VII FORMIZM I EKSPRESJONIZM

Okres ierwszej wojny światowej i pierwsze lata powojenne.

1. OGÓLNE PODSTAWY SZTUKI.

   - I wojna światowa wywarła wpływ na "stan umysłów" – przyśpieszyła krystalizację nowych, radykalnych kierunków artystycznych.

   - Obecny był kult Słowackiego wraz z wizją Króla-Ducha. Kształtowała sie literatura i sztuka modernizmu, w szczególności poezja i malarstwo Wyspiańskiego. Malarstwo to uczyło rysunkowego rozumienia formy, a dramaty poety wywierały niewątpliwy wpływ na myślenie ideowe. Wchodziło w grę dziwne, chyba gdzie indziej nieznane, zjawisko zespolenia poetyckiej wyobrażni i normalnej, mniej lub bardziej, realistycznej polityki. Rodziła się legenda legionów i Piłsudskiego, świadomie podsycana, która,jak każdy mit, znalazła silne odbicie w polskiej sztuce.

   - Przez wojne oraz tradycyjny typ cywilizacji krora ją rodzi urabiały sie postawy antywojenne, buntownicze, sprzyjające narastającej atmosferze protestu. Przez takie postawy narodził się ruch dada (w Zurichu) a coś z tego klimatu przeniknęło do polskiego formizmu.

   - Poza frontem życie toczyło się lub próbowało się toczyć trybem zwyczajnym. W każdym razie funkcjonowały szkoły i wyższe uczelnie wraz z Krakowską Akademią Sztuk Pięknych. Działały teatry i odbywaly się wystawy malarstwa. Najwięcej malarzy, także starszego pokolenia, poświęciło swą uwagę legionom. Ilustrowano legendy legionów, zwłaszcza I brygady, malowano portrety oficerów i zołnierzy legionwych.

   - Wpływ na sztukę przyszłości miała także grupa nowatorów artystycznych, ktora niewiele wspólnego miała z wojną i legionami, która nawet w okresie, kiedy płonęła Europa, zajmowali sie głównie sprawami sztuki. Do grupy nowatorów polskich przystali po wojnie także artyści, którzy – jak S. I. Witkiewicz, gwardyjski oficer carski – nie uniknęli jej skutków, przeciwstawiali wojnie problem istnienia czystej sztuki, która albo zaciera wspomnienia realnych przeżyć, albo – na odwrót – takie wspomnienia rejestruje i wzmacnia, utrwala egzystencjalną trwogę, czyniąc z niej osnowę rzeżbylub malarstwa.

2. TEORIA I PRAKTYKA MALARSTWA FORMIZMU.

   - Formizm rodził się w Krakowie, w latach 1912-1917, ale dopiero tą drugą datą określa się niejako oficjalne pojawienie się tego kierunku. Jego zwolennicy przyjeli poczatkowo nazwę Ekspresjoniści Polscy, a dopiero od 1919 roku przyswoili sobie mazwę formistów. Pierwszą ogólniejszą manifestacją nowego "stylu" stała się krakowska Wystawa Ekspresjonistów Polskich w roku 1917. W formiźmie nie chodziło o realizm przedmiotu, lecz o realność formy, formiści jednak przeciwstawiali swoją sztuke sztuce kubizmu ponieważ powstały w Polsce kierunek rezygnował z przedstawiania przedmiotu ze wszystkich stron, a dążył do stworzenia zamkniętej konstrukcji obrazowej, do ograniczonego zespolenia form z idealną powieszchnią płutna.

   Formiści rekrutowali się z różnych środowisk artystycznych. Najsilniejsza była grupa krakowska, która dała początek nowej sztuce. Należeli do niej: Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie, Tytus Czyżewski, Leon Chwistek, Jacek Mierzejewski, Jan Hrynkowski, Henryk Gotlib, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Konrad Winkler i Tymon Niesiołowski. Na czoło wysówali sie Zbigniew Pronaszko i Tytus Czyżewski.

   - Zbigniew Pronaszko (1885-1956) – studiował w Kijowie i Krakowie, wyjeżdżał do Wiednia, Monachium, Włoch i Paryża gdzie poznał malarstwo Cezanne'a, fowistów, Picassa i Braque'a. Na wystawie w 1917 roku wystąpił jako zdeklarowany formista. Jego akty, konstruowane na zasadzie deformacji, złożone z przenikających się nawzajem form kanciastych i obłych, zwichrowane i zmięte, błyszczące jak blacha, podkreślały swoją abstrakcyjność nienaturalnym zielonkawym kolorem. Koloryt głównie ciężki i stłumiony, przeciwstawny wielobarwności impresjonizmu. W roku 1923 obiął katedrę malarstwa na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Wileńskiego. Obrazy: "Portret Ireny Solskiej"; "Portret własny"; "Akt na tle wnętrza"; "Portret inż. Wasilkowskiego"; "Akt na tle okna".

   - Andrzej Pronaszko (1889-1961) – brat Zbigniewa, był mniej czynny na polu malarstwa sztalugowego gdyż zajmował się głównie scenografią. Jego obrazy są rytmiczne w układzie, złorzone na ogół z drobnych brył, podobnych do drewnianych klocków,wachają się z dziedzictwem średniowiecza, rzeźbą ludową i kubizmem. Obrazy: "Ucieczka do Egiptu" (najbardziej znany); "Muzykanci" (zbliżony do kubizmu syntetycznego); "Martwa natura" (sztuka prawie abstrakcyjna).

   - Tytus Czyżewski (1880-1945) – malarz, poeta, teoretyk malarstwa i krytyk artystyczny. Kształcił sie w krakowskiej Akademii, ale wcześnie poznał malarstwo francuskie. Przebywał 1910-1912 w Paryżu. Jego specjalnościa były "wielopłaszczyznowe obrazy", lepione z drewna i kartonu, złożone z pomalowanych płaszczyzn, nachylonych do siebie pod różnymi kątami. Krajanie płaszczyzn stosował także na normalnych dwuwymiarowych płótnach. Obrazy: "Salome"; "Kawiarnia"; "Muzykanci" (uwzględnienie efekty sugerowane przez ekspresjonizm); "Madonna".

   - Leon Chwistek (1884-1944) – sprawdzał swoje teotie filozoficzno-estetyczne w praktycznym działaniu malarskim, komponując obrazy olejne i tworząc setki akwarel. Wynalazca strefizmu. Malował bardzo kolorowe kompozycje na temat miasta, strojne kobiety związane z istnieniem skupisk miejskich, a takze "enus w futrze". Znaczną popularność zdobyła jego "Szermierka", utrzymana w gamie monochromatycznej, ukazująca w sposób "filmowy" rózne fazy ruchu.

   - Jan Hrynkowski (ur. 1891) – łączył elemety figuralne z abstrakcyjnymi. Ich zadaniem było spotęgowanie wrażenia ruchu poprzez odpowiedni układ linii (napięć) kierunkowych, co równiez dowodzi wpływów futuryzmu. Obrazy: "Kuglarz uliczny"; "Praczka"; "Dom rybaka".

   - Jacek Mierzejewski (1884-1925) – uczeń Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jego wczesne prace zawdzieczały swoje wartości sztuce modernizmu, wskazaniom Wyspiańskiego i Mehoffera. Miał skłonność do wzmacniania formy i zamkniętej kompozycji. Redukowane i wyolbrzymione formy łączył z gładką, ostrożną fakturą i jasnym kolorem. Obrazy: "Kościół w Witowie" (geometryczne bryły tatrzanskiego krajobrazu); "Wawel" (architektoniczny pejzaż kubistyczny); "Portret żony"; "Umarlak" i "Pogrzeb" (literacko-makabryczne wątki,atmosfera niesamowitości).

   - Tymon Niesiołowski (1882-1965) – uczeń Mehoffera, malował w okresie fowizmu przedewszystkim akty (do czasów Iwojny światowej tworzył w ramach konwencji secesyjnej). Obrazy: "W kąpieli" (przedstawienie pełnego, dojrzałego aktu, wody, drzew i stożkowatych wzniesień); "Rybacy" (wyrażna deformacja).

   - Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939) – uczeń Mehoffera, (do czasów Iwojny światowej tworzył w ramach konwencji secesyjnej). Chociaż należał do stowarzyszenia formistów, prezentował po roku 1918 własny, ekspresjonistyczny surrealizm, niepodobny do zachodnioeuropejskiego. Był człowiekiem niezwykłym. Fascynował talentem filozoficznym i dramaturgicznym a takze swą "metafizyczną" sztuką.Był przeciwieństwem swego ojca Stanisława który chołbił estetykę realizmu (naturalizmu). Na jego twórczości wycisnął piętno katasterofizm, narastający równolegle z poglądami egzystencjalistów. Sprawą dla Witkiewicza najważniejszą jest istnienie, oparte na zasadzie jedności w wielości. Źródłem sztuki są "uczucia metafizyczne", poczucie samotniści i związana z nim trwoga. Istota sztuki nie leży jednakw sferze "uczuć życiowych", lecz w "czystej formie". Forma jest niepodzielna, lecz można w niej wyróżnić trzy czynniki:1. Kompozycję 2.Kolor 3. Ujęcie formy. Obrazy: "Walka żywiołow"; "Rąbanie lasów"; "Sen"; "Wariat i zakonnica"; "Ogólne zamieszanie"; "Gwałt"; "Cierpienie".

   - Ruch zainicjowany w Krakowie, oddziiałał na środowisko warszawskie i lwowskie. Do warszawskich formistów należeli przedewszystkim: Wacław Wąsowicz i Romuald Kamil Witkowski; natomiast we Lwowie: Leon Dołżycki.

   - Romuald Kamil Witkowski (1876-1950) – najstarszy wsród formistów, rozpoczął studia w warszawskiej Szkole Rysunkowej, a kontynuował je w Krakowie. Przyswoił sobie początkowo secesyjno-linearną manierę modernizmu, lecz malował tkaże martwe natury które dowodziły znajomości Cezanne'a. Po roku 1917 zgłosił swój akces do ruchu formistów. Ustalił własny język artystyczny, doceniał żywą substancję przedmiotów, malowanych często szpachlą. W ten sposób tworzył portrety własne i l;iczne martwe natury, zestawione z kartonowych pudełek, książek, plików popieru, ołówków oraz ryb, kwiatów i owoców.

   - Wacław Wąsowicz (1891-1943) – miał za soba podobne studia jak Witkowski. W późnym okresie formizmu, ok 1920, malował dość miękko, przy użyciu ład\godnych przejść od tonów jasnych do ciemnych, tworząc syntetyczne, lecz wciąż malownicze i jakby chwiejne studia figuralne (np. "Czytający gazetę"). Później w pejzażach, scenach rodzajowych i aktach pogłębiał systematycznie warstwę wartości malarskich i osiągał wysoki stopień barwności, niekiedy oszałamiającej swą intansywnością.

   - Leon Dołżycki (1888-1965) – W latach 1917-1922 malował swe obrazy za pomocą lapidarnych skrótów, posługując sie prawoe samym konturem. Jego płótna odznaczały sie czystym i oszczędnym zarysem sylwety. Obrazy: "Kosiarz" (studium ruchu); "Rozmowa"; "Żałobnica".

   - Formizm chociaz był atrakcyjny dla młodego pokolenia artystów i skupił wokół swych haseł wielu malarzy to istniał krótko. Był tylko epizjodem.

3. STOWARZYSZENIE BUNT.

   - Stowarzyszenie Bunt – poznańskie ugrupowanie, ktore propagowało ekspresjonizm spokrewniony z niemieckim (formiści krakowscy utrzymywali z nimi ścisłe kontakty). Podporą ugrupowania było wydawane w Poznaniu od roku 1917 czasopismo "Zdrój", które reprodukowało drzeworyty i rysunki "zbuntowanuch" malarzy. Zdrojem kierował Jerzy Hulewicz.

   Pierwszą swoją wystawę zorganizował Bunt w 1918 roku, na krótko przed wygaśnięciem I wojny świetowej. Członkami-załorzycielami zrzeszenia byli: Jerzy Hulewicz, Małgorzata i Stanisław Kubiccy, Władysław Skotarek, Jan Jerzy Wroniecki i August Zamoyski (spoza środowiska poznańskiego, późniejszy znakomity rzeżbiarz). Ich twórczość zaliczała sie do malarsko-rysunkowej, głównie jednak drzeworytnicza.

   - Jerzy Hulewicz (1886-1941) – kształcił się w Paryżu i w Niemczech. Malowal obrazy symboliczne, religijne, kompozycje o tematyce antycznej i portrety. Częściej jednak zajmował się drzeworytnictwem, a niektóre jego czarno-białe, plansze ukazywały świat istot potwornych, jaszczurów i anatomicznych preparatów, wylęgłych jakby z Witkiewicza.

   - Stanisław Kubicki (1889-1942) – związany z Berlinem i niemiecką awangardą, dopiero w latach30 przeniósł sie do Polski. W czasie swojej przynależniści do Buntu wykonał dużo drzeworytów o wyrażnie, grubo ciętych kreskach, o prostych zdecydowanych, geometrycznych formach np"wioślarz". Jego żona Małgorzata wprowadzała do swoich rytów treści religijno-mistyczne.

   - Władysław Skotarek - skłaniał sie ku tematyce sakralnej i symbolicznej. Posługiwał sie delikatną, cieniutką linią, stosując czasem wywodzacy się z futuryzmu symultanizm. "Zachwyt"; "Krzyk"; "Pocałunek".

   - Jan Jerzy Wroniecki – studiował w Szkole Paryskiej, rytował smukłe, jakby barokowe, często wydłużone, silne poruszone akty kobiece i męskie, powtarzał motywy Salome i Ledy. W okresie wojny wykonał cykl wrażeń z Syberii. Szkicował też widoki Paryża, Gdańska i Górnego Śląska.