WSTĘP
wytłumaczenie dlaczego dzieło nie jest pisane rymem. „Rym nie jest koniecznym dodatkiem i szczerą ozdobą poematu lub dobrego wiersza, a głównie w dziełach dłuższych, lecz wymysłem barbarzyńskiego wieku dla pokrycia nędzy treści i kulawej miary” Wiersz utrudnia wyrażenie tego co pisarz chce powiedzieć i dla wytrawnego ucha jest rzeczą błachą, nie daje muzycznej uciechy(ta daje właściwe metrum i stosowna liczba sylab i treść dowolnie przenoszona z jednego wiersza na drugi, a nie ów podzwaniający dźwięk jednakich końcówek, błąd, którego uniknęli uczeni poeci starożytni zarówno w [poezji jak też i w dobrej wymowie. Porzucenie rymu nie może być wzięte za wadę, wadą wyda się tylko prostackim czytelnikom. Powinno być przykładem (pierwszym w mowie angielskiej) starożytnej swobody odzyskanej dla bohaterskiego poematu, zakutego do dziś w dręczące więzy rymowania.
wytłumaczenie powodu, dla którego w dziele tym nie stosowano rymów; jest przez to nawiązaniem do antycznej sztuki pisania (jak np. Homer i Wergiliusz); brak rymów wydać się może wadą tylko prostaczkom; jest pod tym względem utworem innowacyjnym (w literaturze angielskiej zawsze rymowano poematy bohaterskie);
2. Księga pierwsza:
· prośba do Muzy, Ducha św. o natchnienie i pomoc w opisaniu grzechu pierworodnego i odwiecznej walki dobra i zła;
· przyczyną zła jest szatan, który pod postacią węża podstępem usidlił prarodziców;
· Szatan (Lucyfer) i jego wojska byli niegdyś aniołami, jednak przeciwstawili się Bogu za co zostali strąceni w dół („w bezdenną zgubę żaru i ruiny ohydnej”);
· przez 9 dób Lucyfer („niosący światło”) i jego wojska leżeli nieprzytomni po upadku wśród ognia; czekała go gorsza kara niż śmierć (był nieśmiertelny) – utracił dostęp do raju; Szatan rozgląda się i widzi piekło: rozległy loch, ogień, ciemność widoma, smutek i cienie bolesne, beznadzieja, nigdy niekończąca się męka, odrzucenie od Boga; znajduje się 3 razy głębiej niż odległość od bieguna ziemi do jej środka;
· Szatan dostrzega swego kompana Belzebuba (drugi po nim) ; zwraca do niego, nie może go poznać z powodu przemiany (w górze byli aniołami – teraz strąceni przez piorun Boga); Szatan mimo klęski nie wyrzeka się buntu i nadal jest przeciwny Bogu (butnie planuje atak);„Do tego mnie nigdy gniew ani przemoc Jego nie przymuszą: bym bił pokłony i błagał o łaskę zgięty kolanem czcząc potęgę boską (…)” – bunt lepszy niż służba, nawet jeśli oznacza upadek; ogłasza, że wojna z dobrem się dopiero zaczęła (wewnętrznie jednak cierpiał);
· Belzebub zauważa, że mimo druzgocącej porażki armia Szatana może się po pewnym czasie odrodzić; złorzeczy Bogu, ponieważ okazał się Wszechmocny – pozostawił im dawne moce i siłę, aby służyły wiekuistej karze; jedyną pociechą jest dalsze czynienie zła i stawianie oporu (obracanie dobra w zło);
· Szatan ogłasza, że będzie stawiał nadal opór i dążył do czynienia zła (goryczy dla Boga); podkreśla, że wojska anielskie cofnęły się już do nieba; radzi, aby udać się na pustkowie piekielne (w miejscu gdzie leżą jest morze ognia); pragnie zwołać naradę – chce zebrać wojska, uderzyć w Boga biorąc siłę z nadziei i rozpaczy;
· Szatan leżąc na powierzchni morza ognia przypominał swym ogromem: Tytana, Briareusa, Tyfona lub Lewiatana; gdyby nie wola Boga nie miałby jednak możliwości opuścić to więzienie (została mu wrócona wolność); jego czynienie zła (potępienie własne) jest więc wolą Boga i służy okazaniu jego miłości i litości;
· Lucyfer dźwiga się z jeziora i odlatuje; osiada na „stałym ogniu” (lawa); w ślad za nim podąża Belzebub; cieszą się, że jak bogowie o własnych siłach wyszli ze Styksu;
· Szatan wyrzeka się przebywania w Niebie, a w zamian przejmuje panowanie nad Piekłem; twierdzi, iż są tutaj bezpieczni, bo Bóg nie będzie się upominał o tą przeklętą krainę; chce potęgą intelektu przekształcić „piekło w niebiosa, a niebiosa w piekło”; woli być władcą w piekle, niż sługą w niebiosach; duma nad towarzyszami leżącymi w Styksie (chce ich wezwać);
· Belzebub mówi Lucyferowi, że na jego głos powstaną i ożyją zastępy szatańskie;
· Szatan podchodzi do brzegu; rzuca za siebie tarczę, która zawisa jak Księżyc (oglądany przez Galileusza); wspiera się na olbrzymiej włóczni i woła do swych Legionów leżących gęsto w ogniu, aby powstały lub na wieki już leżały w tym miejscu;
· na jego słowa przebudzili się, ocknęli i zlecieli do niego (jak szarańcza wezwana przez Mojżesza by niszczyć Egipt - plaga); potępieni aniołowie byli niezliczeni; na znak dany przez Szatana włócznią osiedli na lawie; tłum większy od wszystkich ludzi północy zbliżył się do niego;
· po rebelii ich imiona zostały wykreślone z Księgi Życia – nowe nazwy nadadzą im dopiero ludzie, którzy będą ich czcić pod postaciami bożków (np. złotego cielca) – Bóg na to pozwoli, by wystawić ludzkość na próbę;
· zwrot do Muzy, aby pomogła opisać najważniejszych upadłych aniołów (w kolejności od najważniejszych);
· pierwsza grupa (najważniejsza) – bożkowie pogańscy:
o Moloch – domagał się ofiar z ludzi (dzieci); czczony przez Ammonitów (w Raabie, Argob, Baszanie, aż po rzekę Arnon); podstępem nakłonił króla Salomona, by wzniósł mu świątynię przy świątyni bożej; przemienił dolinę Hinnomu w swój gaj zwany odtąd Tofet lub Gehenną (piekłem);
o Ghemos – czczony przez Moabitów (od Arer po Nebo, na południe od Abarim, w Hesebon i Horonaim, po dolinę Sibma, w Eleale, po Morze Martwe); pod imieniem Peor kusił Izraelitów orgiami rytualnymi; wygnał go Jozjasz;
o Astarte (Isztar) i Baal – czczone przez Babilończyków i Asyryjszków; bóstwa żeńskie i męskie (mogły jednak zmieniać płeć i kształt); lud Izraelski często skłaniał się do ich kultu (porzucając Boga za co był karany);
o Astoret (zwana przez Fenicjan Astarte) – bogini czczona w Sydonie (półksiężyc); za panowania „króla wielożennego” wzniesiono jej świątynie na Syjonie;
o Tammuz – czczony w Libanie; co roku dziewice opłakiwały jego ranę (rzeka Adonis spływała jego krwią); obalona przez Ezechiela za Judy;
o Dagon – pół-człowiek, pół-ryba; jego posąg został zniszczony przez wniesioną do jego świątyni Arkę Przymierza; świątynia w Azotus; kult w Palestynie;
o Rimmon – kult w Damaszku; gdy zginął „król trędowaty” oddający mu cześć, kult jego przejął Achaz, który przekształcił ołtarz Boga w jego świątynię;
o bogowie staroegipscy (Izyda, Ozyrys, Horus) – kult pod postaciami zwierząt; Izrael oddawał im cześć pod postacią cielca (trzykrotnie) pod górą Horeb, w Bethal i Danie; Bóg ukarał Egipt ostatnią plagą – śmiercią pierworodnych;
o Belial – bóstwo nieprzydatności, bezprawia, zła, książę piekieł; najbardziej sprośny; nie stawiano mu ołtarzy, nie składano ofiar; króluje w zbezczeszczonych świątyniach (np. gwałt synów Heliego), w miastach tonących w zbytku i bezbożności (np. Sodoma, Gabaa);
· inni (mniej ważni):
o bogowie Jonów – dzieci Jawana brane za bóstwa;
o bogowie greccy – Tytan (syn Nieba) z potomstwem, władzę odebrał mu Saturn, zaś jemu Jowisz; kult najpierw w Idzie, Krecie, potem Olimp, Dodona rozpowszechnił się szybko;
· Szatan wzbudza w nich nadzieję; podtrzymuje ich męstwo i rozwiewa obawy; nakazuje rozwinąć chorągiew (czyni to Azazel); rozległa się pieśń wzywająca do boju; zabłysnęły włócznie, hełmy; zbuntowani wydali straszliwy okrzyk, rozwinięto proporce (10 tys.); muzyka wzbudza męstwo i uspokaja tłum odpędzając trwogę; formuje się falanga;
· Lucyfer dokonał przeglądu wojsk, przeliczył je; posiadał tak wielką armię, że nie mogła równać się z żadną potęgą wojskową człowieka (ani bohaterom spod Troi czy Teb, ani Anglikom i Bretonom itd.);
· wojska bały się swego dowódcy; mimo porażki zachował część godności i postawy archanioła (dumnie górował, choć przyćmiony jaśniał wśród innych); ma bruzdy na twarzy (po piorunie), wzdycha (wyrzuty sumienia), jest blady; widzi, że jego wojska utraciły dużo z dawnej świetności (wie, że jest to jego wina);
· Szatan próbował trzy razy przemówić, lecz przeszkadzały mu w tym łzy; w końcu jednak wygłosił mowę; tłumaczy przyczyny przegranej tak potężnej armii: Bóg nie pokazywał swej prawdziwej mocy; teraz wiedzą jak silny jest naprawdę. Nie chce nacierać na Boga, lecz jeśli on zaatakuje ich będą walczyć. Proponuje działać podstępem i kłamstwem (potajemnie); chce wykorzystać fakt, że Bóg ma zaraz zacząć stwarzać świat i osadzać w nim stworzone przez się istoty; proponuje zwołać wielką radę i wypowiedzieć wojnę otwartą lub tajną;
· propozycja ta została zaakceptowana (podniesiono miecze); zbuntowanych ogarnęła wielka wściekłość wobec Boga;
· niektórzy pod przewodnictwem Mammona (pieniądz, zysk – najniższy w hierarchii) udali się przekształcić pobliski wulkan w obóz lub szaniec dla Szatana, a przy okazji wydobywają złoto i klejnoty; wznoszą ogromną budowlę – kunsztownie ozdobioną i pokrytą złotem, wyłożoną kamieniem; lampy zawieszono jak gwiazdy za pomocą magii (ogromna światłość);
· architekt tej budowli znany był w Grecji pod nazwą Mulcibera (Jowisz strącił go z Niebios na Lemnos);
· stolica Szatana została nazwana Pandemonium; heroldowie ogłaszają, że tam odbędzie się narada Szatana i jego przywódców;
· dzięki temu, że złe duchy mogą się kurczyć, wszyscy pomieścili się w salach przygotowanych przez Szatana na naradę (w środku nadal jednak pozostają potężni i wielcy); po odczytaniu „listy obecności” zaczęły się obrady;
Koniec księgi pierwszej.
Dzieło Johna Miltona rozpoczyna nową epokę w ewolucji języka angielskiego, podsumowuje i zespala całą wiedzę swojej epoki i sztukę pisarską, której autor narzuca niebywale rygorystyczne i kunsztowne kształty formalne. „Raj utracony” (1667) to biblijny poemat epicki w 12 księgach, epos, arcydzieło i niedościgniony przykład mistrzostwo słowa, uważany przez wielu za największą epopeję napisaną w języku nowożytnym; treścią nawiązujący do biblijnego motywu wygnania Adama i Ewy z raju. Lecz główną postacią lub bohaterem najbardziej wyeksponowanych w akcji dzieła jest Szatan. W pierwszej księdze poeta przedstawia zbuntowanych aniołów, Szatana i jego zastępy, ukazuje narodziny zła: z najgłębszych czeluści powstają strąceni z niebios buntownicy, aby sposobić się do odwetu, za swego przywódcę uznają jednego z nich: Szatana, który w porywającej przemowie wzbudza niejako powstanie i wskrzesza siły w upadłych aniołach. Odszczepieńcy wspólnie decydują, aby wysłać Szatana na nowo powstałe dzieło Boże - Ziemię. Przekracza bramy piekieł i zakrada się do raju, przybrawszy postać anioła. Wodzi na pokuszenie Ewę, dążąc do zemsty na Najwyższym za doznane „krzywdy”. Mimo przestróg Gabriela ludzie popełniają grzech pierworodny. Szatan triumfuje, Bóg zaś śle archanioła Michała, aby wygnał ludzi z raju, ale przedtem przedstawił Adamowi przyszłe losy świata. Wygnańcy, mimo popełnionego grzechu nieposłuszeństwa, odczuwają radość - naruszona została bowiem ich wewnętrzna harmonia między uczuciem a rozumem, górę wzięły niekontrolowane namiętności.
Milton narzucił swoim następcom zrytmizowany biały wiersz jako formę wypowiedzi w poematach. Mistrzostwo w budowaniu bardzo długich, często wielokrotnie złożonych zdań, nie spotykane przed Miltonem w poezji walory brzmieniowe, muzyczność, bogate słownictwo; to wszystko wraz w rozbudową języka angielskiego o wiele nowych romanizmów, zawsze budziło podziw i jest ogromnym wyzwaniem translatorskim, którego podjął się wybitny polski tłumacz literatury angielskiej, Jan Słomczyński. Milton otrzymał zezwolenie na publikację utworu od Th. Tomkinsa, kapelana arcybiskupa Canterbury. Prawa autorskie nabył Samuel Simmons, płacąc autorowi 5 funtów gotówką, a następne 5 po wyczerpaniu się nakładu 1300 egzemplarzy. Wdowa po pisarzu zrzekła się wszelkich dalszych pretensji za sumę 8 funtów.
Raj
utracony,
największy poemat
epicki nowożytnej Anglii, napisany (a raczej podyktowany) w 1667
przez dotkniętego ślepotą J.
Miltona.
Religijno-filozoficzna epopeja, zbudowana z 12 ksiąg pisanych białym
wierszem, odwołuje się do biblijnej opowieści o grzechu
pierworodnym, jego genezie i następstwach. Szczególną rolę Milton
przypisał Szatanowi, który jest w utworze symbolem pychy, ale także
buntu i wytrwałości. Poprzez podkreślenie potęgi i mądrości
władcy piekieł autor dokonał jego swoistej rehabilitacji.
Pozbawiony chronologii poemat otwiera obraz pokonanego przez Syna
Bożego i rozmyślającego nad zemstą Szatana, który na wieść, że
gdzieś we wszechświecie istnieje Eden,
wyrusza w podróż, by zgubić jego mieszkańców. Przybiera różne
postacie: kormorana, ropuchy, mgły. Tymczasem Bóg posyła
archanioła Rafaela, aby ostrzegł Adama i Ewę przed grożącym im
niebezpieczeństwem.
Opowieść
Rafaela o buncie aniołów, wojnie w niebiosach i dziejach stworzenia
wypełnia środkową część utworu (księga V–VIII). W księdze
IX powraca główny wątek – skuszona przez szatana Ewa zjada owoc
z Drzewa Poznania Dobrego i Złego. Powodowany miłością Adam czyni
to samo. Karą za nieposłuszeństwo pierwszych ludzi będzie
wypędzenie ich z Raju, życie w grzechu i śmiertelność. Zanim
jednak prarodzice opuszczą Eden, archanioł Michał objawi Adamowi
przyszłość i nadzieję zbawienia (księgi XI–XIII). Właściwą
narrację poematu przeplatają partie opisowe (wstrząsające obrazy
piekieł, rajskie sceny, kuszący opis nagiej Ewy),
dialogi i inwokacje. Inwokację do Światła, zawartą w III księdze,
odczytuje się jako liryczny, osobisty akcent ociemniałego poety.
Kontynuacją Raju
utraconego jest
napisany w 4 lata później poemat Raj
odzyskany.
Współcześnie tłumaczenia dzieła Miltona na język polski
dokonał M.
Słomczyński.
Wiersz
Zwrot autora: utwór będzie pisany bohaterskim wierszem bez rymu (Homera, Wergiliusza). Rym jest wymysłem dla pokrycia kulawej treści i miary. Metrum natomiast ma wartość.
Księga pierwsza
· Argument
Człowiek był nieposłuszny Bogu, przez co utracił Raj. Człowieka skusił wąż – Szatan, który po tym został wygnany z nieba. Upadli aniołowie znajdują się w ciemności – Chaosie. Szatan przemawia do swych legionów: ma nadzieję na odzyskanie Niebios, powstanie nowy rodzaj Stworzenia w zgodzie z proroctwem. W Pałacu Szatana – Pandemonium odbędzie się rada panów piekieł.
· apostrofa do Muzy o pomoc w pisaniu pieśni, niech duch prowadzi
- Pycha węża – oszustwo. 9 zmierzchów spędził w bagnie (płonącym jeziorze).
- Upadli aniołowie są odrzuceni od Boga 3x dalej, niż bieguny – w środku Ziemi.
- Rozmowa Szatana z Belzebubem: Sz. walczył i nie podda się, nie ukorzy się przez Bogiem (byłoby to hańbą). B. pyta, jaki jest pożytek z siły i bytu wiecznego, jeśli służą karze. Sz. (Arcywróg) postanawia, że odtąd będą czynili tylko zło. Rozpacz daje mu siłę. Za wolą Niebios Szatan odzyska wolność, by piętrzyć teraz zbrodnie. Bóg jest im równy rozumem, ale wśród równych wyższy potęgą. Szatan żegna radość, a wita grozę. Może zmienić Piekło w Niebo i odwrotnie. Stwierdza, że lepiej jest być władcą w Piekle niż sługą w Niebie. Budzi upadłych aniołów i wędrują po świecie za pozwoleniem Boga, który chce wystawić ludzi na próbę (pokusy kłamstwa, czczenia bożków).
Bożki z głębiny piekieł, biegający za łupem, mają swe ołtarze przy Bożych:
- Moloch (czczony przez Amonitów w Raabie)
- Ghemos (Moabici) /jego kult zlikwidował Jozjasz/
- Astarte i Baal (kształtują płeć)
- Astoret (Sydon, Syjon)
- Tammuz (Liban)
- Dagon – potwór morski
- Rimmon (Damaszek)
- Izis, Ozyrys, Horus (Egipt)
- Belial
- Tytan, Saturn, Jowisz
Zastępy walczących aniołów straciły chwałę. Szatan – przyćmiony archanioł wygłasza mowę (płacz): aniołów skusiła godność królewska Boga, która skrywała jego moce i stąd ich upadek. Nie poddadzą się, wywołają wojnę. Armię prowadzi Mamon, który najniżej upadł, przez niego człowiek zaczął szukać skarbów w ziemi. Aniołowie budują Pandemonium żadna budowla z nim się nie równa). Następnie odbywa się w nim rada tysiąca półbogów
Raj utracony (ang. Paradise Lost) – poemat epicki w 12 księgach autorstwa angielskiego poety i pisarza Johna Miltona, wydany po raz pierwszy w 1667 roku, a następnie w rozszerzonej wersji w roku 1674.
Poemat został napisany jambicznym dziesięciozgłoskowcem (na język polski Maciej Słomczyński przetłumaczył go jedenastozgłoskowcem). Jest to wiersz biały, dla jego melodii istotny jest rytm i stosowanie średniówki. Rymów Milton nie używał, ponieważ uznał je za zbędny i nadużywany ornament poezji (zaznaczył to w przedmowie do drugiego wydania).
Tworząc Raj utracony, Milton często nawiązywał do poprzednich wielkich eposów europejskich - Iliady, Odysei, jak również Eneidy. Uważał, że temat jego dzieła jest bardziej epicki niż powyższych, bowiem upadek pierwszych ludzi dotyczy całej ludzkości. Mimo to nie stronił od epickich konwencji takich jak inwokacja (Milton inwokuje do Uranii, która za czasów Miltona była kojarzona z chrześcijańskimi poetami), czy kulminacja akcji (w tym wypadku zjedzenie zakazanego owocu przez Adama i Ewę) następująca w księdze dziewiątej (Iliada czy Odysejamają po 24 księgi, więc kulminacja następuje w nich w księdze osiemnastej, ale Milton podąża tradycją Wergiliusza, który zdecydował się na 12 ksiąg) bądź rozpoczęcie eposu in medias res.
Akcja Raju utraconego rozpoczyna się od upadku szatana i jego zwolenników, co może sugerować, iż to właśnie szatan jest bohaterem eposu. Często też Milton nazywany był "nieświadomym satanistą", ze względu na szczegółową konstrukcję postaci Lucyfera. Koncepcja ta była szczególnie żywa wśród angielskich romantyków (właśnie szatana uznaje się za protoplastę tzw. bohatera bajronicznego).
Utwór podzielony jest na 2 części. Pierwsze sześć ksiąg opowiada głównie o buncie aniołów pod wodzą Szatana, tematem ostatnich sześciu ksiąg są natomiast ludzie (podział podkreślony jest przez ponowne użycie inwokacji w księdze siódmej). Treść zgodna jest zazwyczaj z historią opowiedzianą w biblijnej Genesis, Milton jednak wprowadza do fabuły np. antropomorficzne postacie Grzechu i Śmierci.
Milton, gorliwy purytanin, wplótł w utwór krytyczne aluzje do katolicyzmu, np. nazywając naradę upadłych aniołów Synodem, a dla określenia mostu łączącego Ziemię i Piekło używając wziętego z łaciny wyrażenia Pontifice (Pontifex to jeden z tytułów papieży). Wplatanie łacinizmów w tekst służyło również uwzniośleniu stylu, podobnie jak zlatynizowana składnia.
Kamieniem milowym krytyki Raju utraconego jest wydany w 1942 roku Preface to Paradise Lost C.S. Lewisa.
Poemat Miltona stał się także podstawą opery Krzysztofa Pendereckiego o tym samym tytule.