Różnice między dziećmi i dorosłymi, wynikające z innej fazy rozwojowej, doświadczeń społecznych, zmian intelektualnych i ról społecznych, sprawiają, że w przypadku osób dorosłych potrzebne są specjalne metody uczenia się. Różnice te opisuje andragogika 1[gr. andrós - człowiek, agogós - przewodnik (Słownik Wyrazów Obcych 1997)], nauka zajmująca się teorią uczenia dorosłych (w odróżnieniu od pedagogiki zajmującej się kształceniem dzieci). Malcolm Knowles, amerykański andragog, przedstawił założenia dotyczące uczenia się dorosłych stanowiące podstawę rozróżnienia andragogiki od pedagogiki:
1/ koncepcja uczącego się - charakterystyczną cechą osoby dorosłej jest samokontrola, samokierowanie (self directing). Zadaniem nauczyciela, trenera jest zachęta do pogłębiania potrzeby ujawnienia się potrzeb edukacyjnych u dorosłego ucznia. Dorosły może uczestniczyć w tworzeniu programu nauczania oraz w wyborze metod edukacyjnych.
2/ znaczenie doświadczenia - doświadczenia życiowe posiadane przez uczącego się są ogromnym źródłem wiedzy zarówno dla osoby uczącej się, jak też dla pozostałych osób zaangażowanych w proces uczenia się. Uczący się dorośli przywiązują większą wagę do tego, czego doświadczają, niż do tego, co jest im przekazywane tylko werbalnie. Dlatego też większość metod uczenia się postulowanych przez andgragogikę to techniki bazujące na doświadczeniu osób uczących się.
3/ gotowość do uczenia się - dorośli uczą się, kiedy mają potrzebę nauki. Proces uczenia się powinien odpowiadać na potrzeby uczących się związane z wymaganiami, jakie niesie ze sobą współczesny świat oraz być zorganizowany w sposób uwzględniający indywidualne potrzeby, możliwości i gotowość jednostek do uczenia się.
4/ orientacja na uczenie się - uczący się nabywają kompetencje pozwalające im radzić sobie z problemami, jakie spotykają w życiu, dlatego oczekują, że zdobyta wiedza i umiejętności mają bezpośrednie zastosowanie i będą mogły jak najszybciej zostać wprowadzone w życie; uczenie się polega nie tyle na przyswajaniu wiedzy na określony temat (subject centeredness), ale umiejętności rozwiązywania problemów w określonej dziedzinie (problem centredness).
5/ motywacja uczącego się - w przypadku osób dorosłych dominuje motywacja wewnętrzna, uczą się oni z własnej woli 2.
Tabela 1. Porównanie założeń pedagogiki i angragogiki wg Knowles'a 3
|
|
Pedagogika |
Andragogika |
|
|
|
|
|
Uczący się |
Zależność. Nauczyciel decyduje o tym, co, kiedy i w jaki sposób jest nauczane i sprawdza nabytą przez uczniów wiedzę. |
W kierunku niezależności i samokierowania. Nauczyciel (trener) zachęca i kształtuje dążenia uczącego się do niezależności. |
|
Doświadczenie uczącego się |
Małe znaczenie. Dominują metody dydaktyczne (przekazywanie informacji w formie wykładu czy lektury podręcznika). |
Bogate źródło uczenia się. Wśród metod uczenia się dominują dyskusje, rozwiązywanie problemów itp. |
|
Gotowość do uczenia się |
Ludzie uczą się tego, co narzuca społeczeństwo. Program zajęć jest standardowy. |
Ludzie uczą się tego, czego potrzebują, więc programy zajęć są zorganizowane wokół życiowych potrzeb uczących się. |
|
Orientacja
na uczenie się |
Nauka zorganizowana wokół tematów. Uczenie się jest zorganizowane w oparciu o przedmioty szkolne. Uczniowie uczą się tego, czego się pod nich oczekuje. |
Uczenie się powinno być oparte na doświadczeniu. Najważniejsze jest bezpośrednie zastosowanie i przydatność zdobytej wiedzy.
|
Powyższa
tabela wskazuje na zasadniczo odmienny charakter, jaki teoria
andragogiczna przypisuje uczeniu się dorosłych od sytuacji uczenia
się, które są realizowane w kształceniu formalnym w szkołach czy
na uczelniach wyższych. "Szkoła usiłuje uczyć przez
przekazywanie informacji i doprowadzanie do tego, by uczeń te
informacje pamiętał. Nie jest ważne jakimi osiągnie to
metodami.(…) Ważny jest efekt - uczeń w określonym czasie musi
odtworzyć zapamiętane treści. Wokół tego założenia zbudowany
jest cały system "oświatowy". Nauczyciele przygotowywani
są nie do uczenia, nawiązywania kontaktu, rozumienia ucznia etc.,
tylko wyposażani są w informacje, które mają przekazać uczniom.
Miejsce pracy (klasy) są tak zorganizowane, żeby maksymalnie
ograniczyć możliwość ruchu, rozmów, kontaktów. Wszyscy siedzą
przodem do nauczyciela, który... przekazuje informacje. Dyscyplina
pracy polega na biernym podporządkowaniu się, wywiązywaniu się z
postawionych zadań, realizowaniu poleceń. Wskaźnikiem poziomu
zapamiętania informacji jest ocena. Jej rola urasta do roli symbolu
wartości człowieka (uczeń piątkowy - uczeń dwójkowy). Program
nauczania jest spisem treści, które uczniowie muszą zapamiętać.
Treści te ułożone są logicznie, ale według logiki wywodu, a nie
logiki poznawania" 4.
Dlatego też M. Knowles określa pedagogikę sformułowaniem
"edukacja z góry" (nauczyciel góruje nad uczniami) oraz
stwierdza, że uczenie się polega w istocie na przekazywaniu wiedzy.
Andragogikę nazywa natomiast "edukacją równych", gdzie
nie ma dysproporcji między uczącymi się a nauczycielem, a uczenie
się jest procesem.
Andragogika wiąże się ściśle z
ideą kontynuowania edukacji przez całe życie, która była
postulowana już w 1916 roku przez Johna Deweya 5
ze względu na konieczność sprostania rosnącej złożoności życia
w społeczeństwie. Takie pojęcia jak kształcenie ustawiczne
(lifelong
education)
czy uczenie się przez całe życie (lifelong
learning)
stały się bardzo popularne, przede wszystkim w języku angielskim.
Kształcenie ustawiczne wiąże się z edukacją formalną, czyli z
systemem edukacji obejmującym szczeble od podstawowego do wyższego,
w którym głównymi organizatorami kształcenia są szkoły i
różnego rodzaju uczelnie. Uniwersytety ludowe, Uniwersytety
Trzeciego Wieku, kursy zawodowe to typowe przykłady kształcenia
ustawicznego w Polsce. Natomiast pojęcie lifelong
learning
dotyczy raczej tzw. edukacji nieformalnej (informal
education),
czyli form uczenia się poza szkołą i uczelnią oraz poza systemami
formalnej oceny, w których zasadnicze znaczenie mają indywidualne
potrzeby i zainteresowania uczących się. Szkolenia, warsztaty,
treningi na ogół są zaliczane do form edukacji nieformalnej.
Na podstawie porównania między pedagogiką a andragogiką można zauważyć zasadniczą różnicę między nauczaniem (teaching) z jednej strony a treningiem, szkoleniem (training) z drugiej. Nauczanie zakłada bowiem zaangażowanie osoby, która naucza, z niewielką możliwością aktywności ze strony osób, które są nauczane. Tak jest w przypadku nauczycieli czy wykładowców, którzy samodzielnie decydują o treści i formie uczenia i występują ex cathedra. Natomiast podczas treningu aktywne są obie strony procesu uczenia się - zarówno trener, jak też uczestnicy. Poza tym trening jako metoda aktywna, ustrukturyzowana, zaplanowana oraz świadoma przyśpiesza uczenie się, ponieważ jest uczeniem ludzi tego, jak się uczyć. Szkolenia i treningi oparte są bowiem na przekonaniu, że ludzie zapamiętują tylko 10% z tego, co czytają, 20% z tego co słyszą, 30% z tego, co widzą, 50% z tego, co słyszą i widzą, 80% z tego, co mówią, a aż 90% z tego, co robią. Celem każdego treningu jest zaangażowanie uczestników, ponieważ im większe zaangażowanie w proces uczenia się, tym lepsze uczenie się 6.
1 Termin "andragogika" został zastosowany po raz pierwszy w 1833 roku przez niemieckiego nauczyciela Alexandra Kapp'a do opisu elementów teorii edukacji Platona.
2
M.Knowles, 1984, za: M.K. Smith, 1996, 2001a
3
M.Knowles, 1984, za: M.K. Smith, (1996; 1999) 'Andragogy', the
encyclopaedia of informal education,
http://www.infed.org/lifelonglearning/b-andra.htm.
Last update: June 15, 2004 (tłumaczenie autorki)
4
Jakubowski J. (A), O edukacji: www.grupatrop.pl/art08.html
5 Łaguna M., 2004, Szkolenia. jak je prowadzić, by..., s. 26; Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
6 Training of trainers - materiały szkoleniowe 1993.