Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu,

Wstęp. Oprac. J. Kulczycka-Saloni

I. Publicystyka galicyjska – zasadnicze elementy myślowe i ideowe:

1. pojęcie pracy organicznej jako alternatywy zbrojnej walki o niepodległość i uznanie w związku z tym materialnego bytu narodu za przedmiot szczególnej troski

2. nowa koncepcja literatury jako narzędzia propagowania i realizowania takiego programu politycznego i społecznego

3. krytyczny stosunek do literackiego dziewictwa romantyzmu jako nośnika zdezaktualizowanej a niebezpiecznej ideologii politycznej

4. krytyczny stosunek do epigońskiej poezji współczesnej, szczególnie do „produkcji” poetyckiej Królestwa Polskiego jako zajmującej miejsce poezji wieszczej w tym zaborze wygnanej przez cenzurę

5. postulat tworzenia powieści jako rodzaju literackiego odpowiadającego duchowi epoki

6. postulat wychowania pisarza innego typu niż romantyczny, a więc opierającego swe kompetencje ani nie na szczególnej kompetencji psychicznej, ani na natchnieniu z nieba, lecz rzetelnym wykształceniu i przygotowaniu do pracy pisarza.

Dziedzictwo literackie romantyzmu atakował Józef Szujski i Jan Dobrzyński

II. MŁODOŚĆ POZYTYWIZMU

Walka o nową literaturę

Literatura polska, już w poprzednich pokoleniach obciążona poważnymi zadaniami politycznymi, powołana została do pełnienia nowego zadania – miała ona służyć reedukacji narodu, miała przekuć jego świadomość historyczną, uwolnić ją od reliktów szlacheckiej przeszłości, politycznego zaangażowania w losy Europy, charakterystycznego dla czasów polistopadowych. Literatura powinna była przeciwstawić się kultowi wybitnej jednostki i jako model, jako ideał dnia dzisiejszego wysunąć światłego i szlachetnego obywatela, świadomego swych trudnych i odpowiedzialnych obowiązków. Ma przeciwstawić się destrukcyjnemu wpływowi literatur romantycznej.

Pozytywiści tworzą program literatury zaangażowanej politycznie, służącej wytrwale i konsekwentnie swoiście pojętemu patriotyzmowi. Służba codzienności narodu, jego grupom najbardziej cierpiącym stanie się zasadniczym kryterium, przy pomocy którego „młodzi”oceniają literaturę w pierwszym okresie swej działalności. Wbrew swoim własnym stwierdzeniom dotyczącym przerostu piśmiennictwa w stosunku do możliwości ekonomicznych społeczeństwa przywiązywali oni ogromną wagę do literatury narodu w niewoli. Uznawali ją bowiem za jedyną płaszczyznę i narzędzie wymiany myśli dotyczących najdonioślejszych spraw narodowych, jedyny sposób dyskusji o jego przeszłości.

Twórca dzieła literackiego

- antyromantyczne tendencje w kształtowaniu modelu przyszłego pisarza, publicyści obozu „młodych”określają jaki oni nie ma być. A więc nie ma to być „wieszcz”, który czerpie natchnienie z kontaktu z zaświatem czy irracjonalnymi elementami własnej psychiki, nie ma to być istota natchniona.

Pierwszym zadaniem nowego pisarza będzie obserwowanie, poznawanie bieżącego życia, próba jego opisu, ułatwiająca czytelnikowi orientację w możliwościach, które stwarza i wątpliwościach, które nasuwa. Powszechny staje się postulat intelektualnego, naukowego przygotowania pisarza do zawodu, który ma pełnić. Przede wszystkim zostaje sformułowany postulat „cezusu wykształcenia”.

Następny postulat „młodych” wynika z pewnego ich „demokratyzmu”, który nie pozwala im godzić się na przywileje wynikające z prostej przynależności do klasy ludzi piszących, nie z zasług. Pisarz tak jak każdy inny człowiek jest przede wszystkim obywatelem i ma wobec społeczeństwa takie same obowiązki jak inni ludzie. Mimo najwyraźniejszej skłonności „młodych” do intelektualizacji sztuki, w programie ich akcent padnie tylko pośrednio na jej cele poznawcze, wysunięte natomiast na plan pierwszy zostaną jej cele wychowawcze. Poezja, a szczególnie poezja liryczna nie cieszyła się sympatią młodych. Literatura miała być demokratyczna, miała przemawiać do przeciętnego zwykłego człowieka, chciała być przewodniczką po trudnych jego drogach życia. Uwaga literatury zostaje skierowana na sprawy życia codziennego. Sam twórca literatury schodzi na dalszy plan, przestaje być przedmiotem, o którym opowiadanie może zainteresować czytelnika.

Nowy czytelnik i nowy bohater

Prus ocenił słusznie obecność w literaturze pewnych grup społecznych i zawodów nie tylko jako ich literacką, ale i społeczną nobilitację. Stwierdził wyraźną demokratyzację w ciągu ostatnich lat – dawniejsza zajmowała się porucznikami i pułkownikami, następnie ideałem stali się inteligenci, jak np. inżynierowie czy lekarze.

Sprawa poety i poezji

Rodzajem literackim, do którego zdaniem młodych należała przyszłość, była powieść. Poezja obca była współczesności, którą cechuje kult nauki, kształtującej nowe formy życia, wzmagającej potęgę człowieka. Co więcej sprzeczna jest z duchem racjonalizmu, utylitaryzmu i obiektywizmu charakterystycznego dla wieku XIX. Odbierając poezji uprzywilejowane miejsce w kulturze, pozytywiści bynajmniej nie chcieli jej się wyrzec zupełnie. Postulat walki z epigonizmem w poezji. Krytyka tego okresu jest zorientowana na tematykę społeczną, żąda zaniechania spraw osobistych, uczuciowych wynaturzeń pisarza oraz nieufnie spogląda na problematykę filozoficzną. Żądano od poezji komunikacyjności, środków łatwego porozumienia się z czytelnikiem, obrazu poetyckiego dającego się łatwo przetransportować na język pojęć.

Stanowisko „starej” prasy -program romantycznej, w ówczesnym tego słowa znaczeniu, poezji

walka o powieść

zgodnie z podstawowymi założeniami filozoficznymi epoki pozytywizmu „młodzi” szczególny wysiłek poświęcili wypracowaniu ogólnej koncepcji powieści, wykazaniu jej nowoczesności, zgody z epoką wiedzy i rozumu oraz użyteczności społecznej. Mieli przy tym świadomość zmian, które dokonały się już dawniej w strukturze społeczeństw zachodnioeuropejskich. Faktem przełomowym w znaczeniu historycznym było rozwiązanie sprawy chłopskiej. Ta nowa odmiana literatury zajęła miejsce dawnych gatunków literackich, wytworzonych przez świat feudalny, stała się mieszczańską epopeją. Najważniejszą cechą powieści jest przystępność i czytelność (Orzeszkowa: powieść łatwo jest nabyć, przeczytać i zapamiętać). Kolejna cecha nadająca rangę powieści to jej zawartość intelektualna i światopoglądowa.

- postulat popularyzacji najnowszych zdobyczy wiedzy

- zbliżenie się piszących do życia, praca pisarza wymagała zrozumienia skomplikowanej współczesności

- powszechne potępianie programu „sztuka dla sztuki”

Powieść tendencyjna miała przekonać swoich czytelników, że układy popowstaniowe są lepsze niż dawne, że kryją w sobie możliwości przezwyciężenia zapóźnienia cywilizacyjnego ziem polskich. Wskazać ludziom żyjącym na ruinach dawnych układów i struktur że można jeszcze coś nowego zbudować i znaleźć drogę ku lepszej przyszłości. Młodzi postulowali nie tylko literaturę tendencyjną, ale literaturę „ku pokrzepieniu serc” (Sienkiewicz).

- poznawcza i odkrywcza rola literatury

- krytyka starej prasy – zarzucają niekonsekwencję, potępianie modelu pisarza, który zaproponowali młodzi

- stosunek młodych do romantyzmu: początki były dość agresywne:

• Adam Wiślicki: Groch na ścianę (1867),

• Franciszek Krupiński: Romantyzm i jego skutki – zaatakował romantyzm przede wszystkim za jego niechęć do uczonych i ludzi nauki, wypowiedź Krupińskiego miała znaczenie nie tylko jako propozycja nowego kryterium oceniania literatury, ale także jako wypowiedź krytyczna o minionym a niedawnym okresie literatury polskiej

• Włodzimierz Spasowicz – atak na Pieśni Janusza Wincentego Pola; szczególnie krytykowane były wątki mesjanistyczne i poezja sentymentalna. Przy ocenie poszczególnych utworów romantycznych regułą staje się surowe potępianie wydźwięku politycznego oraz bezwzględne uwielbienie dla wartości ogólnoludzkiej dzieła (tak było z Dziadami)

POWIEŚĆ DOJRZAŁEGO REALIZMU

Walki i polemiki literackie lat osiemdziesiątych toczyły się pod sztandarami realistycznego i idealistycznego pojmowania sztuki (przewaga po stronie realistów). Coraz powszechniejsze stało się wśród krytyków przekonanie, że dokonała się ostatnio jakościowa przemiana powieści polskiej. W okresie tym zaobserwujemy również zainteresowanie teorią powieści, próby określenia jej genezy, techniki, zadań i możliwości. Pionierką w tym zakresie jest Eliza Orzeszkowa, której zawdzięczamy najwcześniejsze próby rozwiązania tych problemów- Kilka uwag nad powieścią. Orzeszkowa uważa powieść za twór pośredni pomiędzy pracą naukową a twórczością artystyczną. Za zasadnicze elementy powieści uznała pomysł i kompozycję. Pomysł polega na znalezieniu sytuacji rzeczywistej, ale zawierającej elementy dramatyczne. Z zadań technicznych powieściopisarza wymienia stopniowanie wrażeń, malowanie obrazów, rzeźbienie postaci, zestawienie wszystkich żywiołów powieści w sposób taki, aby przedstawiały się one z jak największą prawdą i przydatnością. Na ogół jednak nie wychodzi poza ogólniki, które zawdzięcza, jak sama przyznaje, znajomości podstaw estetyki. Za cechy charakterystyczne powieści pisanych przez pisarzy - myślicieli Orzeszkowa uznaje:brak intrygi, sztucznych powikłań akcji, w ogóle elementu fikcji, zmyślenia, sztucznego konstruowania skomplikowanych ciągów wydarzeń. W artykule O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle krytycznie i z niechęcią wypowiada się o powieści tendencyjnej, dydaktycznej, którą tak gorąco propagowała sama przed paru laty. Teorią powieści zajmował się także Bolesław Prus. Gdy zaczął pisać powieści, zabrał się do tworzenia naukowo opracowanej teorii twórczości literackiej. Pracy tej nie ukończył, sprawom powieści poświecił kilka zasadniczych, niezmiernie staranie opracowanych wypowiedzi. Taka koncepcja sztuki narzuciła konieczność szczegółowego wypracowania metody, która by łączyła precyzyjną obserwację społeczeństwa, najbardziej odległych dziedzin jego życia z umiejętnością uogólnienia zdobytych w sposób empiryczny wiadomości. Celem było poznanie tego społeczeństwa. Literaturze Prus przyznaje ważną właściwość – jest ona jakby pamięcią ludzkości, decydującą o jej historycznej i cywilizacyjnej ciągłości. Scientyzm Prusa – poznawanie zjawisk przez możliwie dokładną percepcję myślową

NATURALIZM

- pierwsze sygnały zainteresowania nowym prądem pochodzą z roku 1876, czyli z lat, kiedy kampania młodych straciła już swój pierwotny rozmach i kiedy zasadnicze elementy programu społecznego i kulturalnego tego obozu zostały nie tylko sformułowane ale nawet i przyswojone.

- program literacki Emila Zoli

- przedstawicie polskiego naturalizmu to grupa literatów skupiona wokół czasopisma „Wędrowiec”, które w latach 1884-1888 stało się miejscem integracji tych wszystkich, którzy widzieli konieczność podjęcia walki o nową sztukę, redakcja postulowała nie tylko zmiany w literaturze, ale w zakresie malarstwa. (nazwiska związane z tym nurtem: Gruszecki, Dygasiński, Sygietyński)

- podjęcie problemu ciężkiej sytuacji ekonomicznej całego kraju, rzutującej w sposób zasadniczy na materialne położenie twórców

- pojęciem centralnym jest natura jako coś pierwotnego, zdrowego. Stąd pochodzi koncepcja mimetyzmu jako zasadniczej metody twórczej, negatywny stosunek do fantazji

-szeroko rozbudowany postulat literatury zrodzonej z sumiennych studiów nad współczesnością ujmowaną całościowo

-żądanie by dzieła sztuki nie oceniać z punktu widzenia jego tematu, jedyną wartością decydującą o ocenie dzieła są jego rozwiązania artystyczne, jego osiągnięcia warsztatowe

Bolesław Prus – Placówka, pierwsza oryginalna powieść naturalistyczna w Polsce. Prus był zwolennikiem i obrońcą literatury ukazującej prawdę o życiu, bez względu na konsekwencje tak realizowanego posłannictwa literatury. Prawdę dostrzegał w języku i temacie. w zakresie tematyki Prus dostrzega nowatorstwo naturalizmu, ale dotyczy ono tylko współczesności. Natomiast cechą której pisarz nigdy nie zaakceptował był eksterminizm w ukazywaniu zła.

Problem powieści historycznej

lata osiemdziesiąte – popularność powieści historycznej, ważne nazwiska: Teodor Jeż, Ignacy Kraszewski (niemniej należeli oni raczej do przeszłości literatury polskiej niż do jej przyszłości), powieść Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem rozpoczęła dyskusję o powieści historycznej, po jej opublikowaniu wybuchła burza polemiczna, w której głos zabrał Zygmunt Kaczkowski. Przeciwnicy Sienkiewicza pisali o zależności powieści historycznej od historiografii, wyraźnie stronniczej i pozostającej na usługach konserwatywnych grup społecznych. Następnie zarzucali jej propagowanie tradycjonalizmu, budzenie skłonności szowinistycznych i antydemokratycznych, wreszcie odwracanie uwagi społeczeństwa od współczesności, której poznanie ma decydujące znaczenie dla przyszłych losów narodu. Kwestionowali przy tym pozytywne znaczenie powieści historycznej w ogóle, jak zwracali uwagę na niebezpieczeństwo błędnej interpretacji historii. Jednak zdawano sobie sprawę, że powieść historyczna może pełnić ważną rolę – dostarcza ona bowiem pisarzom kostiumu historycznego, który ma w naszej literaturze piękną i długą tradycję i który nie przestał być potrzebny pisarzom, którzy mają spełniać swe narodowe zadania. Stosunkowo późno głos w polemice zabrał Sienkiewicz. Ustalił granice realizmu powieści historycznej jaki i jej stosunek do historiografii: nauka, jego zdaniem, rekonstruuje makrohistorię społeczeństwa zajmując się czynami wielkich ludzi i doniosłymi wydarzeniami historycznymi.

Zdobycze teoretyczne dojrzałego realizmu

- opracowanie teorii procesu twórczego

- kategoria talentu

- znaczenie powieści

- uznanie roli literatury w życiu człowieka

- rozwinięcie form wypowiedzi krytycznych: recenzja, portret literacki, artykuł i rozprawka

- rozwój krytyki literackiej i badania historycznoliterackie

Pozytywizm wobec nowych prądów i nowych ludzi

- krytyka i ocena pozytywizmu

zmiany: dojrzewa i krzepnie ruch robotniczy i ruch ludowy, powszechne staje się przekonanie o kryzysie literatury europejskiej, oczekiwanie zbliżających się zmian, poczucie, że filozofia racjonalistyczna zawiodła, marzenia reformatorów ludzkości upadły – scientyzm nie ma poparcia,

równocześnie realiści dostrzegają, że pojawiła się nowa kategoria człowieka, wytworzona przez nowe układy kulturowe – dekadent, i że ten znużony cywilizacją, niedolny do działania i rozkochany w swej niemocy człowiek stał się nowym wzorem osobowym.

- krytyka mieszczańska i wytworzonej przez niej literatury

- krytycyzm w stosunku do pozytywizmu jako programu społeczno - politycznego, intelektualnego i kulturalnego

- problem stosunku generacji pisarzy postyczniowych i ich następców

Ważniejsze artykuły publicystyczne okresu pozytywizmu:

1. Adam Wiślicki: Groch na ścianę. Parę słów do całej plejady zapoznanych wieszczów naszych.(1867)

2. Eliza Orzeszkowa: Kilka uwag nad powieścią (1866), Listy o literaturze (1873), O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879)

3. Feliks Bogacki: Tło powieści wobec tła życia (1871)

4. Aleksander Świętochowski: My i wy (1871), Pieśń społeczna i literacka (1871)

5. Piotr Chmielowski: Niemoralność w literaturze (1877), Utylitaryzm w literaturze (1872)

6. Franciszek Krupiński: Romantyzm i jego skutki (1876)

7. Julian Ochorowicz: O twórczości poetyckiej (1877)

8. Włodzimierz Spasowicz: Wincenty Pol jako poeta (1878)

+ publicystyka Prusa, Sienkiewicza, Sygietyńskiego