Poezja
1890-1900
1. Liryka przełomu antypozytywistycznego
nawiązanie do tradycji romantycznej
walka pokoleniowa: młodzi zaangażowani społecznie, starzy konserwatyści
młodzi: Andrzej Niemojewski, Franciszek Nowicki, Jan Kasprowicz, Kazimierz Tetmajer, Antoni Lange (pseudonim Napierski), Jerzy Żuławski, Zenon Przesmycki (Miriam); Zofia Trzeszczkowska (pseudonim Adam M-ski) – pisała z Białorusi przerażona sytuacją Polaków na kresach
tytuł to zwykle „Poezje”
starzy: rozum, rozsądek, trzeźwość; młodzi: szał
formalnie poezja tego czasu jest pozytywistyczna: abstrakcyjne ogólniki (idee, wierzenia, ludy), metafory (nadziei gwiazda), pytania retoryczne, tryb rozkazujący właściwy dla poezji dydaktycznej agitacyjnej; są też akcenty romantyczne, zatem nie ma własnej formy
akcent patriotyczno-społeczny jest widoczny przez całą epokę Młodej Polski, zwłaszcza w sytuacjach napięcia – ale nie u dojrzałych twórców
poezja pobudza do czynu
2. Liryka pesymistyczno-dekadencka
bierność, pesymizm
Cezary Jellenty, 1887 Epidemia pesymizmu, 1891 Epidemia rozpaczy
źródłem pesymizmu są wewnętrzne sprzeczności pozytywizmu i wpływy literacko-filozoficzne: poeta Jakub Leopardi (tłum. 1887), filozof Edward von Hartmann (U źródeł pesymizmu, unicestwienie ludzkości jako jedyne rozwiązanie problemów egzystencjalnych), Artur Schopenhauer Świat jako wola i wyobrażenie
podstawowe cechy filozofii Schopenhauera: świat jest zły z istoty i nigdy nie będzie lepszym, istotą świata jest wola, czyli irracjonalna siła związana ze ślepym popędem do działania, brak podziału na podmiot i przedmiot, człowiek jest przedmiotem wśród innych przedmiotów, wola inspiruje do egoizmu, popęd pozostaje niezaspokojony, nie udaje się człowiekowi ocalić własnego istnienia, pojęcia idei i wartości służą tylko do usprawiedliwiania swojego egoizmu, im wyższa świadomość, tym lepsze zrozumienie zła świata
Nienasycenie woli można powstrzymać dzięki: litości/współczuciu, kontemplacji sztuki, wyrzeczenie się woli życia (nirwanę), co nie jest równe samobójstwu!
dekadentyzm – od fr. décadence – upadek, schyłek; XVIII w. Monteskiusz, potem (pozytywnie) Baudelaire, 1886 fr., czasopismo Le Decadent; pokazanie innych źródeł niż lit.-fil.: gwałtowny rozwój uniformizującej cywilizacji przemysłowo-miejskiej a swoboda jednostki
Zwłaszcza artyści, podkreślali to wyglądem i zachowaniem, ale też nowymi bodźcami stymulującymi tworzenie, jak alkohol i narkotyki, oraz przełamywaniem konwencji.
starzenie się kultury europejskiej, także niemożliwość stworzenia czegoś nowego, zwątpienie w wartości → relatywizm, sceptycyzm
zwątpienie w przyszłość, bezcelowa prokreacja, ergo kobieta może stać się femme fatale, antywitalizm
nuda inspirowała do szukania podniet: narkomania, satanizm, perwersja, okrucieństwo (zainteresowanie markizem de Sade i marszałkiem Gilles de Rais), mistycyzm → 1884 Na wspak Joris-Karl Huysmans; rozsmakowanie w chorym pięknie; Wilde: sztuka jest wzorem dla życia, żywe przemija
w Polsce Miciński, Leśmian
w Polsce niewiara w niepodległość i brak perspektyw dla młodego pokolenia były niebezpieczne
Stanisław Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej 1892 – na przykładzie Chopina i Nietzschego o nieprzystosowaniu subtelnej jednostki do „zdrowego” społeczeństwa; Maria Komornicka, Wacław Nałkowski, Cezary Jellenta 1895 Forpoczty – apoteoza „nerwowców”
poza poezją: Wacław Berent Próchno: niemoc twórcza, negacja życia; perwersja, okrucieństwo, bezpłciowość u Tadeusza Micińskiego i St. Przybyszewskiego (Requiem aeternam); oni i Jerzy Żuławski: kryzys kultury we współczesnym społeczeństwie tłumu przeciętnych ludzi
determinizm, pesymizm, zwątpienie w wartości: K. Tetmajer, Antoni Lange, J. Żuławski, St. Korab Brzozowski, Wincenty Brzozowski, Miriam; brak celu, słabość, wieczność zła
rzadko przeestetyzowanie
spowiedź liryczna, figura młodego starca
K. Tetmajer! Credo w tomiku Poezje. Seria II 1894 – typowy
obrazy zastępujące wyznania: złamane skrzydła, samotny wędrowiec donikąd, jałowa, chora pustka, pusty pejzaż, cisza, martwota, mętne, stojące wody, ruiny, okręt bez steru, smutny Chrystus, którego ofiara jest daremna; psychizacja pejzażu: znużony, omdlały, chory, smutny, blady, bezkształtne formy dymu i mgły. Nirwana lub stan bliski śmierci jako kochanka.
St. Korab Brzozowski Próżnia: leimotyw „Do stalowego nieba próżni” - skrajne zwątpienie, Bóg umarł (Nietzsche, zmierzch bogów)
3. Poszukiwanie terapii
ukojenie w cierpieniu daje też miłość → odwaga w przedstawianiu scen miłosnych i kobiecego ciała
Tetmajer „Lubię, kiedy kobieta...”, „Na pełną pierś...”; Jan Kasprowicz „Dies irae” - akt miłosny Ewy i Szatana!; Kazimiera Zawistowska – kobieta święta i kurtyzana
młość jako hedonizm, jako coś podobnego do nirwany lub jako pogłębienie tragedii, gdy brakuje jedności
Schopenhauer: miłość jest twórcza dla gatunku, ale niszczy jednostkę
dualizm ciała i duszy: miłość fizycznie jest rajem, duchowo – upadkiem
marzenie o stanie androgynicznym, kiedy osiągnie się pierwotną jedność płci
terapeutyczna rola przyrody, zwłaszcza u Tetmajera (zielona łąka niczym pola elizejskie), daje zapomnienie i samotność, ale też przytłacza
Tatry: Franciszek Nowicki – wolność i refleksja, Żuławski, Wacław Wolski, Zenon Przesmycki, Maryla Wolska, Władysław Orkan, Feliks Gwiżdż; mitologizujący góry Tadeusz Miciński (powieść Nietota)
Tetmajer – w górach odzyskuje wrażliwość zmysłową, impresjonistyczne opisy, próby ujęcia zmienności zarysów plastycznych kształtowanych przez wiatr, psychizacja pejzażu, by oddać nastrój, personifikacja uczuć
Kasprowicz Cisza wieczorna: cisza jako postać kobieca, lekki erotyzm upodabnia ją do nirwany-śmierci-ukoicielki
elementy tatrzańskiej przyrody stają się symbolami: świerk, limba, krzak dzikiej róży; motywy wspinaczki
Tatry są łącznikiem między człowiekiem a sferą transcendencji
Kasprowicz od społeczno-naturalistycznej tematyki przechodzi do metafizycznej, przyroda prowadzi do epifanii
Tetmajer: postać Janosika. Kasprowicz: olbrzym Waligóra
4. Zmiany w liryce pod wpływem symbolizmu
idealizm: byt idealny jest niezniszczalny i wieczny, byt materialny jest ułudą, poeci mają ująć jedność świata i duszy, która jest cząstką pra-duszy; dusza utożsamiana z podświadomością, pomost do absolutu, świat to symbol prawdziwego bytu, w sztuce symbol jako zmysłowy odpowiednik idei
symbolizm: XIX w., Francja i Belgia, manifest Jeana Moréas z 1886, w Polsce Miriam o Maruice'ie Maeterlincku w 1891; pragnienie ujęcia wiecznego, stworzenia pozytywnego systemu; nie można radykalnie odróżniać go od innych nurtów, tak jak impresjonizm chce wyrazić nastrój, tak jak ekspresjonizm posługuje się obrazami – dlatego nie można klasyfikować poetów jednoznacznie!
symbol jako opozycja do alegorii, ma przedstawić to, co nie ma swojego określenia, nie może być jednoznaczny, sugeruje; odrębność języka poetyckiego
wiersze jako minitraktaty filozoficzne
identyfikacja z przyrodą ma pozwolić uchwycić wieczność i osiągnąć spokój jak w prabycie
temat warsztatu poetyckiego: A. Lange pisał jak Słowacki o Słowie, Wacław Rolicz-Lieder
umowne symboliczne odpowiedniki sfery psychicznej, np. niepoznawalny byt = otchłań, podświadomość = sobowtór, topielec, tworzenie = akt Bóg-stwórcy
ale też tradycyjne postaci biblijne i antyczne, mit eleuzyński (narodowy) i raju utraconego; poszukiwanie zbiorowej, ogólnoludzkiej świadomości
figura wędrowca, żeglarza lub skazańca, bo życie to więzienie dla duszy
Chrystus nie jako Bóg, a nieszczęśliwy człowiek, a Lucyfer jako symbol buntu przeciw losowi, „niosący światło”, nowy Prometeusz. Bogu świat się nie udał, ludzie się buntują, obwiniany o wszczepienie ludziom zła. Bóg – starotestamentowy, despota, Chrystus-obrońca – taki podział zwykle podczas Sądu.
psychika jako postać-dusza, ma zakamarki, pejzaż wewnętrzny; w romantyzmie poeta nakłada swój nastrój na krajobraz, symboliści chcą dokładnie przekazywać, za pomocą metafor, abstrakcji i konkretu, lub porównania; pejzaż wewn. jest tworzony przy użyciu elementów pejzażu zewn. (→ zwłaszcza u Micińskiego); montaż asocjacyjny – obrazy oddające stan duszy, obok siebie, bez logiki (→ kubizm, oniryzm)
pejzaż wewnętrzny: to, co w środku opisane za pomocą elementów świata zewnętrznego; psychizacja krajobrazu: to, co zewnętrzne opisane za pomocą uczuć
zasada powszechnych powinowactw – od Swedenborga: skoro wszystko stanowi cząstki jedności, tzn. wszystko sobie odpowiada, stąd potem synestezja (Tetmajer Trącona struna), Baudelaire Correspondances
synestezja: 1) słyszenie barw; 2) zestawienie epitetu zmysłowego z pojęciem abstrakcyjnym (białe myśli)
nie pyta się o znaczenie utworu, a o nastrój! Jak w muzyce. Poeta i odbiorca mają odczuć podobnie
sugestia – ideał poezji wg Mallarmégo, przekazuje transcendencję
sugestia najpierw była narzędziem hipnozy (lata 70. XIX w.), w latach 90. Julian Ochorowicz wydaje prace na ten temat, później pojawia się kwestia całkowitego poddaństwa osoby zahipnotyzowanej osobie hipnotyzującej, stąd obawa o jednostkę i społeczeństwo; w sztuce miałoby to być poddanie się artyście, wchłonięcie zasady sugestii przez poezję pokazuje, że, pomimo odrębności poezji, dzieło istnieje społecznie i musi zająć jakąś pozycję wobec odbiorcy (jak najskuteczniej ukształtować dzieło)
Podsumowanie roli symbolizmu w Polsce: zmniejszenie elementu narracji i mimetycznego opisu, ekwiwalentyzacja, rozbudowanie i autonomizacja znaku, niezwykłość skojarzeń, ustanawianie przez artystę własnych praw (nielogicznych) we własnym świecie. Własny język poezji ma autonomizować sztukę, rozumienie nie jest tu najważniejsze, należy traktować poezję jako stymulant do wielu interpretacji.
1900-1907
Około roku 1900 przełomowe tomiki Kasprowicza i Micińskiego, a w opozycji Staffa.
1. Ekspresjonizm
nastroje anarchistyczno-niszczycielskie: Kasprowicz Ginącemu światu (1901) wiersz Dies irae; motyw sądu i końca świata, też u Żuławskiego: zło nie jest ludziach, ale w świecie, upostaciowionym w Bogu
Hymny to zbiór utworów Kasprowicza wydany w 1922, wybrany z dwóch wcześniejszych tomików; byt ku śmierci, „Wielka procesja-wędrówka ku mogile, prowadzona przez Szatana i Kościotrupa, symbolizuje tragizm ludzkiej egzystencji poddanej – podobnie jak u Schopenhauera – złu i śmierci.”
głęboki pesymizm, aktywniejszy niż bierni dekadenci
nazwa ekspresjonizm jest późniejsza, Niemcy ok. 1910, w Polsce: poznańska grupa „Zdrój” (1917-1922), Hymny Kasprowicza, Miciński, Przybyszewski, Komornicka i Maria Grossek-Korycka (Orzeł oślepły, oniryczno-wizyjno-eschatologicznie, eksperymenty językowe, elementy turpizmu i muzyki)
spotęgowana intensywność wyrazu, hiperbolizacja uczuć, często sceneria kosmiczna, która wyglądając na zewnętrzną jest tak naprawdę wewnętrzna, podobieństwo do Apokalipsy,
kwestia kondycji ludzkiej, mitologia, Biblia, literatura (np. Lucifer, Orland szalony, Meduza Micińskiego), reprezentowanie zbiorowości, bunt (wobec Boga i identyfikacja z upadłymi aniołami)
Augusty: skąd pochodzi zło? Kasprowicz: nieszczęśliwie zaprojektowana egzystencja człowieka, grzech to obciążenie; Miciński: zło trudno oddzielić od dobra, zwłaszcza w psychice, sadyzm jako zasada świata, szukanie ciemnego sobowtóra w głębi duszy
niechęć do ładu, harmonii i pracy nad formą, zatem dysonanse, elementy turpizmu i okrucieństwa; Micińskiego cykl In loco tormentorum o torturach inkwizytorskich; czerń i czerwień, oksymorony, antytezy, odbijają dualizm człowieka, burzenie ciągłości wypowiedzi lub wersyfikacyjnej – wiersz wolny (Hymny), równocześnie ograniczona forma u Langego czy Miriama
jedyny tomik poetycki Micińskiego W mroku gwiazd
2. Rekonwalescencja
poszukiwanie świata wartości
środowisko lwowskie, Staff 1901 Sny o potędze, pojawia się inne słownictwo, optymizm polegający na odsuwaniu na dalszy plan przerażającej tajemnicy bytu, Józef Ruffer, Maryla Wolska
wpływ pragmatystów: William James
panowanie nad sobą, oddane w formie sonetu
pojawia się słowiańskie, potężne słońce, sady, pszeniczne pola, źródła, wesoły pielgrzym, macierzyństwo, praca
tomik Dzień duszy Staffa jest bardziej dekadencki niż Tetmajer, wiersz Deszcz jesienny to mistrzostwo sugerowania smutnego nastroju, wiersz Upadek to najbardziej dek-katastroficzny epoki!
Wacław Berent i Staff tłumaczą Nietzschego: aktywistyczno-witalistyczny, pozytywna energia życiowa, walka z własną słabością, autokreacja, apollińskość-dionizyjskość, wieczny nawrót jako dowód na niewyczerpalnej energii, przewartościowanie, immoralizm, krytyka altruizmu, idea nadczłowieka mającego wypełnić pustkę po Bogu, immoralnego, kierującego się dostojeństwem i siłą
polityczny aktywizm u Wyspiańskiego, Kazimierz Wielki 1900, Władysław Orkan
katastrofy dzieją się, ale po to, żeby mogło się stworzyć coś nowego
3. Rewolucja 1905 , liryka rewolucyjna i patriotyczna
utwory anonimowe, tworzą wszyscy poeci, nawet ci nieporuszający tematyki współczesnej
personifikacja wolności, lub jako olbrzym, metaforyka solarna i agrarno-meteorologiczna
rewolucja obudziła nastroje patriotyczne: Tetmajer, Kasprowicz, Lucjan Rydel, Bogusław Adamowicz, Wacław Rolicz-Lieder (1906 Pieśni niepodległe), Żuławski (1902, tomik Z domu niewoli)
4. Langego Rozmyślania i Kasprowicza O bohaterskim koniu i walącym się domie
1906 Lange, tomik Rozmyślania: o samotności, przemijaniu, życiu jako więzieniu duszy, śmierć, człowiek-skazaniec
1906 Kasprowicz O bohaterskim…, poematy prozą i prozy poetyckie: obserwacja Zachodu, kryzys moralny i ideowy, sprzeciw wobec dewaluacji wartości; zderzenie światów wytwarza nowe chwyty: satyrę, groteskę, ironię, świat jako niedające się pogodzić sprzeczności powoduje już nie krzyk a śmiech; autoparodia stylistyczna
5. Twórczość satyryczna
Jan Lemański od 1902 na łamach „Chimery” publikuje bajki (mniej moralizatorsko, elementy psychologiczne), satyry, liryki i prozę; przeciw utylitaryzmowi i hedonizmowi, styl wysoki i niski, prozaizmy i dialektyzmy, kalambury i pseudoetymologie
u Lemańskiego parodie bajki tak jak u Juliana Ejsmunda, bajki polityczne Benedykta Hertza
pisma i kabarety skupiające satyryków: „Zielony Balonik” – Edward Leszczyński, Tadeusz Boy-Żeleński: rozbicie powagi, patosu, parodia, trawestacje, rymy, zbiór Słówka 1913; Adolf Nowaczyński; „Liberum veto”, parodie współczesnych utworów
1907-1914
powolne wyczerpywanie się kierunków, powtarzalność, stereotypy
powrót raczej do tradycji niż awangarda, temat codzienności
1. Klasycyzm
stylizacja: Tetmajer, Kasprowicz-ludowa, Ludwik Hieronim Morstin-sielanki
Staff: pragnienie ujęcia w formę tego młodopolskiego rozwichrzenia, irracjonalizmu i tajemnicy bytu, stoicyzm przeciw dekadencji (Marek Aureliusz mówi), erotyki, w których godzi się z przemijalnością uczuć, wyciszone emocjonalnie, idealizowanie, piękny pejzaż, kalokagatia, chwyty retoryczne, polski heksametr, składnia: zdania złożone wielokrotnie, z inwersjami i przerzutniami
Tetmajer: bohater antyczny w opozycji do dekadenta, tu jest źle, ale pocieszenie jest w myśli o innym świecie, często tatrzańskim
klasyczne pismo „Museion”: Ludwik Hieronim Morstin chciał irracjonalizmu i intuicji Bergsona; pismo: naśladowanie utworów różnych epok; Morstin, Władysław Kościelski, Franciszek Xawery Pusłowski; rytm, uchwycenie dionizyjskości, np. motyw tańca uwypuklony jambami czy czym tam
pokazanie żywotności i inspirującej siły kultury, w przeciwieństwie do dekadentyzmu; w tym czasie we Włoszech rozpoczyna się futuryzm
2. Franciszkanizm
kult życia
a) Nietzsche: życie to zarówno ból, jak i radość, dobro i zło, brak ascezy
b) św. Franciszek z Asyżu – wpływ: Francis Jammes (Francja), 1899 książka Edwarda Porębowicza, polichromia Wyspiańskiego, St. Witkiewicz, Leśmian: intuicja przeciw intelektowi
św. Franciszek-stygmatyk: Kasprowicz mąci to swoim Grzechem, Szatanem i Rozpustą, święty ma pomóc w pogodzeniu się z tym, Miciński: tajemnica przeżycia mistycznego
Staff, przekład Kwiatków 1910, Wstęp: przeciw instytucjonalizacji, wolność, emocjonalizm, podekadenckie odrodzenie, święty-antyasceta, zaprzeczenie tragizmu
miłość jednoczy ze światem: Ludwik Maria Staff (młodszy brat), Wł. Orkan, Bronisława Ostrowska, Kasprowicz
Kasprowicz w zbiorach Ballada o słoneczniku 1908, Chwile 1911, Księga ubogich 1916; Księga ubogich: pogodna zgoda na cierpienie, pewność istnienia wieczności
2 typy miłości: zmysłowa, burzliwa, prowadząca do śmierci, niszcząca / łagodna, ofiarna, zwycięża śmierć
prosty język, bez metafor, ekwiwalentyzacji, hiperboli; prosta sceneria, dialogi; są wartości
wiersz toniczny – równa liczba akcentów w wersach, ale różna liczba sylab i swobodny rozkład akcentów
idealizacja przyrody jako tworu Bożego
mimetyzm, zachwycanie się szczegółami
Bronisława Ostrowska: kontakt z przyrodą daje radość i pozwala przezwyciężyć cierpienie; kult słońca, witalność, dionizyjskość, motyw tańca; pragnienie pojednania tu i teraz z wiecznością
wcześniej Chrystus był tragiczny, teraz: u Staffa odchodzi z Dionizosem, u Józefa Jedlicza jako Eros
zwrot ku prostym ludziom: Ludwik Maria Staff Zgrzebna kantyczka 1922, pośmiertnie
zmiana autoprezentacji: poeta nie jest wszechwładnym kreatorem, pokora
typowa biografia: od dumy, tragedii, determinizmu, śmierci, poprzez franciszkanizm i skrajności (od zwątpienia po nadmierną wiarę w człowieka), do religijności → Staff
Staff: jednostka odrzucona przez społeczeństwo, humanitaryzm, zrozumienie zasad Ewangelii
poetyka codzienności, pojawia się miasto (Staff, Aleksander Szczęsny, St. Miłaszewski), zapowiedź skamandrytów
3. Ideologia „czynu”. Kontynuacja symbolizmu i ekspresjonizmu
równocześnie z człowiekiem ubogim jako bohaterem wierszy, pojawia się żołnierz, wojownik – metaforyka militarna, aktywizacja
nietzscheański heroizm wobec samego siebie
dobry przykład: Staff, tomik W cieniu miecza, cykl Falanga tragiczna
czyn: 1) filozoficznie to ciągłe stwarzanie, 2) społeczenie to rewolucja, 3) politycznie to reakcja na zastój, narodowy czyn zbrojny
Walt Whitman
witalizm, kult słońca
przeciwieństwo biernego dekadentyzmu
Henri Bergson Ewolucja twórcza 1907: élan vital (pęd życiowy, czyli tworzenie materii), rozwój gatunków, indywidualizm, intuicja, przeciw mechanicystycznemu determinizmowi → „Museion”
homo faber: zbrojny w narzędzia i wynalazki, by walczyć z materią nieorganiczną, łączy się to z renesansowym kultem zdobyczy cywilizacji; Prometeusz
dążenie do celu, dla samego dążenia, antyfinalizm, ciągła zmienność
Leśmian silnie czerpał z Bergsona: czyn to trwanie z całych sił; Leśmian był bardzo oryginalny na tle innych poetów młodopolskich, do tej epoki należy tylko jego debiutancki tomik Sad rozstajny 1912
tematy ontologiczno-egzystencjalne, wizje senne, „inny byt”, problematyka filozoficzna
Miciński: wzorzec ekspresjonistyczny, czyli egzystencja podlega złu
poemat prozą Niedokonany 1913: idea Lucyfera-Stworzyciela materii, ciąg wizji
aluzje do sytuacji politycznej, żarliwy i tragiczny patriotyzm
powieść Nietota 1910: góry potraktowane metafizycznie, rozważania ontologiczne
4. Poezja patriotyczna
1908 Rota Konopnickiej, Artur Oppman, Kazimiera Iłłakowiczówna
przeczucie niepodległości
1914-1918 – poezja wojenna
Staff, Żuławski, Ostrowska, Lange, Orkan, Józef Ruffer, Edward Słoński, Tetmajer, Wierzyński, Lechoń
Tetmajer: Cienie 1916, współpraca z Naczelnym Komitetem Narodowym, broszura O żołnierzu polskim. 1795-1915
poeci-żołnierze: Józef Relidzyński, Józef Mączka, Rajmund Bergel, Józef Andrzej Teslar, Wacław Denhoff-Czarnocki
rozdarcie: niedzja a bratobójcza walka
piosenka żołnierska, oddziaływanie romantyzmu
aluzje literackie (Wyspiański), szukanie analogicznych sytuacji w antyku i Biblii
formalna różnorodność
unikanie bezpośrednich wypowiedzi patriotycznych: cenzura i niewłaściwe wykorzystywanie ich przez polityków
oprócz tego: Staff – mitologizacja wsi, Kasprowicz – franciszkanizm, Iłłakowiczówna – erotyki i poezja intymna