Wszystko, co powinniście wiedzieć o cukrzycy dr n. med. Piotr Kocełak

Katedra Patofizjologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Cukrzyca jest chorobą, w której dochodzi do nieprawidłowej przemiany węglowodanów. Spowodowana jest brakiem działania w organizmie hormonu – insuliny. Insulina umożliwia przechodzenie glukozy do komórek oraz ułatwia jej wykorzystanie, tym samym prowadząc do obniżenia poziomu cukru we krwi.Występują dwa główne typy cukrzycy. Cukrzyca typu 1 związana jest z brakiem produkcji insuliny w trzustce w wyniku zniszczenia wytwarzających ten hormon komórek. Występuje u ludzi młodych i wiąże się z koniecznością stosowania insuliny do końca życia. Często pierwsze objawy cukrzycy występują po przebyciu infekcji wirusowej.
Cukrzyca typu 2 stanowi około 90% wszystkich przypadków tej choroby. Występuje u ludzi w średnim i starszym wieku. Jednak granica wieku, powyżej którego występuje cukrzyca typu 2, obniża się, i obecnie choroba ta jest spotykana także u dzieci. Główną przyczyną cukrzycy typu 2 są zaburzenia w działaniu insuliny. W przeciwieństwie do cukrzycy typu 1, stężenie insuliny jest podwyższone, ale jej oddziaływanie w tkankach jest osłabione. Zjawisko to nosi nazwę insulinooporności. Jej główną przyczyną jest otyłość.
Częstość występowania cukrzycy zwiększa się. Przewiduje się, że w ciągu najbliższych 20 lat liczba pacjentów z cukrzycą dwukrotnie wzrośnie.
Cukrzyca typu 2 jest chorobą cywilizacyjną. Oznacza to, że im bardziej rozwinięty kraj, tym więcej ludzi choruje na cukrzycę. Do dziś istnieją społeczności żyjące w izolacji, gdzie cukrzyca nie występuje. Charakterystyczne jest, że częstotliwość występowania cukrzycy wzrasta znacząco w populacjach, które przyjęły styl życia charakterystyczny dla Ameryki Północnej i Europy.
Cukrzycy towarzyszy występowanie innych chorób przewlekłych: nadciśnienia tętniczego i choroby niedokrwiennej serca. W miarę upływu czasu u osób chorujących na cukrzycę rozwijają się jej powikłania: ślepota, niewydolność serca i nerek, zawał mięśnia sercowego, udar mózgu, stopa cukrzycowa.
Pierwszymi objawami cukrzycy są: zwiększenie ilości wypijanych płynów (polidypsja), zwiększenie ilości oddawanego moczu (poliuria), wzrost ilości przyjmowanego pokarmu lub spadek masy ciała, częste występowanie infekcji skóry lub dróg moczowych, trudno gojące się rany. Oprócz tego, szczególnie u dzieci, pojawiają się osłabienie, rozdrażnienie i trudności z koncentracją. W przypadku cukrzycy typu 2 nie są aż tak charakterystyczne i przez wiele lat choroba może nie zostać wykryta. Często rozpoznaje się ją dopiero przypadkowo – w czasie badań zleconych z zupełnie innej przyczyny.
Rozpoznanie cukrzycy stawia się na podstawie oznaczenia stężenia glukozy w osoczu. Z powodu braku insuliny bądź osłabionego jej działania, poziom cukru u cukrzyków jest wysoki. Czasem do rozpoznania cukrzycy niezbędne jest przeprowadzenie testu obciążenia glukozą (poziom cukru we krwi oznacza się przed wypiciem zawierającego glukozę roztworu oraz po dwóch godzinach).
Cukrzyca typu 2 nie rozwija się nagle, przez wiele lat „pracujemy” na jej wystąpienie. Jemy zbyt tłusto i za dużo, spożywamy cukry proste (słodycze) i mało się ruszamy. Do czynników zwiększających ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 należą: otyłość, występowanie cukrzycy u członków najbliższej rodziny (rodziców, rodzeństwa), a u kobiet również – urodzenie dziecka o wadze powyżej 4 kg oraz niektóre zaburzenia układu endokrynnego (zespół policystycznych jajników).
Wystąpienie jawnej cukrzycy mogą poprzedzać inne zaburzenia gospodarki węglowodanowej. Jest to tak zwany stan przedcukrzycowy. Jeżeli w konsekwencji jego nie nastąpi zmniejszenie masy ciała, zmiana stylu życia i wzrost aktywności fizycznej, u pacjenta ze stanem przedcukrzycowym w szybkim tempie rozwinie się cukrzyca.
Podstawą leczenia cukrzycy jest właściwie dobrana dieta. Wielkość posiłków, czyli liczba spożywanych kalorii, uzależniona jest od płci, masy ciała i rodzaju wykonywanej pracy. Pożywienie powinno zawierać odpowiednie proporcje węglowodanów (50-60% całkowitej wartości energetycznej), tłuszczów (nie więcej niż 30%), białek (10-15%) oraz witamin i soli mineralnych. Dieta musi być urozmaicona. W ciągu dnia chory powinien spożywać co najmniej trzy posiłki, a najlepiej pięć. Porcje muszą być małe. Pomiędzy posiłkami nie powinno się dojadać. Dzięki opisanemu postępowaniu, po posiłku nie dochodzi do gwałtownego wzrostu stężenia glukozy. Dieta cukrzycowa obejmuje ograniczenie spożywania cukrów prostych obecnych w owocach (ich konsumpcja prowadzi do znacznego i szybkiego wzrostu poziomu glukozy we krwi) i słodyczach oraz produktów bogatych w tłuszcze zwierzęce: tłustego mleka i nabiału (masła, margaryny, smalcu, śmietany, jogurtów z dużą zawartością tłuszczu, serów żółtych i topionych), mięsa (wieprzowiny) oraz podrobów. Konieczne jest również wyeliminowanie z diety przekąsek (orzechów, chipsów) oraz alkoholi.
Podstawę diety osób chorujących na cukrzycę powinny stanowić produkty pełnoziarniste (ryż, soja, kasza, pieczywo z maki pełnoziarnistej). Mięso jest ważnym źródłem białka zwierzęcego, dlatego cukrzycy powinni jeść chudą cielęcinę i wołowinę. Należy unikać mięsa smażonego – najlepiej spożywać je gotowane, z dużą ilością zielonych warzyw.
Chorzy na cukrzycę muszą kilka razy dziennie kontrolować poziom glukozy, gdyż na podstawie wyników pomiarów przyjmują insulinę lub zażywają leki. W związku z tym pacjenci muszą nauczyć się obsługi urządzenia służącego do pomiaru stężenia glukozy – glukometru. Przy określaniu dawki insuliny należy też brać pod uwagę ilość spożytego pokarmu, poziom aktywności fizycznej, miejsce podawania insuliny. Im wyższy poziom glukozy, tym wcześniej wystąpią powikłania cukrzycy: zawał serca, udar mózgu, niewydolność nerek, stopa cukrzycowa.
Każdy pacjent z cukrzycą typu 1 musi stosować insulinę, żeby przeżyć. Natomiast chorzy z cukrzycą typu 2 początkowo leczeni są dietą oraz tabletkami. Jednak z czasem, najczęściej po wielu latach choroby, również oni będą musieli przyjmować insulinę. Pacjent stosujący insulinę musi dobierać odpowiednią liczbę jej jednostek do wielkości posiłku. By to ułatwić, chorzy na cukrzycę powinni przeliczać spożywane pokarmy na wymienniki węglowodanowe (WW). Wymiennik węglowodanowy to wartość, o jaką zwiększy się stężenie cukru we krwi po przyjęciu określonej ilości pokarmu w porównaniu do 100 gram glukozy. Każde zwiększenie ilości spożywanego pokarmu powoduje konieczność zwiększenia dawki insuliny. Natomiast rezygnacja z posiłku niesie za sobą potrzebę jej obniżenia.
Każdy pacjent wymagający stosowania insuliny musi zostać przygotowany do jej samodzielnego podawania. Kolejne dawki powinny być podawane w różne miejsca – fałdy skórne na brzuchu, udach, ramionach. W ten sposób zmniejsza się ryzyko wystąpienia miejscowych powikłań związanych z podawaniem insuliny. Niestety, zdarza się czasem, że osoby stosujące insulinę podadzą sobie zbyt dużą jej dawkę, zjedzą zbyt mały posiłek, wykonają większy niż zazwyczaj wysiłek fizyczny albo spożyją alkohol. Wówczas może dojść do niebezpiecznego dla życia spadku stężenia glukozy we krwi, utraty przytomności, drgawek – śpiączki hipoglikemicznej. Dlatego wszyscy chorzy stosujący insulinę powinni mieć zawsze przy sobie cukierki lub kostkę cukru. Należy je zjeść, jeżeli tylko pojawią się objawy zapowiadające spadek poziomu glukozy (niepokój, zimny pot, przyspieszenie akcji serca). Do rozwoju innego powikłania – śpiączki ketonowej – może prowadzić zbyt mała dawka insuliny, odwodnienie (wymioty, biegunka), zakażenia (gardła, dróg moczowych), zapalenie płuc czy zawał serca. Dlatego w przypadku występowania wymiotów, a także wyczuwalnego zapachu zielonych jabłek z ust i zaburzeń świadomości niezbędny jest pilny kontakt z lekarzem.
Warto również pamiętać, że jeśli wystąpi cukrzyca, niezbędne jest leczenie wszystkich chorób towarzyszących oraz kontrola ciśnienia tętniczego i utrzymanie właściwego poziomu cholesterolu.
Każdy chory na cukrzycę musi regularnie chodzić do lekarza specjalisty – diabetologa. W trakcie wizyty uzyska szczegółowe informacje dotyczące dawkowania leków, zapobiegania powikłaniom oraz właściwej diety.
Kolejnym elementem ułatwiającym kontrolę cukrzycy jest zmniejszenie masy ciała i utrzymanie obniżonej wagi oraz regularna aktywność fizyczna (co najmniej 5 razy w tygodniu, o umiarkowanym nasileniu – preferowane są: chodzenie, marsz, pływanie, jazda na rowerze, gra w piłkę). Niższa masa ciała oraz aktywność fizyczna zmniejszają zapotrzebowanie na insulinę i poprawiają wrażliwość narządów na jej działanie insuliny. Mogą też przyczynić się do zmniejszenia dawek leków przeciwcukrzycowych oraz insuliny. Dieta i aktywność fizyczna zapobiegają również skutecznie wystąpieniu cukrzycy.