ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY

z wykorzystaniem ujęcia socjobiologicznego

Rozwój społeczno-emocjonalny. Podejście socjobiologiczne. Badania Harlowa i ich reperkusje. Narzędzia społecznej sygnalizacji. Teoria przywiązania Bowlby’ego. Fazy rozwoju przywiązania. Procedura Obcej Sytuacji Mary Aisnworth. Rodzaje przywiązania. Ciągłość międzypokoleniowa przywiązania. Wrodzoność emocji? Podstawowe zmiany rozwojowe w zakresie: lęku, gniewu, radości. Rozwój empatii. Samokontrola emocjonalna i jej rozwój. Rola wychowania dla rozwoju emocjonalnego dziecka. Przywiązanie w dorosłości (autonomiczni, odrzucający, zaabsorbowani).

Kluczowe pojęcia: ufność podstawowa, socjalizacja, kompetencje społeczne, relacja przywiązania, fazy przywiązania, lęk przed rozstaniem, empatia.

Ważna jest umiejętność przedstawienia podstawowych zmian zachodzących w tym okresie w wyodrębnionych dymensjach, umiejętność wskazania głównych osiągnięć rozwojowych.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: jakie są objawy przywiązania bezpiecznego, unikającego, ambiwalentnego, kiedy pojawia się uśmiech, reakcja witania, uśmiech selektywny, lęk przed obcymi; na czym polegają główne zmiany rozwojowe w zakresie emocji.

CZY EMOCJE SĄ WRODZONE

• dzieci przychodzą na świat wyposażone w 3 pierwotne emocje: gniew, strach, miłość (Watson, 1919);

• niezróżnicowane stany pobudzenia, które stopniowo przekształcają się w reakcje: smutku (3 tyg.); zadowolenia (3 m-ce); gniewu (4 m-ce); wstrętu (5 m-cy); strachu (7 m-cy) (Bridges, 1932);

• Stanowisko współczesne I: człowiek jest wyposażony w 9 podstawowych emocji: ciekawość, radość, smutek, zaskoczenie, gniew, wstręt, niechęć, strach i wstyd, które pojawiają się w takim momencie cyklu rozwojowego, kiedy są przydatne adaptacyjnie i podlegają dalszej modyfikacji (Izard, 1971, 1977);

• Stanowisko współczesne II: wszystko jest od początku dane w postaci grup cech (rodzin cech) (Campus, 1987).

CO ZMIENIA SIĘ WRAZ Z WIEKIEM????

• W 2-3 r.ż. pojawiają się: duma, wstyd, poczucie winy, zazdrość i zakłopotanie. Wiąże się to z rozwojem pojęcia własnego Ja, z internalizacją norm, z oczekiwaniem aprobaty i dezaprobaty ze strony otoczenia.

• Wzrasta liczba czynników wywołujących emocje na zasadzie generalizacji, a później różnicowania. Jedne bodźce zyskują na znaczeniu, inne je tracą. Wraz z wiekiem poszerzają się źródła strachu. Uczymy się ich.

• Im młodsze dziecko, tym emocje są bardziej intensywne. Im młodsze dzieci, tym manifestowanie emocji częstsze. Z wiekiem zmniejsza się labilność emocji.

• Z wiekiem włącza się hamowanie emocji. Małe dziecko reaguje nawet na słabe bodźce. Z wiekiem dzieci hamują niektóre reakcje emocjonalne, ale ich emocje mają tendencję do dłuższego trwania.

• Na początku ekspresja emocji jest bardzo wyrazista, ale mało zróżnicowana. Mimika i pantomimika przeżyć jest bogata. Z wiekiem ekspresja się zmienia, włącza się samokontrola i mowa.

• Począwszy od wieku przedszkolnego następuje rozwój uczuć wyższych – intelektualnych, moralnych, estetycznych.

• Wyrażanie emocji coraz bardziej się indywidualizuje.

PODSTAWOWE EMOCJE U DZIECI. KRÓTKIE CHARAKTERYSTYKI

LĘK - w dzieciństwie jest często ukrywany. Świadczą o nim:

• zachowania hałaśliwe i popisywanie się,

• unikanie sytuacji zwiastujących zagrożenie,

• objadanie się,

• paradoksalne reakcje / zbyt silne lub zbyt słabe/,

• nadużywanie środków masowego przekazu,

• nadużywanie mechanizmów obronnych / zwłaszcza projekcji, fantazjowania/.

GNIEW - pojawia się w efekcie działania przeszkody utrudniającej poruszanie się albo w ogóle przeszkody w aktywności. Objawy:

• na początku: płacz, krzyk, prężenie ciała.

• do 4 r. ż. przejawy gniewu są bardzo gwałtowne.

• potem z form fizycznych przejawy gniewu przechodzą na formę werbalną.

• z wyładowywania bezpośredniego gniewu dziecko przechodzi do przemieszczonego.

• niemowlęta reagują złością na niewygody, przedszkolaki – na frustracje związane z zabawkami i poleceniami dorosłych, starsi na frustracje poczucia wartości, niezależności.

• reakcje złości mają charakter: reakcji impulsywnych ekstrapunitywnych lub intrapunitywnych / agresji na zewnątrz – na siebie / bądź reakcji hamowanych / apatia, przygnębienie/.

RADOŚĆ = powstaje z dobrego samopoczucia:

• U niemowląt z samopoczucia fizycznego - towarzyszy jej uśmiech i ogólna reakcja radosnego ożywienia.

• U przedszkolaków – źródłem jest własna aktywność, np. zabawowa, w towarzystwie innych i dająca lepszy niż u innych rezultat.

• U jeszcze starszych – osiągnięcie wyznaczonego celu.

• W okresie dorastania – radość występuje rzadziej / powodem: inne spojrzenie na życie, krytycyzm itp./.

• W miarę lat uczymy się wyrażać radość tak, jak grupa, z którą się identyfikujemy.

Z wiekiem rozwija się samokontrola emocjonalna

• rozwija się umiejętność akceptowania przykrych przeżyć (w celu osiągnięcia równowagi emocjonalnej).

• Kontrola emocji polega na zdolności do oceny bodźców, które wywołują emocje, przed wystąpieniem reakcji oraz na umiejętności wyrażania emocji w społecznie wyrażanych wzorach zachowań.

• Brak kontroli prowadzi do trudności w uzyskaniu aprobaty społecznej, co wtórnie negatywnie wpływa na samoocenę jednostki.

ROLA WYCHOWANIA

• Deprywacja miłości – chłód uczuciowy.

• Nadmiar miłości - egocentryzm, brak umiejętności nawiązania bliskiego empatycznego stosunku uczuciowego.

• Nadmiar przykrych emocji - wykształcenia się u jednostki negatywnych postaw wobec życia, a w konsekwencji gorszego przystosowania.

• W wychowaniu trzeba zapewnić możliwość katharsis emocji – czyli wyrażania zablokowanej energii emocjonalnej w postaci czynności emocjonalnych lub mówienia.

ROZWÓJ EMPATII (Hoffman, 2006)

• Empatia globalna – I połowa 1 r.ż. /brak odróżnienia siebie od innych, płacz reaktywny, zarażanie się płaczem/.

• Empatia egocentryczna – II połowa 1 r.ż./w reakcji na cierpienie innych smutek i płacz, a także podejmowanie działań zmniejszających własne cierpienie, np. szukanie pociechy w ramionach matki, nie wiadomo, czy dziecko odróżnia, kto cierpi – ono czy druga osoba/.

• Empatia pseudoegocentryczna - I połowa 2 r.ż /udzielanie pomocy cierpiącym przez stosowanie takich sposobów, które jemu samemu pomagają/.

• Empatia właściwa – początki w II połowie 2 r.ż /zaczyna się rozwijać zdolność do przyjęcia perspektywy drugiej osoby/.

RELACJA PRZYWIĄZANIA

Socjobiolodzy: Wilson (1975); Dawkins(1976) , Socjobiologia dotyczy adaptacyjnego znaczenia społecznych zachowań zwierząt i ludzi. Jej założenia:

• zachowanie jest zdominowane przez pragnienie wydania na świat maksymalnej liczby potomstwa zdolnego do sukcesu reprodukcyjnego;

• rodzice inwestują w swoje dzieci, by maksymalizować ich dopasowanie do środowiska, co zapewni przekazanie kopii ich genów kolejnym pokoleniom (istota miłości rodzicielskiej);

• dzieci kochają rodziców, bo przywiązanie do rodziców zapewnia im szansę ostatecznego sukcesu ewolucyjnego, jako że rodzice odwzajemniają się opieką (istota miłości dzieci do rodziców).

Prawidłowy rozwój człowieka zakłada uruchomienie umiejętności nawiązywania więzi emocjonalnej z innymi ludźmi.

PRZYWIĄZANIE TO:

• więź uczuciowa z opiekunem dająca dziecku poczucie bezpieczeństwa,

• relacja pozwalająca na odczucie wrażenia bezpieczeństwa i komfortu,

• druga osoba stanowi rodzaj bezpiecznej bazy, z której można wystartować na podbój świata.

BADANIA HARRY’ego HARLOWA
z lat 50-tych

• Dla kształtowania relacji przywiązania ważne jest przywieranie, czyli kontakt z czymś ciepłym, miękkim i wygodnym. MAŁPKI REZUSY WIEDZĄ, ŻE NAJLEPSZA JEST MATKA MIĘKKA, CIEPŁA I KARMIĄCA

NARZĘDZIA SYGNALIZACJI SPOŁECZNEJ TO SZTYWNE WZORCE ZACHOWANIA (względnie proste, stereotypowe działania, zakodowane, ale modyfikowane i rozszerzane w kontakcie ze środowiskiem) (za: Schaffer, 2006).

UŚMIECH

• uśmiech fizjologiczny – i gdy jest samo, i gdy jest w towarzystwie innych osób;

• w wieku 3 – 4 tygodni - uśmiech społeczny odzwierciedlający przyjemność w reakcji na ludzką twarz lub głos;

• w wieku 2 – 3 miesięcy - reakcja witania: uśmiech połączony z gruchaniem, ożywieniem, szerokim otworzeniem oczu;

• między 5 a 6 miesiącem życia - uśmiech selektywny jako reakcja na znane osoby, wyróżniająca je. Jednocześnie pojawia się lęk przed obcymi.

PŁACZ

POWODY PŁACZU: ból, głód, niewygoda (niemożność ruchu, dyskomfort), samotność, nadmiar stymulacji (zmęczenie), frustracja, zagrożenia

INNE ZACHOWANIA WYWOŁUJĄCE BLISKOŚĆ

• UTRZYMYWANIE KONTAKTU WZROKOWEGO;

• SAMODZIELNE ZBLIŻANIE SIĘ DO MATKI: PEŁZANIE, RACZKOWANIE, CHODZENIE.

• CHWYTANIE SIĘ MATKI, PRZYTRZYMYWANIE, WTULANIE;

• WOKALIZY, GŁUŻENIE, GAWORZENIE;

• REDUKOWANIE NA WIDOK MATKI OZNAK NIEZADOWOLENIA, NP. ZAPRZESTANIE PŁACZU.

• PRZYJEMNY WYGLĄD FIZYCZNY – DUŻE GŁOWY, OKRĄGŁE TWARZE, PULCHNOŚĆ

Twórcą teorii rozwoju przywiązania jest John Bowlby (1907 – 1990)

FAZY ROZWOJU PRZYWIĄZANIA

• I Niesprecyzowane ustosunkowania – dziecko przejawia zachowania „wywołujące bliskość”, kieruje je do wszystkich, uczy się w tym czasie odróżniać osoby bliskie.

• II Skupienie się na 1 lub większej liczbie osób – w wieku 3 miesięcy dziecko zaczyna wyróżniać te osoby, które często się nim zajmują (częściej się do nich uśmiecha), ale nadal nie boi się obcych.

• III Zachowanie oparte na bezpiecznej bazie – około 5-7 miesiąca życia dziecko przywiązuje się do wybranej osoby (osób). Jednocześnie pojawia się lęk przed obcymi

Mary Ainsworth (1913 – 1999)

WZORCE PRZYWIĄZANIA

ISTOTNE CZYNNIKI

• Jakość opieki;

• Macierzyńska wrażliwość na sygnały i komunikaty ze strony dziecka (ich zauważanie, stałe ukierunkowanie na dziecko), interpretowanie (empatia) i reagowania (do 1 r.ż. – dostosowanie się do oczekiwań dziecka, po 1 r.ż. – stopniowe wprowadzanie standardów społecznej poprawności zachowań)].

• Respektowanie autonomii dziecka, kontakt cielesny, swoboda okazywania emocji.

PROCEDURA OBCEJ SYTUACJI
(każda faza ok. 3 min.)

• Dziecko eksploruje otoczenie, matka przygląda się.

• Wchodzi obca osoba, najpierw milczy, następnie rozmawia z matką, potem bawi się z dzieckiem;

• Matka wychodzi. Obca osoba podejmuje kontakt z dzieckiem;

• Matka wraca i uspakaja dziecko. Obcy wychodzi;

• Matka wychodzi, dziecko zostaje samo;

• Obcy wchodzi, podejmuje kontakt z dzieckiem;

• Matka wraca i uspakaja dziecko, obcy wychodzi (za: Schaffer, 2006).

RODZAJE PRZYWIĄZANIA

PRZYWIĄZANIE UNIKAJĄCE

• Arbitralność reakcji (mała skłonność matki dostosowania się do inicjatyw dziecka);

• Niezdolność do przyjmowania perspektywy dziecka;

• Nadmierna kontrola dziecka;

• Sztywność emocjonalna;

• Unikanie kontaktu cielesnego;

• Ignorowanie lub odtrącanie dziecka, gdy wyraża swoje emocje (szczególnie negatywne)

za: T. Czub, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.

PRZYWIĄZANIE AMBIWALENTNE

• Brak stałości, spójności i przewidywalności zachowań matki;

• Niska dostępność psychologiczna matki (skoncentrowana na sobie, zapomina o dziecku);

• Ignorowanie sygnałów płynących od dziecka;

• Słaba skuteczność w uspakajaniu dziecka, wychodzenie z kontaktu, gdy dziecko doświadcza napięcia.

za: T. Czub, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.

DEZORGANIZACJA PRZYWIĄZANIA

• Otwarta wrogość wobec dziecka;

• Zadawanie mu fizycznego bólu;

• Celowe sprawianie krzywdy i cierpienia; straszenie;

• Nietypowe zachowania: wpadanie w trans, w bezruch itp. za: T. Czub, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.

PRZYWIĄZANIE BEZPIECZNE

• matki takich dzieci reagują natychmiast na okazywane przez nie niezadowolenie,

• okazują im dużo uczucia,

• dostosowują swe zachowanie do ich potrzeb. (za: jw.)

W rozwoju przywiązania ważne są zarówno: cechy dziecka (czynnik temperamentalny), jak i cechy matki oraz sytuacji wychowawczej. Jakość relacji dziecko – opiekun zależy przede wszystkim od:

• zasobów osobowości matki (cechy podmiotowe);

• wsparcia społecznego (w tym pomoc profesjonalna);

• doświadczeń z dzieciństwa (przymus powtórzeń, dziedzictwo społeczne, modelowanie).

Ciągłość międzypokoleniowa, czyli model wczesnych doświadczeń związanych z przywiązaniem, który posiada kobieta (mężczyzna) wpływa na sposób, w jaki odnosi się do swoich dzieci; a tym samym wpływa na ich typ przywiązania.

PRZYWIĄZANIE MATEK I DZIECI

• Autonomiczni (bezpieczne przywiazanie) – opowiada o swoim dzieciństwie w sposób szczery i spójny, uwzględniając pozytywy i negatywy. Nie są zajęci nierozwiązanymi problemami własnego dzieciństwa – zwracają uwagę na to, co komunikuje im dziecko;

• Odrzucający (lękowe przywiązanie) – odcinają się od emocjonalnej natury wspomnień z dzieciństwa, zaprzeczają - niechętnie mówią o potrzebie więzi – nie są wrażliwi i nie odpowiadają na potrzeby dziecka;

• Zaabsorbowani (ambiwalentne) – nadmiernie zaangażowane we wspomnienia, przytłoczone, zdezorientowane, opowiadają o dzieciństwie w sposób niespójny – zagubieni w historii swego dzieciństwa – niespójni w traktowaniu dziecka (Main, 1985; za: Schaffer, 2006).

9