Klaudia Śmieszniak
Skrzydła poliptyku pasyjnego, 1490-1500; kwatera skrzydła poliptyku ze scenami Ewangelii, 1486/1487 i fragment kwatery poliptyku ze scenami Ewangelii, 1485-1487, Mistrz lat 1486-1487 i pracownia.
Na przełomie XV i XVIw. na Śląsku powstają nowe warsztaty snycersko-malarskie, które pracują nie tylko dla Wrocławia czy większych miast, ale też wykonują dzieła dla małych kościołów wiejskich. Jednym z większych warsztatów malarskich była w tym czasie pracownia wrocławska anonimowego Mistrza Lat 1486/1487. Działał on zarówno we Wrocławiu, m.in. dla kościołów św. Elżbiety, Panny Marii na Piasku czy Bożego Ciała, dla których wykonał szereg prac, ale również w Strzegomiu, Świdnicy i jej okolicach. Do najbardziej typowych dla jego warsztatu dzieł należą obrazy z kościoła Panny Marii na Piasku z 1485r. oraz kwatery z życia Chrystusa pochodzące ze Strzegomia z lat 1486/87.
W zbiorach Wrocławskiego Muzeum Narodowego znajdują się cztery prace, a trzy z nich eksponowane są na wystawie stałej.
Dzieła Mistrza Lat 1486/1487 i jego warsztatu charakteryzują się wspólnymi dla wszystkich prac cechami, takimi jak kanciasty, graficzny modelunek, uproszczona lecz czysta gama barw, w której przeważają czerwienie, jasne i ciepłe zielenie oraz biel. Często powtarza się, szczególnie we wcześniejszych obrazach, złote tkaniny o brokatowym wzorze. Charakterystyczne jest także oddzielanie konturem poszczególnych plam barwnych. Tła obrazów na ogół są tradycyjnie złote. We wcześniejszych dziełach sceny są komponowane na tle pejzażu lub wnętrza, w późniejszych elementy te zostają zredukowane do nielicznych, umownych szczegółów. Wnętrza zaznacza umownie kilkoma szczegółami, takimi jak fragmenty ścian, posadzka, okno czy wycinek sklepienia, które umiejscawiają nam akcję, nie dają jednak złudzenia przestrzeni i głębi. Przestrzeń otwartą maluje z większym rozmachem, pozostaje ona jednak równie płaska. Artysta piętrzy poszczególne plany górzystego krajobrazu, którego najdalsze partie wydają się górować nad bliższymi, nakładane jakby jedna nad drugimi. Wieloosobowe grupy postaci nie są w tę przestrzeń wkomponowane ani z nią powiązane. Zgromadzone zawsze na pierwszym planie, są jakby nałożone na tło jedne nad drugimi, tylko pomniejszenie postaci na dalszych planach ma sugerować odległość. W twarzach kobiecych powtarza się ten sam typ urody o pucołowatych policzkach, małych, pałnych ustach i wypukłych, jakby wyłupiastych oczach. Męskie twarze, o ostrej, dosadnej charakterystyce, graniczącej z karykaturalną deformacją rysów, nie są pozbawione cech indywidualnych, mówią o różnych stanach uczuciowych.
Fragment ten jest pozostałością nastawy głównego ołtarza kościoła Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, wzniesionego w 1487 roku staraniem opata Benedikta Johnsdorfa. Usunięty został ze świątyni prawdopodobnie w początkach XVIIIw. z chwilą rozpoczęcia barokizacji wyposażenia przez opata Balthasara Seidela. Podczas sekularyzacji klasztoru wrocławskiego istniało jeszcze pięć malowanych fragmentów. Dwa fragmenty sceny Obrzezania, opatrzone datą 1485, zaginęły podczas wojny. Fragment ze scenami Narodzenia i Biczowania w 1946r dostał się do zbiorów Muzeum Narodowego. Od 1995 znajduje się na wystawie stałej.
Skrzydła poliptyku są malowane obustronnie. Każda z kwater namalowana została na desce jodłowej w układzie pionowym temperą oraz ozdobiona złotem płatkowym i srebrem płatkowym laserowanym.
Pierwotny obraz został obcięty mniej więcej w połowie wysokości oraz z lewego, od strony awersu, boku na długości ok 15cm. Wśród ubytków znajduje się pionowe pęknięcie desek wzdłuż spojeń po stronie lewej i pośrodku. Lewy dolny narożnik został uzupełniony deską o usłojeniu poprzecznym w stosunku do podobrazia. Widoczne są duże ubytki warstw malarskich przy ręce św. Józefa oraz w prawym dolnym rogu, ubytek na niebieskim kwiatku pozostawiony w kolorze zaprawy. Fakturalny wzór na sukni Marii oraz na makacie i ubiorach w scenie Biczowania jest mocno przetarty, ma śladowe resztki złoceń i różu (suknia Marii).
Na awersie została przedstawiona scena adoracji dzieciątka. Na widocznym fragmencie, na pierwszym planie widać Marię z pochyloną głową i złożonymi do modlitwy dłońmi. Po lewej stronie, przy samej krawędzi obrazu pochyla się Józef. Pomiędzy nimi najprawdopodobniej znajduje się postać nowonarodzonego Chrystusa. Karnacja Marii jest jasna, chłodna, oczy o ciemnych tęczówkach podkreślone cieniem, brwi i włosy jasnougrowe. Suknia brokatowa obszyta zieloną taśmą, na niej niebieski płaszcz. Św. Józef o jasnej karnacji, szarawych brwiach i włosach modelowanych białawą kreską, ma na sobie ciemnoszarą szatę z czarnym kapturem oraz czerwony płaszcz. Scena została wkomponowana w pomieszczenie o kamiennych ścianach. Przez okno, pod strzechą na drewnianej konstrukcji widoczne są głowy zwierząt schowanych za prawą krawędzią. Przez okno zaglądają dwaj mężczyźni w ubiorach biało-czerwonym i czerwonym. Nad głową Józefa nadlatują trzej aniołowie niosący banderolę, niestety napis na niej jest nieczytelny. Czwarty anioł leci w stronę prawą, prawie chowa się za czerwoną kolumną przedstawioną za postacią Marii. Tłem dla detali atchitektonicznych jest krajobraz w tonach ciepłej zieleni, w dalszym planie żółtawooliwkowy z błękitną, rozbieloną rzeką i żółtawymi skałami, a także czerwonawymi murami zamku. Tam, gdzie powinno się znajdować niebo, nałożono złoto.
Rewers zawiera przedstawienie biczowania Chrystusa. W pomieszczeniu o szarych ścianach, z kolumną biczowania pośrodku znajduje się pięć postaci. W centrum widzimy niemal nagą, pochyloną, zakrwawioną postać Jazusa o smutnej, cierpiącej twarzy. Dookoła niego znajduje się czterech mężczyzn unoszących dłonie do zadania ciosu. Od lewej; postać ubrana w czerwony strój z brokatymi elementami, ma głowę przepasaną białą chustą. Ma ciemne włosy i brodę. Obok niego, po prawej stronie znajduje się mężczyzna w zielonej szacie i czerwonym nakryciu głowy, pojedyncze elementy stroju także mają brokatowy wzór. Trzecia postać ma ciemne włosy i złoto-granatowe szaty. Ostatni z mężczyzn w pomieszczeniu ma na głowie wzorzystą czapkę oraz brokatowy kaftan, a w pasie przewiązaną białą tkaninę. Brokatowym wzór nie podlega załamaniom tkaniny, jest nałożony zupełnie płasko. Karnacje są cielistoszarawe – pachołków ciemniejsze. Przez okno zaglądają dwie, obojętne na rozgrywającą się scenę postaci, jedna w brokatowej szacie, druga w czerwonej. Pod nimi zwiesza się z okna złota wzorzysta kotara. Architektura jest szarawozielonkawa z czerwonawymi żebrami i białym sklepieniem, kolumna biczowania brunatna, a tło za nią złote.
Elementami innowacyjnymi w tych dziełach jest próba zastosowania perspektywy, szczególnie wydoczna na fragmentach posadzki, a także ekspresja widoczna na twarzach i zróżnicowanie urody postaci. Szaty układają się już mniej gotycko, widocznie podążają za kształtem ciała. Jednocześnie malarz trzyma się tradycyjnego złotego tła.
Wymiary kwater oraz miejsce ich przeznaczenia sugerują, że anonimowy Mistrz lat 1486-1487 oraz jego pracownia był darzony wielkim szacunkiem, a jego dzieła rozchwytywane w tamtym czasie.
Bibliografia:
B. Guldan-Klamecka, A. Ziomecka, Sztuka na Śląsku XII-XVIw. Katalog zbiorów, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2003, s. 330-335.
A. Fedorowicz (opr.), Śląskie pracownie na przełomie XV-XVIw. Mistrz Lat 1486-1487. Mistrz Ołtarza z Gościszowic, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 1978
T. Dobrzeniecki, Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1972, s. 229-230.