Sytuacja wsi polskiej na przełomie XIX i XX wieku ulegała zmianom. W efekcie konfliktów narodowościowych w chłopach rodziła się świadomość przynależności narodowej. Ponadto społeczność wiejska mogła stać się sprzymierzeńcem proletariatu, który walczył przeciwko kapitalistycznemu wyzyskowi. Przedstawiciele klasy robotniczej formułowali program, w którym podkreślali zbieżność losu miejskiego robotnika i wiejskiego chłopa. Czytamy w odezwie Do pracujących na roli, pełne ekspresji słowa, że
Ziemia należeć powinna do tych, którzy ją orzą. Fabryki do tych, którzy w nich pracują.
Wspólnym wrogiem ludzi pracujących miała być burżuazja. Świadoma zagrożenia, jakie niesie za sobą solidarny front chłopsko-mieszczański, podjęła walkę z wpływem ideologii socjalistycznej na wieś, a jej narzędziem stał się tygodnik „Głos”. Program gazety skupiał się między innymi na wyeksponowaniu różnic dzielących proletariat miejski i wiejską społeczność. Ta ostatnia była kreowana na samodzielną klasę przodującą, która tworzy własną kulturę i stoi poza linią sporu burżuazja-proletariat. Wedle publicystów i pisarzy skupionych wokół tygodnika, wieś była pełna życia, chłop wiódł bardzo uporządkowane życie, w którym miał czas zarówno na pracę i na zabawę, a wszystkich mieszkańców wsi solidaryzowały i jednoczyły wielobarwne obyczaje i obrzędy. Reymont, pozostający w pewnym stopniu pod wpływem tej ideologii, stworzył w swoim dziele obraz społeczności, którą poddał gloryfikacji (por. epitet „święta ziemia”; symboliczną scenę śmierci Boryny). Warto jednak pamiętać, że omawiany tekst nie jest realizacją wyznaczników jednej ideologii. Wszak pisarz daje realistyczny i pełny obraz wsi. Przedstawia jej kastowe zróżnicowanie, niedolę i samotność chłopa nieposiadającego wielkich gruntów ziemskich, który jest skazany na głód i ciężką pracę (por. scenę przydzielenia chłopów do pomocy, gdy mężczyźni z Lipiec zostali zatrzymani). Podejmowane kwestie wynikają zapewne ze świadomości losu chłopskiego, jaką miał Reymont. Laureat Nagrody Nobla, będący synem wiejskiego organisty ze wsi Kobiele Wielkie, interesował się tematyką wiejską. Już we wcześniejszych jego utworach możemy spotkać się z kwestią chłopską (por. nowele Śmierć; Tomek Baran). Zatem na literacką kreację wsi Reymonta wpływ miały dwa czynniki. Jak zauważył Leonard Sobierajski
autor pod naciskiem panującej ideologii formułował barwne obrazy, skupiał uwagę na kułackiej fasadzie, ale równocześnie wierny życiu, które bezpośrednio obserwował, odtworzył w powieści ciężką dolę podstawowych mas chłopskich, pozwalając na wysnucie wniosków […] o kierunku rozwojowym kapitalistycznej wsi.
Podejmując zagadnienie genezy utworu, warto pamiętać o rozpiętości czasowej, w jakiej tekst powstawał (wszak z czasem Reymont mógł modyfikować swoje postrzeganie rzeczywistości, a proces zmian w polskiej wsi był wówczas dynamiczny). Praca nad tetralogią (tj. utwór składający się czterech części) trwała od 1901 do 1908 roku. Tekst drukowany był w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” (z przerwami od 18 stycznia 1902 roku do listopada 1908). Pierwsze wydanie książkowe ukazało się w 1904 (tomy: Jesień, Zima), w 1906 (Wiosna) oraz w 1909 roku (Lato). Powieść Reymonta cieszyła się uznaniem wśród ówczesnych czytelników i krytyków oraz pisarzy (por. opinię A. Wysockiego, K. Laskowskiego). Dzieło, tłumaczone na 19 języków, zapewniło pisarzowi międzynarodową sławę, której uwieńczeniem było przyznane literackiej Nagrody Nobla w 1924 roku.
Znaczenie tytułu
Nie mamy wątpliwości, że tytuł dzieła wskazuje bezpośrednio na głównego bohatera zbiorowego. Warto pamiętać, że chociaż już we wcześniejszych epokach powstawała literatura o tematyce wiejskiej (por. pkt 5 niniejszej pracy), to dopiero dzieło Reymonta daje pierwsze, na gruncie polskim, tak całościowe, wieloaspektowe i szczegółowe ujęcie życia społeczności wiejskiej.