "porządek", a celem sterroryzowania

Żydów, w obawie przed nowymi buntami, dokonał trzydniowego pogromu połączonego, rzecz

oczywista, z rabunkiem. "Były to straszne 3 dni"". Rabowanie ludności żydowskiej

wewnątrz gett było przecież zjawiskiem nagminnym. Czy mamy jednak prawo wyciągać

wnioski w taki sam sposób, jak to robi Gross?

"W lutym, marcu i kwietniu 1941 r. przybyło z Austrii do Generalnej Guberni łącznie

10 transportów Żydów po 1.000 osób każdy. [...] Jak wynika z zachowanych dokumentów,

szczególnie smutnie osławiony Judenrat ostrowiecki przyczynił się do rychłego "pozbycia

się" ze swego terenu niewygodnych wysiedleńców wiedeńskich, nie omieszkając przy

tym zbyt pieczołowicie zaopiekować się ich dobytkiem, bagażami, walizkami (5 tys.

sztuk)". Nieszczęśnicy nie mogli liczyć na pomoc "swoich", uzyskiwali ją natomiast...

u miejscowych chłopów, którzy udzielali im nie tylko schronienia, ale występując

na ich rzecz u władz niemieckich, dawali im jakieś poczucie względnego bezpieczeństwa:

"na podkreślenie zasługują częste stosunkowo fakty (np. w powiecie opatowskim) występowania

miejscowych chłopów w obronie "swoich" wiedeńczyków, zwłaszcza lekarzy i ich rodzin,

domagających się pozostawienia ich w spokoju na miejscu. Oddawali im swoje chałupy

i zaopatrywali w artykuły żywnościowe. W niektórych wsiach nawet wójtowie, pod naciskiem

miejscowych chłopów, specjalnie interesowali się losem Żydów wiedeńskich, udzielając

im daleko idącej pomocy".

Dziś, badając samą zagładę, jak też jej "obrzeża", musimy pamiętać i pokazywać całą

różnorodność zachowań ludzi, ciężko doświadczonych przez wojenny i okupacyjny los.

Łatwo jest ferować wyroki, będąc niejako "z zewnątrz", poza tym czasem i ponad tymi

wydarzeniami. Oceniać, potępiać, generalizować bez zbadania całej złożoności? Jeśli

tak, to można już wszystko?

Do tej samej kategorii należy współudział tych, którzy sami też zapłacili cenę najwyższą.

Byli gorliwi, nadgorliwi, często okrutni i doszczętnie zdemoralizowani, licząc, że

wypychając na śmierć innych, sami się ocalą, lub pójdą na śmierć, ale dopiero na

końcu. Ot, jak na przykład członkowie Judenratu w Nowym Dworze: "Smutną sławą cieszył

się wśród ludności getta w Nowym Dworze Judenrat, wykonujący zawsze pilnie polecenia

okupanta. Toteż hitlerowcy zrewanżowali się za świadczone im usługi. Wszystkich członków

Judenratu, wraz z ich rodzinami w liczbie 42 osób, hitlerowcy ulokowali w końcowym

wagonie ostatniego transportu (12 XII [1942]), a na stacji kolejowej w Warszawie

wagon ten odczepili od całego składu i wszystkich jego pasażerów odprowadzili do

getta w Warszawie. Takiego traktowania, takiej "łaski" oprawców, nie dostąpił nawet

prezes Judenratu w Łodzi, osławiony Chaim Rumkowski, którego hitlerowcy zawieźli

razem z Żydami z getta łódzkiego do obozu zagłady w Oświęcimiu".

Oto niejaki Lubicz, członek żydowskiego Ordnungsdienstu ("policji") w getcie w Międzyrzecu

Podlaskim, a następnie komendant tego getta, wpadł na pomysł, aby Żydów ograbiać

wcześniej, nie czekając na ich odstawienie do obozu zagłady: "Dotychczas Żydzi złapani

w akcjach zabierali ze sobą pieniądze i drogocenności, które mogli ze sobą ukryć.

Ogałacano ich dopiero z tego wszystkiego w Majdanku i Treblince. Lubicz natomiast

zaproponował Niemcom, aby ich ograbić i rozebrać do naga na miejscu, bo po co ten

majątek ma wpaść w obce ręce. Żydów rozebrano do naga i tak wsadzono do wagonów.

O tym, że była to jego inicjatywa opowiadali niektórzy Niemcy, którzy nienawidzili

takich zdrajców. Lubicz ograbił po tym magazyn z rzeczy lepszych, a gdy Niemcy się

w tym zorientowali, zwalił winy na innych Żydów i ich rozstrzelano. 6-stą akcję [eksterminacyjną]

Żydzi nazwali "małą Treblinką". [...] Żonę Lubicza nazywano w getcie żydowską K.

Ona organizowała w getcie orgie z Niemcami". Żydzi, którzy ocaleli z tego getta,

zwołali "sąd dziesięciu" i wydali wyrok śmierci na Lubicza, który wszystko przeżył.

Uznali jednak, że to byłoby... nieładnie, "by Żydzi zabijali Żyda". Z treści tej

relacji wynika jednak, że nie mieli żadnych skrupułów, aby zabijać Polaków za nieporównanie

mniejsze przewiny... Podobnie stało się z innymi zdrajcami żydowskimi i policjantami,

na których wydano wyroki śmierci. Nie ukarano jednak nikogo.

Promocja pisarstwa Grossa

Sposób, w jaki Gross podchodzi do historii, jest niedopuszczalny i skrajnie krzywdzący.

Dla niego zagłada Żydów stała się polem żenujących sporów i bieżącej polityki. Gołosłowne

oskarżanie setek tysięcy Polaków o współsprawstwo zagłady (arbitralnie zmniejszone

po pierwszej fali krytyki aż dziesięciokrotnie, do kilkudziesięciu tysięcy), niemające

żadnego umocowania w rzetelnych badaniach, następnie przerzucanie odpowiedzialności

na cały Naród, to nowa jakość w publicystyce z tego zakresu. Niestety, możemy się

tylko obawiać, że to dopiero początek takich "rozrachunków". W imię czego?

Żyjemy w czasach pogłębiającego się relatywizmu, gdy wolno coraz więcej, ale nie

każdemu i nie w każdej sprawie. Przy czym należy pamiętać, że Gross ma stosunkowo

łatwą sytuację, cały czas może bowiem liczyć na poklask licznych klakierów, którzy

- niezależnie od własnej wiedzy i umiejętności krytycznego myślenia, zawsze wyniosą

go na piedestał. Ale my go tam trzymać nie musimy.

Autor jest pisarzem i publicystą, badaczem polskiego podziemia niepodległościowego

w czasie II wojny światowej i po 1945 roku.

dodatek 3

artykuł gontarczyka

Kilka dni temu w toczącej się na łamach „Rzeczpospolitej" dyskusji o wiarygodności

nowej książki Jana Tomasza Grossa „Złote żniwa"

wziął udział prof. Wojciech Sadurski

. W swoim artykule przekonuje, że praca ta jest wiarygodna, a wyśmiewani przez niego

krytycy „Złotych żniw" uprawiają co najwyżej „patriotyczne czepialstwo": „zdecydowana

większość osób – w tym publicystów i historyków – (...) mogła swobodnie dać wyraz

swemu oburzeniu, patriotycznie motywowanemu zgorszeniu i szczerej trosce o standardy

naukowe, tak radykalnie naruszone przez nieznaną im jeszcze książkę".

Autor jest w błędzie, bo nie krytykowano książki nikomu nieznanej. Jej maszynopis

został upubliczniony w grudniu ubiegłego roku i właśnie to wywołało burzliwą debatę.

Pod wpływem krytyki Gross zaczął poprawiać niektóre kompromitujące błędy i oczywiste

nadużycia. Nie miało to, niestety, nic wspólnego z klasyczną rzetelnością naukową:

chodziło głównie o to, by fałszywych tez książki łatwiej było bronić w przestrzeni

publicznej.

Inne poprawki miały charakter wręcz kuriozalny. Gross dopisał na przykład obelgi

pod adresem osoby, z którą, jak uznał, ma osobiste porachunki. W rezultacie tych

poprawek „Złote żniwa" nie przestały być tym, czym są, czyli nader pospolitą grafomanią.

Mniej więcej miesiąc temu ostateczna wersja „Złotych żniw" została rozesłana licznym

historykom i publicystom. Na tej podstawie powstała kolejna seria tekstów na temat

pisarstwa Grossa, w tym także mój tekst w „Rzeczpospolitej" (19 – 20.02.2011 r.).

Ani jeden z historyków, łącznie z tymi, którzy wypowiedzieli się na łamach przychylnej

Grossowi „Gazety Wyborczej", nie uznał dzieła za wiarygodną pracę naukową.

Prof. Sadurski pisze z ironią, że krytycy Grossa atakowali „nieznaną im jeszcze książkę".

Jego stan wiedzy na temat przebiegu debaty nad „Złotymi żniwami" nie wymaga jakiegokolwiek

komentarza.

Kompetentni i ci inni

Prof. Sadurski pisze: „nie wskazano – jeśli dobrze zauważyłem – ani jednego faktu

podanego przez autorów, który nie miał miejsca".

Jednak Grossowi wytykano nie tylko fałszywe interpretacje, ale też mijanie się z

faktami. Ja sam opisywałem sytuacje, w których autor ten bezpodstawnie oskarżał hierarchów

Kościoła o niepopełnione przestępstwa albo publicznie wycofywał się z innych oskarżeń

ze strachu przed przegraną w sądzie. Opisałem kuriozalny przypadek, kiedy Gross podał

w „Złotych żniwach" istotne informacje faktograficzne za... anonimowym wpisem w blogu

internetowym.

Wiele innych „faktów" z tej książki to informacje wątpliwe, niesprawdzone lub wręcz

wyssane z palca. Niektóre z nich, całkowicie fałszywe, Gross powtarza świadomie,

mimo że już mu to publicznie wytykano. Tak jak w wypadku rzekomych kilkudziesięciu

tysięcy Żydów zabitych przez tak zwaną granatową policję.

Przy podawaniu podobnych „faktów" razi u Grossa nieznajomość realiów niemieckiej

okupacji, intelektualna nieuczciwość i zła wola. Ale prof. Sadurski twierdzi, że

nie wskazano – jeśli dobrze zauważył – ani jednego faktu podanego przez autorów,

który nie miał miejsca. Trzeba było lepiej uważać.

Dalej przekonuje, że wiele informacji podanych w „Złotych żniwach" to dane wiarygodne,

bo Grossowie opierają się przecież na wydarzeniach już przytoczonych w literaturze

historycznej, a zatem poddanych normalnej weryfikacji naukowej przez innych historyków.

Kluczowe prace przywoływane przez Grossów wyszły spod pióra naukowców wywodzących

się z Centrum Badania Zagłady Żydów afiliowanego przy Polskiej Akademii Nauk. Z ich

wartością naukową jest różnie. Obok artykułów ciekawych można tam przeczytać i rażące

brakami naukowego warsztatu. Są też teksty, które zamiast faktami epatują uprzedzeniami

i ideologią. Poważniejsza dyskusja na ich temat zaczęła się dopiero teraz, przy okazji

książki Grossa.

Ale prof. Sadurski pisze o „wydarzeniach już przytoczonych w literaturze historycznej,

a zatem poddanych normalnej weryfikacji naukowej przez innych historyków". Żadnej

dyskusji w tej materii nie było i nic tu nie zostało zweryfikowane. Autor znów zabiera

głos w kwestiach, o których nie ma większego pojęcia.

Przypomina mi się stare powiedzonko o dwóch najważniejszych typach uczestników publicznych

debat. Jedni wiedzą, o co się spierają. Inni, jeśli coś zauważą, nie są w stanie

oprzeć się własnemu urokowi i koniecznie muszą o tym napisać.

Nauka czy szarlataneria?

Punkt widzenia prof. Sadurskiego – tak samo jak publicystyka Grossa – wydaje się

odległy od zasad naukowego rzemiosła. Znaczną część jego tekstu stanowią odwołania

do etyki, estetyki, symboliki czy przezabawne poszukiwania „prawdziwej substancji

faktycznej moralnego przesłania książki Grossów". Tam, gdzie przychodzi do dyskusji

o faktach, prof. Sadurski powątpiewa w celowość i sens stosowania racjonalnych narzędzi

naukowych: „czy podane przez Grossów fakty wskazują na istnienie pewnych dominujących

norm, czy tylko na pewne aberracje, odstępstwa od normy. (...) To są interpretacje,

co do których ludzie mogą i nawet powinni się spierać, a spory te są zazwyczaj nierozstrzygalne

w drodze racjonalnej debaty".

Interpretacje zamiast badań naukowych? Wobec takiego pojmowania materii sprawy spróbuję

pokrótce opisać działania historyków, które różnią się, jak widać, od metodologii

uczonych filozofów. Historyk bada wszystkie dostępne źródła i literaturę przedmiotu,

ustala fakty, liczby i proporcje. Dopiero to pozwala mu na uchwycenie skali i zasięgu

opisywanych zjawisk, dzięki czemu może się pokusić o generalne wnioski. W ten sposób

rzeczy, które Sadurski ma za „nierozstrzygalne", fachowcom udaje się rozstrzygać.

Także Gross odrzuca wiarę w metody naukowego pozytywizmu. Lekceważy elementarne zasady

warsztatu historyka i stosuje w swym pisarstwie metodę, którą nazwał gęstością faktów.

Tu nie szuka się prawdy, tylko znajduje dwa – trzy skrajne przypadki i gromadzi na

jednej stronie książki. Z oczywistych względów na takiej kartce papieru robi się

aż gęsto od polskich zbrodni, toteż można na temat zachowań Polaków formułować generalne

wnioski. Krytycy Grossa, poniekąd słusznie, takie metody uważają za hochsztaplerkę,

której nie sposób kojarzyć z terminem „badania naukowe".

W sukurs Grossowi idzie dziś profesor filozofii prawa Wojciech Sadurski. On też przekreśla

sens badań naukowych. Bo kwestia, czy mamy do czynienia z patologicznymi przypadkami

zabójstw żydowskich uciekinierów czy praktyką społeczną polowania na Żydów, jest

tylko sprawą punktu widzenia: „tak jak w wyświechtanym powiedzeniu ta sama szklanka

może być do połowy pełna albo do połowy pusta, tak i uznanie pewnych zachowań za

dowód dominacji pewnych norm jest interpretacją opartą na założeniach ocennych, na

różnym rozumieniu wydźwięku i znaczenia tych samych faktów".

W wizji Sadurskiego historyk wydaje się zbyteczny. Bo po co ustalać, jak naprawdę

było, skoro i tak będą różne punkty widzenia? Po co precyzyjnie odtwarzać obraz okupacyjnej

rzeczywistości, skoro obraz historii i tak będzie tylko elementem etyczno-filozoficznej

konwencji? A skąd będziemy czerpać wiedzę, kto wygrał bitwę pod Grunwaldem? Przeprowadzimy

badania naukowe? Sięgniemy po literaturę? A może – metodą Sadurskiego – postawimy

szklankę wody i zawołamy filozoficznych znachorów?

Koloryt międzykontynentalny

Sprawa losu żydowskich uciekinierów na polskiej prowincji to temat poważny. Opisy

mordów i rabunków, jakie można znaleźć w źródłach, są doprawdy przejmujące, dość

dalekie od polskich schematów martyrologicznych. Wszystko to wymaga rzeczowego zbadania,

czyli znalezienia odpowiedzi na kluczowe pytania: ile, gdzie, kto, dlaczego, jaka

była istota i skala smutnego zjawiska.

Pisarstwo Grossa czy wypowiedzi prof. Sadurskiego mają w tej sprawie – prócz oczywiście

niekompetencji – jeden ważny punkt wspólny: brak zainteresowania faktami. Gross męczy

nas mistyką z pogranicza absurdu, Sadurski – miazmatami o etyce, estetyce, symbolice,

winie i piekle. Obok można u niego przeczytać: „etyka, zwłaszcza w odniesieniu do

sytuacji skrajnych, rozgrywających się na scenie tragedii najstraszniejszych, lokuje

się w bardzo niskich rejestrach. Nadmierne jej wyżyłowanie w rejestry symboliki i

tabu jest przejawem pięknoduchostwa – zwłaszcza w ustach tych z nas, którzy nie są

w stanie wczuć się w grozę tamtych czasów". Wartość poznawcza tego tekstu lokuje

się w okolicach absolutnego zera. Ale jak to uczenie brzmi!

Grzecznie przypominam, że autor powyższych słów prof. Wojciech Sadurski w kwestiach

dla debaty na temat Grossa nieco ważniejszych wie wyjątkowo niewiele. Nie orientuje

się, czy krytycy „Złotych żniw" czytali książkę czy nie. Nie może więc stwierdzić,

czy mają konkretne zastrzeżenia, czy tylko piszą „w obronie polskiej racji stanu".

Tym bardziej że ich nie czytał.

Co więcej, autor nigdy nie badał poruszanych tematów; nie ma też pojęcia o stanie

badań i treści literatury przedmiotu. A mimo to proszę: wziął pióro, porozstawiał

po kątach historyków i obsmarował ich szyderstwami tak, żebyśmy mogli porechotać.

Osobiście mam wątpliwości, czy podobne głosy w debacie publicznej wnoszą do niej

jakąkolwiek wartość dodaną. Naturalnie poza ilustracją starej prawdy, że są na świecie

ludzie, którzy znają się dosłownie na wszystkim. Tylko to, jak sądzę, było przyczyną

zabrania głosu w sprawie „Złotych żniw" przez skądinąd znanego i cenionego Wojciech

Sadurskiego – na co dzień profesora filozofii prawa z Warszawy i dalekiego Sydney

w Australii. Dzięki jego głosowi dyskusja może nie posunęła się wiele do przodu,

ale za to nabrała interdyscyplinarnego i międzykontynentalnego kolorytu.

Autor, politolog i historyk, był wicedyrektorem Biura Lustracyjnego Instytutu Pamięci

Narodowej. Opublikował m.in. „Pogrom? Zajścia polsko-żydowskie w Przytyku 9 marca

1936 r. Mity, fakty, dokumenty"

Rzeczpospolita

dodatek 4

ks isakowicz zaleski

Antypolonizm 11-01-2011, 17:19

Niektóre środowiska w USA i na Ukrainie cierpią na fobie antypolskie, tak jak inne

środowiska cierpią na fobie antysemickie

Jeden z czytelników zapytał mnie, czego spodziewam się po nowej książce Jana Tomasza

Grossa, która przypisuje Polakom kolejne potworności, tym razem w postaci rozgrzebywania

zwłok ofiar Holocaustu w poszukiwaniu kosztowności. Odpowiadając stwierdzam, że spodziewam

się tego samego co po pierwszej książce, czyli tendencyjnego przedstawienia problemu.

Utwierdza mnie w tym przekonaniu fakt, że autor nie jest historykiem i mówiąc delikatnie

- jest raczej na bakier z warsztatem naukowym, który obowiązuje każdego rzetelnego

badacza przeszłości.

Oczywiście w społeczeństwie polskim, tak samo jak francuskim, holenderskim czy czeskim,

były szumowiny, które dorabiały się na żydowskich ofiarach, ale była to zdecydowana

mniejszość. Poza tym, taka postawa była napiętnowana. Dla przykładu - w wiosce, w

której byłem kiedyś duszpasterzem, żył pewien człowiek. W czasie wojny za worek cukru

wydał Niemcom ukrywającego się Żyda. Później sam musiał uciekać, gdyż za ten haniebny

czyn AK wydała na niego wyrok śmierci. Po 1945 r. za to samo został aresztowany.

Do końca życia był odrzucony przez swoje najbliższe otoczenie.

Co do Grossa, to trzeba jasno powiedzieć, że cierpi na antypolską fobię, tak jak

inni cierpią na fobie antysemickie. Tego typu osoby będą zawsze naginały fakty historyczne

lub je wręcz zmyślały, aby udowodnić swoje racje. Mam znajomego, który wiele lat

temu został oszukany przez Rumunów. Od tej pory nie tylko głosi rasistowskie hasła

pod ich adresem, ale podejrzewa ich o przeróżne przestępstwa. Kiedy w KL Auschwitz

skradziono napis "Arbeit macht frei", to napisał do mnie, że on wie na pewno, iż

zrobili to Rumuni. Nawiasem mówiąc, jest to człowiek bardzo wykształcony, ale w tej

kwestii nie przyjmuje żadnych innych argumentów. Niestety w podobny sposób działa

autor najnowszych antypolskich wypocin. Był on zmuszony, w ramach czystek antysemickich,

do opuszczenia naszego kraju. Nie przyjmuje jednak do wiadomości, że czystek tych

dopuścili się Polacy nie jako całe społeczeństwo, ale komunistyczni aktywiści w ramach

wewnątrzpartyjnych porachunków. Jak Gross chce się odegrać, to niech atakuje elity

PZPR, które tymi czystkami kierowały. Np. Wojciecha Jaruzelskiego, odgrywającego

wówczas niechlubną rolę w usuwaniu z wojska oficerów pochodzenia żydowskiego, albo

tych działaczy partyjnych, którzy zajmowali posady ludzi zmuszonych do emigracji.

Muszę też zaznaczyć, że bardzo dziwi mnie to, iż taki gniot intelektualny ma zamiar

wydać krakowski "Znak", którym kieruje prezes Henryk Woźniakowski, rodzony brat europosłanki

PO Róży Thun. Dziwię się tym bardziej, że to samo wydawnictwo ze względu na poprawność

polityczną nigdy nie chciało wydać żadnej książki historycznej o ludobójstwie na

Kresach Wschodnich, dokonanym przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach, Żydach

i Ormianach. Wydawnictwo to odmówiło także wydania książki Romana Graczyka o agenturze

Służby Bezpieczeństwa w środowisku "Tygodnika Powszechnego" i krakowskiego Klubu

Inteligencji Katolickiej. W tej ostatniej sprawie władze wydawnictwa wykazały się

wyjątkowym brakiem odwagi. To był główny powód, dla którego przestałem publikować

w "Znaku" swoje kolejne książki. Dodam w tym miejscu, że to właśnie Henryk Woźniakowski

w 2006 r. starał się za wszelką cenę zablokować wydanie mojej publikacji pt. "Księża

wobec bezpieki", która jednak ukazała się, ale było to wyłączną zasługą dyrektor

Danuty Skóry, dawnej działaczki Studenckiego Komitetu Solidarności. To ona swoją

determinacją i osobistą odwagą w końcu przełamała opór prezesa. A książki Grossa

oczywiście nie kupię. Szkoda pieniędzy. Innym też jej nie polecam.

Co do antypolonizmu, szerzącego się w różnych krajach, to trzeba odnotować zachowanie

greckokatolickiego arcybiskupa Ihora Wożniaka, redemptorysty, następcy kardynała

Lubomyra Huzara na urzędzie metropolity lwowskiego. W październiku 2007 r. poświęcił

on pomnik Stepana Bandery, wygłaszając przy tym płomienne kazanie, gloryfikujące

zbrodniarzy z UPA. W listopadzie 2009 r. objął także patronat (niestety razem z kardynałem

Stanisławem Dziwiszem i "Tygodnikiem Powszechnym") nad sesją ku czci Andrzeja Szeptyckiego,

który swoich podwładnych oddelegowywał do SS "Galizien". Z kolei 1 stycznia br. wziął

udział w kolejnej hucpie politycznej, głosząc peany pod adresem szefa Organizacji

Ukraińskich Nacjonalistów. Cała manifestacja odbywała się pod hasłem "Bandera jest!

Niech wrogowie boją się!" Uczestniczyli w niej m.in. mer Lwowa, Andrij Sadowy, zastępca

szefa Obwodowej Administracji Państwowej Myron Solar i szef lwowskiej Rady Obwodowej

Oleg Pankiewicz. Ten ostatni, jak przystało na partyjnego demagoga, krzyczał wręcz:.

"Musimy iść drogą Bandery, kontynuować jego historyczne dzieło i w przyszłości osiągnąć

stawiane przez Niego cele (...) Bandera! Bandera na zawsze! Strach na wrogów, niech

drżą najeźdźcy! Sława Ukrainie! Sława Bohaterom!". Nie trzeba dodawać, że cała ta

impreza była pełna akcentów antypolskich i antysemickich.

To, co się dzieje w niektórych diecezjach unickich, jest niestety bagatelizowane

przez władze Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej, która coraz bardziej dryfuje w

stronę nacjonalizmu i ksenofobii. To wcześniej czy później się na niej zemści. Choćby

poprzez odpływ wiernych do prawosławia, o czym piszę z żalem jako prawnuk greckokatolickiego

księdza, który tak samo kochał Ukrainę, jak i Polskę.

ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, Gazeta Polska, 12 stycznia 2011 r.

Ksiądz Zaleski do „Znaku”: Wstyd mi za Was!

Ewa Łosińska 03-02-2011, ostatnia aktualizacja 03-02-2011 10:25

Oburzony poziomem zapowiadanej przez krakowski „Znak” książki Jana Grossa ksiądz

Tadeusz Isakowicz-Zaleski napisał do wydawnictwa list otwarty, twierdząc: „Wstydzę

się za Was”.

Ksiądz Tadeusz Isakowicz-Zaleski

Po lekturze maszynopisu „Złotych żniw”, już zapowiadanych na stronie wydawnictwa,

kapłan – autor dwóch książek opublikowanych przez „Znak” – jest oburzony faktem,

iż ceniona oficyna chce opublikować „intelektualny gniot” obok wydawanych przez siebie

np. książek Ojca Świętego.

Wstrząśnięty słabo udokumentowanymi w książce zarzutami pod adresem Polaków ksiądz

pisze też o członkach swej rodziny, którzy z narażeniem życia ratowali w czasie wojny

Żydów. Kapłan przypomina również fakt, iż „Znak” odmówił niedawno publikacji książki

Romana Graczyka dotyczącej agentów SB działających w środowisku „Tygodnika Powszechnego”.

Już wkrótce ukaże się ona w jednej z warszawskich oficyn.

List księdza Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego

Szanowni Państwo!

Siostra cioteczna mego Ojca, śp. Maria Odud, rodem z Korościatyna k. Monasterzysk

na Tarnopolszczyżnie, z narażeniem życia uratowała w czasie II wojny światowej, Żyda

Teofila Finkelperla, późniejszego skrzypka Filharmonii Krakowskiej. Za swój bohaterski

czyn nigdy nie otrzymała medalu "Sprawiedliwy wśród narodów świata", choć jej rodzina

w tym kierunku czyniła wiele starań.

Z kolei inny mój krewny, ks. prałat Leon Isakowicz, ormiańskokatolicki proboszcz

ze Stanisławowa, ratował Żydów, wystawiając im w czasie okupacji niemieckiej katolickie

metryki. Podobnie czynił jego zwierzchnik, ks. infułat Dionizy Kajetanowicz ze Lwowa,

ostatni administrator ormiańskokatolickiej archidiecezji w Lwowie i proboszcz tamtejszej

parafii katedralnej. Za tę pomoc został przez Niemców wtrącony do więzienia. W 1944

r. aresztowało go równiez NKWD, choć z innych powodów. Zmarł z wycieńczenia w 1954

r. w radzieckim łagrze Abież pod Kołymą. Obaj duchowni nigdy też za swoje czyny nie

otrzymali medalu "Sprawiedliwy wśród narodów świata".

Z powyższych powodów przeczytałem maszynopis najnowszej książki Jana Tomasza Grossa,

spodziewając się, że będzie to rzetelna praca naukowa o postawach Polaków wobec Żydów.

Niestety po uważnej lekturze przekonałem się, że publikacja ta nie ma nic wspólnego

z poszukiwaniem prawdy historycznej. Co więcej, zawiera ona tak ogromną ilość przekłamań

i demagogicznych sformułowań, że ma ona wyłącznie charakter paszkwilu, nasączonego

osobistymi fobiami autora. Szczególnie szokujące są oskarżenia pod adresem ks. kardynała

Adama Stefana Sapiehy, który w czasie okupacji okazał się autentycznym "Księciem

Niezłomnym".

Jako autor dwóch książek wydanych w "Znaku" wstydzę się więc za Wasze Wydawnictwo,

zwłaszcza, że ów intelektualny gniot macie Państwo zamiar wydawać wraz książkami

Ojca Świętego Benedykta XVI. Szczególnie wstydzę się za rodzinę Wożniakowskich, która

od wspomnianego metropolity krakowskiego, jak i jego następców, doznała tyle dobra.

Swoje opinie wyraziłem:

- w felietonie pt.

"Antypolonizm"

, zamieszczonym w jednym z numerów "Gazety Polskiej".

- we wczorajszym wpisie na blogu pt.

"Maszynopis Grossa krąży po Krakowie"

.

- i w dzisiejszym pt.

"Publikuję tekst Grossa o Kościele i kardynale Sapieże"

.

Na temat meandrów Wydawnictwa pozwolę sobie jeszcze raz wypowiedzieć się , gdy już

niedługo nastąpi promocja książki Romana Graczyka, której Państwo tak bardzo baliście

się wydać u siebie.

Uważam, że w chwili obecnej nasze drogi ostatecznie rozeszły się. Proszę więc, aby

na mój adres nie przesyłać żadnych zaproszeń i informacji wydawniczych.

Na mój list, który ma charakter otwarty, nie oczekuję żadnej odpowiedzi.

Żegnam

ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski

i ostatni tekst ks isakowicza

Maszynopis Grossa krąży po Krakowie 2011-02-01

Otrzymałem w tych dniach krążący w krakowskich środowiskach akademickich i dziennikarskich

tekst "Złotych żniw" Jana Tomasza Grossa. Jest to wersja przesłana z USA do wydawnictwa

"Znak". Przeczytałem ją od deski do deski i to dwukrotnie.

Maja recenzja jest krótka - grafomaństwo i skrajne naginanie faktów. Jednym słowem,

obrzydliwość.

O co Grossowi w tym wszystkim chodzi?

On sam próbuje to wyjaśnić, choć w sposób mało przekonywujący, we wstępie do swojej

książki. Za maszynopisem, który nie zawiera żadnych zastrzeżeń, zacytuje kilka fragmentów:

Fotografię k

tóra była impulsem do napisania tej książki opublikowano w Gazecie Wyborczej,

8 stycznia, 2008 roku.

Zrobiła na mnie wówczas ogromne wrażenie i nie rozumiałem dlaczego przeszła wśród

czytelników zupełnie bez echa.

Więc kiedy rok później

dostałem propozycję z Oxford University Press aby napisać niewielką książkę do planowanej

przez wydawnictwo nowej serii – esejów poświęconych w całości jednemu ważnemu zdjęciu

z dziedziny, którą zajmuje się autor – pomyślałem o niej od razu.

Pracując nad książką rozmawiałem wiele na jej temat z Ireną Grudzińską Gross, aż

zdecydowaliśmy, że Irena spisze swoje przemyślenia i podpiszemy książkę razem jako

współautorzy.

Opublikowaliśmy już wspólnie dwa zbiory dokumentów z okresu Drugiej Wojny Światowej,

było to więc niejako nawiązanie do współpracy sprzed lat. Taka jest geneza Złotych

Żniw.

Zaś co do treści książki pragnąłbym tylko zaznaczyć na wstępie, że Czytelnik zainteresowany

problematyką zagłady Żydów nie znajdzie w niej wielu nowych faktów. Główne źródła,

na których jest oparta były już drukowane po polsku.

Wykorzystałem też w tekście kilka fragmentów opublikowanych przed paru laty w Strachu.

(...)

Zgodnie z obyczajem pragnęlibyśmy również, wraz ze współautorką, podziękować za uwagi,

poprawki, pomoc w zbieraniu materiałów, korektę językową i zachętę w trakcie pisania

tej książki po polsku i po angielsku, przyjaciołom i kolegom uniwersyteckim: Annie

Bikont, Teresie Boguckiej, Gabrielli Etmektsoglou, Romanowi i Halinie Frydmanom,

Janowi Grabowskiemu, Robertowi Kuwałkowi, Marcelowi Łozińskiemu, Scottowi Moyers,

Jonathanowi Schell, Alinie Skibińskiej, Joannie Szczęsnej, Joannie Tokarskiej-Bakir,

Wojciechowi Wołyńskiemu oraz naszym dzieciom, Tomkowi i Madzi Grossom. Techniczna

strona nagrania dźwiękowego książki została zrobiona przez Tomka Grossa.

Princeton – Nowy Jork, 1 listopada, 2010.

Co za szeroka galeria osób powiązanych w ten czy inny sposób z Adamem Michnikiem

i Sewerynem Blumsztajnem. Przynajmniej nie ma wątpliwosci, kto za tym stoi. Dalsze

wywody autor rozwija w kolejnych rozdziałach swojej cieniutkiej książeczki. Oto ich

tytuły.

Co widzimy na zdjęciu - s. 4

O potrzebie nazywania - s. 8

O tym, że ‘przejmowanie’ własności żydowskiej miało wielu zwolenników - s. 12

Zdjęcia i dokumentacja Zagłady - s. 18

Co się działo na terenie obozów zagłady zaraz po wojnie - s. 21

Gospodarność - s. 28

Eksploatacja obozów zagłady przez okoliczną ludność podczas wojny - s. 30

Przejmowania żydowskiej własności przez zwykłych ludzi - s. 40

Uwagi na temat mordowania Żydów przez ludność miejscową - s.

44

O mordowaniu Żydów przez chłopów w województwie kieleckim -

s. 47

Znaczenie poznawcze ‘gęstego opisu’ - s. 55

Próba normalizacji - s. 56

Zbliżenie: scena zbrodni - s. 58

Konkretni ludzie - s. 64

Dlaczego obrzeża Holokaustu są ważne - s. 67

Komu eksploatacja Żydów przynosiła korzyści - s. 69

Co ludzie mówili na temat własności żydowskiej i jak to należy rozumieć

- s. 74

O pewnej odmianie postawy patriotycznej - s. 77

Polowania na Żydów - s. 80

Uprzedmiotowienie Żydów - s. 87

„Szmalcowanie” - s. 92

Ukrywanie Żydów za opłatą - s. 95

Zbliżenie: w którym większość ukrywającej się żydowskiej rodziny przeżyła wojnę

- s. 99

Nowe reguły postępowania - s. 104

Opinie rzeczoznawców - s. 106

A co na to wszystko kościół katolicki - s. 110

Hypocrite lecteur, mon semblable, mon fr?re... - s. 116

Posłowie - historia rubinowego pierścionka z obozu Kozielsko-Bełżec - s. 124

Najbardziej jątrzący jest rodział o Kościele katolickim. Jest tak nieuczciwie napisany,

że chyba go wrzucę cały do Internetu, aby pokazać to, co rodzina Wożniakowskich szykuje

polskim katolikom na tegoroczną Środę Popielcową.

A jeżeli ktoś powinien sypać popiołem to przede wszystkim Jan Tomasz Gross i ci,

którzy zbijają na nim kapitał.