Joanna Andrzejuk

JONATHAN CULLER -TEORIA LITERATURY

I . CO TO JEST LITERATURA I CZY PYTANIE TO MA JAKIEKOLWIEK ZNACZENIE ?

1. Zagadnienie to jest niejasne, gdyż teoretycy używają pojęć zaczerpniętych z filozofii , lingwistyki, historii, politologii i psychoanalizy

   * Przykład na to, iż opracowanie zagadnień krytycznych i pojęć wymaga nie tylko wdrożenia się teksty literackie, ale także lezące poza kanonem literatury : Powieści Virginii Woolf, czy też przypadki opisywanie przez Freuda są podobne z pewnego metodologicznego punktu widzenia. Jednak nie wszystkie z tekstów mają równorzędne znaczenie, niektóre z nich uważa się za bogatsze, silniej oddziałujące, bardziej znamienne, bardziej kontrowersyjne, czy istotniejsze.

* Teksty literackie i nieliterackie można studiować w równoległy i podobny sposób.

* „literackość zjawisk nieliterackich” - cechy przypisywane tekstom literackim odgrywają istotną rolę w działaniach i dyskursach nieliterackich. np. w dyskusjach o naturze pojmowania zjawisk historycznych obrano za wzór mechanizm rozumienia powieści – w tym przypadku modelem analizy historycznej jest logika opowieści wyjaśniająca w jaki sposób doszło do konkretnego wydarzenia, łączy w przekonujący sposób punkt wyjścia, rozwój sytuacji i wynikające z tego konsekwencje, czyli mechanizm rozumienia procesu historycznego wzoruje się na literackiej narracji

* Istotna rola figur retorycznych : metafor (nieodłączny składnik tekstów literackich) w tekstach nieliterackich . Nie są one jedynie ozdobnikiem, lecz kształtują tok myślenia w dyskursach innego rodzaju np. psychoanaliza, czy teksty filozoficzne. Teoretycy więc uzmysławiają nam nacechowanie literackością tekstów pozornie nieliterackich i to utrudnia nam rozróżnienie co jest literaturą a co już nią nie jest

* Odpowiedzią na pytanie co to jest literatura nie będzie definicja, lecz analiza, ponieważ punkty rozpatrywania tego zagadnienia można wyprowadzić od składników literackich tj. : ogólny charakter podmiotu, rodzaj przedmiotu, lub działalności, na czym polega i jakim celom służy, lub charakterystyczne cechy utworów uznawanych za literackie i co je odróżnia od dzieł nieliterackich

* Czy można wyodrębnić znamienne, istotne cechy, wspólne wszystkim utworom literackim ?

- dzieła literackie występują w rozmaitych kształtach i rozmiarach, a ich większa część wykazuje podobieństwo z tekstami nieliterackimi, niż z innymi rodzajami utworów uważanych za literackie

- Przykład : „ Dziwne losy Jane Eyre” Charlotty Bronte bardziej przypominają autobiografię niż dajmy na to sonet .

* Czy można wyodrębnić cechy wspólne wierszy, dramatów i powieści, tak by odróżnić je od piosenek, zapisów rozmów i autobiografii ?

-Ludzkość tworzy dzieła uznawane obecnie za literaturę od dwóch i pół tysiąca lat, a pojęcie współcześnie rozumiane jako literatura liczy sobie zaledwie dwa stulecia. Przed rokiem 1800 termin ten oznaczał piśmiennictwo lub też wiedzę książkową.

- teksty dzisiaj studiowane podczas uniwersyteckich czy szkolnych zajęć z języka angielskiego lub łaciny jako dzieła literackie były niegdyś przykładem tylko poprawnego użycia języka i retoryki, a nie osobnego rodzaju pisarstwa. Była to kategoria praktycznych wzorców pisania i myślenia do której zaliczano: mowy, kazania, teksty historyczne i filozoficzne, nie wymagały inerpretacji pod kątem: o czym naprawdę są. Uczosno się ich na pamięć, studiowano ich gramatykę oraz figury retoryczne, strukturę i sposób przeprowadzenia wywodu. Do tak badanych dzieł prrzed 1850 r. należała „ Eneida” Wergiliusza.

- Pojmowanie literatury jako fikcji literackiej zawdzięczamy niemieckim teoretykom romantyzmu z końca XVIII w. a konkretnie dzięki książce „O literaturze” pióra francuskiej baronowej pani de Stael

-podstawowym argumentem przejawiającym na korzyść hipotezy o literackości omawianego tekstu jest ewidentny brak znaczenia praktycznego, lecz nie będzie przykładem tej cechy wyrwanie zdania z objaśniającego ich funkcję kontekstu jak np. dowolne sformułowanie z instrukcji obsługi przepisu kulinarnego, reklamy np. „ Energicznie wstrząsnąć i odstawić na pięć minut”. Był to przykład pozbawiony zaplecza, do której można by było się odwołać przy interpretacji. Chcąc utworzyć z tego zdania utwór literacki, trzeba by wyobrazić sobie tytuł, którego związek z wypowiedzią nasuwałby problem, zmuszając do ćwiczenia wyobraźni np.: Sekret albo Istota miłosierdzia.

- Inny znowuż fragment „ cukierek rano na poduszce”, ma większą szanse stać się literaturą, ponieważ kojarzy się z czymkolwiek poza obrazem, przyciąga uwagę i skłania do refleksji. Dotyczy to również wypowiedzi, w których związek pomiędzy formą a treścią może okazać się pożywką dla myśli .

- skupianie na tekście pewnego rodzaju uwagi literackiej : zainteresowanie poszczególnymi słowami, zachodzącymi pomiędzy nimi związkami, implikacjami, zainteresowanie stosunkiem, w jakim to co zostało powiedziane, pozostaje do sposobu w jaki zostało powiedziane

- wypowiedź wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji może być interpretowana jako literatura, aczkolwiek musi mieć pewne cechy, które sprawiają, ze poddaje się tego rodzaju interpretacji . Jeśli literatura jest językiem oderwanym od kontekstu, odartym z innych funkcji i celów, to jest również sama kontekstem wzbudzającym szczególnego rodzaju uwagę.

- określenie literatury polegałoby na analizie założeń i czynności interpretacyjnych, jakie czytelnicy mogą stosować przy danych tekstach

* „ bezwzględne przestrzeganie zasady współpracy”- (hyper protected comperative principle)- jedna z najważniejszych tendencji, które się wyłoniły z analizy opowieści ,począwszy od anegdot o konkretnych osobach, a skończywszy na całych opowieściach.

- komunikacja międzyludzka opiera się na podstawowym założeniu, że rozmówcy ze sobą współpracują, czyli, że to co jedna osoba mówi do drugiej będzie istotne.

*Narracje literackie można rozpatrywać jako należące do kategorii opowieści tekstów „ narracyjne uporządkowanych” - ich doniosłość dla słuchającego tkwi nie w informacjach jakie przekazują, lecz w ich „ opowiadalności”. Próbujemy opowiedzieć historię, która z punktu widzenia słuchacza byłaby tego warta, miałaby jakąś puentę lub istotne znaczenie, bawiłaby lub sprawiała przyjemność .

-Różnica pomiędzy utworami literackimi i innymi tekstami uporządkowanymi narracyjnie polega na tym, że dzieła literackie wyodrębniono w procesie selekcji : zostały wydane, zrecenzowane, przedrukowane, wzbudzają w czytelniku odczucie, ze zostały przez innych dobrze skonstruowane , więc są warte przeczytania .

* W tekstach literackich zasada współpracy jest bezwzględnie przestrzegana. Czytelnik wychodzi z założenia, że zawiłości językowe w literaturze mają jakiś ukryty cel. Czytelnik odrzuca myśl, że autor mógłby nie chcieć z nim współpracować, więc sili się na interpretację elementów przeczących zasadom skutecznej komunikacji . Czytelnik chce być pewny wartości wysiłku jaki wkłada w próbę rozumienia lektury.

- Można wyciągnąć wniosek, że literatura jest aktem mowy, bądź zdarzeniem tekstualnym budzącym uwagę pewnego szczególnego rodzaju, różniącym się jednak od udzielania informacji, czy zadawania pytań.

-czytelnik wskazuje literaturę często poprzez kontekst : tom wierszy, odpowiedni dział czasopisma, biblioteka księgarnia. Wiemy ,ze coś należy do literatury, więc poświęcamy temu czemuś pewien stopień uwagi, odnajdujemy tam szczególną organizację materiału i ukryte znaczenia

- stopień organizacji języka jest niekoniecznie wyznacznikiem literatury np. najlepiej uporządkowanym tekstem jest książka telefoniczna

- Nie sposób jest traktować tekst jako literaturę, tylko dlatego, ze go tak nazwiemy np. nie da się czytać podręcznika do chemii jak powieści, oraz nie każde zdanie rozpisane w formie wiersza będzie literaturą

* Dzieło literackie można traktować jako język o określonych cechach czy właściwościach, lub tez uznać ją za wytwór konwencji, oraz specyficznego rodzaju uwagi jakiej wymaga.

PIĘĆ TEZ O NATURZE LITERATURY WEDŁUD TERETYKÓW LITERATURY

1. Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan języka . Literackość polega przede wszystkim na takiej organizacji języka, która sprawia, że literaturę da się odróżnić od wypowiedzi o innych celach. Literatura wysuwa udziwniony i kształtowany w specyficzny sposób język na pierwszy plan , modeluje m. in płaszczyznę dźwiękową i wychodzi na spotkanie z czytelnikiem. Jest to porządkowanie języka według pewnego wzoru : rytmiczne powtarzane głodek, niezwykłe połączenia słowne – jest to organizacja języka tak, by zwracał uwagę na struktury językowe. Czytelnik jednak zwraca uwagę na język zazwyczaj tylko wtedy, gdy uważa się ten język za literacki, podczas czytania prozy nie wnika on w strukturę języka . Wyznacznikiem literackości będzie więc między innymi konwencjonalny rytm wprowadzony przez rym, zwrócenie uwagi na wzorce dźwiękowe itp.

2. Literatura jako integracja języka. Literatura jest formą wypowiedzi, w której rozmaite elementy i składniki tekstu wchodzą między sobą w złożone relacje . Przekaz tekstu niekiedy jest tak jasny, ze nie trzeba wnikać w sens ukryty w jego płaszczyźnie dźwiękowej . W literaturze istnieją związki wzmacniające siłę przekazu lub podkreślające kontrast między poszczególnymi strukturami na różnych poziomach języka : między dżwiękiem a znaczeniem, między strukturą gramatyczną, a wzorcami tematycznymi. Rym wprowadza szczególną relację pomiędzy dwoma zestawionymi wyrazami.

3. Literatura jako fikcja. Czytelnicy traktują literaturę w sposób szczególny ze względu na specyficzną relację między nią a światem zewnętrznym, czyli fikcją. Utwór literacki jest zdarzeniem językowym będącym projekcją jakiegoś fikcyjnego świata obejmującego mówiącego, postaci, wydarzenia, oraz zakładanego idealnego odbiorcę, którego kształtują strategie tekstu – decyzje co należy wyjaśnić, a co odbiorca powinien wiedzieć z góry . Bohaterowie dzieł są zazwyczaj postaciami zrodzonymi z wyobraźni autora . Fikcyjność nie ogranicza się do samych postaci czy wydarzeń. Deiktyczne- wskazujące elementy języka, odnoszące się do sytuacji wypowiedzi np. zaimki- ja, ty , okoliczniki czasu i miejsca : tu tam, teraz, wczoraj, jutro, . Elementy te nie odnoszą się do czasu kiedy autor je napisał czy do daty publikacji. Są one elementem świata fikcyjnego. W poezji zaimek „ Ja” również może mieć charakter fikcjonalny, odnosi się do podmiotu wiersza, który może być zupełnie kimś innym niż autor wiersza. Doświadczenia i poglądy narratorów powieści opowiadających swą historię w pierwszej osobie, są zazwyczaj inne niż doświadczenia i poglądy autorów, choć nie wyklucza to wspólnych, niekiedy bliskich relacji pomiędzy nimi. Jest to kwestia interpretacji. Dyskurs nieliteracki jest zazwyczaj osadzony w pewnej konwencji, która mówi sama przez się jak ma być rozumiany tekst, natomiast kontekst fikcji literackiej daje otwarte pole do rozważań.

4. Literatura jako przedmiot estetyczny. Dotychczas opisane cechy literatury można podciągnąć pod kategorie estetycznej funkcji języka . Z historycznego punktu widzenia estetyka jest synonimem teorii sztuki, a jej przedmiotem są rozważania czy piękno jest obiektywna właściwością dzieł sztuki, czy tez subiektywnym odczuciem odbiorcy,a także próba określenia relacji piękna do prawdy i dobra.

   - Według Immanuela Kanta, według najważniejszego teoretyka nowożytnej estetyki zachodniej, celem uprawiania tej dyscypliny jest przerzucenie pomostu między światem materialnym a duchowym, między światem sił i wielkości, a światem pojęć. Przedmioty estetyczne tj. dzieła literackie czy obrazy łączą ze sobą w sobie zmysłową formę kolorów i dżwięków z duchowymi treściami, łącza warstwę materialną , oraz duchową

   - dzieło literackie jest przedmiotem estetycznym ponieważ zawieszając funkcje związane z komunikacją, skłania czytelnika do rozważenia współzależności między formą a treścią

   - Kant i inni teoretycy byli zdania, że przedmioty estetyczne cechuje celowość bez celu, są skonstruowane w taki sposób, by ich części współgrały ze sobą w jakimś celu, celem tym jest najczęściej jednak samo dzieło sztuki, lub przyjemność jaka się w nim znajduje lub wywołuje, a nie cel zewnętrzny. Oznacza to zastanowieniu się jaki udział mają poszczególne części dzieła literackiego w wywieranym jako całość wrażeniu na czytelniku. Będzie pełnił funkcję pouczającą czy informacyjną , lecz będzie sprawiał wrażenie godnego uwagi i to będzie jego zasadniczy walor.

5. Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny Dzieła tworzone są z innych dzieł, współczesne istnieją dzięki istnieniu wcześniejszych do których nawiązują, polemizują z nimi, powtarzają je lub przetwarzają . Nazywane jest to też zjawiskiem intertekstualności . Odczytanie tekstu jako dzieła literackiego polega na uznaniu go jako zdarzenie językowe, które nabiera znaczenia w relacji z innymi dyskursami np. wiersz wykorzystujący możliwości stworzone przez inne utwory poetyckie , albo powieść odzwierciedlająca i poddająca krytyce retorykę polityczną swojej epoki. Jest to relacja z tradycją, która umożliwiła utworowi jego powstanie.

   - odczytywania wiersza jako dzieła literackiego zmusza nas do porównywania danego dzieła z innymi dziełami tego typu, porównywania i zestawiania w jaki sposób tworzy się jego sens, ze sposobami stosowanymi w innych wierszach , można tez odczytywać utwory poetyckie jako dzieła mówiące o samej poezji. Mają one wpływ na wyobraźnię poetycką i sposób interpretowania poezji.

   - Autoteliczność literatury – powieści traktują o innych powieściach, o możliwościach przedstawiania, nadawania kształtu, lub znaczeniu doświadczania rzeczywistości np. „Pani Bovary”- może być próbą zgłębiania relacji między prawdziwym życiem Emmy,a sposobem w jaki czytane są przez nią romanse jak i sama powieść Flauberta rozumieją doświadczenie . Sposób w jaki dzieło samo mówi o nadawaniu znaczeń do sposobu w jaki ono samo nabiera sensu. Uprawiając literaturę autorzy starają się ją posunąć do przodu, czy tez odnowić, przez co jest pośrednio refleksją nad samą sobą

• W każdym z powyższych 5 wypadków rozpatrujemy właściwości dzieła literackiego , cechy pozwalające określić je jako literaturę, lecz można je tez uważać za konsekwencje indywidualnego podejścia, wysuwania na plan pierwszy pewnych założeń . Żadna z tych perspektyw nie może pomieścić w sobie drugiej i stać się wszechogarniającą . Właściwości literatury nie dadzą się sprowadzić do własności obiektywnych, ani do konsekwencji wpisania języka w określone ramy.

• Literackość literatury polega na napięciu, interakcji między materiałem językowym a konwencjonalnym wyobrażeniem czytelnika na temat : Co to jest literatura

• Żadna z wyżej wymienionych pięciu cech literatury nie okazała się być cechą definiującą, każdą z nich można odnaleźć również w innych użyciach języka

• Teoria literatury w ostatnim dwudziestoleciu nie stara się o rozróżnienie pomiędzy dziełami literackimi i nieliterackimi . Teoretycy rozważają literaturę na płaszczyźnie ideologicznej oraz historycznej, w kategoriach funkcji społecznych , oraz politycznych .

• W XIX w Anglii literatura była obarczona konkretnymi powinnościami, jako szczególny rodzaj piśmiennictwa,. Miała w koloniach Imperium Brytyjskiego nauczać o potędze Anglii, miała wzbudzić wdzięczność w tubylcach za uczestnictwo w tak doniosłej misji cywilizacyjnej. W kraju miała się przeciwstawiać samolubstwu i materializmowi wczesnego kapitalizmu, dopuszczając robotników do udziału w kulturze. Oczekiwano od literatury, ze ukaże obywatelom właściwy sposób osądu, zapewni im poczucie wielkości narodu, stworzy poczucie wspólnoty pomiędzy klasami i zastąpi religię tracącą swój autorytet i pierwotną funkcję . Szczególną rolę tu odgrywa uniwersalizacja literatury. Struktura dzieła literackiego sprawia wrażenie, że łatwiej jest odczytać go jako tekst traktujący o kondycji ludzkiej, niż zawężając tematykę do bardziej zakrojonych kategorii. Opowieść ma charakter fikcjonalny, czyli tez nie ma określonego zasięgu i zakresu.

• Uniwersalizm, zwracanie się do wszystkich czytelników posługujących się danym językiem, spełniało funkcję tworzenia świadomości narodowej . Według Benedicta Andersona fikcja niezauważalnie i w sposób ciągły przesącz się do rzeczywistości, budząc zaufanie wśród czytelników do anonimowości

• Pojmowanie literatury jako podmiotu estetycznego czyniącego z nas lepszych ludzi wiąże się z koncepcją podmiotu nazywanego „ podmiotem liberalnym” - cywilizowanie przez literaturę nie tyko warstw niższych, ale też arystokracji i klasy średniej. Jednostkę tę cechuje obiektywność , racjonalizm i moralność nie podlegającą determinacjom społecznym. Pobudza wyobraźnię do analizowania postępowania własnego , oraz innych tak jakby od zewnątrz, tak jak robiłby to obiektywny czytelnik. Uczy zarazem wrażliwości, bezinteresowności i sztuki wnikliwej obserwacji, pozwala się identyfikować odbiorcy z przedstawicielami innych stanów rodząc poczucie wspólnoty

• literaturze przypisywane są różne funkcje : Może być ona narzędziem ukierunkowania ideologicznego czytelników , sprzyja tez rozwojowi stereotypów wśród społeczeństwa. Może być tez ona narzędziem unieważniającym ową ideologię. Np. poglądy na temat hierarchii kobiet w społeczeństwie na przestrzeni epok.

• Związek pomiędzy literaturą a działaniem. Literatura ułatwia nawiązane kontaktu ze światem dzięki samotnej lekturze i towarzyszącej jej refleksji, a tym samym przeszkadza w podjęciu działalności społecznej i politycznej, która mogłaby doprowadzić do zmian. Zachęca do zachowania dystansu, bądź zrozumienia złożoności świata , bądź w najgorszym wypadku do bierności i akceptacji stanu aktualnego.

• Literatura postrzegana była również jako niebezpieczna, gdyż wzywała do podważenia autorytetów i zaburzenia istniejącego porządku społecznego np. Platon wygnał poetów ze swego państwa, gdyś mogliby oni zaszkodzić. Literatura, może prowadzić do buntu i sprzeciwu wynikającego z rosnącego niezadowolenia z faktycznego stanu rzeczy i poczucia niesprawiedliwości przy porównywaniu się do innych klas.

• Literatura jest instytucją, która opiera się na możliwości powiedzenia wszystkiego, co tylko można sobie wyobrazić, dzieło literackie może ośmieszyć, sparodiować, odmalować w formie odstręczającej fikcji każdy dogmat, religię, oraz każdą wartość . Potrafi ona dowieść bezsensu wszystkiego co do tej pory było uważane za sensowne, przekroczyć granice, dokonać transformacji, prześciga w wyobraźni to co do tej pory opisano.

• Bywa ona nazywana „ kulturalnym kapitałem”, gdyż jest domeną działalności elity kulturalnej

• Jest też literatura instytucją paradoksalną : tworzenie dzieła literackiego wymaga pisania zgodnie z obowiązującymi kanonami -układania wiersza, który wygląda jak sonet, bądź prozy utrzymanej w konwencji powieści, ale jednocześnie wymaga pisania go w ten sposób by wydrwić pewne kanony i wyjśc swoją formą poza ustalone ramy

• Jest instytucją, której rolą jest demaskowanie i krytyka nakładanych przez nią samą ograniczeń, sprawdzanie jak można pisać inaczej i co z tego wyjdzie. Termin literatura odnosi się do zabiegów skrajnie konwencjonalnych „ wiosna” rymuje się z „ radosna”, dziewica jest piękna, a rycerz śmiały. Wykracza tez poza pewne ramy, kiedy czytelnik musi natrudzić się by odczytać ukryty sens.

• Trudno jest dopatrywać się literackości w przykładowo hasłach reklamowych, czy potocznych rymowankach, czy też hasłach politycznych , nawet tych rymowanych. Mają one pewien element literackości, który jednak nie sprawia, ze możemy je zaliczyć do tego kanonu. Tu się odkrywa względność terminu literatura. Coś co przejawia jej aspekty i elementy niekoniecznie musi nią być, z drugiej strony w potocznych wypowiedzeniach można doszukać się literackości, niekoniecznie na płaszczyźnie rytmik- rymu, lecz innych wyznaczników artyzmu, w które należałoby głęboko wniknąć by je dostrzec.