Pióra

Podstawowym narzędziem średniowiecznego i wczesnonowożytnego piśmiennictwa było pióro. Trzema najpopularniejszymi typami piór dla omawianych okresów były pióra ptasie, trzcinowe, oraz metalowe¹.

Trzcinki do pisania, zwane też piórami trzcinowymi, osiągnęły szczyt popularności w czasie rozkwitu kultury starożytnego Egiptu, a nastepnie stosowane były w kulturach basenu Morza Śródziemnego i południowej Europy aż po IV wiek naszej ery². Stosowano je początkowo do zapisów na arkuszach papirusa, i zostały powoli zastapione przerz pióra ptasie i metalowe wraz z upowszechnieniem się produkcji pergaminu³.

Starożytna grecka nazwa trzcinki do pisania, pochodzi od słowa Κάλαμος, będącego nazwą zarówno trzciny jako rośliny, jak i pomniejszego bożka rzecznego. Nazwa ta przeszła do arabskiego jako qualam, hebrajskiego jako kulmus, i łaciny jako calamus. Tym ostatnim słowem zaczęto też w kulturze europejskiej nazywać również rdzeń pióra ptasiego, oraz sporadycznie, całe pióro jako narzędzie piśmienicze, tym samym utrudniając rozpoznanie narzędzi na podstawie źródeł pisanych⁴.
Sporadycznie, różnica ta była podkreślana przez autorów gdy te dwa różne narzedzia były wymieniane razem. Już w VII wieku, Izydor z Sewilli rozróżnia pióra ptasie czyli penna od trzcinek, jako dwa różne narzedzia skryby:
"...Instrumenta scribae calamus et penna ... calamus

arboris est, penna avis, cuius acumen dividatur in duo,

in toto corpore unitate servata..."⁵

Od słowa calamus pochodzi późniejsze calamaio czyli nazwa zbiornika na atrament lub inkaust, kałamarza⁶.

Rys. Współczesna rekonstrukcja piór organicznych: ptasie do gesso, trzcinowe, i ptasie do atramentu. Źródło: G. Raul, T. Wade, The Illuminated Age, Londyn, 2004, s. 210

Trzcinka wychodzi z użycia wraz z końcem XII wieku, i ponownie powraca w wieku XV, za sprawą włoskich humanistów⁷.

Calamus, wyparty z użycia stricte piśmienniczego, przetrwał kulturze europejskiego średniowiecza jako narzędzie do iluminowania ksiąg. Trzcinką ilustrował Villard de Honnecourt, autor znanego XIII wiecznego albumu rysowniczego⁸. Inny przykład takiego zastosowania znajduje się w miniaturze z Kodeksu Bodmerskiego, zwanego też Passionarium z Weissenau. Jest ona autoportretem brata Rufilliusa, autora ilustracji Kodeksu, przedstawiajacym go w trakcie iluminowania miniatury niejako od środka. Rufillius trzyma w ręku trzcinkę umoczoną w czerwonej farbie, i niewielką miseczkę lub płaski kałamarz no maczania calamusa⁹.

Rys. Brat Rufillius z trzcinką w ręku. Źródło: G. Raul, T. Wade, The Illuminated Age, Londyn, 2004, s. 222

Na terenach Polski prawdopodobnie posługiwano się częściej piórem ptasim, zapewne gęsim lub łabędzim¹⁰. Były to dwa najpopularniejsze gatunki ptaków z których pozyskiwano pióra, przy czym pióro łabędzie było uznawane za znacznie trwalsze. Na terenie Europy posługiwano się sporadycznie piórami innych ptaków, w tym kruków i wron, których pióra uznawane były za najlichsze, oraz kaczek, pawi, mew, a nawet sępów i pelikanów¹¹.
Pióro "zacinano" za pomocą scalpellum. Precyzja zacięcia była bardzo istotna, gdyż umożliwiała cieniowanie i kreślenie cienkich i estetycznych linii¹². Z tego względu, sztuka prawidłowego ostrzenia pióra była skodyfikowana i szczegółowo opisana w historycznych traktatach.
W swym II libro dell’ arte o Trattato della pittura, Cennino Cennini polecał by koniec pióra sciąć na grubość palca, a następnie przeciąć idealnie po osi. Krawędź lewą ostrza pióra należało sciąć i zaostrzać zaś prawą lekko zaokrąglić i wyprowadzić szpic. Dopiero wtedy należało zaostrzyć szpic do końca, na szerokość odpowiednią do pisania lub rysunku¹³. Czynność tą nazywano calamum temperare, nawiązując do dawnej nazwy wspólnej pióra i trzcinki¹⁴.

Takie XV -XVI wieczne scalpella do zacinania piór i skrobania pergaminu znaleziono w ruinach Pedagogium w Rostock, w Niemczech¹⁵. Podobny do scalpellum nóż o kościanej rękojeści odnaleziono też we Wrocławiu¹⁶.

Rys. Scalpellum (?) z Wrocławia, z ul. Katedralnej 4. Poniżej, fragment portretu mnicha Edwina z Psałterza z Christ Church, z 1150 r. Widoczny skalpel o specyficznie profilowanym ostrzu i nietypowym zakończeniu rękojeści. Źródło: K. Jaworski, Obróbka surowca kościanego w średniowieczu I czasach nowożytnych w zachodniej części Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu. Materiały z posesji przy ul. Katedralnej 4. [w:] "Wratislavia Antiqua" t. 17, Wrocław, 2012, s. 183; C. de Hamel, A history of illuminated manuscripts, Londyn, 1995 s. 75

Scalpella stosowano nie tylko do prac introligatorskich, przycinania piór, czy zeskrobywania błędów, ale również do trzymania pergaminu w czasie pisania, by się nie prężył¹⁷. Na podstawie źródeł ikonograficznych, wiemy że najcześciej nóź taki miał lekko zakrzywione ostrze niewielkich rozmiarów¹⁸. Inne przedstawienia jednak ukazują wykorzystanie noży o prostszym ostrzu i dużych rozmiarach¹⁹, możliwe więc ze granica między nożem użytkowym, a wyspecjalizowanym scalpellum była płynna.
Pióra ptasie, zwłaszcza ostro zacięte przeznaczone były do pisania i kaligrafii, zaś te o szerokich zakończeniach do rysunku iluminacji i liniowania²⁰. Jedynie nieliczni autorzy jak de Honnecourt szkicowali za pomocą ostrych piór ptasich²¹.
Pióra przechowywano w piórniku, czyli penale lub theca libraria, który często połączony był z rogiem atramentowym lub wiszącym kałamarzem za pomocą sznura²².
Pióra organiczne są bardzo nietrwałe, łatwo ulegają biodegradacji, i z tego względu rzadko odnajdowane są podczas badań archeologicznych. Nieco częściej odnajdowane są pióra metalowe, w tym zelazne i brązowe, które wykazują większą odporność na działanie czasu.
Przykładem pióra metalowego wzorowanego na trzcince do pisania jest znalezisko z ulicy Saint-Symphorien w Reims we Francji. Zabytek ów znaleziony został na terenach przyklasztornych w konteście nie pozwalajacym na dokładne datowanie, jednak prawdopodobnie został zdeponowany przed latami 1500 – 1550. Pióro to ma formę brązowej rurki o średnicy około 0,8 cm i długości około 11 cm. Koniec rurki jest scięty w szpic i nacięty wzdłóż²³.

Rys. Brązowe pióro z Reims Źródło: M. Brunet, Calame, Reims, rue St-Symphorien (51), sol de cloître, 1500/1550 , Encyclopedie en ligne des petits objects archeologiques. Universite Lumiere. Lyon. [dostęp: 17. 06. 2014], <http://artefacts.mom.fr/>

O ile okaz z Reims ma formę sprzyjającą kaligrafii lub delikatnemu cieniowaniu, o tyle XI wieczne żelazne pióro z Poznania ma formę wyraźnie przeznaczoną do liniowania, lub do kreślenia wyraźnych, szerokich linii liter.

Okaz poznański ma 13 centymetrów długości. Jeden koniec zdobi niewielka kulka, drugi zakończony jest szeroką i schodzacą się w szpic łopatką, przypominającą spłaszczoną łyżeczkę²⁴.

Rys. Żelazne pióro z Poznania. Źródło: J. Żak, Z dziejów znajomości pisma w Polsce, [w:] Slavia Antiqua 5: 1954/56, s. 384, ryc. 15

Pióro to jest silnie skorodowane, ale możliwe jest rozpoznanie jego pierwotnego kształtu, który upodobnia je do rzymskiego pióra kreślarskiego znalezionego w Moguncji, które również ma zakończone jest z jednej strony łopatką a z drugiej kulką²⁵.
Pióro mogunckie jest znacznie starsze, wykonane z brązu oraz, o ile można to stwierdzić przy silnym stanie zniszczenia pióra poznańskiego, bardziej ozdobnie wykonane. Łączą je jednak dwie podstawowe cechy formalne, jakimi są kulkowe zakończenie i łopatkowaty szpic. Obecność kulki wyklucza by mogł to być rylec, lub tak zwana "łożyczka" do komunii sub utraque specie²⁶, gdyż oba przedmioty zakończone były by ostrym szpicem.

Rys. Źródło: J. Żak, Z dziejów znajomości pisma w Polsce, [w:] Slavia Antiqua 5: 1954/56, s. 383, ryc. 14

Obecność takiego wyspecjalizowanego pióra wskazuje na pewien stopień zaawansowania produkcji ksiąg, gdyż tego typu pióro nie byłoby potrzebne w zwykłej kancelarii, lub do prywatnych notatek, a jedynie przy kreśleniu, rysunku i iluminacji. Przełom X i XI wieku jest również czasem gdy na ziemiach polskich produkowany jest już atrament²⁷ i pergamin²⁸, więc obecność narzędzi do kreślenia, rysunku i ilustrowania jest całkowicie uzasadniona.
Pióra organiczne bardzo słabo zachowują się w warstwach badanych archeologicznie. Dużo trwalsze pióra metalowe są znacznie bardziej odporne na działanie czasu i warynków naturalnych.
Analizy kreski pisma średniowiecznych i wczesnonowożytnych manuskryptów, oraz badania archeologii eksperymentalnej wskazują, że pióra metalowe były w zdecydowanej większości przeznaczone raczej do rysunku. Pismo kreślone takim piórem jest niewyraźne, pióra metalowe mają też największą tendencję do plamienia i rozmazywania atramentu. Badania pisma manuskryptów udziela bardziej dokładnych informacji na temat rodzaju stosowanych piór, niż rzadkie odkrycia archeologiczne²⁹.

1 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 64

2 A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 105

3 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 49

4 G. Raul, T. Wade, The Illuminated Age, Londyn, 2004, s. 209, 211, 212

5 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 64

6(red.) M. Untermann, i. in., Archäologie der frühen Neuzeit. Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, t. 18, Paderborn, 2007, s. 62

7 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 64

8C.F. Barnes, The Portfolio of Villard de Honnecourt, Farnham, 2009, s. 19

9 G. Raul, T. Wade, The Illuminated Age, Londyn, 2004, s. 222

10 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 64

11 G. Raul, T. Wade, The Illuminated Age, Londyn, 2004, s. 209

12 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 64

13C. Cenninni, Rzecz o malarstwie czyli Książka o sztuce, Warszawa, 1898, s. 10, Kujawsko – Pomorska Biblioteka Cyfrowa [dostęp: 08. 02. 2014] <http://kpbc.umk.pl/>

14 W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 64

15 Źródło: (red.) M. Untermann, i. in., Archäologie der frühen Neuzeit. Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, t. 18, Paderborn, 2007, s. 69

16 K. Jaworski, Obróbka surowca kościanego w średniowieczu I czasach nowożytnych w zachodniej części Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu. Materiały z posesji przy ul. Katedralnej 4. s. 183

17C. de Hamel, Scribes and Illuminators, Toronto, 1992, s. 39

18C. de Hamel, Scribes and Illuminators, Toronto, 1992, s. 29

19C. de Hamel, A history of illuminated manuscripts, Londyn, 1995 s. 112, 119

20 J. Żak, Z dziejów znajomości pisma w Polsce, [w:] Slavia Antiqua 5: 1954/56, s. 386

21C.F. Barnes, The Portfolio of Villard de Honnecourt, Farnham, 2009, s. 19

22 A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 105

23M. Brunet, Calame, Reims, rue St-Symphorien (51), sol de cloître, 1500/1550 , Encyclopedie en ligne des petits objects archeologiques. Universite Lumiere. Lyon. [dostęp: 17. 06. 2014], <http://artefacts.mom.fr/>

24 J. Żak, Z dziejów znajomości pisma w Polsce, [w:] Slavia Antiqua 5: 1954/56, s. 386

25 J. Żak, Z dziejów znajomości pisma w Polsce, [w:] Slavia Antiqua 5: 1954/56, s. 386

26 J. Żak, Z dziejów znajomości pisma w Polsce, [w:] Slavia Antiqua 5: 1954/56, s. 386

27W. Semkowicz Paleografia łacińska, Kraków, 2011, s. 65

28W. Hensel, Słowiańszcczyzna wczesnośredniowieczna, Poznań, 1952, s. 136

29 A. Psarrou, A. Licata, V. Kokla, A. Tselikas, Near-Infrared Ink Differentiation in Medieval Manuscripts, Londyn, 2011, s. 12