Institutio religionis christianae
Institutio religionis christianae lub Institutio Christianae religionis nunc uere demum suo titulo respondens (franc. L’Institution de la religion chrétienne, pol. Ustanowienie (lub Nauka) religii chrześcijańskiej) to traktat teologiczny, napisany przez Jana Kalwina w 1536.
Jest to pierwsze w historii dzieło, przedstawiające w sposób kompletny i usystematyzowany teologię protestancką; stworzyło doktrynalne podstawy kalwinizmu.
Jest to również pierwsza książka w języku francuskim, która poziomem artystycznym i literackim dorównuje dziełom klasyków greckich i rzymskich. Jan Kalwin pisząc tę książkę, stworzył wzorzec dla rozwoju współczesnego literackiego języka francuskiego.
Historia powstania dzieła
Arcydzieło to wyszło spod pióra Kalwina niczym "Minerva, która w pełnym rynsztunku wyskoczyła z głowy Jowisza". Usunęło ono w cień wcześniejsze podręczniki teologii protestanckiej: Melanchthona Loci Communes, a także komentarz o prawdziwej i fałszywej religii Zwingliego Kommentar über die wahre und die falsche Religion. Kalwin wielokrotnie uzupełniał i poprawiał to dzieło, jednak jego zasadnicza treść pozostała niezmienna - w kolejnych wersjach dzieła nigdy nie zmienił swoich zasadniczych tez.
Dzieło to porzedza obszerna dedykacja do króla Francji Franciszka I, w której autor broni prześladowanych francuskich protestantów (hugenotów). Kalwin kilkukrotnie poprawiał i rozszerzał łacińskie wydania swego dzieła - (w latach 1539, 1543, 1550), a ostatnie wydanie, znacznie poszerzone i poprawione, o objętości blisko pięciokrotnie większej od pierwotnej edycji, ukazało się w 1559 roku. W 1541 roku dzieło to ukazało się w języku francuskim. Autorem tej edycji był sam Kalwin, który także nadzorował wydanie trzech dalszych francuskich edycji. Warto zaznaczyć, że francuskie wydanie Institutio religionis christianae wywarło wielki wpływ na ukształtowanie się współczesnego języka francuskiego, podobnie jak Biblia Króla Jakuba na współczesny język angielski.
W Polsce dzieło to nigdy się nie ukazało ze względu na inkwizycję oraz cenzurę kościelną.
Treść dzieła
Ostatnie wydanie tego dzieła z 1559 roku liczy 80 rozdziałów w 4 księgach. Książka przedstawia podstawowe doktryny ówczesnego kalwinizmu:
jedynym źródłem chrześcijaństwa jest Biblia; tzw. "tradycja" jest tylko ludzkim "wymysłem" i nie ma znaczenia;
istnieje przepaść między absolutną wszechmocą Boga i nędzą człowieka, napiętnowanego przez grzech pierworodny;
grzeszna i zepsuta natura człowieka pozbawiła go wolnej woli;
zbawienie człowieka zależy wyłącznie od łaski bożej, która z nieznanych ludziom przyczyn, przedwiecznym wyrokiem jednych ludzi przeznaczyła do zbawienia, a innych skazała na potępienie (predestynacja);
pośrednikiem między Bogiem i ludźmi i jedynym zbawicielem jest Jezus Chrystus. Tylko ze słów Jezusa (jako jednocześnie Boga i człowieka) możemy poznać prawdziwego Boga Ojca;
człowiek nie może zjednać sobie łaski bożej za pomocą sakramentów, dobrych uczynków (które są jedynie oznaką wybrania przez Boga), wstawiennictwa Matki Bożej (która była tylko człowiekiem) lub świętych (ponieważ żaden człowiek nie może stwierdzić, kto jest prawdziwym świętym – to wiadome jest tylko Bogu);
człowiek powinien udowodnić (sobie i innym) dobrym i uczciwym życiem chrześcijańskim, że nie należy do grona potępionych;
w eucharystii nie ma transsubstancjacji (chleb i wino pozostają zwykłymi pokarmami); eucharystia to tylko duchowa obecność Chrystusa;
instytucja papiestwa, duchowieństwa i hierarchicznego Kościoła to instytucje ludzkie, a nie boskie; za pomocą "blichtru", "pustych ceremonii" i "zbędnych rytuałów" odciągają ludzi od "prawdziwego kultu", należnego Bogu;
"zbytek i przepych" w kościołach są "obrazą Boga"; myśli wiernych powinny dążyć ku Bogu, a nie "rozpraszać się" na kontemplowaniu ozdób, figur i obrazów.