Joachim Patinir i pejzaż w malarstwie niderlandzkim (Charon; Krajobraz z Hieronimem)

W malarstwie niderlandzkim krajobraz po raz pierwszy uzyskuje niezależność za sprawą Joachima Pateniera. Jego twórczość rozpoczyna historię europejskiego pejzażu jako oddzielnego rodzaju malarstwa.
Joahim Patenier urodził się około roku 1480 w Bouvignes a zmarł w 1524 w Antwerpii. Tam też uzyskał tytuł mistrza w roku 1515. Współpracował z Metsysem i Joosem van Cleve. Przyjaźnił się z Dürerem, który wykonał srebrnym ołówkiem portret Patinira, a także ofiarował mu swoje ryciny, w zamian dostając w darze mały obrazek Lota z córkami.

Patenier był jednym z pierwszych pejzażystów na północy Europy, a jego twórczość spowodowała rozbudowę tego gatunku malarskiego. Malarz spowodował zainteresowanie się koncepcją pejzażu w duchu renesansu. Krajobrazy Pateniera pozwalały odczuć strukturę ziemi, związek żywiołów i ogrom świata, przez uczynienie pejzażu zasadniczym tematem obrazu, podczas gdy do tej pory był tylko uzupełnieniem lub elementem dekoracyjnym. Motywy religijne i przedstawienia figuralne stanowiły tylko pretekst dla malowania natury. Patenier w swoich panoramach czerpał inspirację z krajobrazów doliny Mozy i Lesse w rejonie Dinant lub polderów pod Antwerpią, wzbogacał je jednak pewną dozą irrealizmu. Wzorował się także na grafice niemieckiej i partii pejzażowych Bosha i Davida, co pozwoliło mu wykreować własną wizję natury.

Typowym dla twórczości Pateniera, a jednocześnie dla krajobrazu niderlandzkiego w pierwszej połowie XVIw jest pejzaż panoramiczny, typ krajobrazu roztaczający przed widzem rozległy, ujęty z dość dużej wysokości widok o bardzo zróżnicowanej scenerii pejzażowej. Mnogość ukazanych w nim szczegółów przyciąga uwagę odbiorcy. Upodobanie do ujmowania na płaszczyźnie obrazu tak wielu elementów jest odpowiedzią na potrzeby ówczesnego odbiorcy. W tym dążeniu do zobrazowania całego widzialnego świata pejzaż Pateniera pełnił funkcję poznawczą. Malarz studiował poszczególne elementy natury tak, jak ukazywały się one oczom przeciętnego widza i dopiero z tych elementów budował już samodzielnie nową, własną wizję świata. Panoramiczny pejzaż Pateniera z całym jego bogactwem elementów krajobrazowych ukazywał jednak świat fantastyczny, nierzeczywisty zlepek fragmentów przyrody. Pejzaże charakteryzują się niebiesko-zieloną tonacją; ciepłe barwy stosowane są na pierwszym planie, im dalej - tym barwy stają się chłodniejsze.

Św. Hieronim, 1515-1519, olej na drewnie, 74x91cm, muzeum Prado w Madrycie

Pejzaż z nadmorskimi skałami, zatoką i wioskami, w swobodnie zróżnicowanej gamie zieleni.

Przeprawa przez Styks, 1521-1524, olej na drewnie, 64x103cm, muzeum Prado w Madrycie

Patenier pod wpływem synkretyzmu pojmuje pogańskie piekło w sposób chrześcijański. Szeroka płaszczyzna wody, po której płynie barka Charona, rozdziela zaludniony aniołami raj od podziemnego świata.