KRASZEWSKI JÓZEF IGNACY

HISTORYA PRAWDZIWA

O

GRZESIU Z SANOKA

SKRÓT

Za węgłem nędznego szlacheckiego dworku w Sanoku siedziało dwunastoletnie chłopię G-łowę podparł na ręku i dumał. Smutny był i spłakany. I jakże smutnym być nie miał? Dusza mu się rwała do nauki li^t^łonęły i oczy błyszczały, gdy do książki lub pióra się dorwał, a tu ojciec, kochający go serde­cznie, w tym razie nieubłaganym S15 okazywał i wszel- kiemi sposobami bronił chłopcu nauki. Mąż to był rycerskiego rzemiosła i nie rozumiał dla synów^T innej przyszłosci, tylko służbę na koniu i z kordem u pasa. Starość, choł'oba i troska o powszedn* kawałek chleba zwiększyły jeszcze upór starego wojaka.

Siedział więc Grześ biedny, wzdychał i dumał. Widać było, że ojcowską władzę szanował i poddawał się jej z pokorą, szukając tylko środków, aby wolę ojca pogodzić z tem, czego sam tak gorąco pragnął

Z za drugiego węgła, niepoczciwy brat Grzesia_j Zbilut, podpatrywał czy nie u.j zy na jego twarzy oznak gniewa, aby zaraz o tem ojcu donieść.

Zbilut, ulubieniec ojca z powodu, iż do rycerskiego rzemiosła wielkie zdolności okazywał, próżniak był i kłamca niepospolity. Okłamywał zręcznie ojca i brata, tak. że się nieraz nie spostrzegli.

Znudzony oczekiwaniem podszedł do brata, chcąc z niego jakieś słowo niezadowolenia wydobyć.

Udając więc współczucie, zagadnął:

— A mój Boże, jaki ten ojciec okrutny i niemiło­sierny.

Grześ popatrzył nań z oburzeniem i nic nie odrzekł.

Zbiłut nie dał za wygrane.

— Bo poco tobie ta szkoła i głupie pisanie —dodał.

Ramionami wzruszył Grześ. Odgadywał on brata

i nie chciał się z nim wdawać w rozmowę.

Podczas wieczerzy, od której Grześ się wyprosił i został za węgłem, odezwał się Zbilut pocichu:

— Grześ za węgłem siedzi, kułaki gryzie, żeby choć zapłakał.

— Milcz — przerwał mu ojciec krótko i ostrb.

Drażniło go postępowanie Grzegorza, upór obu-

dzał gniew, litował sie jednak nad chłopcem i podzi­wiał w nim żelazną siłę woli.

Przy wieczerzy starzec jadł mało i nieprędko legł spać. Myślał i szukał sposobów postępowania z sy­nem. Na pochlebcę nie spojrzał nawet. Zbilut do snu pośpieszył; za nim pocichu wsunął się Grześ, w ubra­niu rzucił się na posłanie. Nazajutrz rano, gdy Zbilut oczy otworzył, Grzesia już na posłaniu nie było.

Ojciec zagniewany i zgnębiony nie pytał o niego. -

Grześ tymczasem biegł prosto w stronę kościoła,

gdzie między murowanym domem proboszcza a wikarją stała drewniana szkoła, biedna i opuszczona.

Bakałarzem tam był Jacek Ryba, posiwiały w pracy, milczący, blady, a dobry i łagodny z natury. On to wyuczył Grzesia Strzemieńczyka czytać i pisać, 011 dawał mu książeczki i wskazówki, a dumnym był ze swego ucznia.

Ledwie się był umył i pacierz odmówił, gdy z po­dziwem ujrzał wpadającego do izdebki ulubieńca swe­go. Chłopiec zarumieniony był, zdyszany i jakby wy­lękły. W milczeniu pochwycił rękę bakałarza i uca­łował wzruszony.

— Cóżeśtak rannym ptakiem?-zapytał zaniepo­kojony Ryba.

Spojrzał bacznie—Grzesiowi w oczach łzy stały. Pogłaskał go po głowie.

— jSTo mów — rzekł cichym głosem.

— A! ojczulku — odezwał się chłopiec, bo tak go przywykł nazywać — nie wiem, co mam począć, dłużej tak nie wybędę, dziej się wola Boża... Ojciec...

Bakałarz potrząsnął głową.

— Wiem ci ja — pocznie — ale rodziców szanować potrzeba.

Chłopak westchnął.

— Dlatego że ojca szanuję i gniewać go nie chcę, muszę iść ztąd, muszę.

— Co tobie?—krzyknął Ryba —na Boga miłego! dokąd ?

— Dokąd? albo ja wiem — szepnął Grześ. — W świat, do Krakowa może.

Ojciec z nas obu clice koniecznie żołnierzy zrobić, a mnie sam Pan Bóg do czego innego przeznaczył. Nie mogę — nie mogę! — Bez nauki żyć, wolałb3⁷m umierać, dla niej w świat iść muszę.

Łzy prędko otarł chłopczyna i ciągnął dalej.

— Słyszałem od Was, że w Krakowie ludzie li­tościwi dla ubogich, jak ja, pacholąt, a z łaski waszej i pisać i pieśni nabożne śpiewać umiem, za to ludzie dobrzy dadzą kołacze i grosze. Nie zginę.

Ryba uśmiechnął się i klepał go po ramieniu. Tyle męztwa błyszczało w oczach chłopca.

— A ojciec? —zagadnął cicho stary.

Grześ oczy spuścił.

— Ojcu Zbiliit zostanie; ja mu tylko zgryzotą jestem i ciężarem. Ciężko mu biednemu dwóch nas wyżywić. Zbędzie się, zapomni, lżej mu będzie. — I znów łzy potoczyły się po twarzy chłopca.

Bakałarz stał zadumany. Nie chciał dziecka do ucieczki z rodzicielskiego domu namawiać, a znowu żal mu było zdolności i zapału chłopca, żeby się miały zmarnować.

— Ojczulku—odezwał się Grześ śmiało-myślałem noc całą, modliłem się do Pana Boga, prosiłem Go

o natchnienie. Już to postanowione. Niesprzeciwiajcie się, idę w świat, Za ojca, Wy mi dajcie błogosławień­stwo.

I przyklęknął przed nim, za rękę drżącą chwyta­jąc starego, który głowę jego ująwszy, modlitwę cichą szeptać zaczął.

Dzwoniono na Jutrznię Poszli razem do kościoła, ale ostrożny bakałarz, bojąc się, aby ojciec tu nie przy­

szedł szukać syna. ukrył gro na chórze. Grześ upadł na kulana i modlił się długo i gorąco.

Już się msza rozpoczęła, gdy wszedł stary Strze­mieńczyk:. Idąc oglądał się na wszystkie strony. Wi­dać syna szukał.

Ukląkł stary wojak i pobożnie mszy świętej wy­słuchał.

Zaledwie ksiądz przeżegnał, Ryba wyszedł z ko­ścioła. Strzemieńczyk pośpieszył za nim, brwi miał ściągnięte i twarz posępną.

— Nie wiecie co o Grzesiu moim? — zapytał.

— Albo co?—odparł Ryba.

— Zbiega mi chłopak krnąbrny dla tej waszej nauki; napominam i karzę, nic nie pomaga — zawołał s.tarzec.

— Idźcie z Bogiem, a nie krzyczcie, dziecko w świat poszło, broniliście mu nauki, sam jej szukać poszedł.

I mówiąc to, Ryba wszedł do szkoły i drzwi za sobą zamknął.

Strzemieńczyk postał chwilę, wreszcie mrucząc gniewnie powlókł się do domu.

Ryba tymczasem do kościoła wrócił, wszedł na chór i zagadnął Grzesia.

— Nie chcesz-że do ojca powracać?

— Nie mogę — odrzekł gorąco — w świat pójdę.

— A znasz-że drogę? Do Krakowa daleko, dróg siła, a jak się obłąkasz?

— Droga każda na końcu języka—odparł śmiało chłopiec — Bóg dopomoże.

Widząc niezłomne postanowienie chłopca, stary nie nalegał dłużej.

— Pójdźże ze mną — rzekł — przecież ci drogę obmyślić potrzeba.

I zawiódł go poczciwy bakałarz do swej izby, gdzie chłopiec przesiedział dzień cały, a następnego

0 świcie w drogę miał wyruszyć.

Żal było Rybie puszczać chłopca na niepewne losy i szukał sposobów ulżenia mu w tej doli. Wreszcie wziął czapkę i wyszedł z domu.

Dotarł do domu zamożnego kupca Żywczaka, który towary z Węgier do kraju sprowadzał; a wie­dział Ryba, że kupiec nazajutrz w drogę miał ru­szyć. Wszedł do izby, chwaląc Chrystusa. Żyw- czak uprzejmie go przyjął i do stołu prosił. Ryba. nie czekając, prośbę swą przedstawił.

— Jedziecie pono do Dukli, paDie kupcze, a może

1 do Starego Sącza — rzekł.

— Pewnie — potwierdził Żywczak.

— Tożbyście dla miłości Bożej podwieźli chłop- czynę, c© do Krakowa do szkół się wybiera. Ojciec, uczyć mu się nie daje, a dziecko wyraźnie na służbę bożą przeznaczone. Strzemieńczyka chłopiec.

— Wóz jeden skórami kryty idzie, rzekł kupiec, chłopca do środka wsadzić każę i do Starego Sącza podwiozę.—Ale co potem?

Bakałarz z radości aż ręce złożył.

— Z Sącza pójdzie pieszo, radę sobie da, w kla­sztorze go pokarmią.

— Ino mi go jak dzień, przy szlijcie, bo ja na niego ani na nikogo czekać nie myślę. Komu w drogę, temu czas *

— Sam go wam przyprowadzę—dodał bakałarz i odszedł dziękując, do nóg- się Żywczakowi kłaniając.

Pośpieszył do szkoły, dobrą wieść Grzesiowi zanieść.

Strzemieńczyk tymczasem wciąż na powrót syna oczekiwał. To ukrywanie się oburzało go. Bić go nie miał zamiaru, ale karę o chlebie i wodzie w myśli mu obiecywał. Gdy jedr.ak nieobecność chłopca przedłu­żała się, zaczął się niepokoić.

JSioc nadeszła. Starzec chodził od okna do okna, zaczął wierzyć słowom bakałarza.

Już dzierku w myśli przebaczenie obiecywał, aby tylko wrócił. Łzy mimo woli zbiera ty mu się pod po­wiekami, krył się z niemi, gniew udając. Noc zapadła, Grzesia wjdać nie było.

Idąc do snu i całując ojca w rękę, Zbilut coś cliciał o bracie powiedzieć. Stary nogą uderzył w po­dłogę. -

— Słyszysz! żebyś mi więcej imienia jego nie ważył się wspominać!...

Krótka noc wiosenna szybko przeszła na rozmo­wie i radach, jakie Ryba dawał swemu uczniowi. Oprócz tego, wsunął chłopcu w rękę trochę soli, zawiązanej w szmatkę, kromkę cbleba i gomółkę sera. Odzieżą opatrzyć go nie mógł, bo sam miał jej niewiele, ale chłopiec nie zdawał się martwić podart.emi chodakami i kubrakiem starym, który był całym jego majątkiem.

Ledwie na wschodzie szarzeć zaczynało, gdy, raz jeszcze klęknąwszy u drzwi kościelnych, Ryba popro­wadził chłopca do dworu Żywczaka

Stanęli pokornie w ganku.

Po chwili wyszedł kupiec, spojrzał bystro na chłopca i zapytał, czy nie lęka się w świat puszczać sam jeden.

— Bóg’ jest wszędzie — odparł Grześ śmiało — gdybym złego co myślał, bałbym się kary, ale na chwałę Bożą chcąć pracować, nie boję się riczego; co mnie spotka, przyjmę z pokorą.

Podobała się odpowiedź kupcowi, życzliwie spoj­rzał na chłopca.

A wuet i wozy zaprzęgać zaczęto, w domu ruch się zrobił, nadchodziła chwila odjazdu. Na przodzie wozu siadł Żywczak, z tyłu za sobą wskazał miejsce Grzesiowi. Ze łzami żegnał chłopiec opiekuna i nauczy­ciela swego, siadł na wóz, wsunął się w kąt.

Wozy z przed dworku ruszyły.

W DRODZE.

II.

Co się tam w tej młodej głoAvie i sercu działo, gdy chłopak znalazł się sam na gościńcu, z ludźmi obcemi, na łasce ich, odurzony tem. co go od dwóch dni spotkało, Bóg-.jeden wie...

Myśli mu się plątały—to chciałomusię wyskoczyć i wrócić, ojcu paść do nóg, to znów nadzieja i zapał do nauki pchały go naprzód.

Nareszcie, znużony bezsenną nocą, zasnął twardo na kołyszącym się wozie.

Około południa zbudził go Żywczak, wołając do swej miski.

W Dukli mało co się kupiec zatrzymał. Tam chłopiec ciekawy;z pod skór się wydobywszy, spojrzał po pięknej okolicy; tam pierwszy raz posłyszał obcą, bo węgierską mowę, od kupców którzy tamtędy z Wę­gier do Krakowa dążyli.

Rozpowiadali też kupcy, że król Władysław Jagiełło na Sącz Nowy do Krakowa ma jechać i Grześ, jak był umysłu zuchwałego, powiedział sobie, że aby

na dwór i obóz pański trafił, będzie za nim ciągnął także.

W Starym Sączu z Źywczakiem się trzeba było rozstać. Dotąd miał chłopiec opiekuna żywiciela, te­raz o własnych siłach iść było trzeba. Gdy wóz się przed gospodą zatrzymał, skoczył Grześ na ziemię i podszedł do kupca.

— Niech Bóg nagrodzi za pomoc—wyrzekł, schy łając się do kolan Żywczaka.

Kupiec, któremu podobał się dzielny chłopczyna, poklepał go po ramieniu

— Kiedy taka wola Boża i przeznaczenie twoje, rzekł—idźże zdrów... A masz choć parę groszy w saku na zlą godzinę?

— Ani denara! - ■ rozśmiał się Grześ — mnie pieniądze nie potrzebue. Kawałka chleba ludzie nie odmówią, a dobiwszy się do Krakowa, jużem tam bez­pieczny

Żywczak głową potrząsnął, dobył z sakwy dwa groszaki białe i wsunął mu je w rękę.

— Niech Bóg prowadzi.

Tak się z sobą rozstali. Grześ kij sobie na drogę wyłaniał i, nie czekając, ruszył pieszo do Nowego Sącza.

Gdy wszedł do miasta, ujrzał ciżbę ludzi około klasztoru; chłopieć głowę w tym tłumie postradał.

Zyskał tylko tyle, że widział przeciągający orszak królewski. Sam król na pięknym koniu, ale w szarym skromnym kubraku, dziwnie wyglądał wśród okaza­łego dworu i lśniących od złota rycerzy.

O noclegu w klasztorze myśleć nie było można

wprosił się Grze i do jakiegoś mieszczanina, któ^ry mii się w szopie na sianie przespać pozwolił.

Nazajutrz o świcie ruszył dalej, drogą ku Wie­liczce. Pod wieczór znużony i głodny przywlókł się do wsi kościelnej. Na początku wsi na wzgórzu, stał krzyż drewniauy.

Kląkł Grześ, modlił się serdecznie i plakat.

— Dzień dobry wam. chłopczyku, dzień dobry !— zabrzmiał przy nim łagodny glos.

Chłopiec podniósł głowę i ujrzał młodą wiejską kobietę z koszem na ręku.

— Dzień dobry, matko — odrzekł.

— Cóżeście się tak modlili, a podobno i pła­kał¹? hę?

— Alboż człowiek wie skąd mu płacz i modlitwa przychodzi, oboje Bóg daje — rzekł chłopiec.

Kobieta głową ruszyła ze zdumieniem.

— Wy zdaleka? —spytała.

— O zdaleka, matuniu.

— I pewnie do naszego Krakowu?

— A dokądżeby matko!

— I tak szliście, miły Pauie Jezu. sam jeden. A macież tam w Krakowie krewnych, albo może pismo do kogo?

— Nie... nic, nikogo, Bożą opiekę, miłosierdzie ludzkie.

— Oj, oj, jakież to biedriątko !—wolała kobieta. Panie Jezu, zdaleka samo jedno na łasce ludzkiej, na opiece Bożej. A masz-że co jeść na drogę?

— Mam jeszcze chleba kawałek.

— Naści do’niego, moje dziecko, gomółkę. Nie dziękuj, n?e, niema za co. Idź z pomocą Bożą. A nasz gdzie noc przet-pać? Zajdź oto do księdza, litościwy to człowiek, chaty waru nie'odmówi i rady dobrej.

— Bóg wam zapiać za dobre słowo—rzekł Grześ, i pokłoniwszy się dobrej kobiecie, ruszył ku plebanii.

Probostwo to było ubogie, w miejsce plebana, wikary tu gospodarzył. Ten zrazu szorstko przyjął chłopca, ale wybadawszy go, udobruchał się: wieczerzę dać kazał i przenocował. Gdy rano dziad na mszę zadzwonił, Grześ poszedł pomodlić się i wraz z innymi śpiewać począł. A głos miał osobliwie piękny i czysty. Po nabożeństwie wikary śpiew pochwalił ' Grzesia dzień cały u siebie na plebanii zatrzymał. Nazajutrz ztiów ruszy] chłopczyna w drogę i dowlókł się śród słoty i burzy do Wieliczki. Chodaki miał podarte, ledwie mu się na nogach trzymały.

Młody wikaryusZ) ujrzawszy chłopczynę i rozpy- tawszy go, zaopiekował się nim ochoczo.

Ujmowała każdego ta miłość nauki, która go z pod strzechy domowej w ygnała,

Wikaryusz sam ubogiego sołtysa syn, o własnej sile doszedł do święceń i kapłaństwa. Znając Kraków i młodzież, która się do szkół cisnęła, nie zdziwił się Grzesiowi, ani mu męztwa odbierał.

— Biedy jużci przecierpieć przyjdzie—rzekł—ale komu Bóg dał cierpliwość i wytrwanie, wybrnie szczęśl- wie.

Tego mi nie zbraknie—rzekł Grześ—aby tylko • dach nad głową, a chleba kawałek znale 3ió, wyti wam.

Jest ci tam ubogich chłop^;ąt dosyć, jak ty — dodał wikary—ale jednym więcej, nie ogłodzisz Krako­wian.

I dobry wikary zatrzymał Grzesia na noc, na­karmił, a nadruki dzień,mając miłosierdzie nad chłop­cem, naraił mu wóz. któryby go dc Krakowa pod­wiózł.

Podróż na wuzie nie była zbyt pośpieszna. Wo­źnica żadnego szynku nie pojnijał. tak, że Grześ w koń­cu postrzegł się, że jużby rychlej pieszo podążył, a miarkował, że do miasta niedaleko być musi. Gdy więc woźnica, w lasku raz jeszcze stanąwszy, na piwo szedł, skarżąc się, że upał nieznośny— chłopak poże­gnał go i na piechotę ruszył, bo dłużej wytrwać nie mógł.

Zacy Krakowscy.

I Tl

lTzień był piękny i pogodny, a słońce już się miało^u zachodowi, gdy Grześ z wozu zlazłszy, wiel­kim gościńcem puścił się ku miastu. Wszystko tu już oznajmiało blizkość wielkiego miasta. Mnóstwo jezd­nych, pieszych, wozów, wojskowych i pachołków, mi­jało się na gościńcu. Szedł tedy Grześ dumając, gdzie noc przepędzi, gdy naprzeciw niego ukazało się dwóch wyrostków, prawie tegoż co i on wieku.

Oba dwaj na plecach nieśli wielkie pęki różnego zielska z korzeniami. Nie To to siano, ani trawa, więcej tam kwiatów było, niż liści.

Obadwaj ubogo ubrani byli nie lepiej od Grze­sia.

Pod krzakiem usiedli chłopcy spocząć. Grześ mijał ich milcząc.

Spostrzegłszy podróżnego, starszy skinął ręką.

— Ani chybi — odezwał się — idziesz pewnie do szkoły.

— A dokądże, jeśli nie do niej— odparł Grześ.

— A jużciż.

— Zkąd?

— E, zdaleka bardzo!

— A uo, nie z Tatarszczyzny pewnie? — zaśmiał się starszy.

— Z Sanoka!

Chłopcy popatrzyli na się... Grześ pot z czoła otarłszy, przysiadł się do nich. Obadwaj nowi towa­rzysze oglądali go od stóp do głów, aż młodszy bąknął.

— Bosy!

— A tyś tu w żółtych butach przyszedł?—jfrzer- wał starszy i zwrócił się do Grzesia.

— Umieszże choć abecadło?—zapytał.

— Nie bójcie się, już z książką i piórem obcho­dzić się umiem, a i śpiewać niczego.

— Daj go katu!—rozśmiał się starszy—a czegóż się tu myślisz nauczyć?

— Juści znajdzie się jeszcze wiele, nim bakała­rzem albo i mistrzem zostanę—śmiało odparł Grześ.

— Ho! ho! wysoko patrzy bosonogi! — rzekł

drugi.

Śmieli się obaj, a Grześ z nimi...

— To mi sam Pan Bóg was w doT^rą zesłał go­dzinę,—odezwał się po małej chwili. Nie odmówcie mi pomocy i rady, bo jużem myślał i trwożył się, co ze so­bą, biedny sierota, w obcem miejscu pocznę.

— Albożeście się to nie spodziewali od ludzi po­mocy,—zagadnął starszy, zwany Dryszkiem.

— O nie wiele!

— To źle, bracie, to źle... Lud u nas dobry, a Bóg lepszy jeszcze. Widzicie nas dwóch ubogich przed sobą, a jest nas takich w Krakowie.—I obró< ił się do towarzysza.

— Wiele?

— Jak maku! a kto nas policzy.

— Widzicie! I każdy z nas chodzi żebrząc po­wszedniego chleba.

— Więc i ja mam żebrać? zapytał G-rześ, ależ to wstyd jałmużnę brać!

— Nie wstyd bracie—to rhleb od lany, dziś on tobie, jutro ty dzieciom jego dopomożesz. Zwyczaj to dawny wspierać ubogą, uczącą się młodzież, wszyscy tak^robią, a nigdy jeszcze żadnemu żakowi chleba nie zabrakło.

— To cud zawołał podróżny

— To proste tylko poczciwe serce poczciwego ludu, co się z nami dzieli ostatnim kęsem. JFie cho- dzim do bogatych, nie stoim u drzwi pałaców, żebrzem u ubogich jak my, u pracujących, u tych, co znają niedo­statek i rozumieją głód. CJ wrót kamienic, chatek, klasztorów w dzień dają nam jałmużnę, a śpiew żaka nieraz z kaletki i grosz biały wyprowadzi. No chodź z nami. tyś nasz.

I powstali raźuo chłopcy, zabrali pęki ziół. Po wypoczynku szybkim krokiem puścili się ku miastu.

Przez drogę zapytał Strzemieńczyk na co ziele to zbierali i dokąd je nieśli.

— Nie taki to łopuch i zielsko paskudne, jkk się tobie zdaje—odpowiedział młodszy chłopak, śmiejąc się. Masz wiedzieć, że to wszystko do leków i dla zdrowia ludzkiego przydatne będzie, gdy ks. kanonik Wacław, dla którego my zbieramy kwiaty i korzonki, przyprawi je jak należy

Tak gwarząc, zbliżali się ku miastu, gdy wresz cif' ukazał się oczom ich Wawel, zamek królewski na wysokiej górze, wieże kościołów, mury miasta, baszty i bramy potężne , Grześ nie mógł się wstrzymać od wykrzyku, zd jął czapkę, przeżegnał s^;ę i począł mo­dlić. ' ‘

Strach go ogarnął.

Uśmiechali się z niego Dryszek i Samek, lecz i im na myśl przyszło, jak i oni pierwszy raz się tu znale/li, jak wtedy także drżeli i płakali.

Gród wielki, który Grześ miał przed sobą, nie da­wał się porównać do tego, co w życiu widział.

Ani do ubogiego Sanoka, ani do w iększej Dukli lub Witiiezki. Gościniec, im o liż ej ku bramom miasta, tem był pełniejszy.

— Cóż wy ze mną zrobicie?—zapytał Grześ to­warzyszy. Gdzieby o nocleg się starać?—Chłopcy ra­miona mi. wzruszyli.

— Ot, pod golem niebem ełryba się przespisz, ia u mieszczanina kąt mam, ale tam na drugiego miejsca niema, — rzekł Dryszek.

— Ja—dodał Samek—w komórce u księdza Wa­cława nocuję Ale on tam obcego nie przyjmie. Wiesz, chodź ze mną, tam na ulicy św. Anny dom budują, sto­ją tarcice o mur uparte, tam się na trawie prześpisz,

a jutro już ja cię znajdę. I rozeszli się chłopcy— Dry- szek do domą mieszczanina, a Samek do ks. Wacława podążył.

G-rześ dźwigał za nim zioła, oddane mu przez Dryszka.

Mieszkanie ks. Wacława na pięterku było.

Weszli na ciemne wschody. Grześ, drogi nie zna­jąc macać musiał ostrożnie. Tymczasem ukazał się zaniepokojony ksiądz: posłyszawszy szelest, wyszedł z kagankiem.

Dostrzegł pęki ziół i roztropną twarzyczkę nie­znajomego chłopca. Kwiaty natychmiast rozkazał za­nieść Samkowi do izby, potem zwrócił się do Grzesia,

— A tyś zkąd?

Samek uprzedził towarzysza i prędko rozpowie- dział o spotkaniu na gościńcu.

Ksiądz ciekawie przyglądał się Grzesiowi.

— No i cóż ty myślisz! gdzie będziesz nocował? odezwał się kanonik.

— Pod tarcicami—odparł śmiało przybyły.

Kanonik ramionami ruszył i zwrócił się do

Samka.

— Weź go na ten raz do siebie—rzekł—miejsca nie ma, ciasno, ale go tak wyrzucić się nie godzi, tyl­ko żeby mi żadnej swawoli nie było.

Pogroził palcem. Zanim spać poszedł, wziął je­szcze chłopca do swojej izby i jął go rozpytywać, poco i zkąd przychodzi.

Chłopiec szczerze opowiedział swoje dzieje. Cie­kawie słuchał go kanonik.

— Nauka moje dziecko—rzeki w końcu—piękna rzec/, ale w niej więcej do uczenia, się jest, mi życia starczy, i nie każdy ja zdobędzie, a każdy powinien być poczciw ym człowiekiem... Tak,nauka dobrą jest rzeczą, ale i złą być może, gdy w dumę wbija,—Idź spać i spocznij, a jutro pomyślimy o tobie.

Położyli się więc spać chłopcy i znużony wędro­wiec zasnął snem kamiennym.

Rano obudził go Samek i razem poszli na mszę do iw. Anny.

Tu wpadł Grześ między gromadę mnii-jszych i większych współuczniów. Nie byli oni lepiej od niego ubrani, mieli podarte chodaki, kurtki i kubraki!!atane, wszystkim lednak z oczu patrzała odwaga, osw ojenie się ze swym losem, pewność jakaś, której Grześ nie miał. Wszyscy patrzyli na now^rego przybysza szy- dersko lub przyjaźnie. Gdy wyszli z kościoła, wnet żacy otoczj li Grzesia, ale ten, widząc w ychodzącego kanonika podążył za nim. Kanonik wziął chłopca do swej izby. pióro mu dał \v^r rękę i pisania próbował,.po­tem zadał kilka pytań z gramatyki Zdumiały go od­powiedzi i roztropność chłopca, Radby go przy so^ie zatrzymał, ale miejsca na dw^róch nie miał.

— A teraz pierwsza rzecz - - rzekł — kiedy do szkoły chodzić masz, trzeba żebyś się do senjora udał— niech cię zapisze.

To mówiąc kanonik drzwi otworzył i Samka za­wołał.

— Idź mi z nim do senjora—rzekł—powiedz, że ja go przysyłam, i że do szkoły św. Anny ma chodzić.

Odebrawszy ten rozkaz, chłopcy zbiegli ze wschodów. Samek chmuruo spoglądał na Grzesia, za­zdrościł mu powodzenia.

W drodze spotkali paru żaków, którzy zaraz Grzesia w opiekę wzięli.

Jeden z nich, nazwiskiem Soroka, ofiarował się zaprowadzić go do senjora.

Przyszli pod domostwo na cienkich słupkach. To była bursa. Tam to mieszkał senjor Pudłowski.

Weszli po ciemnych i brudnych wschodach. Ścia­ny sieni zapisane były polskiemi i łacińskiemi wyra­zami lub śmiesznemi rysunkami. W wielu miejscach widniał wyraz Beanus.

Soroka pociągnął za dzwonek u drzwi.

Chropowaty głos odezwał się ze środka po ła­cinie.

— Kto tam?

— Uczeń—do szkoły się chce wpisać.

— Zajęty jestem.

— Domine magister (panie profesorze).

— Ite ad diabolum! ite et attend/tle.

— Czy rozumiesz? rzekł Soroka—mówi żebyśmy szli do djabła i czekali. A my tak i koniecznie się do­staniem. To tak zawsze.

— Domine magister—Beanus est, dudiosus no- vus (Beanus jest, uczeń nowy) do Waszmości po radę przychodzi.

— Ite ad diabolum, powtórzył głos ze środka, studiosus et beanus obadwa osły.

—Dziękujemy, otwierajcie.

Na te ostatnie słowa, uporczywie dopominające się wpuszczenia, odryglowały się drzwi i wysunęła głowa.

Głowa ta osadzona na nizkim korpusie, rozczo­chrana i brzydka, zwróciła się do Soroki z pytaniem.

— A to ty Soroka! po co nie w porę przycho­dzisz? hę?

— Dominatio Vestra.

— Daj mi pokój ze swoją paskudną łaciną, któ­rą papłesz. jak praw dziwa sroka.—Czego chcesz?

— Przyprowadzam nowego ucznia—Beanus, któ­ry się wpisać chce.

Sen jor spojrzał na Grzesia i wpuścił żaków do

izby.

— Czego chcecie? spytał żywo

— Chce się wpisać Beanus, aż z Sanoka przy­wędrował piechotą.

Magister usiadł i spytał Grzesia.

— Jak ci na imię, co umiesz, żyw o, bo nie mam czasu.

— Nazywam się Grzegorz Strzemieńczyk z Sa­noka, a nie umiem nic.

— Nie? to idźże do parafialnej szkółki, liter się nauczyć.

— Czytać, pisać umiem, po łacinie trochę.

— To już nie nic, tłumacz i podał mu książkę łacińską.

Grześ śmiało tłomaczyć począł.

— Hę! hę! a gada, że nic nie umie, — No! 110, wpiszesz się jutro, możesz chodzić do szkoły, po ulicach się nie włócz, ucz się, a nie bądź ciekawy. Hę! czegóż

jeszcze stoicie!-—zaw ołał,—-idźcie do licha i nie przy­chodźcie ięcej A Beanusowi dać pokój i pogroził palcem Soroce.

— Dommatio Vesira pozwoli go trochę otrząsnąć

—- Niepotrzeba — a idźcie z licliem, bo nie mam

czaili.

To mówiąc, odprowadził ich clo drzwi, które za nimi zatrzasnął; ale ledwie się one zamknęły, Soroka pochwycił za dzwonek i zaw ołał.

— Dom i,) te Magister.

— Czego jeszcze?

— Pozwolicie otrząsnąć?

— Ite ad diabolum cum beano.

— Otóż jest i pozwolenie.

I raz jeszcze pociągnął za dzwonek.

— Jeszcze ty Ul?

— Czapkę zostawiłem w izbie.

Słychać było ryglowanie, stukanie, potem ręka się wysunęła ze drzwi, wyrzuciła czapkę i znikła.

Soroka zadzwonił raz jeszcze.

— A diabolus inmrnah's.

— Chcesz, abym cię obił?

— Chciałem podziękować za czapkę

Głębokie tylko odpowiedziało milczenie.

Soroka śmiał się serdecznie.

— Teraz chodź do naszej gospody — rzekł do Grzesia, musisz się z ueanu otrząsnąć.

OTRZĄSINY,

IV

Mieli w owym czasie pauprowie gospodę taką, w której nowoprzybywającym niby to rogi odpiłowy- wano, ociosywano, żeby ogłady nabrali. W Grzesiu zapowiedź tycli obrzędów wstręt i strach obudzały, ale wypraszać się nie byto wolno, poddać się musiał.

Otrząsiny miały się odbyć nad wieczorem.

O naznaczonej godzinie przyszedł po Grzesia Pawełek i zaprowadził do gospody.

— Jeszcze niema nikogo — rzeki Pawełek zaj­rzawszy—poczekajmy i przejdźmy się ulicą.

W tej chwili ubogi żak, boso, z dzbanuszkiem w ręku zaszedł im drogę.

— A co? spytał Soroka—gdzie nasi?

— Zebrali się w końcu ulicy z dwoma beanami i Czekaj4 na trzeciego.

— Prowadzę go właśnie.—Chodźmy! chodźmy.

I pociągnął za sobą wylękłego Grzesia.

— Bracie — dokąd i po co idziemy?

— Djk|d? p > co? odpowiedział Paw eł, nie powi- nienbym. citej wielkiej wy da w a e tajemnicy, ale słuchaj, żal mi cię. Jesteś z nas najmłodszy. Wiesz co znaczy Beanus?

— Nie wiem,—to nazw isko.

— Właśnie nazwisko takiego jak ty, każdego do szkoły now^rego przybysza. Każdy przybyły musi od- być pewne próby*, wytrzymać obrzęd otrząsin, pozbyć się starego siebie, nim między nas za brata przyjęty zostanie. Ale chodźmy, chodźmy, tam już na nas cze­kają. Grześ bojaźliwie posunął się za Soroką. Zbli­żając się do miejsca, gdzie uliczka na prawe zwracała, spostrzegli ciemny tłum, stojącj^ w, milczenia. Tłum ten składał się z żaków samych po większej części, czarno odarto dosyć i licho ubranych, zbrojnych w mio­tły, kij{L mutykL grabie, siekiery drewniane, sznury i rozmaity oręŁ Na czele tłumu z w^rielkiemi wąsy czarnemi, pjdparty \v b >ki, stal ogromny, barczysty żak Był U> przewodnik tych obrzędów, zwiany Depo- siiarem. Obok niego dwóch mizernej postawy w lichych sukniach chłopcuw| bladych i wylękłych.

Ujrzawszy Sorokę, wiodącego Grzesia, tłum za- szemo-ał, począł się rozdzielać i tworzyć długi porządny szereg par. Przodem poszedł Deposltor wiodąc za so­bą na sznurku za szyję pobranych trzech Beanów, a w ręku białą chorągiew z napisem.

Kierowano się ku gospodzie, nad kt>rej drzwiami wywieszono w tej chwili napis łaciński na czarnej ta­blicy B Awwn Beanonnn (łaźnia beanów).

Skoro postrzeżono gospodę, której drzwi umyśl­nie zamknięte zostały, ozwał się ogromnym krzykiem tłum cały, naśladując głosy ptaków i zwierząt, lub wo­łając.

— Gospodo—gospodo—otwórz się! Gospodo pro- wadzim ci gości!

A gdy drzwi wciąż zamknięte były, zaczęto w nie bić z całych sil. w^rołając:

— Gospodo, otwórz się, albo cię będziem prosić, jak Samsou Filistynów prosił, a mamy nie oślą szczę­kę. ale całych trzech osłów.

Na to słowa otwarły się drzwi z hukiem, tłum cały wsypał się do gospody, gdzie naprzód już Deposi- tm' wprowadził trzech nowych żaczków'.

Na lewo z korytarza otworzyły się wielkie drzwi i ukazała długa, ciemna, sklepiona sala. Wokoło ścian stały ławy, a na środku rusztowanie na łokieć wzniesione, a na nim jakieś dziwne przygotowania.

Leżały tam, piły, obcęgi, osełka, grzebienie ogromne, świder, dłuto, kilka wolich rogów, sznury i tym podobne przyrządy, które strasznie się przy zmroku panującym w sali przedstawiały. Gdy dwaj nowi żacy targali się płacząc i krzycząc, Grzesiowi sze­pnął Pawełek Soroka.

— Niczego się nie obawiaj, odpowiadaj śmiało staw się ostro.

Grześ przyglądał się wszystkim, ale niczego zda­wał się nie lękać.

Wprowadzono ich na rusztowanie.

Wąsaty żak podniósł głos, wśród powszechnego milczenia i spytał kolejno:

— Kto jesteś?

— Jam Jauek z Wieliczki.

—Jam Jasiuk z Proszowic.

Głośny śmiecli rozległ się po sali, a tysiąc głosów

zawołało.

— Biedny Jacek!

— Biedny Jasi’ik!

— Kto jesteś? spytał żak Depositor Grzesia.

— A blizko stojący Pawełek podszepnąi mu:

— Odpowiedz Beanus sum.

Grześ śmiało i głośno powtórzył Eeamis sum.

— Vivat Beaniu-' za krzyczę'i uczniowie vivat asi- nus (osioł).

— Czem jest beanus? zapytał po łacinie starszy. A Pawełek podpowiedział:

— Spójrz na ściaDę naprzeciw, co na niej napi­sano.

I Grześ przeczytał po łacinie:

— Beanus jest zwierzę, nieznające życia szkol­nego.

— Vivat Beanu \ powtórzył tłum.

— A czem jest beauin? spytał znów s arszy, i sam już z towarzyszeniem chóru, naśladującego beczenie owiec, mówił.

— Beamn jest próbą cierpliwuśei, ponieważeście beany. przystąpim tedy do otrząśnienia was z Beanji waszej.

Tu się rozpoczęła prawdziwa męka trzech żaków.

Wśród żartów i śmiechów, poczęto ich niby he­blować, ociosywać, myć, czesać,, przypinać i odppo-

wywae rogi, aby by 1:, jak wołał tłum, do żaków po­dobni.

Dalej tłum cały, podsuwając się do rusztówania, szczypał ich, bił, szturchał, sznuranr znacząc, jakby kłody drzewa, przyczem nie obyło się bez bolesnych razów i sińców, łm więcej wyrywali się i bromli zacy, tem zapalczywiej rzucała się na nich młodzież cała.

Grześ, który spokojnie i w mi’czemu znosi wszystko, najmniej ucierpiał.

Po ociosaniu i «piłowaniu, nastąpiły jeszcze inne obrzędy, które biednym dzieciakom wydawały się bez końca.

Grześ po cichu pytał znajomego.

— Kiedyż się to skończy?

— Miej cierpliwość nie długo.

Ale pomimo tei obietnicy, poczęto się znowu krzątać i przysposabiać do jakiejś nowej sceny.

Depositor postąpił ku żakom.

— Dosyć tego. rzekł, udając powagę, niechaj przecie pokażą, co umieją? Niechaj co napiszą.

Wnet jeden podał ogromny zatkany kałamarz, drugi pióro niezatemperowane. trzeci kaw^rał papieru pomiętego.

Jeden z żaków wziął się co wywo kałamarz od ty­kać.

Ale pomimo, że użył do tego wszystkiej siły, nic nie dokazał. Korek bowiem, wyciosany razem z ka­łamarzem, zrobiony byl umyślnie dla Beauów.

Patrząc na te usiłowania żaka, tłum począł śmiać się i wrzeszczeć.

—Patrzcie, wszak ci to ciele i kałamarza nawet odetknąć nie umie! O Beanus! O!

Drugi żak, chcąc się lepiej popisać, pochwycił korek zębami, nowe śmiechy, nowa radość i wrzawa

Wtem Depositor przystąpił do Grzesia.

— O! o! to ten pewnie pisać umie. bo mu jakiś papier z kieszeni nawet sterczy.

I udając, że mu papier z kieszeni wyciągnął, za­wołał.

— Toż to list od matusi! Posłuchajmy, co pisze.

— Miły synu!—czytał—od wyjścia twojego z do­mu, biedna matuś twoja oka jeszcze nie zamknęła, tak jej pusto i tęskno za tobą. Co za dziw, tak pięk­ne i miłe postradawszy chłopię. Łzy mi z oczów pły­ną gdyby ze źródła, aż mi na twarzy wyryły dwa głę­bokie rowy i głębszą jeszcze na brodzie sadzawkę...— i długo jeszcze żartobliwym tonem czytał Depositor ów list udany, przy ciągłych wybuchach śmiechu roz­bawionego tłumu.

Gdy skończył, śmieli się wszyscy, tylko Grześ, który przy poprzednich próbach tak wytrzymałym się okazał, stał smutny i łzy mu do oczów napływały. I bliżej stojący tych łez cichych się użalili i nie śmieli się, a Depositor spytał go po cichu.

— Czegoś płakał?

— Po matce—odrzekł chłopiec.

— Tyś sierota?

— Sierota! sierota! zawołał Grześ, zakrywając twarz rękoma. A wy! wy! bez litości jesteście.—Na cO święte imię matki mieszać do tych obrzędów?

—Daruj! rzekł wzruszony Depositor.—Stało się i skończyło! Taki zwyczaj!

— Teraz—dodał głośno— podziękujcie, Beanowie, za skończone otrząsiny — Cóż to stoicie? nie myślicie dziękować?

— Za co? spytał Jasiuk.

— Za co spytał Depositor. — O puste głowy!

0 Beanowie prawdziwi! alboż jeszcze nie wiecie, co to wszystko znaczyło, jak wielka nauka w^t tem się wszy- stkiem ukrywa? O Beanowie prawdziwi! Tak, jako my przed chwilą, tak lata długie potem bezduszny świat szarpać was będzie, naigrawaćsię, przerabiać bićpo swo­jemu. Na progu życia ta maleńka próba, zwiastunka niektórych cięższych, to jedno nic, w miarę tego, co was czeka.—Walka z nędzą, walka z nauką, walka z dumą ludzką, z zawiścią człowieczą, z losem, w^ralka wszędzie, walka zawsze, A to tylko chwilka próby.

Kto ze wszystkiej walki wyjdzie zwycięzcą, te­mu wieniec na skronie, łańcuch złoty na szyję, i sława,

1 cześć, Ale z tysiąca wojujących jeden zwycięzca, a dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć poległych.

Podziękujcie za próbę i pojmijcie ją ■— idźcie w świat, a pamiętajcie, żebyście do walki wszelkiej sta­wali odważnie gotowi, bez łez i strachu, i stokroć po­bici, stokroć podnosili się odważniejsi.

.Teden podobno Grześ słuchał przemowy Deposi- tora i pojął ją. Łzy mu się na powiekach zatrzymały ostatiie, oddech zawiązł w piersiach, brew zbiegła hardo.

Po perorze, po wymuszonem u Beanów podzięko­waniu, wzięto z nowo otrząśnionych przysięgę, że się

mścić za wyrządzone przykrości nigdy i na nikim nie będą, na ostatek przystąpiono do zebrania okupu.

Dwaj pierwsi żacy, gdy nie skoro do mieszka się miełi, opatrzeni po kieszeniach i węzełkach, część zna­czną grosza przyniesionego w rękach poborców usłuż­nych zostawić musieli.

Grześ ochotnie dobył dwa groszaki białe.

— Te dwa grosze całe moje mienie, oddaję wam, jeśli chcecie.

Depositor odepchnął rękę Grzesia.—Schowaj je— rzekł cicho—zdadzą ci się—my ich nie potrzebujemy. A teraz panowie bracia,—uściskajmy nowo przybyłych i przyjmijmy ich między siebie.

Natychmiast bliżsi przystąpili i żw awo ściskać, całować, podawać ręce zaczęli.

— Jeszcze słowo—ozwał się starszy. Stajecie się bracią naszą, wcielcież się w ciało nasze, nie jako wrzody paskudne, ale jako żywa krew, jako zdrowe ciało.— Sprawa jednego, niech będzie sprawą wszyst­kich.—Żeby cię warzono i suiarzono w smole, nie po wiadaj, co się dzieje w szkole. —Za jednego wszyscy, jeden za wszystkich niech będzie gotów cierpieć, a choćby ginąć.— Ostatnim chleba kęskiem się podzielić, ostatnią dla brata rozedrzeć opończę. —Kochajmy się, jak bracia, wspomagajmy jak bracia, bądźmy jednym ciałem i jedną masą, bośmy biedni i inaczej zginiemy. A walczyć z biedą, nędzą i nauką, dobijać się przy­szłości, lżej razem wszystkim, niż każdemu poje­dynczo. Zdrajca nie postanie między nami i wyjmie­my go z siebie, jako wrzód wyjmują z ciała, jako ką- kol z pszenicy.

— A teraz piwa i za zdrowie Żaków — za-nucim pieśń powitania! Ciemna sala zabrzmiała razem oo-rom- ną pieśnią powitania i tłum wescło w kupki rozmaite łączyć Kię, odpływać, po ulicy i w g-ospodzie rozmiesz­cza ćpoczął

Zmrok zapadał. O noclegu nie myślał dotąd Grześ. Tymczasem godzina wieczornej żebraniny na­deszła, głód dokuczał i trzeba było po^vaz pierwszy iść ode drzwi do drzwi z miseczką

Domy sobie miał av skazane, pamiętał je dubrze, ale kto w nich mieszkał i jakie go tan, nieznajomego, czekało przyjęcie! Bóg wiedział tylko! Z bijącem ser­cem, miseczkę swą wziąwszy w rękę, zastukał do drzwi pierwszego dworku... ale tak nieśmiało, że nikt go nie posłyszał, czekał długo, poraź wtóry uderzyć nie .śmiał i odszedł z próżną miseczką.

W progu dragiego domostwa, patrząc na to, sta­ła- średnich lat niewiasta, trzymając kilkoletnią dzie- Aveczkę za rękę. Mieszczka była przystojna, jaskra­wo i dostatnio przyodziana, dziewczynka ładna i we­soła, razem z matką przypatrywała się Grzesiowi zda- leka Gdy z kolei zbliżył się do nich, zdejmując czap- czynę, a pokazując próżną miseczkę, jejmość pochyliła

się ku niemu i zapytała żywo po polsku, ale z wymowy znać było, że niemką była.

— A ty zkąd? Jeszcze cię tu nigdy nie było...

Grześ milczał zalękniony.

— Cóżeś ty za jeden? mów!—nalegała, wpatru­jąc się w ładną twarzyczkę chłopca.

I nim Grześ na odpowiedź się zdobył, mieszczka skinęła na niego i za sobą wprowadziła do dworku... Dziwnie pięknie, czysto i dostatnio wydało się tu Grze­siowi. W izbie drzewo i mosiądz, cyna i szkło świeciło od czystości, jak nowe.

W krótkich słowach rozpowiadać począł chłopak

0 sobie. Niepamiętał własnej matki, łagodny głos

1 miła Warz mieszczki, serce mu otworzyły. Opowie­dział szczerze SAve losy, poskarżył się na dolę.

Mieszczka słuchała, dziwiąc się odwadze chłopca, a gdy skończył, skinęła na dziewczynkę i poleciła chłopcu pożywienie przynieść.

Jadł, a kobieta z pociechą jakąś przyglądała się smacznie pożywającemu.

Gdy skończył i, podziękowawszy, odejść zamie­rzał—mieszczka zapytała:

— A gdzież ty, chłopcze, noc przespać myślisz?

— Ot, gdzie Bóg da!—odparł Grześ wesoło—mo­że w kruchcie, może pod tarcicami, gdzie cieplej a suszej.

Niemka aż w ręce ze zdziwienia klasnęła.

— A, nie może być, abyś tak na podwórzu spał, zawołała.

— Mnie to nie pierwszyzna, zaśmiał się chło­piec—a na trawie, jak w puchu, spać dobrze.

S

— Nie może być, nie może być. Pan Bóg cię nam zesłał, trzeba ci dopomódz. Jest komórka u nas próż­na, gdzie się przespać możesz, póki sobie lepszego nie znajdziesz mitjsca

Nin wiedział chłopiec, jak dziękować. Zajęto się rim zaraz pilnie, w komórce słomy mu nasłano, na któ­rej znużony zasnął rychło.

.Rano zerwał się Grześ i do szkoły się iść zabie­rał. Stara służąca, zobaczywszy go wychodzącego, dała ma, z polecenia swej pani. chleba i sera kawałek

i przypomniała^ zeby śmiało na noc przychodził.

W kościele św. Anny Grześ nie zastał jeszcze nikogo. Zadzwoniono na mszę, i dziatwa ściągać zaczęła powoli. Nie obeszło się bez potrąceń, psot, pytań i śmiechów. Krakowskim pauprom ten przybłę­da z Sanoka wydał się biedotą i nieukiem.

Ze mszy wprost podążyli wszyscy do szkoły, która podzielona była na k lka części, a do ostatniej ledwie Grzesia przyjęto.

Wszedł o kij u. preceptor (nauczyciel) pauprów, sta Bowina za więdły i chudy. Zasiadł na katedrze i wnet, dojrzawszy nieznajomego, powołał go no środek.

Gotowali się towarzysze wyśmiać nieuka, a e Saiioczanin wyszedł śmiało.

Senjor wziął się do pytań i okazało się, że chło­pak czytać i pisać umiał lepiej, niż się ktokolwiek spodziewał. Dalej nastąpiła łacina i gramatyka. Grześ odpowiadał śmiało i jasno, ze wszystkiego wyszedł zwycięzko. Zdumienie »ię odbiło na wszystkich twa­rzach Na wiek swój Strzemieńczyk umiał wiele i do­brze. Zazdrość obudziła siew towarzyszach

Grześ mimo tego powodzenia, przy wykładzie pilnie uszu nadstawiał i tem sobie zjednał senjora.

Godzina nauki szybko przeszła. Senjor pochwa­lił Grzesia i przyobiecał, że jutro wskaże, co mu się nauczyć wypada.

Miał polecenie Grześ, aby dziś jeszcze do ks. Wa­cława zajrzał.

Z wielką dobrocią przyjął go staruszek, rozpy­tując o szkołę i jak mu się powiodło. Grześ opowia­dał, a kanonik ciągle tylko powtarzał:

— Panu Bogu dziękuj, Panu Bogu dziękuj, a w pychę się nie wbijaj.

Potem, chcąc wypróbować umiejętność pisania chłopca, dał mu papier, inkaust czarny i farbę czer­woną, aby przepisał modlitwę, pięknie przez pewnego zakonnika wykaligrafowaną.

Chłopiec się długo naprzód przypatrywał, jako żywo takich piękności nie widział, potem zwolna wziął się do roboty.

Ks. Wacław stał za nim i patrzył uważnie, ag.ly Grześ skończył i jeszcze litery czerwone zręcznie wpi­sał. kanonik oczy przymrużył i kręcąc głową, mruczał.

— Chwat! gracko! Daj go katu...

Wtem nagle zapytał:

— Wiele liczysz lat?

— Liczyli mi dwanaście skończonych.

— M/rabilel (zadziwiające)—zamruczał ks. Wa­cław, biorąc modlitwę do ręki. — Ucz się, ucz, chleb mieć będziesz.

Za modlitwę dał chłopcu kilka pieniążków i ka­zał się dowiadywać do siebie.

— Ucz się łaciny—dodał—wyjdziesz na czło­wieka

Tak dzień ten przeszedł częścią u kanonika, po­tem ze studentami, a gdy się wieczór zbliżał, Grześ, choć z pewną trwogą, pociągnął do domu Niemca.

Wiedział już, że go zwano Balcerem, że bogatym był kupcem i choć Niemiec, do kraju się przywiązał, a żona ^ córka nauczyły się trochę po polsku.

Zdaleka już dojrzała go Lenka i zaraz mu gar­nuszek z jadłem wyniosła, zaczepiają? i uśmiechając się do chłopca.

Wprędce pomiędzy dziećmi przyjaźń się zawią­zała. Lenka szczebiotała, Grześ ją zabawiał,póki się nie zrobiło ciemno.

Takie były początki studenckiego życia Strze- mieńczjka. Nadzwyczajne zdolności bardzo prędko dozwoliły mu się odznaczyć i zająć miejsce pomiędzy najstarszymi, a nawet być pomocą nauczycielom. Ro­kowano mu Wielką przyszłość, tembardziej, że pokor­nym był i w dumę się me wbijał.

Czuł to bardzo dobrze, iż mu całe morze do wy­picia w nauce zostawało, zestal u brzegu dopiero, się­gał myślą tych wyżyn, których się chciał dobić.

U Balcerów tak się złozyło, że mu juz odejść nie dano. Staremu zapisywał rachunki, Lenkę po polsku uczył. Komórkę mu wyporządzono i zrobiła się z niej izdebka niczego.

I tak między Niemcami przebywając, prędko i po niemiecKU mówić począł. A miał pamięć doskonałą

i łatwość uczenia się, i z łaciną szło mu raźno; i w śpie­wie postępy osobli we uczynił

Rok przeleciał jak błyskawica .. nie zmieniło się nic. Grze? rwał się do pracy i nauki, aż go nauczy­ciele sami wstrzymywali i hamowali

Drugi i trzeci rok miną,!; ^szkołę Grześ dawno skończył, ucząc się docbwytkowo tu i ówdzie. Głowa mu się otwierała, a im więcej się uczył, tern się nauki poż<jd 1 i wszy m stawał.

W domu Balcerów nasłuchał się o Niemczech

i Włoszech, o miastach, w których i bogactwa wielkie

i skarby nauki były nagromadzone. Powziął więc wiel­kie wyobrażenie o tych nieznanych krajach i gorącą, chęć ich poznania. Na męztwie do rzucenia się w po­dróż nie zbywało mu.

Pierwszemu z t*i myślą, zwierzył się kanonikowi Wacławowi, który przyjął zdumieniem tę 'niespodzie­waną, wiadomość. Mimowolnie zwilżyły mu się powie­ki, zbliżył się do Grzesia, wzią,ł go za głowę i w czoło go pocałował. Chłopak przypadł mu do kolan.

— Jeżeli czujesz w ~tem wolę Bożą,, idź—rzeki. Szkoda mi ciebie, ale któż wie? może podróż ta będzie poimślną,, a ty z niej wrócisz, abyś był chlubą, i ozdoby naszą,.

Trudniej było Grzesiowi przyznać się do zamy­słu swego Balcerom, Poczciwa jednak mieszczka daw­no już zauważyła zamyślenie i smutek chłopca. Badać go poczęła.

— A!—odezwał się chłopiec—jakże nie mam się smucić, gdy lada dzień będę musiał precz ztąd iść.

Lenka, obecna przy tej rozmowie, w ręce ude­rzyła. - Dlaczego? doką-d? —krzyknęła. — To być nie

mo ^e!

— Być musi—rzeki smutnie Grześ—całym moim majątkiem jest to, co umiem i czego się nauczę, muszę więc w świat iść szukać mądrości.

Lence łzy stanęły w oczach, żal jej było tracie w Grzesiu przyjaciela i stałego zabaw towarzysza.

Grześ, jako starszy, począł tłomaczyć koniecz­ność i mówić o przyszłości, o pcwrocie.

W komórce chłopaka leżały już węzełki gotowe, bielizna, trochę odzieży, żywność i kaletka z groszami uzbieranemi.

Grzesiowi ściskało się serce... Obawiał się poże­gnania i własnej słabości. Jednego więc dnia wiosen­nego, podobnego do ranka, w którym Sanok opuścił, wyszedł z tlomoczkiem na plecach i kijem w rtku gdjf wśżyscy spali jeszcze.

Spojrzał na ciche domostwo, pobłogosławił do­brym ludziom i ruszył w świat.

Za bramami miasta raz jeszcze zwrócił oczy na gród stary, powtarzając w duchu: Powrócę! powrócę ..

Zakończenie.

Przyrzeczenia, danego rodzinnemu miastu w chwi­li pożegnania, święcie Grześ dotrzymał. Po upły­wie lat pięciu powrócił do Krakowa, wzbogacony wielką, nauką. Zdobycie tej nauki niełatwo mu przy­szło—ubogi chłopiec ciężko przytem musiał pracować, aby zarobić na swoje utrzymanie.

Po powrocie do Krakowa zjednał sobie serca wszystkich, tak wielkich jako i maluczkich, cudnym śpiewem; a gdy rozpoczął w szkole wykłady, nie tylko uczniowie słuchali go z zajęciem, ale i profesorowie

i uczeni schodzili się tłumnie, aby z ust GrzesicŁ usły­szeć nowe nieznane dotąd nauki.

Od tej chwili ro spoczęło się nadzwyczajue powo­dzenie w życiu Grzesia z Sanoka. Wojewoda Jan Tar­nowski uprosił go, aby został nauczycielem jego sy­nów, uposażył go hojnie i wprowadził na dwór królew-

ski. Tu czekały go coraz większe zaszczyty. Naj­pierw: wyświęconemu na księdza, dano bogate probo­stwo w Wieliczce, a następnie, gdy Węgrzy ofiaro­wali koronę młodziutkiemu królowi polskiemu Włady­sławowi, królowa matka wysłała z nim do Węgier Grzegorza z Sanoka, aby niedoświadczonemu mło- dzieńcowioył opiekunem i doradcą. Gdy w nieszczęśli­wej wyprawie tureckiej król Władysław zginąi pod Warna, Grzegorz, pomimo sławy i powodzenia, jakie zy­skał wśród Węgrów, nie chciał dłużej pozostać na ob­czyźnie, ale wrócił znowu do ukochanej oiczyzny, do swego probostwa w Wieliczce. Król Kazimierz Ja­giellończyk, oceniając niezwykły rozum i zdolności Grzegorza, mianował go arcybiskupem Lwowskim. Doszedłszy tak 'wielkiej godności, Grzegorz z Sanoka wypełniał gorJiwieswe pasterskie obowiązki: pilnował* aby wszędzie spełnianą była godnie służba Boża; z do­brocią i miłością opiekował się podwładnym mu ludem, bacząc, aby nędzy nie cierpiał. W pięknych, wzrusza­jących kazaniach nakłaniał ku dobremu, a gdy przy­szło nieszczęście, gdy Tatarzy otoczyli miasto, potrafił obronić je z nieustraszonem męztwem. Widząc zewsząd grożące niebezpieczeństwo, nie uważał na poniesione rany, obchodził wszystkie strażnice, rozstawiał arma­ty i na muracli bronił miasta własnemi piersiami.

Obok tego w wolnych chwilach pisał uczone dzie­ła. Poczciwi Balcerowie, którzy w dzieciństwie dali opiekę ubogiemu chłopcu, cieszyli się niezmiernie po­wodzeniem Grzegorza, a Lenka do końca życia, wier­ną byhi mu przyjaciółką i siostrą.