Fr. Gabriel Przemysław Turkiewicz OFM
Rok IV WSD OFM
ENCYKLIKA RERUM NOVARUM (O KWESTII ROBOTNICZEJ) OJCA ŚWIĘTEGO LEONA XIII
1. TŁO HISTORYCZNE I POWÓD NAPISANIA ENCYKLIKI.
W XIX wieku powstała tzw. kwestia robotnicza. Rewolucja techniczna związana z wprowadzeniem maszyn i fabryczną produkcją spowodowała upadek rękodzielnictwa i wytworzenie czwartego stanu – klasy robotniczej, która pracowała w wielkich fabrykach. Wyzysk robotników prowadził do ich nędzy i wybuchów krwawo tłumionych protestów. 1848 r. Marks publikuje Manifest komunistyczny, co owocuje powstaniem nowego ruchu społecznego – socjalizmu, który w swoich postulatach zawierał miedzy innymi: rewolucje proletariatu czy model państwa oparty na własności wspólnej. Z socjalizmem ścierał się agresywny liberalizm kapitalistyczny, który wprowadzał nową formę własności – kapitał i wykorzystywał klasę robotniczą.
Leon XIII zaniepokojony sytuacją w ówczesnym świecie zaczął wydawać encykliki społeczne. Jedną z nich była Rerum novarum (o kwestii robotniczej). Papież przygotowywał się do napisania encykliki, której redakcja trwała ponad rok. Ukazała się ona 15 maja 1891 r.
2. ZNACZENIE DOKUMENTU.
Encyklika stworzyła podwaliny dalszej nauki społecznej Kościoła, a datę wydania dokumentu uznaję się za dzień narodzenia tej dyscypliny. Rerum novarum przedstawiła zasady, które mogą pomóc w leczeniu zła społecznego, otrzymała nawet tytuł „Magna charta chrześcijańskiej działalności społecznej”. Była dokumentem odważnym i dalekowzrocznym.
3. BUDOWA DOKUMENTU.
Encyklika Rerum novarum składa się z dwóch części. Część pierwsza zajmuje się fałszywymi rozwiązaniami kwestii robotniczej zaproponowanymi przez socjalizm. Część druga pt. ”Prawdziwe rozwiązanie” zawiera trzy podrozdziały, które dotyczą kolejno: 1) działalności Kościoła, 2) roli społecznej państwa, 3) społecznych zadań organizacji zawodowych.
4. TREŚĆ DOKUMENTU
Papież Leon XIII we wstępie podaje powód napisania encykliki społecznej Rerum novarum. Jest nim: opłakana sytuacja klasy robotniczej, bogactwo niewielu przy jednoczesnym zubożeniu mas, pogorszenie obyczajów oraz walka społeczna. Kościół zaś pragnie przyjść z pomocą ludziom z najniższych warstw.
W części pierwszej „Rozwiązania fałszywe: socjalizm” zdementowane zostaje najważniejsze żądanie socjalizmu, jakim jest zniesienie własności prywatnej i zastąpienie jej własnością wspólną. Według magisterium Kościoła takie rozwiązanie nie rozwiązuje problemów, a na domiar złego wprowadza niesprawiedliwy podział dóbr. Papież przytacza tutaj następujące tezy:
Własność wspólna jest szkodliwa dla robotnika. Celem pracy jest zdobycie dobra materialnego jako własne. Zmiana własności prywatnej na wspólną powoduje pogorszenie warunków życia robotnika, ponieważ odbiera mu swobodę używania płacy za pracę na cele dowolne oraz nadzieję i możliwość pomnożenia majątku i polepszenia własnego losu.
Własność wspólna sprzeciwia się prawu natury. Posiadanie dóbr jest naturalnym prawem człowieka, który jako istota rozumna powinien mieć rzeczy zdobyte przez prace, a przeznaczone do stałego i trwałego posiadania służące mu do zaspokajania jego potrzeb. Pozbawienie własności prywatnej oznacza więc pozbawienie praw nabytych pracą.
Własność wspólna zagraża rodzinie. Jest prawem natury, by ojciec rodziny gromadził dobra zabezpieczające los jego rodziny, co bez własności prywatnej jest niemożliwe. Rodzina ma prawo do nabywania dóbr i ich używania do zachowania stałości i prawdziwej wolności. Rzeczą godziwą jest, by państwo udzielało pomocy, gdy z jakiegoś powodu rodzina nie jest w stanie zabezpieczyć swojego bytu. Socjaliści wprowadzając opatrzność państwową nad rodzinami, zmniejszają autorytet rodziny, grzeszą przeciwko naturalnej sprawiedliwości i rozrywają jedność rodziny.
Wprowadzenie własności wspólnej grozi społecznym rozstrojem. Może doprowadzić do zniszczenia ustroju państwa i wygaszenia bodźca do pracy pracującym jednostkom. Równość w posiadaniu tak naprawdę stała by się równością w niedoli.
W drugiej części dokumentu Magisterium podaje prawdziwe rozwiązanie zastanej sytuacji.
1. DZIAŁALNOŚĆ KOŚCIOŁA. Problem rozwiązać można przywołując religię, ale zakłada to współpracę wszystkich strona konfliktu.
Kościół współdziała przez swoją naukę. Papież naucza, że zupełna równość w społeczeństwie jest niemożliwa, gdyż pierwsze różnice wynikają z naturalnych predyspozycji i uzdolnień osoby. Dementuje przy tym fałsz budowy raju na ziemi, w którym nie było by miejsca na trud i cierpienie. Trud pracy stał się owocem grzechu, nawet w raju człowiek nie był wolny od pracy fizycznej. Rzeczą błędną jest ukazywanie przeciwności klas, które podobnie jak w organizmie uzupełniają się i nie mogą bez siebie trwać.
Wychowawcza działalność Kościoła. Kościół może pogodzić klasy poprzez przypomnienie obowiązku sprawiedliwości jednych względem drugich. Najważniejsze wg dogmatu eschatologicznego jest życie wieczne, dlatego zamożność i stan posiadania może być okazją do pełnienia dobrych uczynków. Leon XIII przedstawia chrześcijańską filozofię używania rzeczy. Posiadanie bogactw jest prawem naturalnym, natomiast ich używanie rodzi obowiązek dzielenia się nim z ludźmi w potrzebie. Nikt nie jest zobowiązany pomagać z tego, co konieczne do życia. To, co jest ponad konieczność, należy obrócić na dobro potrzebujących (czyny miłosierdzia). Dobra przez Boga są dane po to, by przez ich używanie człowiek się doskonalił, a praca zarobkowa nie hańbi człowieka. Wypełnianie przykazań przez ludzi prowadziło by rodzaj ludzki do powszechnej miłości braterskiej.
Praktyczna działalność Kościoła. Społeczeństwo zostanie odnowione tylko przez odnowienie życia chrześcijańskiego i instytucji chrześcijańskich. Kościół chce i zdąża do tego, by proletariat podniósł się z nędzy. Czyni to przez: 1) wychowanie do cnoty, 2) tworzenie instytucji mogących załagodzić nędzę.
2. ROLA SPOŁECZNA PAŃSTWA.
Obowiązki państwa w zakresie kwestii robotniczej. 1) Ustrój i zarząd państwa powinien sprzyjać dobrobytowi, który tworzą moralne obyczaje, prawe życie rodzinne, poszanowanie religii i sprawiedliwości, rozwój przemysłu i handlu, rozkwit rolnictwa i inne, gdyż to przyczynia się do polepszenia warunków życia wszystkich ludzi. Obowiązkiem państwa jest troska o dobro ogółu. 2) Władza publiczna nie powinna pomijać dobra proletariatu. Bez względu na ustrój zawsze będą istniały różnice między obywatelami. Dobro społeczne jest przede wszystkim dobrem natury moralnej, państwo zaś powinno zapewnić dobra materialne i zewnętrzne. Praca robotników jest źródłem bogactwa państwa, dlatego powinni oni otrzymać takie wynagrodzenie, które wystarczyłoby im na mieszkanie, wyżywienie, ubranie.
Działalność państwa jest ograniczona. Państwo nie może pochłaniać rodziny, ale ma obowiązek czuwać nad społeczeństwem, nie należy się od niego domagać więcej, niż usunięcie nadużyć lub uchylenia niebezpieczeństwa.
Kilka szczególnych rodzajów interwencji państwa. Państwo powinno: 1) chronić opieką prawną własność prywatną i interweniować w razie złamania prawa do własności. 2) Zapobiegać bezrobociu spowodowanego zbyt niską płacą. 3) Otoczyć opieką interesy robotnika, szczególnie te duchowe np. konieczność spoczynku świątecznego. 4) Wyzwolić pracowników od wykorzystania przez ludzi chciwych ustanawiając odpowiedni wymiar godzin pracy i odpoczynek zapewniający regenerację sił. 5) Ochraniać pracownika przed pracodawcą, który nie chce wypłacić pieniędzy za pracę i pracodawcę przed pracownikiem, który nie chce wykonać całej swojej pracy. Praca posiada dwa aspekty: jest osobista i konieczna, bo do zachowania swojego życia człowiek potrzebuje owoców swojej pracy. Przymuszanie do przyjęcia niekorzystnych warunków pracy jest wiec gwałtem dokonanym na osobie ludzkiej.
3. SPOŁECZNE ZADANIA ORGANIZACJI PAŃSTWOWYCH.
Człowiek, jako istota słaba i społeczna, szuka pomocy. Powoduje to narodziny łączności między osobami, powstanie mniejszych organizacji, a nawet państwa – rzeczy pospolitej łączącej dla dobra powszechnego.
Wolność do tworzenia prywatnych stowarzyszeń ma człowiek z natury, a więc państwo powinno je chronić, a przeciwstawiać się im może tylko wtedy, gdy dążą do one do czegoś sprzecznego z moralnością, sprawiedliwością i dobrem państwa. Powstało wiele stowarzyszeń robotniczych, które niestety podlegają tajnym władzom i rozkazom niezgodnym z chrześcijańską zasadą i dobrem państwa. Skazują na nędzę tych, którzy nie chcą się przyłączyć. Rozwiązaniem tej sytuacji jest założyć nowe stowarzyszenie.
Państwo powinno otoczyć opieką prawnie tworzone związki oraz nie ingerować w ich działalność i organizację. Obywatele, mający wolność stowarzyszania się, mają też wolność wyboru statutów i regulaminów.
Stowarzyszenia powinny dostarczyć swoim członkom środków do osiągnięcia pomyślności w sprawach dóbr duchowych, cielesnych i materialnych. Celem pierwszorzędnym jest udoskonalenie religijno – moralne. Dużo miejsca powinno zajmować wychowanie religijne, które dotyczyć powinno poznania obowiązków względem Boga, co czynić dla zdobycia zbawienia. Religia jako podstawa praw ułatwi stosunki międzyludzkie.
Urzędy powinny być rozdzielone tak, by sprzyjały dobru ogólnemu i nie niszczyła zgody.
W sposób rozumny należy rozłożyć obowiązki i uzgodnić prawa i obowiązki pracowników z prawami i obowiązkami przedsiębiorców.
Spory pomiędzy stronami powinny być rozwiązywane przez mediatorów.
Powstać powinny fundusze zabezpieczające, które przychodziłyby z pomocą w razie starości, kalectwa czy śmierci małżonka.
Kwestia robotnicza będzie rozwiązana przez świadectwo życia chrześcijańskich robotników połączonych w stowarzyszenia. To pociągnie do nawrócenia tych, którzy gardzą chrześcijaństwem, albo nie żyją zgodnie z nim.
ZAKOŃCZENIE
Każdy musi się zaangażować, lecz to religia może zniszczyć zło, należy wiec odnowić obyczaje chrześcijańskie. Tylko miłość stanowi najlepsze lekarstwo przeciwko duchowi buntu i egoizmu.