Andrzej Frycz Modrzewski (1503 – 1572) Comentatotrium de Republica emendanda libri quinque

Pierwsze wydanie bez ksiąg o szkole i o kościele zostało opublikowane w Krakowie 1551 roku, dopiero parę lat później w Bazylei jako pełne wydanie. Program naprawy Rzeczypospolitej: Były dwa podstawowe obozy. Szlachecka inteligencja, jako obóz konserwatywny była przekonana, że większe reformy są szkodliwe, bo tylko trzymanie się tradycji przodków da państwu szansę na przetrwanie kryzysu. Obóz reformatorski zaś postulował szybkie dokonanie wielu, poważnych zmian, wzorując się na ustrojach zachodnich. Wzmocnienie władzy królewskiej centralizacja. Krytyka stosunków społecznych: Krytykował istnienie przywilejów szlacheckich, jako przebrzmiałych jednakże zgadzał się z tym, że najwyższe stanowiska w państwie powinna dostawać tylko szlachta z uwagi na fakt, że nie musi z tego czerpać zysków, jako że ma swoje gospodarstwa. Postulował rozgraniczenie pojęcia – szlachcic – rycerz. Uważał, że rycerstwo swoje należy udowodnić czynem. Żądał powierzania urzędów ludziom szlachetnym z czynu nie z urodzenia, uczonym, cnotliwym. Za odpowiedzialnego za stosunki w państwie czynił króla, który musi doprowadzić do zapanowania powszechnej przyjaźni. Miał być swego rodzaju pośrednikiem między stanami. Niezgoda wynikała też z praw do posiadania ziemi. Pan razem z ziemią praktycznie posiadał chłopów a także możliwość kreowania indywidualnych praw na swych włościach. Uważał też, że duchowieństwo i szlachta winni płacić podatki.

• refleksja na temat powszechnej poprawy Rzeczypospolitej, diagnoza najczęściej występujących schorzeń i ukazanie skutecznej terapii

• Konkretność rozważań

• Dążenie do zmiany ustroju w imię nadrzędnych wartości moralnych i dobra moralnych nie zawsze dobra dla jednostki

• Popisy erudycyjne

• Pierwsza synteza tego typu uwag (potem Jean Bodin Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej)

• krytyka państwa i program poprawy przekraczały możliwości praktycznej realizacji, ale nie była utopią

• materiału do rozważań szukał w Piśmie Świętym i u starożytnych

• obraz społeczeństwa rządzonego sprawnie i surowo

• pragnienie powierzenia oświeconej wiedzy funkcji organizacji i kontroli

• pruderia

Księga I. O obyczajach.

• Obyczaje: ogół zwyczajowych stosunków międzyludzkich, ale i cały zespół norm regulujących życie społeczno-polityczne

• Obyczaje polegają na rozumnym poznaniu tego, co uczciwe, złe zaś jest rezultatem niewiedzy

• rozprawa o wadze obyczajów, ich źródło : w tradycji, przemiana w prawa,

• Rzeczypospolitą powinny rządzić dobre obyczaje, czyli te, które są pochwalane przez ludzi zacnych, są w zgodzie z dobrymi ustawami albo po prostu są nimi - takie, które ukształtowały się z naśladowania ludzi szczególnej cnoty, powagi i statku.

• Potrzeba poskramiania złych namiętności, nałogu dobrych uczynków (z tego bierze się cnota)

• Obyczaje skuteczniejsze od praw

• Jest też niewiedza i przyzwyczajenie do złego, stąd grzechy: Modrzewski jako grzechy podaje wady praw Rzeczypospolitej, np. karanie za mężobójstwo, nadużycia duchowieństwa

• Największa troska: by każdy odróżniał dobro od zła i postępował w zgodzie z duchem dobrych obyczajów, by kierował się rozumem, ujarzmiał namiętności – by żadne uczucie nie przekroczyło granic uczciwości

• człowiek posiada rozum, który go wyróżnia spośród innych istot żywych – powinien kształtować rozpoznanie cnoty, stronić przed występkami.

• sprawiedliwość to największa z cnót – wynika z silnej woli.

• bycie dobrym wymaga wielu poświęceń i pracy.

• w wieku młodzieńczym trzeba kształcić i wychowywać tak, by nauczyć kochać cnotę, a występek nienawidzić.

• senat jest potrzebny, stan senatorski powinien być jak najlepiej dobierany.

• król powinien mieć doradców i sekretarzy, którzy usprawnią pracę państwa, powinien uczestniczyć w radach senatorów.

• senatorowie powinni już przed naradą zapoznać się i zanalizować problem; powinni być uczciwymi ludźmi, zapobiegać rozstrzyganiu prywatnych sporów kosztem państwa, otwarcie wypowiadać swoje zdanie.

Księga II. O prawach.

• powrót do problemu mężobójstwa

• Miarą wartości obyczajów czy też praw (obyczajów ujętych w przepisy) jest ich społeczna użyteczność, a źródłem Słowo Boże

• Prawa mają źródło w obyczajach, opierają się na racjach

• Jako że Bóg żąda sprawiedliwości i uczynił ludzi równymi, realizacja sprawiedliwości w społeczeństwie jest oddawaniem czci Bogu,

• Sprawiedliwość - harmonijny układ pragmatycznej celowości i arbitralnego pochodzenia praw

• prawa powinny odwodzić od złego i przekonywać, że coś jest złe

• służą wspólnej korzyści i są sprawiedliwe

• żadna wolność nie powinna być osłoną dla występków, prawdziwa wolność to poskramianie namiętności i słabości

• ustanawianie praw to praca rozumu, najwyższą instancją zawsze jest uczciwość i wspólna korzyść

• Frycz rozpatruje różne przypadki prawne, porusza różne problemy, argumenty wzięte z Pisma, uzasadnienia z Księgi Powtórzonego

• prawa stanowione według wspólnej korzyści, dla wszystkich jednakowe.

• krytyka praw, które służą możnym, a pogrążają biedaków.

• ludzie uczeni wszystkich stanów powinni tworzyć prawa.

• Każdy powinien wypełniać prawa mu dane, nie szkodzić innym, powstrzymywać zuchwalstwo niecnotliwych, troszczyć się o pokój i godność uczciwych, łagodzić spory, strzec Rzeczypospolitej

• Różnorodność praw: z obyczajów i urządzeń narodu, boskie, naturalne

• Mowa o ulepszaniu praw, sposobie ich ustanawiania

• wiele powinno zostać przejęte z prawa rzymskiego.

• prawa należy spisać w słowach jasnych, zrozumiałych, bez krętactw.

• urzędnik, który nie wypełnia swego obowiązku należycie, powinien zostać usunięty ze stanowiska

• królowie i urzędnicy powinni uznawać nad sobą prawo.

Księga III. O wojnie.

• powinno się dokładać wszelkich starań, aby do wojny nie doszło (dyplomacja, poczucie sprawiedliwości, budowanie zamków granicznych, stanowiska mediacyjne)

• nie powinno się dopuszczać do działań wojennych, lecz gdy są koniecznością, trzeba bronić granic i atakować terytorium wroga

• rozszerza rozważania na stosunki międzynarodowe

• punkt wyjścia: rozróżnienie wojen niesprawiedliwych i sprawiedliwych, sprawiedliwe: w obronie ojczyzny, niesprawiedliwe – łupieżcze i zaborcze (podobnie ujmował Erazm)

• aby wojna była sprawiedliwa, musi mieć słuszną przyczynę

• argumentacja biblijna, częściej jednak odwołuje się do historyków, filozofów i poetów antycznych (Eneida, Iliada)

• mocniej zaakcentowany postulat sprawnie funkcjonującego organizmu państwowego

• poszczególne rozdziały poświęcone obronie granic, budowie zamków, regularnemu i karnemu wojsku

• należy dbać o zachowanie pokoju.

• należy zachować miarę w żądaniach, ale także domagać się ich wypełnienia przy wypowiadaniu wojny

• opis konfliktu Polski i Prus

• nie godzi się wojna w imieniu sławy ani dla powiększenia państwa (uzasadnienie: trudności panowania, trud rządzenia tymi, którzy nie chcą się poddać tejże władzy, niepewne granice, klęski wojenne), można ją jednak prowadzić dla pomszczenia krzywd, które inaczej naprawić się nie dają

• sławę przynoszą czyny związane z uczciwością i słusznością

• wojna powinna być prowadzona przez ludzi pojednanych z Bogiem

Księga IV. O Kościele. (z powodu cenzury wydane w Bazylei)

• prymat rozważań praktycznych nad doktrynalnymi

• kwestia organizacji Kościoła, a więc dla niektórych kwestii drażliwych niż dogmatyczne

• idea ekumeniczna, zjednoczenia wszystkich wyznań chrześcijańskich

• nie jest to księga antykatolicka jeśli chodzi o teologię, nie podejmuje mocno problemu zawiłości dogmatycznych, deklaruje się po stronie kościoła katolickiego

• antykatolicka, gdy idzie o instytucję kościoła

• poruszone problemy tożsamości wiary i przyjmowania sakramentów, małżeństw księży, wykształcenia duchownych, łączenia stanowisk kościelnych

• przyjęcie koncepcji koncyliarystycznej (wyższość soboru nad papieżem)

• kwestionowanie nieomylności papieża

• do stanu duchownego powinno powoływać się wedle cnoty i nauki (a właściwie chodziło o wyrównanie szans bez względu na przynależność stanową), koncepcja kościoła o ustroju demokratyczno – elekcyjnym (u Frycza: Politeicznym) (pewne zbieżności z kalwinizmem, frazeologia związana bardziej z reformacją ludową i Tomaszem Munzerem)

• wybory te: powszechne, po części proporcjonalne oraz stopniowe (elektorzy) zamiast konklawe

• stworzenie kościoła narodowego niezależny od Rzymu,

• sobór powinien być zgromadzeniem złożonym z elektów powszechności chrześcijańskiej: i duchownych, i świeckich (sobór reprezentuje cały Kościół)

• religia ma ogromną wartość moralną, stąd jej rola w państwie, Kościół nie posiada jednak nadrzędnej roli politycznej.

• posłowie, wysyłani na sobór, winni być wybierani przez cały Kościół, a nie tylko przez króla i senat; muszą być oczytani, mądrzy, odważni w wypowiadaniu własnych myśli.

• Postulat równości wszystkich wiernych w obliczu Boga (sprawa komunii, zagadnienia teologiczne Frycz wiązał ze społecznymi)

Księga V. O szkole.

• pochwała szkoły i omówienie korzyści, jakie niesie

• dobra szkoła prowadzi do wypracowania chlubnego życia i religia, z zaniedbywania nauki – wypaczenie i zło

• szkoła: nadawanie ogłady, rozwijanie zdolności, życiowe dyrektywy, szkoła odkrywa źródła i przyczyny cnót, jest rodzicielką najlepszych praw

• szkoła dostarcza dobrych kaznodziei, mowców, doradców, polityków – a więc działa na korzyść państwa

• potrzeba wykształcenia, szacunku dla uczonych, godziwego wyposażenia dla nauczycieli

• kosztami nauki i nauczania Frycz chciał obciążyć prebendy i bogate klasztory

• marzy o państwie z rządami filozofów

• uznanie dla pracy Szymona Marcilusa z Pilzna: O szkołach, czyli O Akademiach ksiąg dwoje

• Frycz poniekąd walczy o prawa społeczne dla plebejuszy

• bardziej manifest teoretyczny

• waga stanu nauczycielskiego, równocześnie apel do mistrzów szkolnych o uczciwość

• celem nauki powinna być służba bogu i ludziom

• od sposobu wychowania młodzieży zależy dobro Rzeczypospolitej, szkoła powinna spajać ideały; szkoła jest rodzicielką najlepszych praw..

• Frycz dziwi się i gani tych, którzy gardzą szkolnictwem

• na szkołę powinien łożyć Kościół i państwo; studenci mogliby kształcić się w kościołach, gdzie byliby ku temu zatrudniani nauczyciele.

• nauczyciele powinni otrzymywać takie wynagrodzenia, by nie musieli szukać innych dochodów – dochody mają być adekwatne do tego, jak wywiązuje się on z obowiązków.

• Pomoc finansowa – z dochodów kościoła

• do szkół powinno się posyłać dzieci wedle uzdolnienia, ważne w nauczaniu są języki, ćwiczenia w dyskutowaniu, stylu; powinno się dołączyć odbywanie sądów.

• Gani puste tytuły naukowe

• Prawi o sposobie urządzenia szkół: uczniowie powinni być wybierani wedle zdolności i rozwijali swe talenty po ukończeniu trivium, powinno być nauczane także elementy sądownictwa, wyrzucone powinno zostać niechlujne barbarzyństwo – rzeczy bezwartościowe, pisaninę o niczym, język powinien być czysty i nieskażony

• Duchownymi powinni zostawać ludzie uczeni, nauka ma więc ogromny wpływ na religię

• Piękno cnoty i praca nagrodami samymi w sobie

• Odwoływanie się do nauki Chrystusa oraz nauczania w Atenach i w Rzymie,