Mikołaj Rej

1. „Rozmowa Lwa z Kotem” („Kot ze Lwem rozprawia o swobodzie a o niewoli”)

- w dialogu można wskazać trzy części: ekspozycja postaci, spór i podsumowanie z łacińską sentencją

-treść: pierwszy głos zabiera kot, który zbliża się do żyjącego za kratami lwa. Dostrzega on rodzinne podobieństwo między nim a lwem. Ten jednak krytykuje mizerny wygląd kota. Kot ostrzega, że nikogo nie należy lekceważyć, a także przypomina, że on jest wolny, a lew uwięziony. Lew na to, że i chłop w karczmie, choćby się nazywał Królem może znaleźć się pod ławą, jak również przypomina o swojej sile i mówi, że jedną łapą stłoczyłby stu takich jak kot; gani także Kota, że nie umie z szacunkiem zwracać się do wyższych stanem. Kot podkreśla, że lepszy jest żywot na swobodzie niż „w rozkoszy a w niewoli”; dostrzega też, że jedyną zaletą bycia wyższym stanem jest posiadanie władzy; mówi, że „możniejszy zawsze słabszego dłaży”, dlatego też i przed nim uciekają np. myszy i szczury. Zwierzęta w sporze przywołują takie obrazki, jak np. lew: ciągnienie kota (zabawa, która polegała na tym, że mówiło się jednej osobie, że na pewno nie będzie w stanie przeciągnąć kota przywiązanego do sznurka np. przez bagno albo rzekę. Osoba mówiła, że oczywiście jest w stanie, przecież jest silniejsza; jednak koniec sznurka trzymały jakieś inne osoby i przeciągały nieszczęśnika przez błoto etc.), natomiast Kot mówi o „straszeniu kogutem” (istniał taki przesąd, że lew boi się koguta). Zwierzęta na przemian odpierają zarzuty. Lew przypomina Kotu, że jest królem, lecz Kot szyderczo pyta kto go koronował i dlaczego siedzi za kratami. Kot dochodzi do wniosku, że nie zamieniłby się z Lwem (którego ludzie się boją i uciekają od niego oraz zwracają baczniejszą uwagę na jego zachowanie). Mówi, że lepsza jest własna wolność niż kosztowna niewola; w efekcie ubolewa nad uwięzieniem rozmówcy, dziwiąc się hardej postawie Lwa. Jest tu wykorzystany motyw wolności miernego i niewoli możnego, (który Rej powtórzy w pierwszym epigramacie „Figlików” o królu Zygmuncie i ziemianach).

-Reja interesowała problematyka prawdziwej wolności; uważał, że jej stopień uzależniony jest od stanu i pozycji danej osoby- im wyżej postawiony człowiek, tym, zdaniem Reja, jego wolność jest mniejsza.

2. „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, w którym jako we źwierciadle snadnie każdy swe sprawy oglądać może”

- poemat dydaktyczno- alegoryczny

-pierwowzorem było dzieło włoskiego pisarza zwanego Palingeniusem;( w utworze można rozpoznać także ślady innych lektur). Pierwowzór składa się z 12 rozdz. o tytułach znaków zodiaku- Rej zastąpił je imionami filozofów (np. Epikura, Solona, Arystotelesa), którzy pełnia rolę przewodników reprezentantów nauki chrześcijańskiej (z wyjątkiem Epikura). Bohaterem poematu jest Młodzieniec, który wędruje do różnych źródeł w poszukiwaniu wiedzy.

-Młodzieniec zatacza koło (podróż kończy w punkcie wyjścia), przemieszczając się w przestrzeni ziemskiej i pozaziemskiej. Nauczanie rozpoczyna Ipokrates wykładem o cnocie, następnie bohater, pouczony przez Diogenesa czym jest rozum i umiarkowanie, zbacza z właściwej drogi, ulega mowie Epikura nakłaniającego go do „doczesnych rozkoszy”, Anaksagoras i Sokrates przedstawiają Młodzieńcowi urok gospodarowania i życia rodzinnego, Teofrast opowiada o stanach ludzkich i o wolności, Solinus o prawdziwym szlachectwie, Platon kieruje jego myśli ku sprawom Boga i duszy oraz sprawiedliwości (a raczej niesprawiedliwości) ziemskiej, Zoroaster prawi mu o fatum i „przeźrzeniu Pańskim”, Ksenokrates o budowie wszechświata i Opatrzności Bożej, Solon o naturze i diabłach (na skutek spotkania z diabłem Abironem Młodzieniec pozna mieszkańców piekła), a gdy wyjdzie z otchłani Arystoteles opowie mu o Raju i pouczy o cnocie.

-wędrówkę bohatera można nazwać podróżą edukacyjną i inicjacyjną w dojrzałość. Zdobywa on dzięki podróży doświadczenie. Chce dowiedzieć się sam jak żyć poczciwie i jak posiąść cnotę, nie za pośrednictwem teorii książkowych, a własnego doświadczenia. Ustawicznie szuka jednak pomocy i przewodnika, a brak doświadczenia, roztargnienie, a także niemożność powściągnięcia ciekawości wiodą go również w stronę zła.

3. „Źwierzyniec” i „Figliki”

-bez wątpienia Figliki są kontynuacją Źwierzynca (wzajemne powiązania, powtórzenia i nawiązania, a także forma ośmiozgł. w obu utworach);

-„Ź…” składa się z kilkuset oktostychów napisanych 13-zgł., ułożonych w 4 rozdz. :

a) 1 rozdz.- epigramaty dotyczące wielkich postaci świata antycznego i nowożytnego

b) „portrety stanów i domów niektórych zacnego narodu polskiego”, przedstawicieli władz i kultury

c) charakterystyki zawodów i urzędów

d) różne obrazki związane z codziennością szlachecką, a także konstrukcje emblematyczne.

- na Figliki (które stanowią jakoby 5 część Źwierz.) składa się 230 żartobliwych epigramów- są one jedynym w dorobku Reja zbiorem przeznaczonym do zabawy i śmiechu (Figliki mają wyłącznie bawić, podczas gdy Źw. bawiąc- również uczyć.)

4. „Żywot człowieka poczciwego” (wybór)

- jest to jedna z części „Źwierciadła” (źwierciadłem (speculum) zazwyczaj nazywa się dzieła o charakterze parenetycznym, zwierciadłęm będzie też np. „Dworzanin polski” Ł. Górnickiego)

-jest to traktat parenetyczny pisany prozą ( wpisuje się w długą tradycję tworzenia i propagowania modeli zachowań)

- „Żywot…” składa się z 3 części, każda z nich dzieli się na kapitula, te zaś na rozdziały.

a) 1 część opisuje „stanowienie i zachowanie spraw i żywota (…) począwszy od urodzenia (…) aż do średnich lat” (adresatem są rodzice, wychowujący dziecko) (są tu np. rady żywieniowe, dotyczące ubiorów, szukania odpowiedniego preceptora)

b)2 księga adresowana jest do człowieka dojrzałego (czytelnik dowiaduje się m.in. jak szukać odpowiedniej żony, jak sprawować urząd, na czym polega prawdziwe szlachectwo. Rej rozwija też temat cnót i wad)

c) ostatnia księga poświęcona jest człowiekowi poczciwemu, który „się już rozmyślać ma, przyszedszy ku trzeciemu, to jest starszemu wieku swemu”. Rej w chwili pisania dzieła skończył 60 lat. Wiele miejsca poświęcił opisaniu i rozwianiu obaw towarzyszących osobie starszej (strach przed starością, śmiercią, upływem czasu). Recepta wg niego to sprawiedliwe życie w otoczeniu rodziny, godziwe rozrywki i radość, bo „szkoda sie o to frasować, co sie wrócić może”.

5. „Apoftegmata albo wirszyki”

- „Apoftegmata” zachowują odrębność właściwą osobnej części dzieła, nawiązują jednak do tematyki „Żywota człowieka poczciwego” i „Przemowy krótkiej”, stając się ich podsumowaniami, zbiorem wypreparowanych formuł, są gotowymi wnioskami ujętymi w formę sentencji, które należy zapamiętać, a żeby pamięć wesprzeć – wyryć czy napisać w stosownym miejscu.

- fragment utworu:

„(…)Wszystko po społu umiera z człowiekiem,

Lecz święta cnota, ta trwa wiecznym wiekiem

Cnota jest klejnot nieoszacowany,

Bo ta ozdobi ubogie i pany.

Cnota sie błyszczy nad wszytki szmaragi,

Na żadnym targu jej nie najdzie wagi.(…)”