(Studia Bobolanum 2/2003)
Wiedz o tym, że Duch Boży nie ogarnia człowieka pogrążonego w smutku ani leniwego, ani rozbawionego, ani lekkomyślnie postępującego, ani rozgadanego, ani zajmującego się nieważnymi drobnostkami, ale takiego, który ma w sobie radość z wypełniania nakazów wiary, jak powiedziano: „stało się, gdy zagrał grajek, spoczęła na nim ręka Pana” (Regum II, 3, 15 w:Szabbat 30, 2).
Do napisania tego artykułu zainspirowała mnie lektura Biblii. W zdumienie, a zarazem zakłopotanie jako muzykologa wprawiały mnie fragmenty Starego Testamentu traktujące o instrumentach muzycznych. Czytając psalm 150 (chyba najbardziej muzykologiczny) w różnych polskich tłumaczeniach, poczynając od renesansowego przekładu Biblii Wujka, a kończąc na Biblii Tysiąclecia, nie byłem w stanie „usłyszeć” zespołu przedstawionego przez natchnionego autora. Za każdym razem sięgając po coraz to inne polskie tłumaczenia zespół brzmiał inaczej, zmieniało się bowiem instrumentarium. Na taki stan rzeczy w znaczącym stopniu wpływa nikła współpraca między tłumaczami i specjalistami z zakresu biblijnej instrumentologii. Drugim motywem podjęcia tego tematu jest praktycznie brak w polskim piśmiennictwie zarówno muzykologicznym jak i ogólnodostępnym prac na temat biblijnego instrumentarium, a co za tym idzie bardzo słaba świadomość faktu, na jakich instrumentach muzykowali starożytni mieszkańcy Palestyny.
Ponadto w związku z niesłabnącym tempem prac translatorskich (V wyd. Biblii Tysiąclecia, III wyd. Biblii poznańskiej, reprinty Biblii warszawskiej i gdańskiej, V wyd. Biblii Wujka - transkrypcja typu „B”) uzasadnione wydaje się przedstawienie w języku polskim aktualnego stanu wiedzy na temat biblijnego instrumentarium, mogącego stanowić pomoc w studiach biblijnych (egzegeza, teologia). Zauważalny we współczesnych wydaniach Biblii stopniowy proces odchodzenia od tekstu i wzorców przekładowych samej Septuaginty (pośrednio Wulgaty) na rzecz tekstu hebrajskiego powinien obejmować także słownictwo muzyczne.
Po krótkim wstępie bibliograficznym i uwagach dotyczących klasyfikacji omówione zostaną instrumenty muzyczne wzmiankowane w Starym Testamencie, który przyjmuję jako źródło podstawowe. Następnie poruszone zostanie zagadnienie wykorzystania instrumentów w kulturze narodu żydowskiego. Artykuł poza nielicznymi wyjątkami nie porusza złożonej problematyki przekładu hebrajskich nazw instrumentów muzycznych w polskich Bibliach oraz problematyki techniczno-wykonawczej omawianych instrumentów.
Pierwsze nowożytne prace traktujące - jeszcze w sposób bardzo pobieżny i na marginesie innych rozważań o muzyce - o biblijnym instrumentarium powstały na początku XVII w. (A. Portaleone, 1612; M. Praetorius, 1615 — 1619). Przez dwa następne stulecia rośnie stopniowo liczba prac poświęconych tej problematyce. W 1864 r. C. Engel wskazał potrzebę interdyscyplinarnego podejścia w badaniach nad instrumentami biblijnymi, uwzględniając zarazem teksty pisane oraz coraz liczniejsze od początku XIX w. odkrycia archeologiczne. Znaczny przełom w piśmiennictwie muzykologicznym przyniósł wiek XX. Łącząc zdobycze archeologii, lingwistyki, instrumentologii, historii i historii sztuki możliwe stało się stosunkowo precyzyjne odtworzenie obrazu kultury muzycznej w dawnym Izraelu. Listę publikacji otwiera fundamentalna praca C. Sachsa — Historia instrumentów muzycznych (1940). Mimo upływu ponad 60 lat praca nie straciła swej ważności, rozdział Izrael, pełen wnikliwych uwag ciągle stanowi punkt odniesienia w dyskusjach i rozprawach muzykologicznych. Wśród autorów publikacji w całości poświeconych instrumentom biblijnym i muzyce w starożytnym Izraelu uznaną pozycję zajmują: E. Kolari (1947), A. Sendrey (1969), H. Seidel (1989), J. Montagu (1996). Zwłaszcza w drugiej połowie XX w. dobrze reprezentowana jest literatura archeologiczna. Odkrycia na tym polu potwierdziły wiele wcześniejszych hipotez formułowanych na podstawie źródeł pisanych wspieranych badaniami lingwistycznymi. Niezwykle cennym wkładem na tym polu są prace następujących autorów: B. Bayer (1963), O. Keel (1976), Y. Meshorer (1982), J. Braun (1999). Informacje na temat muzyki i instrumentarium w Biblii zawierają także ogólne prace z zakresu historii muzyki. Ugruntowana pozycję posiadają klasyczne już dziś rozdziały: Music in the Bible w The New Oxford History of Music (London 1957, I, 283 - 335), autorstwa C. H. Kraelinga i L. Mowry'a, oraz Die Musik im alten Israel w Neues Handbuch der Musikwissenschaft (Laaber 1989, I, 76 - 112), którego autorem jest E. Werner. Obok pracy J. Montagu najaktualniejszy stan wiedzy reprezentują dwa znakomicie napisane przez J. Brauna nieznacznie różniące się hasła: Biblische Musikinstrumente (MGG 1994) i Biblical instruments (Grove 2001).
Poza tłumaczeniami dwóch książek - Historia instrumentów muzycznych (1940) i Muzyka w świecie Starożytnym (1943) C. Sachsa interesujący nas temat praktycznie nie jest reprezentowany w polskiej literaturze muzykologicznej. Bardzo lapidarne wiadomości o biblijnych instrumentach zawierają ponadto Encyklopedia instrumentów muzycznych (1980) A. Buchnera i Historia muzyki (1989) J. Chomińskiego. Także polskojęzyczne publikacje katolickie, jakkolwiek bardzo cenne w nikłym stopniu wyczerpują zagadnienie biblijnego instrumentarium. Należy tutaj wymienić: Praktyczny słownik biblijny (1968), Encyklopedię Biblijną (1985) i Słownik wiedzy biblijnej (1993). Na tle trzech ostatnich pozycji dobrze wypada w dużej części aktualne jeszcze hasło o instrumentach w wydanej ponad 40 lat temu Podręcznej Encyklopedii Biblijnej (1959).
Podejmując się próby klasyfikacji instrumentów biblijnych stajemy w sytuacji, w której musimy dokonać wyboru kryterium; dotychczas takich prób podejmowano wiele. Zasadę klasyfikacji zasadzano na cezurze czasowej (instrumenty epoki koczowniczej i okresu królewskiego), instrumenty dzielono biorąc pod uwagę aspekt socjo-kulturowy (instrumenty epoki koczowniczej, kultur miejskich i świątynne). Przyjmując za wyznacznik klasę społeczną odpowiedzialną za muzykowanie możliwy stał się podział trzyczęściowy (instrumenty kapłanów, Lewitów i ludu), również trzyczęściową systematyzację uzyskiwano opierając się na zasadach akustycznych (idiofony i membranofony, aerofony oraz chordofony), dodatkowo w ramach takiego podziału umieszczano instrumenty występujące w literaturze talmudycznej, próbowano nawet zestawiać instrumenty w porządku alfabetycznym. Uwzględniając powszechnie przyjęty pięcioczęściowy podział instrumentów (zasadzający się na kryterium akustycznym) zaproponowany przez E. M. von Hornbostela i C. Sachsa podzielimy instrumenty biblijne na cztery grupy: idiofony, aerofony, membranofony i chordofony. Z oczywistych względów nie występuje tutaj piąta grupa — elektrofony. Taki podział może wydać się ahistoryczny, jednak jego zaletą jest klarowny obraz biblijnego instrumentarium. Należące do innej kultury i nie-hebrajskiej tradycji językowej instrumenty wymieniane w Księdze Daniela (3, 5.7.10.15) nie występują poza nią w innych miejscach Biblii zostaną, więc omówione osobno. Dodatkowo wyjaśnione zostaną rzeczowniki zbiorowe i terminy sporne odnoszące się do starożytnego instrumentarium. Ważne, choć trudne do jednoznacznego rozstrzygnięcia informacje muzyczne zawierają nagłówki psalmów (117). W głównej mierze dotyczą jednak praktyki wykonawczej, która nie jest przedmiotem niniejszego artykułu. Opisując instrumenty muzyczne zawęzimy obszar źródłowy do najistotniejszych i najbardziej wiarygodnych wiadomości, czyli do podania etymologii, miejsc występowania w Biblii wraz z informacjami o instrumentach oraz archeologicznych dowodów.
Biblijne instrumenty muzyczne są wzmiankowane po raz pierwszy już w Księdze Rodzaju (4,21), a po raz ostatni w Księdze Zachariasza (9,14). Najczęściej pojawiają się w Księgach Samuela, Królewskich i Kronik, Księdze Psalmów oraz Księgach prorockich — Izajasza i Jeremiasza.
Instrumenty muzyczne usystematyzowane na podstawie kryterium akustycznego:
A. Idofony
1) ‘asei beroshim (‘es berosh — drzewo cyprysowe); [tylko 2 Sm 6,5]
Termin interpretowany jest jako cyprysowe klaskanki. Istnieją dowody, że w późnej epoce brązu używano klaskanek z kości w kształcie głowy bogini Hathor w Kanaan.
2) mena‘ane‘im (nw‛ — potrząsać); [tylko 2 Sm 6,5]
Najprawdopodobniej jest to gliniana grzechotka. Znaleziono ponad 70 instrumentów tego typu na terytorium starożytnej Palestyny w Hazor, Gezer, Megiddo, i in.; grzechotki pochodzą z epoki brązu (XXXII — XII w. p.n.e ).
3) pa‘amon (p‛m — stopa, krok, także uderzać); [Wj 28,33-34; 39,25-26]
Termin odnosi się do dzwonków. Ikonograficzne przedstawienia dzwonków asyryjskich (XV w. p.n.e.) i późniejsze archeologiczne znaleziska z Megiddo, Achzib czy Ziklag (instrumenty z brązu IX — VIII w. p.n.e. i następnych wieków, mozaika V w. n.e.) potwierdzają informacje biblijne (Wj 28, 33-34) określające miejsce mocowania (dolne brzegi szat kapłańskich) wykonanych ze złota dzwonków.
4) mesiltayim (slsl — brzęczeć, rozbrzmiewać, drżeć); [1 Krn 13,8; 15,16.19-28; 16,5.42; 25,1.6; 2 Krn 5,12-13; 29,25; Ezd 3,10; Ne 12,27]
1 Księga Kronik (15,19) informuje, że instrument wykonywany był z brązu. Badacze interpretują termin jako talerze. Znaleziono ok. 28 takich instrumentów z dwóch przedziałów czasowych (XIV — XII w. p.n.e. i I — III w. n.e.) o średnicy 7-12 i 3-6 cm w starożytnych miastach na terytorium Palestyny, m. in. w Megiddo i Acco (uwaga ta odnosi się też do selselim).
5) selselim (slsl — brzęczeć, rozbrzmiewać, drżeć); [2 Sm 6,5; Ps 150,5 (2 razy)]
Termin tłumaczony jest jako metalowy instrument perkusyjny — talerze. W psalmie 150 występuje też pod innymi nazwami:silselei-shama‘ (dźwięczące selselim) i silselei teru‘ah (brzęczące selselim).
B. Aerofony
6) halil (hll — wydrążyć, przekłuć); [1 Sm 10,5; 1 Krl 1,40; Iz 5,12; 30,29; Jr 48,36 (2 razy)]
Co do jednego badacze są zgodni, że jest to instrument dęty. Termin interpretowany jest jako aerofon stroikowy podwójny lub pojedynczy (piszczałka, obój, klarnet) oraz rzadko jako rzeczownik zbiorowy oznaczający instrumenty dęte. Figurka z terrakoty znaleziona w Megiddo (IX — VIII w. p.n.e.) przedstawiająca postać grającą na dętym instrumencie potwierdza tezę muzykologów tłumaczących halil jako instrument podwójny (tego typu zabytki z instrumentem o dwóch równoległych piszczałkach przeważają), z kolei pochodząca z Abu Shosha (IV — III w. p.n.e.) piszczałka wykonana z kości stanowi dowód pozwalający tłumaczyć halil jako instrument pojedynczy. Znany jest także terakotowy podstawek-stojak znaleziony w Ashdod (XI — X w. p.n.e.) przedstawiający grupę pięciu Filistynów grających na halil (dwie postacie), kinnor, tof i mesiltayim.
7) hasoserah (arab. hsr - wyć, wrzeszczeć, krzyczeć); [Lb 10,2.8-10; 31,6; 2 Krl 11,14 (2 razy); 12,14; 1 Krn 13,8; 15,24.28; 16,6.42; 2 Krn 5,12 (3 razy)-13; 13,12.14; 15,14; 20,28; 23,13 (2 razy); 29,26-28; Ezd 3,10; Ne 12,35.41; Ps 98,6; Oz 5,8]
Księga Liczb (10,2) informuje, że instrument był wykonywany ze srebra, mimo że jest to powiedziane explicite, badacze tłumaczą termin jako metalowa trąba. Przedstawienia instrumentu zachowały się z późnego okresu, widnieją na monetach z czasów powstania Bar-Kochby (132 - 135 r. n.e.).
8) qeren ha-yovel (qrn — róg zwierzęcy, ybl — rozradowanie, prowadzić, przywódca stada); [tylko Joz 6,5]
Wyrażenie tłumaczone jest jako barani róg. W Księdze Jozuego czytamy, że instrumenty, które nieśli i na których grali kapłani przed murami Jerycho wykonane były z rogów baranich.
9) shofar (akkad. sapparu, sumer. SEG. BAR — etymologia niepewna - kozi róg); [Wj 19,16.19; 20,18; Kpł 25,9; Joz 6, 4-5.8-9.13.16.20; Sdz 3,27; 6,34; 7,8.16.18-20.22; 1 Sm 13,3; 2 Sm 2,28; 6,15; 15,10; 18,16; 20,1.22; 1 Krl 1,34.39.41; 2 Krl 9,13; 1 Krn 15,28; 2 Krn 15,14; Ne 4,12.14; Hi 39,24-25; Ps 47,6; 81,4; 98,6; 150,3; Iz 18,3; 27,13; 58,1; Jr 4,5.19.21; 6,1.17; 42,14; 51,27; Ez 33,3-6; Oz 5,8; 8,1; Jl 2,1.15; Am 2,2; 3,6; So 1,16; Za 9,14]
Termin interpretowany jest jako kozi lub barani róg. Jest on najczęściej (74 razy) wymienianym instrumentem w Starym Testamencie, Księga Jozuego (6,4) informuje, że był podobnie jak qeren ha-yovel wykonany z rogów baranich. Najwcześniejsze przedstawienia instrumentu na mozaikach, lampach oliwnych, pieczęciach, amuletach czy sarkofagach pochodzą dopiero z czasów rzymskich (wyróżnia się szczególnie mozaika z domu szejka Zouede'a w Gazie). Shofar wciąż używany jest w nabożeństwach żydowskich. Forma w liczbie mnogiej shoferot ha-yovelim [Joz 6,4.6.8.13] jest typologicznie tożsama z shofar.
10) ‘ugav (rdzeń ‛gb spokrewniony z ‘agava - uniesienie miłosne, tęsknota, pożądanie); [Rdz 4,21; Hi 21,12; 30,31; Ps 150,4]
Jest to pierwszy instrument muzyczny, jaki pojawia się w Biblii, najprawdopodobniej jest to flet. Termin tłumaczony jest również jako piszczałka, fletnia pana, dudy, lutnia, harfa, a także instrument muzyczny. Ikonograficzne zabytki z II i III w. n.e. potwierdzają istnienie ‘ugav, instrumentu interpretowanego jako organy (sic!) na terenach dawnej Palestyny. Być może znaleziska mają związek z wyprawami Aleksandra Macedońskiego (356 — 323 p.n.e.) do Mezopotamii i hellenizacją podbitych krajów (Egipt, Syria).
C. Membranofony
11) tof (ugar. tp, sumer. DUB, akkad. dadpu — bęben, grać na bębnie, grający na tym instrumencie); [Rdz 31,27; Wj 15,20; Sdz 11,34; 1 Sm 10,5; 18,6; 2 Sm 6,5; 1 Krn 13,8; Hi 21,12; Ps 68,26; 81,3; 149,3; 150,4; Iz 5,12; 24,8; 30,32; Jr 31,4]
Termin oznacza bębenek lub bęben, a to, że był instrumentem obręczowym potwierdzają znaleziska archeologiczne. Dwie terakotowe figurki z Tel-el-Far'ah (IX — VII w. p.n.e.) ukazują kobiety trzymające na wysokości piersi w lewej ręce bębenek, prawą ręką grają.
D. Chordofony
12) kinnor (pochodzenie słowa nie wyjaśnione, rdzeń knr — występuje w językach akkad. i ugar. w nazwach miejscowości, pojawia się też w wyrazie oznaczającym roślinę lotos; zawierają go imiona żeńskich bóstw kananejskich, fenickich i cypryjskich; w semickim wyrazie egipskiego pochodzenia oznacza lirę - knwrw); [Rdz 4,21; 31,27; 1 Sm 10,5; 16,16.23; 2 Sm 6,5; 1 Krl 10,12; 1 Krn 13,8; 15,16.21.28; 16,5; 25,1.3.6; 2 Krn 5,12; 9,11; 29,25; Hi 21,12; 30,31; Ps 33,2; 43,4; 49,5; 57,9; 71,22; 81,3; 92,4; 98,5 (2 razy); 108,2; 137,2; 147,7; 149,3; 150,3; Iz 5,12; 16,11; 23,16; 24,8; 30,32; Ez 26,13]
Obok ‘ugav jest pierwszym instrumentem wzmiankowanym w Biblii, termin interpretowany jest jako lira. Taką interpretację potwierdzają liczne zabytki archeologiczne: tabliczka z kości słoniowej z Megiddo (XII w. p.n.e.), relief znaleziony w Niniwie (701 r. p.n.e.), figurka z terakoty z Ashdod (VIII w. p.n.e.), monety z powstania Bar-Kochby. W 1 Księdze Królewskiej (10,12) czytamy, o tym jak król Salomon rozkazał zbudować instrumenty strunowe — kinnor i nebel z importowanego z Ofiru drewna sandałowego.
13) nebel (hebr. i akkad. nbl — m.in. nieczysty rytualnie, haniebny, ateistyczny, także skórzany worek, naczynie, instrument strunowy); [1 Sm 10,5; 2 Sm 6,5; 1 Krl 10,12; 1 Krn 13,8; 15,16.21.28; 25,1.6; 2 Krn 5,12; 9,11; 20,28; 29,25; Ne 12,27; Ps 57,9; 81,3; 108,2; 150,3; Iz 5,12; 14,11; Am 5,23; 6,5]
Wnioskując z mowy Izajasza (14,11) instrument mógł posiadać donośne brzmienie. Współcześnie muzykolodzy biorąc pod uwagę fakt, że nebel bardzo często występuje wraz z kinnor i jest według świadectw ikonograficznych instrumentem większym, są skłonni do typologii lira basowa. Taką interpretację nebel jako liry basowej potwierdzają odkrycia archeologiczne: monety z powstania Bar-Kochby oraz kamienny relief znaleziony w Dion (Grecja) zawierający obok tekstu (hymn) przedstawienie ikonograficzne nebel. Badacze biblijnego instrumentarium tłumaczą także nebel jako harfa (najczęściej obok liry) lub lutnia. Nie istnieją jednak żadne dowody archeologiczne z czasów prehellenistycznych potwierdzające te hipotezy. Z terminem nebelwystępuje w Księdze Psalmów trzykrotnie inny — ‘asor, znaczący po prostu „dziesięć”. W zależności od rodzaju powiązania tych dwóch wyrazów badacze różnie interpretują instrument muzyczny:
nebel ‘asor [Ps 33,2 i 144,9] - lira (basowa) o dziesięciu strunach.
‘asor i nebel [92,4] — dziesięciostrunowa lira (basowa) lub dwa instrumenty strunowe.
Jako cytrę fenicką interpretuje ‘asor C. Sachs. Na poparcie swej tezy przywołuje apokryficzny list św. Hieronima (ok. 347 — 429) do Dardanusa, w którym przedstawiony został instrument o dziesięciu strunach, podobny do tego, jaki widnieje na szkatule z kości słoniowej odnalezionej w pałacu w Nimrud (VIII w. p.n.e.).
Interesujące nas fragmenty (Dn 3,5.7.10.15) zapisane zostały w języku aramejskim, a nazwy instrumentów wykazują wpływ języków greckiego, hebrajskiego i akkadyjskiego. Na równinie Dura w Babilonii, zgromadzono ludy, aby podczas uroczystości poświęcenia złotego posągu - sporządzonego z rozkazu króla Nebukadnezara (605 — 562 p.n.e.) - oddały mu pokłon. Po usłyszeniu muzyki wszyscy zebrani mieli paść na twarz, kto by jednak tego nie uczynił, miał zostać wrzucony do rozpalonego pieca (tak też stało się z towarzyszami Daniela). Oto nazwy instrumentów, którymi posługiwali się nadworni muzycy babilońskiego władcy:
1) qarna' (hebr. qeren - naturalny róg)
Choć termin bezpośrednio wskazuje na naturalny róg, biorąc jednak pod uwagę obecny stan wiedzy o babilońskich instrumentach muzycznych, istnieją podstawy, aby tłumaczyć go jako metalowa lub gliniana trąba.
2) mashroqita' (hebr. shrq — gwizdać, syczeć)
Termin interpretowany jako instrument dęty stroikowy typu zamr (obój arabski) - piszczałka.
3) qaytros (gr. kithára)
Termin tłumaczony jest jako lira.
4) sabbekha' (gr. sambýkē, nazwa wykazuje filiacje z terminologią fenicjańską) Prawdopodobnie jest to harfa kątowa (na reliefach asyryjskich trzymana w pozycji pionowej) lub lira.
5) pesanterin (gr. psaltērion)
Termin oznacza najprawdopodobniej harfę kątową (na reliefach asyryjskich trzymana poziomo) lub cytrę.
6) sumponyah (gr. symphōnķa)
Większość badaczy tłumaczy termin jako rzeczownik zbiorowy oznaczający zespół muzyczny, do połowy XX w. tłumaczony był jako dudy.
7) ve-khol zenei zemara' (hebr. kol zenei — wszelkiego rodzaju; akkad. zmr — muzycy, śpiewacy, pieśń pochwalna, śpiewanie, gra na instrumentach, szczególnie dętych)
Najczęściej wyrażenie tłumaczone jest jako „wszelkiego rodzaju muzyka”.
Rzeczowniki zbiorowe
Podstawowe znaczenie wyrazu keli (l. mn. kelim) w Starym Testamencie to narzędzie, naczynie, broń, przedmiot artystyczny, jednak używany w liczbie mnogiej w połączeniu z innymi wyrazami nabiera muzycznego sensu:
1) kelim [1 Krn 23,5] — instrumenty do wychwalania
2) klei-nebel [Ps 71,22] — liry (basowe)
3) klei-dawid [2 Krn 29, 26-27] — instrumenty Dawida
4) klei-nebalim [1 Krn 16,5] — liry (basowe)
5) klei-‘oz [2 Krn 30,21] — głośne instrumenty
6) klei-shir [1 Krn 15,16; 16,42; 2 Krn 5,13; 7,6; 23,13; 34,12; Ne 12,36; Am 6,5] — instrumenty przeznaczone do akompaniamentu przy śpiewie
Używany w liczbie mnogiej termin minnim (syr. mina, akkad. mananu — włos, struna) [Ps 45,9?; Ps 150,4] tłumaczony jest jako instrumenty strunowe.
Terminy sporne
1) machol [1 Sm 18,6]
Termin tłumaczony jest najczęściej jako taniec, jednak J. Montagu twierdzi, że w pewnych kontekstach można macholinterpretować jako piszczałkę.
2) mesillot [Za 14,20]
Termin interpretowany jest jako dzwonki. Prorok Zachariasz oznajmia, że do uzd? lub szat? końskich mocowano mesillot z napisem: Poświęcone Panu, tą samą inskrypcję spotykamy wcześniej w Wj 28,38; widniała na diademie kapłańskim.
3) shalishim [1 Sm 18,6]
Termin łączy się z liczbą „trzy”, z tego powodu był tłumaczony jako (trzystrunna) lutnia, gęśle, a także grzechotka czy cymbały. C. Sachs, twierdzi, że termin może oznaczać taniec w metrum trójdzielnym.
4) u-nqavekha [Ez 28,13]
Termin interpretowany jest jako piszczałka lub bębenek, Biblia informuje, że u-nqavekha wykonywano ze złota.
W objaśnianiu nazw biblijnych instrumentów - jak już wspominaliśmy - bez wątpienia najważniejsze znaczenie mają tekst źródłowy, odkrycia archeologiczne oraz zdobycze współczesnej lingwistyki. Pomocne okazują się też inne starożytne teksty. Niestety nie posiadamy żadnych traktatów muzycznych proweniencji żydowskiej z czasów biblijnych. Pewne informacje dotyczące muzyki kultowej i instrumentów zawierają Talmud Jerozolimski i Talmud Babiloński, musimy jednak pamiętać, że zanim oba ostatecznie zredagowano (pierwszy w IV w. n.e., drugi ok. 500 r. n.e.), dzieła przeszły długą drogę tradycji ustnej i redakcji pośrednich. Natomiast, zajmując krytyczne stanowisko można wykorzystać pochodzące z I w. n.e. dzieło żydowskiego historyka Józefa Flawiusza (ok. 37 — ok. 103 n.e.) - Dawne Dzieje Izraela. Z powodu stosunkowo bliskiej perspektywy czasowej dzieła w odniesieniu do wydarzeń biblijnych posłużymy się nim, w poniższym podsumowującym fragmencie tej części artykułu.
Pomijając instrumenty z Księgi Daniela, rzeczowniki zbiorowe i terminy sporne Biblia wzmiankuje 13 instrumentów w języku hebrajskim zebranych w czterech grupach: 5 idiofonów, 5 aerofonów, 1 membranofon i 2 chordofony. Ilość instrumentów perkusyjnych świadczy o roli czynnika rytmicznego, który odgrywał w muzyce dawnych kultur istotne znaczenie. Dobrze reprezentowana grupa instrumentów dętych wraz z obu instrumentami strunowymi daje natomiast doskonałe świadectwo jak ważny był czynnik melodyczny. Tak duże i zróżnicowane instrumentarium umożliwiało - poprzez zestawianie ze sobą instrumentów z różnych grup - tworzenie heterogenicznych jakości brzmieniowych. Dodatkowo w Księdze Daniela wymienionych zostało pięć instrumentów: 2 aerofony i 3 chordofony. Opis jednostkowego wydarzenia nie oddaje w żaden sposób obrazu kultury muzycznej w Mezopotamii, jednak wzmiankowane aż 3 instrumenty strunowe, potwierdzają ich ważną rolę, jaką odgrywały w kulturze ludów żyjących pomiędzy Tygrysem a Eufratem. Poświadczają to liczne zabytki ikonograficzne, m. in. z okresu nowoasysryjskiego (1150 — 500 r. p.n.e.); zachowało się wiele reliefów z pałacu w Niniwie.
Większość instrumentów została przez badaczy zidentyfikowana niemal z absolutną pewnością. Największych problemów interpretacyjnych nastręczają oprócz instrumentów z Księgi Daniela i spornych terminów dwa z nich: halil i ‘ugav. Co do pierwszego terminu nie ma wśród muzykologów zgodności, jednak najmniejszym błędem będzie tłumaczenie go jako piszczałki (podwójnej), natomiast drugi, uznając interpretację C. Sachsa za najbardziej prawdopodobną, należy przełożyć jako flet; tak też czyni wielu współczesnych tłumaczy biblijnych. Dla porządku wymieńmy instrumenty w języku polskim: idiofony - cyprysowe klaskanki, gliniana grzechotka, dzwoneczki, brązowe i metalowe talerze; aerofony — piszczałka, metalowa trąba, 2 rodzaje baranich rogów i flet; membranofony — bębenek; chordofony — lira i lira basowa. Sensu stricte nie są instrumentami muzycznymi dzwonki, stosowane przez kapłanów podczas pełnienia posługi w świątyni. Dźwięk dzwonków był w wielu najdawniejszych kulturach stosowany jako magiczna ochrona przed złymi duchami. Mamy, zatem 12 instrumentów muzycznych.
W porównaniu z wieloma tłumaczeniami Biblii najbardziej zauważalny nie tylko w Księdze Psalmów, ale w całym Starym Testamencie jest chyba brak cymbałów. Współcześnie w języku polskim termin cymbały oznacza strunowy instrument muzyczny, jednak w średniowieczu łaciński wyraz cymbalum i pochodzące od niego cymbały nawet w renesansie rozumiane były jako instrument perkusyjny składający się z dwóch talerzy. Czyli staropolski termin cymbały oddawał wprost sens hebrajskich terminów muzycznych — selselim i mesiltayim. Wydaje się, że we współczesnych wydaniach Biblii celowa byłaby nota wyjaśniająca powyższy problem. Badacze opierając się w dużej mierze na dowodach archeologicznych tłumaczą owe silselei-shama‘ i silselei teru‘ah z psalmu 150 jako talerze dźwięczące i brzęczące. (Zmienia to całkowicie brzmienie zespołu muzycznego, do którego mylnie z powodów terminologicznych przyzwyczailiśmy się). Grupę instrumentów perkusyjnych wzbogacają klaskanki, grzechotki i bębenki. Tak mocno rozbudowany skład idiofonów spotykamy w Biblii tylko raz, podczas przenoszenia z Baali do Jerozolimy Arki Przymierza (2 Sm 6,5).
Kilka słów wyjaśnienia należy też poświęcić instrumentom dętym — trąbom i rogom. Już w przekładach hebrajskiego tekstu Biblii na język grecki - Septuaginta (III — II w. p.n.e.) i łaciński - Wulgata (IV-V w. n.e.) napotykamy zjawisko upraszczania terminologii oryginalnej. Wszystkie trzy różne instrumenty — hasoserah, qeren ha-yovel i shofar przetłumaczono tak samo, odpowiednio jako (gr.) salpinx i (łac.) tuba, jakkolwiek ostatni instrument otrzymał także inne odpowiedniki - (gr.) keras(keratinē) i (łac.) buccina. Ten prosty zabieg miał daleko idące konsekwencje, odczuwalne aż do dzisiaj. Mianowicie podczas pracy nad przekładami w językach nowożytnych oprócz tekstu źródłowego w dużym stopniu wykorzystywano i wykorzystuje się uświęcone przez tradycję owe dwa tłumaczenia — Septuagintę i Wulgatę. Tak, więc w przekładach na języki narodowe spotykamy się także z brakiem konsekwencji terminologicznej - ten sam starożytny instrument dęty tłumaczony jest najczęściej na dwa sposoby, jako trąba lub róg (łac. tuba - trąba, róg). Ponadto w przekładach staropolskich odpowiednikami żydowskich instrumentów dętych są: puzan i kornet. Poza tym, co wiemy o hasoserah bezpośrednio z Biblli, J. Flawiusz dodaje: długa prawie na jeden łokieć [ok. 40 cm], jest ona wąską rurką niewiele grubszą od fletu, z otworem dla ust dostatecznie szerokim, by przyjąć mógł ludzki oddech, a drugim końcem ukształtowanym na podobieństwo dzwonu (ks. 3, XII, 6). W muzyce niebagatelne znaczenie posiada fakt, na którym z instrumentów gramy, na rogu czy na trąbie. Każdy z nich wykonany jest z innego materiału, co w dużej mierze wpływa na brzmienie.
Sytuację analogiczną (w stosunku do wyżej omawianej) wśród przekładów nowożytnych — chaos terminologiczny wywołały tłumaczenia kinnor i nebel (liry), z tą różnicą, że w tym przypadku jednemu terminowi hebrajskiemu przyporządkowano kilka greckich i łacińskich odpowiedników. Otóż wyraz kinnor zarówno w greckim jak i łacińskim tłumaczeniu otrzymał po cztery odpowiedniki: (gr.) kithara, kinira, psalterion i organon/(łac.) cithara, lyra, psalterium i organum. Także cztery odpowiedniki otrzymał termin nebel: (gr.) nabla, psalterion, kithara i organon/ (łac.) nablum, psalterium, cithara i lyra. W polskich tłumaczeniach kinnor i nebel za wzorem Septuaginty i Wulgaty przekładane są na kilka sposobów, m.in. jako: harfa, cytra, lira, skrzypice, gęśle czy lutnia. Przypomnijmy, że przedstawienia ikonograficzne na monetach lir mniejszych z mniejszą ilością strun i większych z odpowiednio większą ilością strun pozwalają interpretować je jako kinnor i nebel. Zasadniczą różnicę między nimi wyjaśnia J. Flawiusz: instrumenty te były sporządzone w taki mniej więcej sposób: kinyra miała dziesięć naprężonych strun, w które uderzano plektronem; nabla, mającą dwanaście strun, potrząsało się palcami (ks. 7, XII, 3). J. Flawiusz twierdzi ponadto, że do budowy tych instrumentów używano drewna sosnowego (ks. 8, VII, 1). To czy instrument możemy określić jako sopranowy (kinnor) czy basowy, względnie tenorowy (nebel) determinuje nie tylko jego wielkość, ilość i grubość (wykonanych wówczas ze zwierzęcych jelit) strun, ale nawet sposób wydobywania dźwięku. Wierząc świadectwu J. Flawiusza struny kinnor zarywane plektrum (kostką) z pewnością były cieńsze niż struny nebel, które zarywano palcami.
Niemal każdy obszar ludzkiej aktywności w dawnym Izraelu przenikała obecność muzyki. Muzykowanie na zróżnicowanych artystycznie poziomach towarzyszyło wydarzeniom religijnym i społecznym w ośrodku królewskim w Jerozolimie, a także wielu elementarnym sytuacjom życiowym zwykłych Izraelczyków. Grano na instrumentach muzycznych podczas przenoszenia Arki Przymierza, podczas królewskich intronizacji, przy okazji święcenia murów miejskich, a także w sytuacjach trudnych, w żałobie. Podczas prorokowania obdarzeni tym darem ludzie posługiwali się instrumentami, nawet przy wypędzaniu złych duchów zastosowanie miały instrumenty muzyczne. Bardzo często w Księdze Psalmów odnajdujemy wezwania do wychwalania Boga, właśnie grą na instrumentach.
Bez wątpienia jednym z ważniejszych momentów w dziejach starożytnego Izraela było ustanowienie monarchii. Wraz z rozwojem różnych dziedzin życia społecznego, ukształtowana została profesjonalna organizacja muzyczna. Do jej tworzenia król Dawid (panował w latach ok. 1010 — 970 p.n.e.) powołał Lewitów, których zadaniem była muzyczna służba w świątyni. Lewici zostali podzielenie na 24 grupy, każda składała się z 12 członków (1 Krn 25,1-31). Instrumentami dopuszczonymi do użytku sakralnego były: mesiltayim, kinnor, nebel, i hasoserah. Podczas przenoszenia Arki Przymierza do Jerozolimy peregrynującym towarzyszył świeżo powołany do życia zespół składający się z kilkunastu muzyków: 3 grało na talerzach z brązu, 8 na lirach basowych, 6 na lirach i 7 na trąbach (1 Krn 15,16-21.24). Także podczas przenoszenia Arki Przymierza do I Świątyni Jerozolimskiej wzniesionej ok. 960 r. p.n.e. za rządów króla Salomona (panował w latach 970 — 925 p.n.e.) Lewici i kapłani uświetniali uroczystość grą na instrumentach. Stojąc na wschód od ołtarza grali na talerzach z brązu, obu typach lir i 120-tu trąbach (2 Krn 5,12-13).
Najczęściej Biblia wzmiankuje muzykowanie zespołowe, rzadziej na jej kartach spotykamy opisy gry na pojedynczych instrumentach. Instrumentem niemal uniwersalnym była lira (kinnor), wykorzystywana zarówno podczas uroczystości publicznych (świeckich i religijnych) jak i prywatnych. Z kolei talerze i trąby (instrumenty świątynne) oraz rogi (shofar) miały wyłącznie zastosowanie w muzykowaniu publicznym. W służbie świątynnej na trąbach zgodnie ze świadectwem Biblii grali zazwyczaj kapłani (2 Krn 5,12; 29,26). Piszczałki (halil) i flety (‘ugav) były instrumentami chętnie stosowanymi do wyrażania radości, jakkolwiek „smętne” brzmienie fletu mogło też ewokować nastrój smutku (Hi 30,31). Spotykamy je zarówno w muzykowaniu publicznym jak i prywatnym. Biblia wzmiankuje, że na bębenkach (tof) grały głównie kobiety (Wj 15,20; Sdz 11,34; Ps 68,26; Jr 31,4), nie należy jednak łączyć go tylko z tańcem i śpiewem kobiet. Instrument wykorzystywany w chwilach podniosłych i radosnych mógł być stosowany także przez mężczyzn (Rdz 31,27; Ps 81,3; 149,3; 150,4; Iz 5,12). 1 Księga Samuela (10,5) informuje wprost, że bębenkiem posługiwali się prorocy. Co do zastosowania klaskanek (‘asei beroshim) i grzechotek (mena‘ane‘im) nie można na podstawie jednego fragmentu z 2 Księgi Samuela wyciągnąć żadnych szerszych wniosków. Na zakończenie powyższych rozważań należy dodać kilka informacji na temat rogu, który był instrumentem często pojawiającym się w pismach proroków starotestamentowych. Najczęściej jego sygnał zapowiadał wojnę, klęskę nieprzyjaciół (Asyryjczyków, Babilończyków, Moabitów) czy narodu żydowskiego oraz inne nieszczęścia u podstaw, których leżała zasłużona i nieunikniona kara. Mógł jednak być zwiastunem nadchodzącej świetności Izraela (Za 9,14).
Poniżej przedstawiamy najważniejsze wydarzenia i sytuacje (oprócz normalnej służby świątynnej), w których grano na instrumentach muzycznych, poczynając od wydarzeń powszechnych, uniwersalnych, a kończąc na prywatnych, jednostkowych. Wykaz umożliwia także ogólną orientację w praktyce łączenia różnorodnych instrumentów.
* Przeniesienie Arki Przymierza z Baali do Jerozolimy — ten akt stanowił nobilitację miasta, Jerozolima stała się głównym ośrodkiem kultu religijnego. Dawid i towarzyszący mu ludzie tańczyli i grali na cyprysowych klaskankach, grzechotkach, obu rodzajach lir, bębenkach i metalowych talerzach (2 Sm 6,5). W wersecie 15-tym tej Księgi czytamy, że grano także na rogach.
* Królewska intronizacja - Dawid mianuje swym następcą Salomona. Po namaszczeniu Salomona przez kapłana Sadoka zagrano na rogu, po okrzyku Niech żyje król Salomon lud wszedł do miasta na górze, i przy dźwiękach piszczałek okazywał radość tak wielką, że aż ziemia drżała od ich okrzyków (1 Krl 1,39-41).
* Powitanie zwycięzców — po pokonaniu Filistynów kobiety ze wszystkich miast wyszły ze śpiewem i tańcami naprzeciwzwycięzcom, przy akompaniamencie bębenków zaśpiewały: Pobił Saul tysiące, a Dawid dziesiątki tysięcy (1 Sm 18,6-7).
* Zakładanie fundamentu świątyni — uroczystości tej wagi splendoru dodano śpiewami oraz grą na trąbach i talerzach z brązu, towarzyszyły jej także płacz i krzyk zebranych (Ezd 3,10).
* Poświęcenie murów Jerozolimy - aby uświetnić uroczystość śpiewem oraz grą na obu rodzajach lir i talerzach z brązu zebrano Lewitów ze wszystkich ich siedzib (Ne 12,27).
* Przejście przez Morze Czerwone - uciekając z Egiptu, po przejściu przez wody Morza Czerwonego Izraelici zaśpiewali pieśń dziękczynną do Boga. Najważniejszą rolę odegrała prorokini Miriam, która wzięła bębenek do ręki, a wszystkie kobiety szły za nią w pląsach i uderzały w bębenki (Wj 15,20).
* Sygnał rozpoznawczy — dźwięk wykonanej ze srebra trąby był znakiem wojskowym (wojna) i cywilnym (zwijanie obozu, zebrania). Rodzaj dźwięku i ilość grających osób determinowały treść sygnału. (Lb 10,2-9). Dodatkowo odgłos trąby miał przypominać o ludziach Bogu, otrzymali więc nakaz gry na trąbach w święta i podczas składania ofiar. (Lb 10,10).
* Składanie przysięgi wierności wobec Boga — temu ponadczasowemu wydarzeniu towarzyszyły okrzyki radości, dźwięki trąb i rogów (2 Krn 15,14).
* Wychwalanie Boga - wiele psalmów zawiera wezwania do wychwalanie Stwórcy, łącznie z grą na instrumentach muzycznych. Psalmista zachęca, aby czynić to na obu rodzajach lir (Ps 33,2), wśród radosnych okrzyków i dźwięku rogu (Ps 47,6), z towarzyszeniem lir, trąb i rogu (Ps 98,5-6), czy tańcem przy akompaniamencie różnorodnego i rozbudowanego zespołu, na rogu, obu rodzajach lir, bębenku, instrumentach strunowych, flecie i metalowych talerzach (Ps 150,3-5).
* Zjawiska atmosferyczne — zauważalne zmiany w ciałach astralnych akcentowano i czczono, dbano nawet o muzyczną oprawę. Księżyc w nowiu i pełni był witany grą na rogu (Ps 81,4) lub trąbie (Lb 10,10).
* Prorokowanie - Samuel przed wyborem Saula na króla wylewając olej na jego głowę mówi o zstępujących z wyżyny prorokach, zapowiada, że Saula też opanuje prorockie uniesienie. Przybywający do miasta prorocy przynoszą ze sobą oba rodzaje lir, piszczałki i bębenki (1 Sm 10,5).
** Przepowiednia wojny - Izajasz prorokując karę przeciw Asyrii odwołuje się do znanych wszystkim obrazów: przy wtórze bębenków i lir każde uderzenie kija będzie dla niego [Aszszura] karą, którą Pan spuści na niego (Iz 30,32). A według słów proroka Jeremiasza dźwięk rogu będzie zapowiadał klęskę Jerozolimy (Jr 4, 5.19.21).
* Wypędzanie złych duchów — gdy demon opanowywał Saula, Dawid dokonywał uzdrowienia poprzez grę na lirze, wówczas Saul doznawał ulgi, czuł się lepiej, a zły duch odstępował od niego (1 Sm 16,23).
* Muzyka odzwierciedleniem stan duszy — w mowie obronnej Hioba przed wystąpieniem Elihu pojawiają się dwa instrumenty: lira i flet, ich żałobne i smętne brzmienie ma oddawać aktualny stan duszy bohatera (Hi 30,31).
* Muzykowanie — prywatne wydarzenia (np. rozstania, powroty) często posiadały oprawę muzyczną. Po wyjeździe Jakuba z rodziną mówi do niego Laban: Nic mi nie powiedziałeś, a przecież odprawiłbym cię z weselem, dodaje, że z pieśniami i grą na bębenkach i lirach (Rdz 31,27). Gdy Jefte wracał do swego domu w Mispa, po zwycięstwie nad Ammonitami jego córka wyszła mu na spotkanie tańcząc przy dźwiękach bębenków (1 Sdz 11,34).
** Muzykowanie — cierpiący Hiob wymienia następujące instrumenty, którymi posługują się szczęśliwi, choć źli ludzie: bębenek, lira i flet (Hi 21,12).
*** Muzykowanie - podczas wypowiadania „Biada” skierowanego do ziemi judzkiej, prorok Izajasz opisuje grzechy ziemskich uciech, do których obok wina i uczt zalicza grę na obu rodzajach lir, bębenkach i piszczałce (Iz 5,12).
„Krajobraz dźwiękowy” wielu miejsc biblijnych prezentowany w niniejszym artykule w stosunku do istniejących przekładów jawi się zupełnie inaczej, nie zmienia on jednak w żadnym wypadku sensu teologicznego omawianych fragmentów.
Aikoniczny charakter kultury żydowskiej (Wj 20,4) w zasadniczy sposób wpłynął na ilość zabytków ikonograficznych oraz biblijnych artefaktów muzycznych, które są znikome w porównaniu do tego, co pozostawiły starożytne cywilizacje Egiptu i Mezopotamii. Ze względu na bliskie sąsiedztwo geograficzne, a także powiązania kulturowe dawnych Izraelczyków z tymi cywilizacjami warto dla pełniejszego obrazu omawianego tematu sięgnąć po prace z zakresu ikonografii muzycznej, zwłaszcza niemieckojęzyczne.