Historia

Polski

XVI – XVIII wiek

1. Sekularyzacja Państwa Zakonu Krzyżackiego w Prusach

Przyczyny konfliktu Polski z Zakonem krzyżackim:

• konflikt o obsadę biskupstwa warmińskiego

• Albrecht Hohenzollern został wielkim mistrzem Zakonu krzyżackiego, podjął sojusz z cesarstwem oraz carem moskiewskim, by zrzucić lenno a nawet myślał o odzyskaniu Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej

Ostatnia wojna polsko – krzyżacka 1519 – 1521:

Wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego nie otrzymał efektownej pomocy od cara; Litwa pozostawała neutralna, pomóc mógł otrzymać od Rzeszy tyle tylko, że w tym czasie toczyła się tam reformacja.

W grudniu 1519 r. wojska polskie rozpoczęły działania wojenne przeciwko Zakonowi. Po stronie polskiej walczyły oddziały mazowieckie i niewielki oddział litewski Jerzego Radziwiłła. Kampania zimowa doprowadziła do spustoszenia ziem zakonnych i zdobycia kilku małych zamków, natomiast Krzyżacy zajęli Braniewo. Wiosną 1520 r. ofensywa polska nasiliła się, armia została wzmocniona najemnikami z Czech i artylerią z Krakowa i Gdańska. Zdobyto Kwidzyn i Pasłęk i ruszono na Królewiec. Flota gdańska odniosła zwycięstwo nad flotą Zakonu i zajęła Kłajpedę oraz zablokowała Królewiec, który został wezwany do kapitulacji. Zebrane w nim stany pruskie domagały się od wielkiego mistrza podpisania pokoju z królem polskim, W czerwcu zawarto rozejm i w Toruniu rozpoczęły się rokowania. Zostały one zerwane i wojna rozgorzała na nowo.

Z Niemiec na pomoc Zakonowi ruszyła dwudziestotysięczna armia zaciężna, która zagroziła Poznaniowi. Szlak jej przemarszu znaczony był rabunkami. Przepraw na Wiśle bronił skutecznie starosta malborski Stanisław Kościelecki wraz z chłopami żuławskimi. Armia niemiecka nie zdołała przeprawić się przez Wisłę ani zdobyć Gdańska, lecz uległa rozproszeniu, a na wycofujących się żołnierzy uderzyli chłopi i szlachta pomorska. „Kaszubska łaźnia" spowodowała, że niewielu żołnierzy powróciło do Rzeszy.

Po udanej kampanii 1520 r. Zygmunt I rozpuścił większość wojsk. Na początku następnego roku działania wojenne nie przynosiły nikomu znaczących sukcesów. W kwietniu zawarto czteroletni rozejm, na mocy którego spór miał być poddany mediacji cesarskiej i węgierskiej.

W Prusach krzyżackich zachodziły procesy sekularyzacyjne, upadała dyscyplina zakonna, dwór wielkiego mistrza stał się podobny do dworów świeckich, wzrastała rola stanów — szlachty i mieszczaństwa. Wielcy mistrzowie zmuszeni byli, podobnie jak inni władcy, do zaciągania pożyczek pod zastaw ziem, co prowadziło do ograniczenia możliwości finansowych Zakonu, dalszego uzależnienia od stanów i wzrostu pozycji szlachty.

Tezy Marcina Lutra szybko znajdowały zwolenników wśród krzyżackich poddanych z wszystkich grup społecznych, nie wyłączając zakonników i biskupów. Wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec Zygmunta I) również z uwagą obserwował nowe trendy religijne. Podczas podróży do Rzeszy, która miała na celu poszukiwanie wsparcia w konflikcie z Polską, spotkał się z Marcinem Lutrem i dyskutował z nim o reformie Zakonu. Luter zalecił, aby znieść celibat, sekularyzować Zakon, a jego ziemie zmienić w dziedziczne księstwo.

Zygmunt I dążył do politycznej izolacji Krzyżaków w Europie. Dyplomacja polska doprowadziła do powstania skierowanego przeciw nim sojuszu z książętami Pomorza Zachodniego, księciem meklemburskim i królem duńskim.

Ponieważ cesarz, znający sympatie religijne wielkiego mistrza, nie mógł go popierać, Zakon znalazł się w izolacji. Ponadto w 1524 r. zostały zerwane więzy z domem niemieckim i zakonem inflanckim.

W kwietniu 1525 r. doszło do podpisania traktatu krakowskiego potwierdzającego sekularyzację krzyżackich Prus, które stały się świeckim księstwem Albrechta Hohenzollerna i lennem Królestwa Polskiego. Pozycja króla Polski w stosunku do pruskiego lennika była o wiele silniejsza niż w odniesieniu do mistrza zakonnego. Książę w Prusach (nazywano go tak, gdyż suwerenem całych Prus był król Polski) podlegał teraz rygorom prawa feudalnego i za nie-wywiązywanie się z obowiązków wobec suwerena groziła mu konfiskata lenna. Musiał zwrócić wszystkie przywileje, które Zakon otrzymał od papieża i cesarza, a ponadto, jako książę protestancki, nie mógł się spodziewać ich poparcia. Poddani księcia pruskiego mogli się odwoływać w sporach z nim do sądu królewskiego. Utworzony został także specjalny trybunał z udziałem komisarzy królewskich, który miał rozstrzygać skargi na księcia składane przez wyższych urzędników duchownych i świeckich. Władca Prus Książęcych był zobowiązany do udzielania pomocy zbrojnej królowi polskiemu we wszystkich prowadzonych przez niego wojnach, a w razie wyprawy za granice kraju monarcha powinien płacić jego wojskom żołd tak jak szlachcie polskiej. W wypadku konfliktu związanego z zachowaniem postanowień traktatu krakowskiego książę w Prusach zobowiązany był do dawania królowi nieograniczonej pomocy. Na księcia spadał obowiązek służby dworskiej, gdyż został on senatorem królestwa, co pociągało za sobą uczestniczenie w sejmach i udział w elekcji króla polskiego. Władca nie mógł bez zgody monarchy scedować swego księstwa na inne osoby. Możliwość dziedziczenia lenna została w traktacie ograniczona tylko do potomków Albrechta oraz dzieci trzech jego braci: Jerzego, Kazimierza i Jana Hohenzollernów z linii Ansbach. Potwierdzając traktat, Albrecht Hohenzollern złożył uroczysty hołd lenny Zygmuntowi I na Rynku krakowskim 10 IV 1525.

Traktat był oceniany negatywnie przez wielu historyków, którzy podkreślali, że nie wykorzystano okazji do inkorporacji Prus i dopuszczono do powstania państwa ściśle związanego z żywiołem niemieckim, mającego stać się jednym z zaborców Rzeczypospolitej, w którym zbudowano model ustrojowy umożliwiający prowadzenie agresywnej polityki zagranicznej. Jednak w chwili zawierania traktatu krakowskiego wydawał on się ze wszech miar korzystny dla Królestwa Polskiego. Wynikało to z sytuacji wewnętrznej Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Należy również przypomnieć zagrożenie Węgier ze strony Turcji, ponieważ ten problem również musiał być brany pod uwagę na dworze Zygmunta I. Niebezpieczne z punktu widzenia interesów Rzeczypospolitej zmiany ustrojowe w Prusach Książęcych rozpoczęły się dopiero w drugiej połowie XVII w. Do tego czasu księstwo to było bardzo słabe, targane konfliktami pomiędzy władcą a stanami i całkowicie uzależnione od potężnego suwerena. Nie należy zapominać, że matką Albrechta była siostra króla Zofia, a względy rodzinne i dynastyczne znaczyły w XVI w. więcej niż idee narodowe.

2. Stosunki polsko – moskiewskie za Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta

I wojna moskiewska 1507 – 1508 r.

Podczas pierwszych lat panowania Zygmunt I zajęty był wojną z Moskwą, tym razem wywołaną przez Litwę, która na mocy traktatu z Moskwą z 1503 r. straciła 1/3 swoich terytoriów. Zygmunt I, przed rozpoczęciem działań wojennych doszedł do porozumienia z chanem krymskim Mengli Girejem, nie udało się natomiast skłonić do współpracy zakonu inflanckiego. Wojna rozpoczęła się w 1507 r. od ataku wojsk moskiewskich, które starały się unikać decydującego starcia z wojskami litewskimi. Nie udało im się zdobyć Smoleńska a i innego, mniejszego, grodu. W roku następnym sytuacja zmieniła się z powodu zdrady Michała Glińskiego. Był on blisko związany z dynastią i samym Zygmuntem I, o czym świadczyło jego zaangażowanie w działania związane z sukcesją po Aleksandrze.

Działania wojenne nie doprowadziły do rozstrzygnięcia, armia Wasyla IV oblegała Orszę, ale wycofała się przed nadchodzącą armią litewsko-polską, która dotarła do Wiążmy, a jej zagony dotarły pod Możajsk. Obie strony unikały decydującej rozprawy, Wasyl odrzucił propozycje Glińskiego, dążącego do rozstrzygającej bitwy, natomiast Zygmunt postanowił rozpocząć rokowania pokojowe. 8 IX 1508 zaprzysiężony został wieczny pokój na podstawie status quo ante.

II wojna moskiewska 1512 – 1522 r.

W 1512 r. rozgorzała na nowo wojna z Moskwą. Początkowo wojska moskiewskie nie odnosiły znaczących zwycięstw, a Litwa odzyskała nawet utracone wcześniej terytoria. W 1513 r. armia moskiewska rozpoczęła atak na Smoleńsk (twierdza pogranicza). W lipcu 1514 r. wojska moskiewskie zdobyły Smoleńsk, wykorzystując nowe technologie i sojusz z Habsburgami.

Jednak w drugiej połowie sierpnia 1514 r wyruszyła spod Wilna armia polsko - litewska, która miała odzyskać Smoleńsk. Na czele wojsk litewskich stał hetman litewski Konstanty Wasyl Ostrogski, a wojskami polskimi dowodził hetman polny Wojciech Sampoliński. Armia liczyła ok. 35 tyś. żołnierzy, wśród których było 15 tyś. pospolitego ruszenia litewskiego, 14 tyś. zaciężnej jazdy i 3 tyś. piechoty z Polski. Towarzyszyło jej 2,5 tyś. ochotników w pocztach magnackich. Wojska moskiewskie liczyły około 80 tyś. ludzi pod dowództwem kniazia Iwana Czeladina. Do rozstrzygającego starcia doszło 8 IX 1514 pod_Orszą.

Bitwa zakończyła się bezładną ucieczką wojsk moskiewskich, do niewoli dostał się kniaź Czeladin razem z pięcioma tysiącami żołnierzy. Zdobyto obóz przeciwnika, ale nie zdołano odzyskać Smoleńska.

W 1515 r. zmarł Mengli Girej, a chanem krymskim został Mehmed Girej. O wpływy na Krymie rywalizowała polska i moskiewska dyplomacja. Początkowo wysłannicy Zygmunta I osiągnęli przewagę i zawarli w 1516 r. przymierze z chanem, wskutek czego doszło do wyprawy Tatarów na Moskwę, ale w tym czasie czambuły uderzyły także na Litwę. W marcu 1517 r. między Wasylem a zakonem krzyżackim zawarto tajny układ skierowany przeciwko Polsce, w którym Moskwa obiecywała Krzyżakom duże subsydia na zaciąg wojska. W tym samym roku wielka wyprawa litewska na Moskwę zakończyła się niepowodzeniem. Mediacja cesarskich posłów nie przyniosła rezultatów. W 1518 r. poniosła fiasko moskiewska wyprawa na Połock. Natomiast uderzenie trzech armii moskiewskich w kierunku Mińska skończyło się niepowodzeniem.

Wojna z Moskwą trwała, choć w 1519 r. Wasyl był skłonny do rokowań z Zygmuntem I. Tymczasem na Krymie chan Mehmed Girej poczuł się zaniepokojony interwencją Moskwy w Kazaniu, gdzie osadził on przychylnego sobie chana. Doszło więc do porozumienia z Polską i w 1520 r. ruszyła na Rosję wielka wyprawa tatarska wspomagana przez starostę czerkaskiego Ostafiego Daszkowicza. Pokonała ona wojska rosyjskie i dotarła do Moskwy. Car uciekł, a miasto ocalił złożony Tatarom okup. Sytuacji tej polska dyplomacja nie wykorzystała i rozmowy doprowadziły jedynie do podpisania w 1522 r. pięcioletniego rozejmu. Granica miała przebiegać tak, jak to ustalono w 1508 r., z tym że ziemia smoleńska zostawała przy Moskwie.

III wojna moskiewska 1534 – 1537 r.

W 1532 r. Wasyl III zgodził się przedłużyć rozejm tylko na jeden rok, zamierzał bowiem wszcząć nową wojnę z Litwą. Panowie litewscy także myśleli o rozstrzygnięciu konfliktu siłą i o odzyskaniu utraconych terytoriów. Wydawało się, że sytuacja sprzyja tym planom, gdyż w końcu 1533 r. zmarł Wasyl, a tron objął trzyletni Iwan (nazwany później Groźnym), i można się było spodziewać perturbacji w Moskwie, związanych z regencją.

Ofensywa litewska ruszyła w sierpniu, kiedy sytuacja wewnętrzna w państwie moskiewskim została już opanowana, a regentka Helena Glińska utwierdziła swoje rządy. Wojska litewskie uderzyły na Siewierszczyznę, ale nie zdobyły żadnych fortec i nie zniszczyły wojsk moskiewskich. W grudniu zaatakowała Moskwa, trzy armie wkroczyły głęboko na tereny litewskie, zagroziły Wilnu oraz złupiły wielkie obszary księstwa. Senat litewski zwrócił się do sejmu polskiego obradującego w Piotrkowie i otrzymał niewielką pomoc w postaci 1000 jazdy i 1500 piechoty. Litwini postanowili na własny koszt zaciągnąć pięciotysięczną armię w Polsce, a na jej dowódcę powołano Jana Tarnowskiego. Nie udało się jednak pozyskać tylu żołnierzy, ilu planowano, i pod rozkazami Tarnowskiego (razem z polskimi posiłkami) znajdowało się 6500 ludzi, ale byli to zawodowcy najwyższej miary. Tarnowski postanowił uderzyć na Siewierszczyznę, gdyż główne siły moskiewskie skoncentrowano na Smoleńszczyźnie, a wojska polsko - litewskie były zbyt słabe, aby Smoleńsk zdobyć.

W 1535 r. zdobyto Homel, a w sierpniu najpotężniejszą twierdzę Siewierszczyzny — Starodub. Opanowana została cała Siewierszczyzna, ale ponieważ żołnierzom skończył się czas zaciągu, a na jego przedłużenie nie było pieniędzy — wojsko się rozeszło.

Rosjanie, zdobyli Zawołocze i 80 km na północ od Połocka zbudowali gród Siebież. W 1536 r. wojska moskiewskie rozpoczęły ofensywę na Siewierszczyźnie i odbiły wszystkie grody, z wyjątkiem Homla. W 1537 r. zawarto pokój. Moskwa zatrzymała Siebież i Zawołocze, a Litwa Homel. Wojna wykazała równowagę sił, żadna ze stron nie mogła bowiem odnieść decydującego zwycięstwa.

3. Stosunki z Turcją i Habsburgami za ostatnich Jagiellonów

• notoryczne najazdy Tatarów i Mołdawian na ziemie polskie

Wojna z Mołdawią 1509 – 1510 r.

Hospodar mołdawski Bogdan III Jednooki podtrzymywał pretensje do Pokucia, które jego ojciec Stefan zajął w 1502 r. W czasie panowania Aleksandra próbowano rozwiązać tę sprawę poprzez małżeństwo jego siostry Elżbiety Jagiellonki z Bogdanem, który proponował w zamian za rękę królewny zwrócić Pokucie i złożyć hołd lenny królowi polskiemu. We wrześniu 1505 r. podpisano umowę o małżeństwie i Mołdawianie opuścili Pokucie. W lutym 1506 r. zawarto kontrakt ślubny, ale do małżeństwa nie doszło z powodu śmierci króla w tym samym roku. Nowy król, Zygmunt I, nie zamierzał wywiązywać się z obietnic matrymonialnych.

Wojna rozpoczęła się w 1509 r., kiedy w czerwcu wojsko Bogdana najechało pogranicze, oblegało Kamieniec, dotarło pod Lwów, który również oblegało i ostrzeliwało, następnie zdobyło Rohatyn. Armia polska pod dowództwem hetmana Mikołaja Kamienieckiego dotarła pod Suczawę, którą bezskutecznie oblegała. Podczas odwrotu Polaków Bogdan próbował powtórzyć taktykę swego ojca z 1497 r. i zaatakował przeciwnika podczas przeprawy przez Dniestr, ale został pokonany. Warunki pokoju zawartego w styczniu 1510 r. anulowały plany małżeńskie i Bogdan został zobowiązany do zwrotu wszystkich dokumentów dotyczących tej sprawy. Sprawę Pokucia oddano pod sąd rozjemczy Władysława węgierskiego. W zasadzie utrzymano zwierzchnictwo lenne nad Mołdawią królestwa węgierskiego, ale nie przekreślono ostatecznie praw polskich do tego księstwa.

Wojna o Pokucie 1530 – 1531 r.

Pod koniec lat dwudziestych XVI w. zaczęła się komplikować sytuacja na granicy z Mołdawią. Panował w niej od 1527 r. Piotr Raresz, nieślubny syn Stefana Wielkiego. Był on zręcznym politykiem i chciał przywrócić Mołdawii świetność z czasów ojca. Ponieważ Mołdawia rościła sobie pretensje do Pokucia, w związku z rozejmem pomiędzy Ferdynandem a Zapolya, zirytowany tym sułtan pozwolił Piotrowi je zająć. Ten porozumiał się z Wasylem III i jesienią 1530 r. wkroczył do tej prowincji. W roku następnym dyplomacja polska zadbała o przychylność sułtana, który wycofał swoje poparcie dla hospodara mołdawskiego. Równocześnie zaczęto tworzyć armię mającą odzyskać Pokucie. Na czele wojska liczącego 4500 jazdy i 1200 piechoty stanął hetman Jan Tarnowski. W ciągu sierpnia 1531 r. wojska mołdawskie zostały wyparte z Pokucia, odzyskano także wszystkie fortece. Jan Tarnowski rozpoczął już powrót, kiedy dowiedział się o zbliżaniu armii mołdawskiej pod dowództwem samego hospodara. Do bitwy doszło 22 VIII 1531 pod Obertynem. Tarnowski wykorzystał w mistrzowski sposób tabor, zza którego bronił się przed atakami przeważających sił przeciwnika. Następnie przeprowadził natarcie jazdy i złamał szyk mołdawski. Klęska armii mołdawskiej była zupełna, tylko nielicznym żołnierzom udało się uciec. Tarnowski nie mógł ich ścigać i doprowadzić do podpisania rozejmu czy pokoju, ponieważ rozkazy zabraniały mu wkraczać na teren księstwa mołdawskiego. Zygmunt I obawiał się reakcji Turcji, gdyby jego wojska znalazły się na terytorium jej lennika. Tak więc problem nie został ostatecznie rozstrzygnięty i walki na pograniczu trwały nadal.

Pokój z Turcją 1533 r.

W 1533 r. zaszło bardzo ważne wydarzenie w polityce zagranicznej Zygmunta I. Piotr Opaliński podpisał w Stambule pokój, który miał obowiązywać do końca życia obu władców. Traktat nie dotyczył Tatarów, a Rzeczpospolita faktycznie zrezygnowała z pretensji do Mołdawii i Wołoszczyzny. Pokój na zasadzie status quo, został utrzymany do końca stulecia.

Wojna z Mołdawią – koniec sporu o Pokucie 1535 – 1538 r.

Do Polski doszła wiadomość o klęsce wojsk zaciężnych nad Seretem, pokonanych przez armię mołdawską. Pod wrażeniem tej wiadomości sejm uchwalił podatki, a na czele zaciągniętej armii stanął Jan Tarnowski. Dostał na wszelki wypadek pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań z hospodarem mołdawskim. Król wysłał ze skargą poselstwo do sułtana, a ten postanowił sam interweniować, armia turecka ruszyła na Mołdawię. Polska nie była zbyt zainteresowana utratą samodzielności przez to księstwo. Awanturnicza polityka Piotra Raresza i jego kontakty z Ferdynandem Habsburgiem zmusiły Turcję do energicznych działań. Tarnowski rozpoczął oblężenie Chocimia, ale propozycja hospodara, który poprosił o pokój i zrzekł się pretensji do Pokucia, została przyjęta. W 1538 r. zakończył się długoletni spór o Pokucie, ale także zwiększyły się wpływy tureckie w Mołdawii (Piotr Raresz został wypędzony).

Stosunki z Habsburgami

Sprawa Krzyżacka była zarzewiem wielu konfliktów między Zygmuntem a Habsburgami. Albrecht Hohenzollern chcąc uzyskać niezależność od Polski szukał sprzymierzeńców na arenie międzynarodowej. Sojusznika znalazł on właśnie w ówczesnym cesarzu Rzeszy, który gotów był go wesprzeć w ewentualnym konflikcie z Polską. Zagrożenie zwiększał dodatkowo fakt, iż Albrecht próbował uzyskać także sojusznika na wschodzie a więc w Moskwie. Polski władca chcąc zapobiec powstaniu tak rozbudowanej antypolskiej koalicji zmuszony był układać się z Habsburgami.

W otoczeniu Zygmunta I powstał zamysł zmiany orientacji w polityce zagranicznej. Zastanawiano się, czy nie byłoby lepiej dojść do porozumienia z Habsburgarmi. Nawet prymas Jan Łaski, znany ze swojej wrogiej postawy wobec Niemców, zgadzał się na tę zmianę. Mimo wszystko było to możliwe, ponieważ duże wrażenie na Habsburgach zrobiło zwycięstwo polskie pod Orszą oraz umocnienie pozycji stronnictwa Zapolyi po stłumieniu powstania chłopskiego. Postanowiono zatem doprowadzić do spotkania trzech monarchów – Maksymiliana, Władysława i Zygmunta.

Do zjazdu doszło w Wiedniu w 1515 r. Podpisano traktat zwany wiedeńskim, na który składało się pięć dokumentów a każdy z nich dotyczyły małżeństw pomiędzy Jagiellonami a Habsburgami. Ludwik syn Władysława króla węgierskiego, miał poślubić wnuczkę Maksymiliana Marię, a jego siostra miała wyjść za mąż za jednego z Jego wnuków, Ferdynanda lub Karola. Czwarty dokument zawierał zobowiązanie Maksymiliana, że zakaże on sądom Rzeszy wzywać przed swe oblicze miasta pruskie i zdejmie banicie z Gdańska i Elbląga, Ponadto cesarz zapewniał, że nie będzie powstrzymywał mistrza zakonu krzyżackiego – Albhrechta, przed złożeniem przysięgi wierności królowi polskiemu. Piąty dokument stanowił o adopcji przez cesarza Maksymiliana Ludwika węgierskiego i mianowaniu go jego następcą na tronie króla rzymskiego oraz „generalnym wikariuszem Świętego Cesarstwa Rzymskiego".

Habsburgowie wycofali się z sojuszu z Moskwą oraz uznali wreszcie postanowienia pokoju toruńskiego (1466). Umowa o wzajemnym dziedziczeniu w przypadku wygaśnięcia dynastii; nie dotyczyło Polski i Litwy.

29 sierpnia 1526 r. śmierć Ludwika Jagiellończyka pod Mohaczem; Czechy i Węgry przeszły pod panowanie Habsburgów.

Pierwsze lata panowania Zygmunta Augusta są bardzo istotne dla polityki zagranicznej. W 1549 r. doszło do podpisania układu przyjaźni z Habsburgami. Zawarto w nim ogólnikowe sformułowania dotyczące pomocy na wypadek zagrożenia ze strony trzeciej, ale zakładano w nich także, że obie strony nie będą działać przeciwko sobie. Zawierały też klauzulę o wsparciu w razie buntu poddanych, co przez niektórych historyków wiązane jest z sytuacją spowodowaną małżeństwem z Barbarą, ale wydaje się, że przyczyna ta została potraktowana zbyt poważnie. W opinii współczesnych podstawowe znaczenie układów wynikało z faktu, że cesarstwo zrzekło się pretensji do miast pruskich i Prus Książęcych.

4. Sekularyzacja Państwa Zakonnego w Inflantach i polityka morska Zygmunta II Augusta

W XVI w. nastąpiła dekompozycja państw zakonnych w strefie Bałtyku. W 1525 r. powstało świeckie księstwo na gruzach państwa krzyżackiego, w drugiej połowie wieku rozstrzygnęła się sprawa zakonu inflanckiego. Inflanty nie stanowiły jednego tworu politycznego, lecz konglomerat wielu państewek. Największym z nich było państwo zakonne, obejmujące 59% terytorium tej krainy. Drugie co do wielkości były posiadłości arcybiskupstwa ryskiego (16%), pozostałe ziemie należały do biskupstw i Rygi. Państwem zakonnym zarządzali urzędnicy, natomiast w państwach biskupich ziemia była w rękach szlachty — lenników. Inflanty miały reprezentację stanową, która składała się z czterech kurii. Pierwszą tworzyli biskupi i przedstawiciele kapituł, w drugiej zasiadali reprezentanci zakonu, trzecia składała się z wszystkich wasali prowincji, w czwartej gromadzili się przedstawiciele miast. Pod-jęcie uchwały wymagało jednomyślności wszystkich kurii. O przywództwo w państwie toczył się ciągły się spór pomiędzy arcybiskupem ryskim a wielkim mistrzem zakonu.

Moskwa w połowie XVI w. nie miała bezpośredniego dostępu do brzegów Bałtyku i jednym z celów jej polityki było uzyskanie go. Głównym pośrednikiem w handlu były Inflanty, które nazywano niekiedy bramą na wschód. Kupcy inflanccy starali się monopolizować kontakty z kupcami moskiewskimi. W 1539 r. miasta inflanckie zakazały obcym handlowych kontaktów z Moskwą. Jednakże w 1554 r. Inflanty musiały się wycofać z tego zakazu. Inne ograniczenia pozostały w mocy. Drogi handlu moskiewskiego wiodły także przez Rzeczpospolitą.

Zygmunt August postanowił zaangażować się w narastającą rywalizację o panowanie nad Morzem Bałtyckim. Oczywistym celem jego polityki stały się Inflanty, nie można było bowiem dopuścić do opanowania tego kraju przez Moskwę, ponieważ zmieniłoby to w zasadniczy sposób sytuację strategiczną Litwy. Inflanty podlegały formalnie cesarzowi i papieżowi. Przed rozpoczęciem akcji potrzebne było królowi ułożenie sobie dobrych stosunków z Habsburgami, co uczyniono w traktacie praskim w 1549 r. Ponadto Inflanty znajdowały się w orbicie zainteresowań Albrechta Hohenzollerna. Po osadzeniu na arcybiskupstwie ryskim jego brata Wilhelma teoretycznie istniała możliwość powtórzenia w Inflantach sytuacji Prus Książęcych.

W 1554 r. doszło pomiędzy Inflantami a Moskwą do układu, który ułatwiał działalność kupcom moskiewskim, a Inflanty zobowiązywał do niezawierania sojuszu skierowanego przeciw Moskwie. W odpowiedzi na to powstał tzw. plan koadiutorski, zgodnie z którym postanowiono doprowadzić do obioru na koadiutora (tytularnego biskupa wspierającego) arcybiskupstwa ryskiego księcia meklemburskiego Krzysztofa. Miało to spowodować konflikt z Zakonem (nominacja księcia meklemburskiego jako członka domu panującego była niezgodna z prawem inflanckim), interwencję Zygmunta Augusta i sekularyzację państwa zakonnego.

W styczniu 1556 r., gdy Krzysztof został wybrany na koadiutora arcybiskupstwa ryskiego, zakon zaprotestował i rozpoczął przeciw niemu działania zbrojne. Arcybiskup ryski Wilhelm dostał się do niewoli, ale wcześniej zwrócił się z prośbą o pomoc do Zygmunta Augusta, który postanowił interweniować zbrojnie. Poseł królewski jadący do arcybiskupa Wilhelma został zamordowany, o co oskarżono członków zakonu. W 1557 r. pospolite ruszenie litewskie oraz wojska zaciężne i poczty senatorskie z Korony, dowodzone przez króla, rozłożyły się obozem pod Pozwolem nad granicą z Inflantami. W zaistniałej sytuacji cesarz Ferdynand, jako suweren Inflant, wystąpił w roli mediatora. Król musiał zdecydować, czy podjąć działania zbrojne przeciwko zakonowi. Był to krok ryzykowny, gdyż niezgodny z interesami cesarza, Moskwy, Danii i Szwecji, a prawdopodobnie bliski oczekiwaniom Hohenzollernów. Wówczas król zgodził się na porozumienie z wielkim mistrzem Wilhelmem Furstenbergiem, przywracając poprzednie stosunki pomiędzy arcybiskupem a wielkim mistrzem, który uroczyście przeprosił króla. W porozumieniu znalazło się postanowienie o sojuszu przeciwko Moskwie, który miano zawrzeć, gdy minie czas rozejmów podpisanych z nią przez obie strony.

I wojna północna 1558 – 1570 r.

W 1558 r. wojska Iwana IV zaatakowały Inflanty i zdobyły Narwę oraz Dorpat. Inflantczycy zwrócili się z prośbą o pomoc do Zygmunta Augusta, ale ten powołał się na obowiązujący rozejm z Moskwą. Wysłał jednak poselstwo do cara, które niezależnie od rozmów o przedłużeniu rozejmu protestowało przeciwko inwazji. Z podobną interwencją w Moskwie wystąpiło poselstwo duńskie. Inflantczycy szukali pomocy w Rzeszy, ale Lubeka robiła świetne interesy na dostawach broni dla Iwana IV przez Narwę. W 1559 r. wojska moskiewskie dotarły aż do Rygi. Sytuacja mieszkańców Inflant stawała się coraz trudniejsza.

W 1559 r. w Wilnie do podpisania między Zygmuntem Augustem a przedstawicielami stanów inflanckich układu, w którym oddawały się one pod protekcję króla i przekazywały w ręce litewskie zamki na lewym brzegu Dźwiny. Niestety, Zygmunt August nie posiadał środków, aby udzielić Inflantczykom realnej pomocy.

Tymczasem w sprawach inflanckich postanowiły interweniować Dania i Szwecja, w których trony objęli młodzi władcy — Fryderyk II (1559) i Eryk XIV (1560). W 1559 r. biskup Ozylii Jan von Miinchhausen sprzedał swoje biskupstwo bratu króla duńskiego Magnusowi, który objął je w posiadanie rok później i wprowadził tam luteranizm. Pod wrażeniem własnej bezsilności wobec wojsk moskiewskich pustoszących kraj powrócił do Danii w 1561 r. Natomiast Eryk XIV postanowił podporządkować sobie Estonię i w 1561 r. zajął Rewel. Poczynania Szwedów spowodowały wzrost aktywności Danii, roszczącej sobie pretensje do Estonii, i powrót Magnusa do Ozylii.

W takiej sytuacji , w listopadzie 1561 r, podpisano w Wilnie układ pomiędzy Zygmuntem Augustem a zakonem inflanckim i arcybiskupem ryskim, którzy reprezentowali stany inflanckie. Uznały one zwierzchność króla polskiego i złożyły przysięgę wierności, a monarcha zobowiązywał się doprowadzić na sejmie do złączenia tej prowincji z Polską (do tej pory była ona związana z Wielkim Księstwem Litewskim i podlegała królowi). Układ zapewniał swobodne wyznawanie wiary luterańskiej, przestrzeganie prawa i przywilejów prowincji, zakon został rozwiązany, a jego wielki mistrz Gotard Kettler otrzymał w lenno Kurlandię.

Wobec tego dla Zygmunta Augusta było jasne, że po wygaśnięciu w 1562 r. rozejmu z Moskwą dojdzie do wojny. Należało więc pozyskać jako sojusznika Danię lub Szwecję. Stosunki pomiędzy tymi krajami zaostrzały się na tle rywalizacji w Inflantach — Szwedzi rościli sobie pretensje do Estonii, czemu sprzeciwiała się Dania, uważając, że to ona ma do niej prawa, ponieważ w średniowieczu posiadała jej część. Jedno było pewne, że wobec przyszłego sojusznika należało poczynić koncesje terytorialne w Inflantach. Szukanie porozumienia ze Szwecją zostało chłodno przyjęte przez Eryka XIV, wzbudziło natomiast entuzjazm u jego brata Jana, księcia finlandzkiego, który przyjął propozycję małżeństwa z Katarzyną, siostrą Zygmunta Augusta. Książę Jan, rezydujący w Abo, próbował uprawiać niezależną politykę zagraniczną, co doprowadziło do zbrojnej interwencji Eryka XIV i uwięzienia Jana na zamku Gripsholm. W więzieniu wraz z mężem przebywała Katarzyna Jagiellonka, tam też urodził się ich syn Zygmunt, późniejszy król polski.

W 1562 r. Szwedzi zdobyli Parnawę, Eryk XIV zawarł rozejm z carem, a Dania wypowiedziała wojnę Szwecji. W tym samym roku rozpoczęła się wojna pomiędzy Litwą a Moskwą. W styczniu następnego roku ogromna armia moskiewska rozpoczęła oblężenie Połocka; użyła armat i 15 lutego zdobyła zamek. Zdobywcy urządzili rzeź mieszkańców, przede wszystkim Żydów, wypuścili natomiast polskich żołnierzy zaciężnych. Było to zgodne z taktyką polityczną Iwana IV, który nie chciał rozdrażniać szlachty polskiej i w ten sposób podkreślał, że walczy tylko z Litwą.

W 1563 r. Zygmunt August zawarł sojusz z królem duńskim Fryderykiem II, któremu obiecał oddać Parnawę, gdy zostanie odzyskana z rąk szwedzkich. Król polski zabiegał też o poparcie szwagrów — Henryka II brunszwickiego i elektora brandenburskiego Joachima — oraz księcia pruskiego Albrechta, prosząc ich o dostarczenie floty i nieprzepuszczanie zaciągów dokonywanych przez Eryka XIV i Iwana IV W zamian za pomoc zgodził się na sejmie 1562/1563 r., mimo sprzeciwu wielu senatorów, na dopuszczenie do możliwości dziedziczenia lenna pruskiego przez linię frankońską i elektorską domu Hohenzollernów.

Na froncie litewsko – moskiewskim działania wojenne rozpoczęły się, jak wiadomo, od zdobycia przez armię Iwana IV Połocka w 1563 r. Ofensywa moskiewska, która ruszyła następnego roku, została zatrzymana w wyniku rozbicia armii Piotra Szujskiego nad Ułą pod Czaśnikami 26 I 1564 przez wojska litewskie pod dowództwem Mikołaja „Rudego" Radziwiłła. Druga armia, nie podejmując bitwy, wycofała się. Uniknięto wobec tego niebezpieczeństwa moskiewskiego ataku na Wilno.

W 1567 r. została zorganizowana przez Zygmunta Augusta wyprawa (od miejsca obozu królewskiego nazywana radoszkowicką) na Moskwę, ale prawdopodobnie była to tylko demonstracja militarna, król liczył na bunt bojarów. W konsekwencji doszło do rokowań z Iwanem IV i 1567 r. podpisano rozejm na zasadach dotychczasowego stanu posiadania. A w 1568 r. doszło do zwycięstwa wojsk polsko – litewskich nad wojskami moskiewskimi pod Ułą. W 1569 r. podpisano unię polsko – litewską, co łączyło się z otwartym poparciem strony polskiej dla Litwy.

W 1570 r. odbył się kongres pokojowy w Szczecinie, na którym posłowie Zygmunta Augusta(obok przedstawicieli cesarza, Saksonii, Księstwa Pomorskiego i Francji) pośredniczyli w warunkach pokojowych pomiędzy Danią, Lubeką i Szwecją. Zygmunt August pragnął uzyskania prawa do całych Inflant. Realny okazał się tylko układ pokojowy między Danią a Szwecją, inne postanowienia, jak np. zwierzchnictwo cesarza nad częściami Inflant opanowanymi przez „króla Inflant" Magnusa (wykreowanego w końcu lat sześćdziesiątych przez Iwana IV), pozostały tylko na papierze. Rozgrywka o Inflanty i pozycję na Bałtyku została odłożona na później.

Polska – większość Inflant i Kurlandia jako lenno

Szwecja – Estonia

Dania – wyspy Dago i Ozylię

Moskwa – wschodnie Inflanty z Dorpatem i ziemią połocką

Polityka morska

Zygmunt August, zgodnie z koncepcją „morza zamkniętego", wysuwał pretensje do władztwa na Bałtyku. Doktrynę tę, której łacińska nazwa brzmiała dominium maris, kancelaria polska określała jako „władza morska" lub „państwo morskie". Było to przejęcie praktyki państw dominujących na morzach , a wyrażało się w możliwości kontroli handlu morskiego, np. nakładania embarga, w prawie do rybołówstwa, wolności w zakładaniu portów i fortyfikacji oraz np. w prawie własności do mienia z rozbitych statków. Zygmunt August nie rościł sobie pretensji do władztwa nad całym Bałtykiem, uznawał prawa innych państw, ale uważał, że w jego gestii powinno znaleźć się kontrolowanie handlu wokół należących doń wybrzeży, w tym całych Inflant. Zajęcie przez Iwana IV Narwy uważał za inwazję na swoje terytorium i dlatego próbował przez działalność dyplomatyczną doprowadzić do uznania handlu narewskiego za nielegalny. Zaczął też organizować flotę, pomocną w realizacji jego zamiarów. Król, zgodnie z duchem epoki, rozpoczął od wydawania glejtów kaperskich (legalizowało_to działalność piracką — posiadacz listu kaperskiego podlegał sądownictwu jego wystawcy i mógł rabować tylko te statki handlowe, których list dotyczył) dla żeglarzy chcących zwalczać handel moskiewski prowadzony przez port narewski. Już w 1560 r. otoczył opieką kaprów. Powiększano stale ich liczbę i w 1567 r. na służbie królewskiej było 30 okrętów, które nie tylko utrudniały żeglugę narewską, ale brały także udział w działaniach wojennych, blokując oblegane przez wojska królewskie porty Parnawę czy Rewel i starając się uniemożliwić dostawy ze Szwecji do Estonii. Działalność kaperska powodowała wiele konfliktów, każdy kapitan statku płynącego z Narwy zaprzeczał, że tam kiedykolwiek był, a i kapitanowie statków kaperskich nie zawsze przestrzegali instrukcji zawartych w listach królewskich. Do 1564 r. król kierował kaprami za pośrednictwem kasztelana gdańskiego Jana Kostki lub swoich dworzan, w roku następnym powołano komisarzy do rozstrzygania spraw spornych związanych z działalnością floty kaperskiej.

W 1568 r. ustanowiono Komisję Morską. Na jej czele stanął Jan Kostka, komisja miała nadzorować kaprów oraz miała się zająć budową floty królewskiej.

W 1570 r. doszło do rozruchów w Gdańsku przeciwko kaprom, których wymordowano. Powołana w tym samym roku Komisja Karmkowskiego narzuciła Gdańskowi tzw. statuty karmkowskiego, wg których musieli uznać flotę i udostępnić porty. A opodatkowanie części ceł gdańskich dawało królowi proawo do kontroli nad działalnością Gdańska.

Działalność Komisji skończyła się wraz ze śmiercią ostatniego Jagiellona, a następni władcy musieli wszystko zaczynać od początku. A w 1577 r. po wojnie z Gdańskiem Stefan Batory wycofał się ze statutów za jednorazową wpłatę miasta.

5. Ruch egzekucyjny w Rzeczpospolitej XVI wieku

Ruch egzekucyjny miał określone cele polityczne i wizję państwa, które w dużym stopniu zrealizował. Reprezentował on interesy szlachty, która wówczas zaczęła walczyć o swoje prawa tak w stosunku do możnowładztwa, jak i monarchii. Przywódcy ruchu chcieli egzekwować prawo i podnieść rangę prawa pospolitego. Oznaczało to konieczność zlikwidowania istniejących od niego wyjątków, zrewidowanie wszystkich nieprawnych przywilejów. Był to ruch społeczności, która czuła się zagrożona w swoich prywatnych i publicznych prawach.

Powstanie i funkcjonowanie ruchu egzekucyjnego, zależało od istnienia nabytych wcześniej praw podmiotowych, zapewniających nietykalność osobistą każdemu szlachcicowi (mógł być uwięziony tylko na podstawie wyroku sądowego, w podobny sposób można było skonfiskować jego własność), oraz od funkcjonowania sejmu. Pozycję sejmu zapewniała konstytucja nihil novi z 1505 r., stał się on naturalnym miejscem toczenia sporów politycznych. Hasło egzekucji starych praw było dobrze odbierane przez większość szlachty. Uważała ona, że dwór chce wprowadzać jakieś szkodliwe nowości. Ludzie byli przekonani, że istniał kiedyś wiek złoty, a m.in. egzekucja praw miała być tylko powrotem do wspaniałej przeszłości. W rzeczywistości jednak ruch egzekucyjny miał przeprowadzić wielkie zmiany w Rzeczypospolitej.

Postulaty egzekucjonistów dotyczyły: po pierwsze — działania administracji i sądownictwa dla szlachty, po drugie — sposobu funkcjonowania" państwa i finansowania obrony, po trzecie — integracji ustrojowej terytoriów znajdujących się pod panowaniem dwóch ostatnich Jagiellonów, po czwarte — spraw związanych z religią i miejsca Kościoła katolickiego w państwie, po piąte — ważnych dla szlachty problemów ekonomicznych.

Egzekucja dóbr – racjonalne rozporządzanie dobrami królewskimi, by były dla państwa a nie dla króla. W tamtym czasie tylko niewielka część służyła państwu.

Egzekucja praw – sprawa obronności, 1/4 z dóbr królewskich ma iść na wojsko

1/5 – dochód dzierżawcy najpierw zysk dla dzierżawcy a potem 1/4 na kwartę

3/5 – dochód skarbu państwa - (netto)

1/5 – kwarta

Cele:

• wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych, a także kodyfikacja prawa – stąd e. Praw

• domagano się egzekucji dóbr (j.w) czyli zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie trzymanych przez wielu magnatów

• przestrzeganie prawa o tzw. incompatibiliach (z 1504 r.), czyli zakazie sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów

• reguła osiadłości – urzędy ziemskie mogą być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkałą na danej ziemi

• zwiększenie uprawnień sejmu; domagano się udziału całej szlachty w stanowieniu praw. Król ma reprezentować monarchię, senat – magnaterię, a izba poselska – demokrację, która miała być najistotniejszą siłą państwa

• zniesienie uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych, konkretnie: sprzeciwiano się egzekucji wyroków sądów kościelnych w sporach o dziesięcinę i inne kwestie ekonomiczne, domagano się by sołtysi z dóbr kościelnych odbywali służbę wojskową, żądano opodatkowania dziesięcin, chciano przeglądów darowizn na rzecz kościoła, sprzeciwiano się przechodzeniu dóbr szlacheckich na rzecz kościoła, domagano się przestrzegania porozumienia z papieżem w sprawie nominowania na urzędy i godności kościelne, opłaty za objęcie biskupstwa (annaty), dotąd wysyłane do papieża miały być przeznaczone na bronę przed Tatarami

• unowocześnienie procedury sądowej

• zaciśnięcie unii z Litwą

• likwidacja odrębności Prus i księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego

• potwierdzenie elekcyjności (sprzeciw wobec vivente rege)

• uporządkowanie skarbu – rozdzielenia dochodów króla i dochodów państwa oraz przeznaczenia czwartej części dochodów na tzw. wojsko kwarciane

• utworzenie stałego wojska

• zagwarantowania wolności wyznania

• całkowita wolność celna, zwolnienie z podatków wewnętrznych takich jak myta, cła mostowe

• wzmocnienia pozycji szlachty wobec mieszczan: likwidacja cechów, zakaz posiadania ziemi przez „nieszlachtę”, zwiększenie wolności handlowej dla Żydów oraz wciągnięcie mieszkających w dobrach szlacheckich pod jurysdykcję patrymonialną, ograniczenia odnośnie obejmowania stanowisk kościelnych przez nieszlachtę

• doradztwo króla

• sądownictwo apelacyjne

Konflikt z Mołdawią nadal nie był rozwiązany, na dodatek zaczął ją popierać Ferdynand. Dwór zdecydował się zwołać pospolite ruszenie do rozstrzygnięcia tego konfliktu, ale także dla zdyscyplinowania szlachty. Zebrana w obozie szlachta zawiązała rokosz. Obrady rozpoczęły się 22 VIII 1537 i trwały do połowy września. Szlachta negocjowała de facto wszystkie sprawy z senatorami, gdy król przebywał na zamku lwowskim. Postulaty przedstawiali poszczególni mówcy, wśród których wyróżniali się: Mikołaj Taszycki, Walenty Dembiński, Jan Sierakowski i najbardziej awanturniczy — bracia Piotr i Marcin Zborowscy. Przypomniano idee ruchu egzekucyjnego, ale atakowano króla za indywidualne zwolnienia z pospolitego ruszenia, za wychowanie syna (wśród kobiet), za nadużywanie przez królową metryki koronnej w celu odzyskiwania królewszczyzn (prawnicy królowej dość dowolnie interpretowali zapisy prawne), itp. Obrady były bardzo burzliwe, Jana Tarnowskiego, który wygłosił przemówienie o obowiązkach wojskowych szlachty, okrzyczano „szują", a ktoś nawet wypalił w jego kierunku z rusznicy.

W końcu szlachta zgłosiła 35 postulatów, z których część król był gotów zatwierdzić, ale nie ustępował w najważniejszych dla siebie punktach, jak rola metryki koronnej czy utrzymanie ceł. W zamian za to zażądał uchwalenia poborów na wojsko, co spowodowało masowy powrót szlachty do domów. Wydarzenie to, nazwane rokoszem albo nawet wojną kokoszą (od ilości kur wyjedzonych w okolicach Lwowa), było jednak bardzo pokojowe. Szlachta domagała się realizacji swoich postulatów na podstawie istniejącego prawa.

Rokosz lwowski zogniskował konflikty narastające od początku XVI w. w Królestwie Polskim. Po pierwsze, był okazją do zrealizowania celów ruchu egzekucyjnego. Prawie wszystkie punkty jego programu znalazły się w przemówieniach. Po drugie, ujawniły się różnice między możnowładztwem a resztą szlachty. W większości krajów europejskich szlachta była podzielona formalnie i inne prawa przysługiwały np. parom królestwa, baronom, inne reszcie. W Polsce, jak i w sąsiednich Węgrzech nie było takiego formalnego podziału i każdy członek stanu szlacheckiego miał takie same prawa, obojętnie, czy posiadał wielki majątek, czy nie. Nieformalnie jednak w kraju sprawowało władzę kilka największych rodów, a król Zygmunt I akceptował ich pozycję. Od początku XVI w. narastał konflikt między szlachtą średnią a magnatami.

Szlachta obawiała się wyodrębnienia grupy arystokratycznej i zarzucała senatorom, „iż chcieli rozdwoić stan szlachecki, jedne zacniejsze domy a drugie podlejsze po czesku uczynić". Po trzecie, z oburzeniem była przyjmowana polityka królowej Bony, krytykowano jej działalność na polu ekonomicznym, polegającą na odkupywaniu zastawionych dóbr koronnych (służyły one celom dynastii i nie podlegały kontroli sejmu).

W 1538 r. sejm piotrkowski miał zamknąć sprawy związane z rokoszem. Przywódców postawiono przed sądem sejmowym, rolę oskarżyciela pełnił Jan Tarnowski kasztelan krakowski. Marcin Zborowski został pozbawiony urzędu cześnika nadwornego i pomimo że był posłem, musiał opuścić Piotrków. Jego brat Piotr, będąc posłem sandomierskim, również musiał wyjechać przed zakończeniem obrad. Inni przywódcy rokoszu zostali związani ślubem rycerskim, że zjawią się przed królem na każde jego wezwanie.

Najważniejszym postanowieniem sejmu był dekret królewski potwierdzający zasady wolnej elekcji, w której miała uczestniczyć szlachta.

Bardzo ważnym problemem, który wysuwał się na czoło postulatów ruchu egzekucyjnego, było dążenie do egzekucji dóbr. Spowodowane ono było polityką Zygmunta Augusta w latach pięćdziesiątych, gdy tworzył swe zaplecze polityczne. Domena i skarb królewski poniosły wielkie straty podczas walki o uznanie jego małżeństwa z Barbarą. Dobierał sobie doradców z kręgów bogatej szlachty, pomijając „starożytne rodziny". Na przykład Jan Ocieski, który osiągnął urząd kanclerski i zgromadził ogromny majątek, pochodził ze średniej szlachty. Król, mianując na ministrów stanu ludzi bez majątku, był niejako zobligowany do ich uposażania, aby mogli funkcjonować w otoczeniu magnatów. Uposażenie urzędów senatorskich i ministerialnych było bardzo niskie, niekiedy symboliczne, dlatego też monarcha z reguły nadawał ich posiadaczom starostwa i kompleksy dóbr koronnych w dzierżawę. Budziło to protesty szlachty, gdyż minister czy senator, pełniąc obowiązki na dworze, funkcje starościńskie sprawował poprzez swoich przedstawicieli (podstarościch). Takie zasady sprawowania urzędów były bardzo rozpowszechnione w Europie. W Rzeczypospolitej jednak starostowie pełnili swoje funkcje sądowo-policyjne aż do upadku państwa. W związku z protestami pamiętać należy, że gwałtowny awans niektórych osób wydawał się sprzeczny z ideami równości szlacheckiej i budził poczucie zwykłej zazdrości.

Najgroźniejszym zjawiskiem dla dóbr koronnych było trwałe odpadanie od nich majątków. Powodowane to było darowiznami monarszymi i nadawaniem ich w lenno. Niekiedy darowizny miały charakter zakamuflowanej sprzedaży, ale skutek był taki sam. W latach 1550-1562 nadał w lenno lub darował 58 miast i 661 wsi, co stanowiło ok. 50% dóbr będących pod kontrolą skarbu. Innym sposobem uszczuplania domeny było branie pożyczek pod zastaw dóbr do niej należących. Najbardziej rozpowszechniony typ takich kontraktów polegał na tym, że wierzyciel korzystał z dóbr, dopóki dłużnik nie zwrócił całej sumy. W skarbie zawsze brakowało pieniędzy, więc zastawione majątki mogły być przekazywane z pokolenia na pokolenie. Bona i Zygmunt I odzyskiwali dobra na podstawie indywidualnych układów. Konstytucja z 1504 r. pozwalała na zastawianie tylko w formie „do wyczerpania", to znaczy, że wierzyciel użytkował dobra tak długo, aż z uzyskanych dochodów odebrał sobie pożyczoną sumę, ale na takie warunki niewielu było chętnych.

Walka o egzekucję dóbr związana była także z powszechnie akceptowaną zasadą, że communia onera communiter ferenda (wspólne ciężary należy wspólnie ponosić), żądano więc zlikwidowania indywidualnych przywilejów, np. zwalniających z ceł. Wysuwane coraz głośniej hasło unii z Litwą miało to samo podłoże.

Na sejmach w latach pięćdziesiątych posłowie występowali regularnie z żądaniem egzekucji dóbr, co doprowadziło do konfliktu z senatem, jak to wydarzyło się na sejmie w 1553 r. W 1555 r. posłowie przygotowali i przedstawili królowi rejestr wydanych wbrew prawu indywidualnych przywilejów. Pod koniec sejmu 1558/1559 posłowie zaczęli oddawać królowi otrzymane przywileje dotyczące dzierżawy królewszczyzn, a za ich przykładem poszła część senatorów, król jednak odłożył tę sprawę do następnego sejmu. Walka o egzekucję dóbr powodowała także zmianę poglądów szlachty na finansowanie obrony potocznej. Po 1555 r. upowszechnił się pogląd, że ciężar ten powinien spoczywać na dochodach z dóbr państwowych, a nie na podatkach uchwalanych przez sejmy.

Zygmunt August realizował politykę bałtycką podczas swej nieobecności w Koronie, co powodowało wielkie niezadowolenie wśród szlachty. Po pierwsze oczekiwano na realizację programu egzekucji, zapowiedzianego na sejmie w 1559 r., po drugie nieobecność monarchy powodowała zahamowanie pracy wymiaru sprawiedliwości, gdyż nie funkcjonowała najwyższa instancja sądowa.

W 1561 r. Zygmunt August zwołał do Łomży zjazd senatorski, na którym uzyskał poparcie dla swojej polityki bałtyckiej i zgodę na zwołanie sejmu tylko w celu przyjęcia Inflant pod zwierzchnictwo polskie. Sejm ten miał się odbyć bez udziału króla, jak to bywało niekiedy za panowania jego ojca. Szlachta małopolska, zebrana na sejmiku w Korczynie, zaprotestowała przeciwko tej decyzji i postanowiła nie wysyłać posłów na sejm, wysłała natomiast poselstwo do samego Zygmunta Augusta. Król odpowiedział delegacji cierpko, ale w ciągu łata zmienił stanowisko wobec ruchu egzekucyjnego. Postanowił zwołać sejm i wydal uniwersał, nakazujący przedstawić na nim wszystkie przywileje będące w posiadaniu szlachty i miast.

Zygmunt August zdecydował się stanąć na czele ruchu egzekucyjnego i realizować jego postulaty, a symbolem tego była zmiana stroju monarchy i jego dworu — przybranie szat o szarej, „ziemiańskiej" barwie. Zmiana stroju była zewnętrznym znakiem podjęcia przez króla jednej z najważniejszych decyzji. Do tej pory, podobnie jak ojciec, opierał swoją władzę na wielkich rodach, wśród których byli ludzie zawdzięczający mu pozycję społeczną. Teraz postanowił szukać sojusznika w dynamicznie rozwijającym się ruchu egzekucyjnym. Wśród szlachty wytworzyła się grupa przywódców, którzy byli zdolni do współpracy z monarchą i mieli dosyć sprecyzowany program polityczny. Niewątpliwym przywódcą posłów szlacheckich był Mikołaj Sienicki, który marszałkował przynajmniej ośmiu sejmom. Podkreślić należy, że był on arianinem, a około 30% posłów to wyznawcy religii reformowanej, co stanowi niewątpliwie większy procent niż odsetek ewangelików wśród całej szlachty.

Program ruchu egzekucyjnego nie zawierał wielu nowych elementów w porównaniu z postulatami zgłaszanymi jeszcze w czasach panowania Zygmunta I, ale wobec postawy króla i braku przywództwa szlachta mogła tylko artykułować swoje pragnienia na sejmach i sejmikach, lecz bez większych rezultatów. Do tej pory za rządów Zygmunta Augusta szlachta tylko raz zgodziła się na uchwalenie podatków — w 1552 r., a potem regularnie odmawiała ich płacenia, żądając realizacji swoich postulatów. W latach 1562-1569 król ściśle współpracował ze stronnictwem egzekucyjnym, wprowadzając w życie wiele jego propozycji.

Sejm 1562/1563 rozpoczął realizację ruchu egzekucyjnego, zaczynając od egzekucji dóbr. Wobec zdecydowanej postawy króla i izby poselskiej opozycja senatorska nie mogła występować otwarcie przeciwko rewizji nadań królewskich, ale starała się piętrzyć różnorodne trudności formalne. Realizacja planu egzekucji dóbr groziła niektórym rodzinom utratą zajmowanej pozycji, naruszała świętość przywilejów królewskich oraz zasady umowy pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem. Przeciwko egzekucji dóbr występowali przedstawiciele Gdańska oraz senatorowie pruscy, którzy podkreślali odrębność prawną swojej prowincji i twierdzili, że zamiary ruchu egzekucyjnego przekreślają warunki poddania się tej prowincji królom polskim. Ponadto przeciwni rewizji dóbr byli posiadacze nadań królewskich na kresach południowo-wschodnich, argumentujący, że otrzymali od króla pustki, które skolonizowali i uczynili dochodowymi. Senatorowie i posłowie składali przed królem swoje przywileje, ale niektórzy z nich zatrzymywali najbardziej lukratywne nadania.

Sejm w końcu uchwalił egzekucję dóbr, która przewidywała powrót do domeny nielegalnie nadanych włości, postanowił też dokonać lustracji wszystkich dóbr koronnych oraz doprowadził do tego, że król przeznaczył jedną czwartą należnych mu dochodów na utrzymanie stałego wojska. Na sejmie tym nie doszło jednak do rewizji przywilejów i nadań królewskich, ponieważ na wiadomość o upadku Połocka uchwalono podatki i zakończono obrady.

Egzekucja była kontynuowana na sejmie warszawskim 1563 – 1564. Rozpoczęto rewizję nadań w Prusach Królewskich, którą zakończono w 3 tygodnie. Sejm rewidował kolejno nadania i zastawy w poszczególnych województwach. Na tym sejmie przeprowadzono również reformy skarbowe określające podstawy podatku nadzwyczajnego. Ściągano go od łanów chłopskich, z tym że połowę płacił sam kmieć, a połowę kościół z dziesięcin.

Na kolejnych sejmach stopniowo były realizowane postulaty ruchu: miary i wagi w państwie zostały ujednolicone, wprowadzono jednolitą monetę (jeszcze za Z.S) – floren polski. Zniesiono wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez starostów. Duchowieństwo zostało opodatkowane. Na konfederacji warszawskiej w 1573 r. wprowadzono zasadę tolerancji religijnej, zostały powołane sądy najwyższej instancji w 1578 r. Trybunał Koronny, a w 1581 r. Trybunał Litewski. Między 1562 a 1564 do woj. krakowskiego wcielone zostały księstwo oświęcimskie i zatorskie a od 1576 r. Mazowsze zaczęło podlegać prawu koronnemu.

Pomimo ostatecznego upadku ruchu egzekucyjnego i kresu reform Rzeczpospolitej na długie lata, wiele postulatów przetrwało i unowocześniło ustrój prawny ówczesnej Polski.

6. Unia lubelska

Przyczyny:

• Element programu ruchu egzekucyjnego-zacieśnienie unii z Litwą

• Konieczność pomocy Litwie w walkach z Moskwą

• Średnia szlachta litewska dążyła do unii by pozyskać przywielej podobne jak szlachta Rzeczypospolitej

• Zygmunt August początkowo unii nie przychylny poparł ją z pododu braku męskiego potomka

W 1562 r. szlachta zebrała się w obozie pod Witebskiem i wystąpiła z petycją do Xygmunta Augusta w którym żądała zwołania wpólnego sejmu i zawarcia unii. W 1564 na sejm Koronny przybyła delegacja litewska i rozpoczęły się rokowania zerwane jednak z powodu zwycięstwa Litwy pod Ułą z Moskwą. Litwieni opuścili Warszawę.

W 1564 rozpoczęły się na Litwie reformy ustrojowe:

• Rezygnacja ze szlacheckiego przywileju gwarantującemu sądy psięciem, szlachta zaczęła podlegać jednolitym sądom

• Reforma sądownictwa na wzór korony – podstawowym okręgiem był powiat grzie funkcjonowały trzy rodzaje sądów:

  • Ziemski do spraw cywilnych

  • Grocki do spraw karnych

  • Podkomorski rozstrzygający sprawy granic

• W powiatach powoływano sejmiki, które wybierały posłów na sejm

• Wprowadzono urząd marszałka powiatowegoi urzędy kasztelanów

Sejm lubelski i zawarcie unii

Zygmunt August w 1568 zwołał sejm koronny do Lublina. W styczniu 1569 r. rozpoczęły się rokowania. Stronie litewskiej przewodził Mikołaj „Rudy” Radziwiłł a polskiej Filip Padniewski. Z powodu sporów co do kształtu unii w marcu większość Litwinów opuściła Lublin a nieliczni którzy zostali prosili króla o odroczenie rokowań. 5 marca Zygmunt ogłosił dekret inkorporacji Podlasia do Korony, dalej wcielił województwo wołyński Racławskie i kijowskie. W zaistniałej sytuacji Litwini zgodzili się na uni- 28 czerwca zakończono negocjacje a 1 lipca 1569 nastąpiło uroczyste zaprzysiężenie unii

WEarunki unii:

• Oba kraje zachowały swoje nazwy Królestwo Polskie i Wielkie KSIĘSTWO Litewskie, funkcjonowała także nazwa wspólna- Rzeczpospolita Obojga Narodów

• Wspólny monarcha- władca miał być wybierany na wspólnej elekcji ale koronowany tylko na Króla Polski zachowując tytulature Wielkiego Księcia

• Wspólny sejm

• Wspólna polityka zagraniczna

• Jedna moneta

• Wolność handlu w granicach kraju

• Odrębne urzędy centralne

• Odrębne kancelarie

• Odrębne skarby wojsko i prawa

Skutki:

• Powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów – silne państwo mające duże znaczenie na arenie międzynarodowej

• Wielonarodowy i wielokulturowy kraj

• Powstawanie latyfundia magnackich na wschodzie

• Rozpowszechnianie się kultury chrześcijańskiej na Litwie

• Polonizacja litewskiej magnaterii

• Polska zaczęła się stykać z bogatą kulturą wschodu

• Polska rozpoczęła prowadzenie aktywnej polityki na wchodzie.

7. Folwark pańszczyźniany w Rzeczypospolitej XVI wieku

Folwark był to rodzaj gospodarstwa rolnego nastawiony na masową produkcje zboża przeznaczonego na zbyt, wykorzystujący pracę pańszczyźnianą chłopów. Pierwsze folwarki powstały w dobrach duchownych- kościelnych i klasztornych.

Czynniki sprzyjające powstaniu folwarku:

• Zapotrzebowanie na zboże w Europie Zachodniej

• Pochwała spokojnej egzystencji i życia ziemianina w literaturze

• Przywileje gospodarcze jakie otrzymała szlachta:

  • 1374- przywilej koszycki zwalniający z podatków z wyjątkiem 2groszy od łana ziemi chłopskiej

  • 1423- status warcki pozwalający na wykup sołectwa przez szlachtę

  • 1496- statusy Piotrowskie- ograniczyły uchodźctwo chłopów do 1 syna kmiecia na rok

  • 1520- sejm ustala minimalny wymiar pańszczyzny- 1 dzień tygodniowo, granicy górnej nie określono dlatego były to przyczyną wielu nadużyć

Folwark szlachecki stanowi gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi będący własnością szlachcica a uprawianym przez poddanych chłopów. Liczył on od 20 łanów czyli 340ha. Szlachta koncentrowała ziemie poprzez: zakup nowych gospodarstw, zagospodarowanie nieużytków, zagarnięcie sołectw, włączanie tzw. pustek czyli łanów chłopskich powstałych w wyniku bezpotomnej śmierci chłopa lub zbiegostwa.

Folwark był samowystarczalnym gospodarstwem rolnym, ponieważ:

• Zatrudniano w nim rzemieślników,

• Budowano browary i gorzelnie,

• Wykorzystywano pracę pańszczyźnianą chłopów.

Pańszczyzna to przymusowa praca wykonywana przez chłopów na rzecz pana w zamian za dzierżawę ziemi. Rodzaj pańszczyzny:

• Sprzężajna- chłop pełno rolny uprawiał ziemię przy użyciu własnych narzędzi i zwierząt,

• Piesza- wykonywali ją chłopi bezrolni, komornicy i chałupnicy,

• Jutrznia- powstała w XVII- XVIII w. wyznano obszar, który miał być przez chłopa uprawiany,

• Tłoki, gwałty- konieczność pracy w szczególnych porach roku np. w okresie żniw.

Istnienie folwarków i produkcja zboża wykształciły w mentalności szlachty mit o tym iż Polska jest spichlerzem Europy. Był on ważnym czynnikiem kształtującym ideologie szlachecką czyli sarmatyzm. Na polskie zboże w okresie nowożytnym było bardzo duże zainteresowanie, mogą świadczyć o tym dane: w XVI wieku przez port gdański eksportowano 46tys łasztów a pod koniec tego wieku już 70tys łasztów (1 łaszt- 2 tony). Holendrzy zmonopolizowali handel polskim zbożem.

8. Sytuacja ludności chłopskiej w Polsce XVI w.

Chłopi był to stan najliczniejszy ale zarazem najniżej położony w hierarchii społecznej z najmniejszą liczbą przywieli- nie posiadający ich praktycznie wcale. Podlegali oni tzw. prawu wiejskiemu, które nie stanowiło jednolitego systemu. Regulowało on życie wspólnoty. Występowały w nim różnice terytorialne ponieważ działało dzięki wilkierzom, które wydawał właściciel ziemski. W dobrach królewskich prawo wiejskie regulowały ordynacje referendarskie wydawane przez sąd referendarski zaś w dobrach magnackich takie funkcje pełnił sąd zamkowy. W sprawach karnych chłopi mogli być skazywani z woli pana na śmierć. Zmianę w stosunkach prawnych przyniosła Konstytucja 3maja gwarantująca chłopom opiekę prawną państwa

Chłopów charakteryzowało tzw. poddaństwo wtórne. W 1496 sejm uregulował prawo opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana – ograniczył ich wychodźstwo do jednego syna kmiockiego na rok. Tak rozpoczął się okres przywiązywania chłopa do ziemi, którą mógł opuścić tylko dzięki łasce pana. Zakaz opuszczania wsi spowodował że chłop został poddanym w „miniaturowym państwie, gdzie właściciel był władca absolutnym”.

Świadczenia chłopa na rzecz pana:

• Służba policyjna- tzw. Stróżą

• Transport towarów

• Praca na rzecz dworu

• Pańszczyzna

Pańszczyzna to przymusowa praca wykonywana przez chłopów na rzecz pana w zamian za dzierżawę ziemi. Sejm z 1520 r. ustalił że minimum pańszczyzny to jeden dzień w ciągu tygodnia. Rodzaj pańszczyzny:

• Sprzężajna- chłop pełno rolny uprawiał ziemię przy użyciu własnych narzędzi i zwierząt,

• Piesza- wykonywali ją chłopi bezrolni, komornicy i chałupnicy,

• Jutrznia- powstała w XVII- XVIII w. wyznano obszar, który miał być przez chłopa uprawiany,

• Tłoki, gwałty- konieczność pracy w szczególnych porach roku np. w okresie żniw.

Chłopi mogli być sprzedawani i kupowani razem z ziemią. Ich sytuacja zależała od dobrej woli pana a jedyny jego własność to majątek ruchomy. Zła sytuacja w jakiej znajdowali się chłopi doprowadziła do tzw. zbiegostwa.

Zbiegostwo chłopów- ucieczki chłopów z pańskich dóbr najczęściej powodowane za namową innego szlachcica. Uchwalenie 24 konstytucji w Rzeczypospolitej dotyczących zbiegostwa świadczy o ogromnej skali tego problemu.

Istniała także sytuacja odwrotna kiedy to dochodziło to „powzdawania” była to praktyka bobrowanego oddania się w poddaństwo, zawierano w sądzie grockim umowę na podstawie której wolny człowiek stawał się poddanym. Przyczyn takiego zjawiska należy szukać w małżeństwie z chłopka oraz chęci uniknięcia kary z powodu długów.

Wykupienie poddaństwa- chłop za odpowiednią sumę dokonywał z panem transakcji dzięki której stawał się wolnym człowiekiem i właścicielem ziemi, którą użytkował.

GROMADA:

W XVI w. zanikały sołectwa ale większość wsi zachowała samorząd. Podstawową jednostką była gromada, w której skład wchodzili wszyscy mieszkańcy wsi. Organizowała gospodarkę wsi, zarządzała dobrami była zbiorowo odpowiedzialna za wypełnianie swoich obowiązków wobec pana.

Samorząd wiejski:

• Walne zebranie- naczelna władza zatwierdzona przez pana, uchwalała wielkie rzez i ustalała podatki zgodnie z wolą właściciela ziemi

• Urząd wiejski- sąd z skład którego wchodził wójt z ławnikami, kontrolował dopełnienia zobowiązań wobec pana. Jedynie w dobrach królewskich istniała możliwość odwołania się od wyroku sądu dzierżawcy do sądu referendarskiego.

Podział chłopów

• Elita wiejska: sołtysi z kilkoma gospodarstwami zobowiązani do służby wojskowej i zbierania czynszów; piechota wybraniecka zwolniona z poddaństwa lecz zobowiązana do służy w wojsku; Lemanowie w Prusach

• Kmiecie(w Prusach zwani gburami) właściciele samodzielnych gospodarstw o powierzchni jednego łana

• Zagrodnicy- właściciele hektara ziemi czerpiący dochody także z działalności poza rolniczej

• Chałupnicy- posiadali jedną chałupę z ogrodem; komornicy- mieszkali w domu kmiecia lub w folwarku.

9. Miasta i mieszczaństwo w Polsce

Stan mieszczański stanowił 20% ludności i wykształcił się już w średniowieczu. Odróżniały go przywileje gospodarcze i sądzenie się według prawa magdeburskiego (dość surowe, za kradzież miodu groziła kara śmierci).

Mieszczanie byli w lepszej sytuacji niż chłopi- mieli wolność osobistą i swobodę poruszania się po kraju ale byli odsunięci od władzy politycznej. Statusy Piotrowskie z 1496 zabroniły mieszczanom nabywania ziemi o odsunięto ich od urzędów państwowych i kościelnych. Konstytucja nihil novi z 1505 r. wykluczyła ich z sejmu.

Mieszczan od mieszkańców miasta wyróżniało obywatelstwo miejskie, które gwarantowało możliwość korzystania z przywilejów gospodarczych miasta. Aby zostać obywatelem należało:

• Przedstawić list od urodzenia- poświadczenie o pochodzenia z legalnego związku

• Dokumentować się świadectwem moralności

• Przestawić list od wolności, który poświadczał wolność osobistą

• Nabyć w mieście nieruchomość

• Sprowadzić bądź założyć rodzinę

PODZIAŁ:

• Patrycjat- elita zajmująca najwyższe urzędy coraz mniej zajmująca się handlem i rzemiosłem. Uczestnictwo we władzy chodź mało dochodowe dawało im ogromne bogactwa gdyż umożliwiało czerpanie pieniędzy z nielegalnych źródeł. Naśladowali on stan szlachecki (stąd ustanowione przez szlachtę prawo przeciw zbytkowi). Stanowili 2-3%

• Pospólstwo- właściciele warsztatów rzemieślniczych i kupcy. Stanowili 50-80%, całkowicie odsunięty od rządów w mieście prowadzili konflikty z patrycjatem (1517-1525). Konflikt rozwiązał król tworząc tzw. Trzeci ordynek*

• Plebs- czeladnicy robotnicy służący, margines społeczny. Podlegali prawu miejskiemu ale nie mieli praw obywatelskich.

W 1789 z inicjatywy Jana Dekerta zaproszono do Warszawy na zjazd mieszczański przedstawicieli 140 miast królewskich. Przygotowali oni memoriał do króla i izby poselskiej. 2 grudnia udali się mieszczanie do króla ubrani na czarno (czarna procesja) składając memoriał w którym domagali się wpływu na politykę kraju. Wydarzanie to było znaczące z powodu wydarzeń dziwacy się we Francji i zaowocowało ustawą o miastach. 5 kwietnia 1791 sejm zreformował stan mieszczański. Podzielił ich on na posesjonatów i nieposesjonatów, prawa polityczne otrzymali Ci pierwsi za to wszyscy zaczęli podlegać prawu miejskiemu. Otrzymali on prawo nomiem captivabimus (nietykalność osobista), mogli nabywać ziemie i sprawować urzędy.

Miasta w Rzeczypospolitej.

W Rzeczypospolitej nowożytnej było znacznie więcej miast niż na chwile obecną- ok. 1700. Były one własnością:

• Prywatne- własność szlachty tzw. jurydyki

• Magnatów- tworzone dla prestiżu oraz by zaopatrywać dwór magnacki, przykład- Zamość

• Kościelne- własność duchownych

• Królewskie- należące do króla

W miastach mieszkali Żydzi, duchowni szlachta, mieszczanie i ludzie luźni.

Władze w miastach:

• Pierwszy ordynek- rada miejska. Naczelna władza w mieście podejmowała najważniejsze decyzje ustawodawcze i administracyjne. Na jej czele stał od 1-4 burmistrzów (w zależności od ustaleń miasta). Rady pełniły swoją funkcje przez określoną kadencje potem tworzyli tzw. Radę starszą, która była organem doradczym od raz wybierała obecną kadrę urzędniczą. W mniejszych miastach decydujący wpływ na kształt rady mieli starostowie a w miastach prywatnych ich właściciele

• Drugi ordynek- ława. Był to sąd którzy sądził sprawy kryminalne obradował pod przewodnictwem wójta wyznaczonego przez radę. Ława uczestniczyła w uchwalaniu wilkierzy.

• Ława i uchwalały podatki, zatwierdzały statuty cechowe i mianowały urzędników.

• *Trzeci ordynek- pospólstwo- przedstawiciele pospólstwa w liczbie od 12- 100. Wybierani byli przez cechy i bractwa kupieckie mieli na celu kontrole rachunków miejskich i patrycjatu.

10. Zaludnienie, struktura narodowościowa i społeczna w Rzeczypospolitej

Całkowita liczba ludności w XVI wieku wynosiła 11 mln, w wyniku wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w XVII liczba ta zalazła by w XVIII wieku dzięki przyrostowi demograficznemu osiągnąć liczbę 12-14 mln. Gęstość zaludnienia to 11-19 os/km.

Postawą społeczności była rodzina a na wsi gromada. Gromada spełniała role podobną jak na zachodzie Europy parafie. W Polsce miały one jednak małe zagęszczenie. W gromadzie dbano o kontrole zachowań społecznych. Popularne były tzw. Sądy rugowe na których rozstrzygano przestępstwa przeciwko moralności i karano np. za picie alkoholu w „obcej” karczmie (nie należącej do właściciela wsi).

Rzeczpospolita XVI- XVII to kraj wielonarodowościowy i wielowyznaniowy cieszący się mianem kraju tolerancyjnego. Podstawowe nacje na terenie Rzeczypospolitej to:

• Polacy – najliczniejsza grupa etniczna , których wyróżniał język i religia (do czasu reformacji) katolicka. Nie stanowili wewnętrznie spójnej grupy ponieważ dzielili się na stany

• Litwini- byli drugą najliczniejszą grupą zaraz po Polakach, po unii lubelskiej otrzymali te same prawa.

• Białorusini i Ukraińscy- język ruski wyznanie prawosławne

• Niemcy- potomkowie miejskich osadników przybywał do Polski w czadach średniowiecza, którzy osiedlali się tu na prawie niemieckim. Zamieszkiwali miasta królewskie oraz Prusy. Byli wyznania luterańskiego.

• Ormianie- w czadach średniowiecza emigrowali na tereny Rusi z powodu nacisku Turków Osmańskich. Wyznawali monofizytyzm, zamieszkiwali miasta gdzie zajmowali się handlem i rzemiosłem. Tworzyli samodzielne gminy ze swoim samorządem, sądownictwem, Kościołem i szkolnictwem

• Tatarzy hospodarscy lub Kozacy- wolność osobista i swoboda religijna, Kozacy wpisani na rejestr podlegali sądownictwu takiemu jak szlachta polska, z zamian za służbę wojskową otrzymywali żołd.

• Żydzi- stanowili wręcz odrębny stan mieli wolności osobistą i mogli prowadzić handel. Nie podlegali jurysdykcji miejskiej ale bezpośrednio królewskiej- urzędnikom jakimi byli wojewodowie. Zajmowali się handlem i usługami, stanowili 70% ludności miejskiej. Zamieszkiwali wydzielone dzielnice i odseparowane ulice – tzw. getta. Istniały one w Poznaniu, Krakowie, Lublinie, Wilnie, Lwowie. Getta oddzielone były murem. Posiadały własny samorząd tzw. kahał- władze kahału składał się ze starszyzny, ławników i członków komisji regulujących Żydzie społeczne. Kahały prowadziły działalność bankierską.

11 – 15 skany

16. Pierwsze bezkrólewie i pierwsza wolna elekcja - zasady, przebieg, skutki.

W 1572 zmarł Zygmunt August, ostatni król z dynastii Jagiellonów, pozostawiając kraj nieprzygotowany na bezkrólewie. Doszło do poważnego kryzysu w państwie, ponieważ nie było uchwalonego regulaminu elekcji nowego monarchy, nieciekawie rysowała się także sytuacja polityczna:

• nie wygasł spór pomiędzy ruchem egzekucyjnym, a magnaterią

• istniał konflikt pomiędzy szlachtą protestancką, a katolicką

• nie rozwiązano problemu unii lubelskiej (1569) - panowie litewscy dążyli do przywrócenia utraconych na rzecz Korony prowincji (Podlasia, Wołynia, woj. kijowskiego i bracławskiego)

• rywalizacja pomiędzy prowincjami: Małopolską a Wielkopolską

Szlachta chełmska w 1572 zawiązała konfederacje w Krasnymstawie. Było to konieczne ponieważ wraz ze śmiercią króla przestawały działać sądy, wyrokujące w jego imieniu. Powołano sądy kapturowe (konfederacje szlachty w ziemiach i województwach w okresie bezkrólewia), które miały rozstrzygać sprawy kryminalne. W czasie pierwszego bezkrólewia zaczęły się kształtować także dwa ośrodki polityczne:

• stronnictwo senatorskie prymasa Jakuba Uchańskiego – grupowało ono panów wielkopolskich, przeważali w nim katolicy, wspierany przez nuncjusza papieskiego Franciszka Commendone. Zgodnie z przekonaniem stronnictwa władzę w okresie bezkrólewia powinien sprawować prymas jako pierwszy senator Rzeczypospolitej.

• stronnictwo Jana Firleja – uważał się za przywódcę całego obozu protestantów (sam był kalwinistą), twierdził, że to jemu należą się rządy podczas bezkrólewia.

Na zjeździe senatorskim w Kaskach 1572r. postanowiono oddać władzę prymasowi, który na czas bezkrólewia miał zostać zastępcą króla (interrex).

Kandydaci:

• arcyksiążę Ernest Habsburg – popierany przez biskupów katolickich i senatorów świeckich; popierając kandydaturę Habsburga liczono na współpracę wobec zagrożenia tureckiego, spory z tą dynastią mogły zaowocować ich porozumieniem z Moskwą.

• Iwan IV Groźny – popierany przez szlachtę litewską; sądzono, że obranie cara na tron polski i litewski może rozwiązać problem ekspansji Moskwy.

• Jan III Waza – wspierany przez obóz protestancki; kandydat był protestantem co stanowiło problem.

• „Piast” – miejscowy wielmoża; obawiano się jednak zazdrości i ambicji, która mogłaby się skończyć wojną domową.

• Henryk Walezy - popierany przez część hierarchii kościelnej z prymasem J. Uchańskim i legatem papieskim na czele oraz wpływową rodziną Zborowskich; zamieszany w rzeź hugenotów w noc św. Bartłomieja dlatego żądano aby zaprzysiągł tolerancję wyznaniową w Polsce

Sejm konwokacyjny:

6 I 1573 rozstrzygnął ostatecznie, że funkcję interrexa będzie sprawował arcybiskup gnieźnieński, który miał przewodniczyć elekcji, mianować i koronować króla. Natomiast marszałek wielki koronny miał ogłaszać nowo obranego króla. Jan Zamoyski przeforsował także projekt elekcji viritim zgodnie z którą każdy szlachcic miał prawo uczestniczenia w wyborze władcy. Na konwokacji został przyjęty akt konfederacji warszawskiej – zawierała postanowienia dotyczące zachowana pokoju religijnego, a więc dawała protestantom gwarancję bezpieczeństwa oraz zapewnienia spokojnego przebiegu elekcji oraz funkcjonowanie prawa cywilnego. Został wyznaczony także termin i miejsce elekcji. Początkowo spierano się czy powinna być to Warszawa czy Lublin. W ziemi lubelskiej większe wpływy posiadała protestancka średnia szlachta, natomiast na Mazowszu przeważała biedna, niewykształcona szlachta katolicka. Ostatecznie wybrano Warszawę.

Elekcja:

Zjazd elekcyjny rozpoczął się IV 1573, zjawiło się ok. 40tys. wyborców. Zgodnie z postanowieniami miała to być elekcja viritim ale nie było pomysłu jak ją przeprowadzić. W końcu postanowiono, że elekcja odbędzie się w dwóch etapach:

• Pierwszy miał charakter sejmu elekcyjnego z udziałem senatorów i deputatów. Sejm obradował w „okopie” (na placu otoczonym wałem ziemnym), tam też stawiano namiot dla senatorów - „szopę”. Wokół obozu obradowały poszczególne województwa. Słuchano na nim propozycji przedstawicieli i kandydatów.

• Drugi etap – senatorowie i deputaci udawali się do swoich województw, a prymas objeżdżał pole elekcyjne i zbierał głosy wyborców.

W maju 1573 prymas nominował na króla Polski Henryka Walezego. Po zaprzysiężeniu artykułów henrykowskich i pactów conventów (obiecano wieczny sojusz pomiędzy Rzecząpospolitą a Francją, pomoc militarną, wsparcie finansowe Akademii Krakowskiej, kształcenie we Francji Polaków i spłatę długów Zygmunta Augusta, zobowiązano się do potwierdzenia wszystkich praw i przywilejów oraz ograniczenie Francuzów na dworze) marszałek wielki koronny Jan Firlej obwołał go monarchą.

Artykuły henrykowskie – funkcjonowały jako osobny dokument tylko podczas koronacji Henryka Walezego i Stefana Batorego, potem ich treść wpisano do pactów conventów. Stanowiły one, że monarcha wyrzeka się tytułu dziedzica, Rzeczpospolita Obojga Narodów miała być monarchą elekcyjną. Król tylko za zgodą sejmu mógł wypowiadać wojny, zwoływać pospolite ruszenie, nakładać podatki, cła morskie i wprowadzać monopole gospodarcze. Za zgodą senatu król mógł zawrzeć związek małżeński i prowadzić politykę zagraniczną. Przy królu miało zawsze rezydować czterech senatorów rezydentów – biskup, wojewoda i dwóch kasztelanów. Władza królewska miała zostać ograniczona przez potwierdzenie uprawnień kanclerzy, ponieważ tylko pisma przez nich pieczętowane nabierały mocy prawnej, zabroniono królowi powoływania nowych urzędów, zobowiązano monarchę do utrzymania wojska kwarcianego. Opisano sposób i miejsce przechowywania insygniów królewskich. Ustalono także, że sejm miał być zwoływany co najmniej raz na dwa lata na 6cio tygodniowe obrady. Potwierdzono także prawo do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa, wolność religijną, odrębność prawa litewskiego i ziem ukrainnych. Szlachta otrzymała prawo do kopalin.

Pacta conventa – umowa pomiędzy szlachtą, a każdym nowo obranym władcą, który dopiero po ich zaprzysiężeniu stawał się królem elektem.

17. Geneza, skład i funkcjonowanie sejmu w Rzeczypospolitej XVI wieku.

Za punkt wyjścia demokracji szlacheckiej uznaje się przywileje cerekwicko – nieszawskie z 1454r., od tego momentu wszystkie najważniejsze decyzje państwowe oddano w ręce szlachty, obradującej na sejmikach ziemskich. Z czasem coraz wyraźniejsza stawała się potrzeba stworzenia reprezentacji sejmików ziemskich dla całego kraju. Sejm, zwołany do Piotrkowa na 18 I 1493, uważany jest za pierwszy parlament nowożytnej Polski i rok ten powszechnie uznaje się za datę powstania sejmu polskiego.

Trzy stany sejmujące:

• król – zwoływał sejm i ustalał datę obrad, miał prawo mianowania urzędników i nadawania im ziemi, dysponował inicjatywą ustawodawczą, kierował polityką zagraniczną.

• senat – biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, kanclerze, marszałkowie, podskarbiowie Korony i Litwy (na początku XVI w. było 80-90 senatorów, a po unii lubelskiej 140), obradował pod przewodnictwem króla. Pomagał królowi w sprawowaniu władzy. Miał kontrolować i pilnować władców, by przestrzegali prawa.

• sejm – posłowie ziem wybrani na sejmikach ziemskich (na początku XVI w. było ok. 40-45 posłów, a po unii lubelskiej 170 – w tym 48 z Litwy), uchwalał ustawy i podatki, nadawał szlachectwo, przyjmował posłów, kontrolował skarb, zwoływał pospolite ruszenie, dysponował prawem łaski i amnestii, decydował o polityce zagranicznej i liczebności wojska. Izba poselska obradowała pod przewodnictwem marszałka sejmu wybranego spośród posłów.

Początkowo sejm walny podejmował uchwały większością głosów. Jednak opór sejmowej mniejszości doprowadził do wprowadzenia zasady jednomyślności (prawo sprzeciwu jednego posła) czyli liberum veto. Jego zastosowanie unieważniało całe obrady i powodowało ich zakończenie. W ten sposób próbowano przekonać wszystkich do zgody powszechnej (aklamacji) czyli consensus ordinum. Początkowo liberum veto nie było nadużywane, ponieważ posłowie mieli prawo do sisto activitatem czyli tamowania czynności.

Od 1572r. sejm obradował na Zamku Królewskim w Warszawie, a w roku 1673 ustalono, iż co trzeci sejm obradować będzie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w Grodnie. Obrady sejmu rozpoczynały się wspólną mszą z udziałem trzech stanów sejmujących. Izba senatorska i poselska obradowały oddzielnie. Powoływano jednak wspólne komisje do załatwienia poszczególnych spraw. Przyjęte przez izbę poselską, senat i zaaprobowane przez króla uchwały dzieliły się na: konstytucje (statuty) – zawierały postanowienia o charakterze prawnym i decyzje polityczne, uniwersały poborowe – określały rodzaj, wysokość uchwalonych podatków i tryb ich ściągania oraz reformy podatkowe.

Rodzaje sejmów:

• walny zwyczajny (ordynaryjny) – początkowo zwoływany co roku, najczęściej w Piotrkowie Trybunalskim, od artykułów henrykowskich zwoływany co 2 lata na 6-cio tygodniowe obrady.

• walny nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) – od 1573 miał być zwoływany w razie konieczności na 2-tygodniowe obrady.

• konwokacyjny – zawiązywany po śmierci króla, podejmował decyzje większością głosów pod przewodnictwem prymasa (interrexa), wyznaczał czas i miejsce wolnej elekcji, podejmował decyzje w sprawie porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa.

• koronacyjny – kończył bezkrólewie, odbywał się w Krakowie, król-elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i był koronowany.

• rokoszowy – odbywał się w czasie rokoszu, prawo do udziału w nim miał każdy szlachcic.

• obozowy – zwołany tylko raz w 1520r. Polegał na tym, że w czasie pospolitego ruszenia szlachta zebrała się na sejmiki i wybrała posłów, obradowano tak jak na każdym innym sejmie.

18. Sejmiki w Rzeczypospolitej XVI – XVII wieku.

Sejmiki ziemskie – zwoływane przez króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego, z czasem przyjęło się, że sejmik elekcyjny zwoływał najwyższy stopniem urzędnik wojewódzki/ziemski.

• przedsejmowy – szlachta nie mogła być zaskoczona tematyką obrad sejmu, dlatego król wysyłał swojego posłańca (legata) na sejmik danej ziemi i tam przedstawiano tematykę obrad, wybierano posłów na sejm (1-6), sporządzano instrukcję, w której zawarte były wskazówki, jak posłowie mają głosować w danej sprawie, w XVII w. posłowie musieli przysięgać, że będą głosować tak, jak ustalono na sejmiku.

• relacyjny – po zakończeniu obrad sejmu posłowie wracali do swoich ziem, gdzie wysłuchiwano relacji z obrad sejmu; zbierane w Koronie po zakończeniu sejmu, na Litwie 4 tyg. później.

• elekcyjny – wybierano po czterech kandydatów na urzędy ziemskie (podkomorzy, sędzia ziemski, podsędek, pisarz ziemski).

• deputacki – od 1578; wybierano deputa do Trybunału Koronnego i Litewskiego; odbywały się raz na rok, 8 września w Koronie i 2 lutego na Litwie.

• gospodarski – rozstrzygano sprawy związane z samorządem ziemskim.

• generalny – tzw. „generał” (działał do połowy XVII w.), wybrani posłowie i senatorowie danej prowincji zbierali się razem, aby uzgodnić stanowisko prowincji na sejm walny. Funkcjonował więc sejmik generalny wielkopolski, który zbierał się w Kole, małopolski w Nowym Mieście Korczynie, mazowiecki w Warszawie, pruski w Malborku lub Grudziądzu, litewski najpierw w Wołkowysku, potem w Słonimiu.

• kapturowy – od 1572; wybierano władze konfederacji i sądu kapturowego w czasie bezkrólewia dla danej ziemi. Kapturem nazywano konfederacje szlachty w ziemiach i województwach w okresie bezkrólewia.

19. Luteranizm w Rzeczypospolitej XVI w.

Nauki Lutra bardzo szybko dotarły do Rzeczpospolitej co wynikało z faktu, że państwo nie było jednorodne kulturowo, etnicznie i religijnie. Ruch luterański objął przede wszystkim ziemie graniczące z Rzeszą Niemiecką:

• Prusy Książęce – w wyniku traktatu krakowskiego z 1525 stały się pierwszym państwem z luterańską religią państwową. Luteranizm znajdował wyznawców głównie wśród mieszczan. Szczególnie chętnie przyjmowała go ludność niemiecka miast, która próbowała poprzez religię podkreślić swą odrębność etniczną. W 1544 powstał w Królewcu uniwersytet protestancki, gdzie wykładano nauki Marcina Lutra.

• Śląsk –prawdopodobnie we Wrocławiu już w 1519 drukowano pisma Lutra. Ok. 1580 na Śląsku były 1222 parafie luterańskie i ok. 150 katolickich. Tereny Śląska stały się aktywnymi ośrodkami propagującymi religię luterańską.

• Prusy Królewskie – w latach 1557-1558 Zygmunt August (1548-1572) wydał przywileje wielkim miastom pruskim (Gdańsk, Toruń, Elbląg), pozwalając im uregulować samodzielnie stosunki wyznaniowe. W 1559 swobody oficjalnie uzyskała szlachta pruska, a 1561Inflanty. Decyzje monarchy spowodowały gwałtowny rozwój reformacji na tych terenach. Wyznanie luterańskie stało się dominujące przede wszystkim w miastach, władze miejskie ustanawiały i kontrolowały nowy Kościół, dbały o organizację szkolnictwa. Szczególne znaczenie miały powstałe w Gdańsku i Toruniu gimnazja luterańskie reprezentujące bardzo wysoki poziom. Wyznanie luterańskie było powszechnie przyjmowane przez ludność niemiecką ale także przez Polaków. Religie tę wyznawało wielu przedstawicieli znacznych rodów tej prowincji (Wejherowie, Bażyńscy). W 2 poł. lat 70-tych XVI w. to wyznanie dominowało w Prusach Królewskich.

• Wielkopolska – na 142 parafie luterańskie 32 były polskie. Luteranizm zdobywał zwolenników na wsi i w miastach, a w kilku z nich protestanci stanowili większość aż do końca XVIII w.

20. Kalwinizm w Rzeczypospolitej XVI w.

Nauki Jana Kalwina znalazły w Rzeczypospolitej wielu zwolenników, jego wyznawcami była głównie szlachta małopolska i litewska. Kalwin osobiście interesował się przyjmowaniem swojej religii na terenach Rzeczpospolitej, prowadził korespondencję z Zygmuntem Augustem, a jego nauka została przyjęta przez największe rody litewskie (Radziwiłłów, Paców, Chodkiewiczów), wielkopolskie (Górków, Leszczyńskich), małopolskie (Stadnickich, Tęczyńskich, Oleśnickich). Siłą przyciągającą szlachtę do kalwinizmu była niechęć wobec istnienia silnej władzy państwowej. W efekcie, rozwój sieci kościelnej następował bardzo szybko, pierwszy synod kalwiński odbył się w Pińczowie w 1550, a w 1554 na synodzie w Słomnikach pod Krakowem ustalono strukturę organizacji kościelnej w Małopolsce. Szlachta nie zmieniła jednak sposobu życia zgodnie ze wzorami gminy genewskiej. Reformacja w Polsce i na Litwie była powierzchowna, miała silne zabarwienie intelektualne.

Oblicza się, że ok. 20% szlachty polskiej przeszło na protestantyzm, przede wszystkim na kalwinizm. Dla Litwy kalwinizm stał się religią narodową, pozostającą w opozycji do wcześniejszych wspływów prawosławia i ekspansji polskiego języka i kultury.

21. Bracia polscy i bracia czescy w Rzeczypospolitej XVI-XVII.

Bracia polscy wyłonili się z kalwinistów. Zapoczątkował ten rozłam synod protestancki w Seceminie w 1556r., na którym Piotr z Goniądza zanegował dogmat Trójcy Św. Ostatecznie rozłam się dokonał w 1562r., potwierdzony ostatecznie na synodzie w Piotrkowie w 1565r. Zborem większym nazywano zwolenników Kalwina, natomiast mniejszym arian, czyli braci polskich. Pod koniec XVI w. doktrynę braci mniejszych usystematyzował Leliusz Socyn i jego bratanek Faust Socyn. Odrzucali oni Trójcę Św., grzech pierworodny, zbawienie za pośrednictwem Chrystusa. Bracia polscy zakładali również równość wszystkich ludzi, pacyfizm, negowali państwo jako instytucję, poddaństwo, pańszczyznę, nawoływali do wspólnej prawy ziemi. Takie poglądy trafiały do chłopów, biednej szlachty, pospólstwa i plebsu.

Stolicą braci polskich było miasto Raków, założone w 1567r.

Bracia czescy to emigranci z Czech i Moraw, którzy przybyli do Polski uciekając przed prześladowaniami w połowie XVI w. Byli Husytami. Osiedlili się w Wielkopolsce. Byli pracowitymi rzemieślnikami . Największe skupiska powstały w Lesznie, Ostrogu i Poznaniu.

22. Kościół katolicki w Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku wobec reformacji.

Stosunek Kościoła katolickiego określały postanowienia soboru trydenckiego w latach 1545-1563. Zamykały one wszelkie próby kompromisu z protestantami – albo przyjmą naukę Rzymu albo pozostaną poza Kościołem.

Biskup warmiński Stanisław Hozjusz sprowadził w 1564r. do Polski jezuitów jako główne ostrze kontrreformacji skierowane wobec protestantów.

Postanowienia te także obejmowały prowadzenie chrystianizacji pomimo tego, że Korona i Litwa były krajami katolickimi. Miało to głównie przybrać formy opieki duszpasterskiej oraz stałej kontroli .

W parafiach poczęto prowadzić specjalne księgi parafialne służące do zapisywania chrztów, ślubów i pogrzebów. Parafie miały być wizytowane przez biskupów, organizowano specjalne misje, na których księża głosili stosowne kazania, udzielali sakramentów , odprawiali uroczyste nabożeństwa, wytykali elementy pogańskie.

Wspomniani wcześniej jezuici to zakon założony w 1524 przez św. Ignacego Loyolę. Ich głównym zadaniem było prowadzenie działalności misyjnych w krajach pogańskich lub w rekatolizowanych krajach protestanckich. Założyli w Polsce swój pierwszy ośrodek w Braniewie, zaczęli zakładać szkoły. Ośrodki powstawały na terenach zagrożonych reformacją lub na terenach religii prawosławnej. Klasztor założony w Wilnie w 1569r. stał się ich największym centrum, powstała też w Wilnie Akademia do walki z kalwinistami na Litwie. Ich głównym orężem było kaznodziejstwo oraz szkolnictwo, byli też łagodniejszymi spowiednikami ze względu na swoją naukę o tym, że człowiek jest dobry a grzech to tylko potknięcie się. Do walki wykorzystywali też literaturę, malarstwo , teatr, muzykę, które dostosowywali do miejscowych tradycji. Wprowadzili śpiewy do nabożeństw. Najwybitniejszym jezuitą był Piotr Skarga, założyciel Akademii Wileńskiej oraz polityk na dworze Zygmunta III.

Wzrosła także liczba klasztorów męskich, żeńskich oraz usługowych, które prowadziły szkoły, szpitale a nawet wykupywały jeńców porwanych w ramach jasyru.

23. Prawosławie i unia brzeska w Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku.

Kościół prawosławny był największy i najważniejszy po Kościele katolickim, funkcjonował zarówno w Koronie jak i na Litwie. Na początku tworzył on tylko jedną metropolie kijowską, która podporządkowana jest patriarsze Konstantynopola. Do czasu unii lubelskiej na terenie Korony były 3 biskupstwa: chełmsko-brzeskie, przerzysko -samborskie i halicko-lwowskie. W wielkim księstwie litewskim obok metropolii kijowskiej funkcjonowały diecezję. Biskupów oraz metropolitów wyznaczał monarcha. Księża w probostwach przez właścicieli gruntów.

W XVII w. rozwijał się ruch monastyczny, zakony męskie i żeńskie. Szczególne znaczenie miał klasztor Ławra Peczarska w Kijowie i klasztor Supraślu na Podlasiu. Utrzymywali oni szkoły, biblioteki szpital. W ramach Kościoła prawosławnego działały także bractwa cerkiewne, które walczyły z kryzysem podobnym do tego co katolicki. Walczyli z upadkiem moralnym, brakiem wykształcenia kleru czy umocnili przekonanie o spełnianiu misji ewangelickiej. Tworzyli szkoły, drukarnie i szpitale. Kościół prawosławny był kościołem soborowym a więc świeccy też brali udział w synodach.

W 1569r. doszło do tzw. unii brzeskiej. Wtedy to cześć hierarchii prawosławnej podporządkowała się papieżowi, tworząc tzw. Kościół unicki. W 1620 doszło do odtworzenia hierarchii a w 1635 ustanowiono już legalnych biskupów prawosławnych. Od tego czasu w Polsce istniały dwie hierarchie: unicka i prawosławna. A więc istniały dwie metropolie kijowskie, jedna podporządkowana Rzymowi, druga zaś Konstantynopolowi. Stąd też dochodziło do konfliktów między oboma Kościołami o poszczególne cerkwie, klasztory i majątki kościelne.

24. Problem tolerancji wyznaniowej w Polsce XVI i I poł. XVII wieku.

Tolerancja wyznaniowa była jedną z najbardziej charakterystycznych cech Rzeczypospolitej czym wyróżniała się na tle większości krajów europejskich. Na terenie Korony i Litwy mieszkali obok katolików wyznawcy prawosławia, judaizmu i wielu innych wyznań takich jak monofizyci, muzułmanie czy po prostu poganie. Ten rozkład pogłębiła reformacja, pojawiły się wyznania protestanckie. Warto też wspomnieć o unitach po unii brzeskiej.

Tolerancję religijną zapewniały gwarancję prawne szlachty. Nie mógł on być więziony i nie można mu było konfiskować majątku bez wyroku sądowego, nie można też od nich było egzekwować wyroków sądów kościelnych. Te prawa zapewniły powstanie Kościoła narodowego co sprzyjało tolerancji dla innowierców.

Szlachta, która przyjęła np. wyznanie protestanckie nie była takimi żarliwymi wyznawcami jak w zachodniej Europie. Zmieniała głównie wyznanie z powodów politycznych. Żarliwością religijna wyznaczali się tylko mieszczanie protestanccy w Gdańsku i Rydze jako opozycją dla katolików i króla.. Natomiast w miastach królewskich dochodziło do tumultów, burzono zbory. Szlachta ni wykazywała takich tendencji, nie narzucali tez siłą jakiegoś wyznania swoim poddanym. Często przyjmowali na uczty wyznawców innej religii co było nie pomyślenia na Zachodzie. Ważna też była solidarność szlachecka wynikająca z silnych związków stanowych. Twierdzono, że obywatelstwo Rzeczypospolitej ważniejsze jest od różnic religijnych.

25. Oświata i nauka epoki odrodzenia.

NAUKA

Astronomia:

- Mikołaj Kopernik- „O obrotach sfer niebieskich”- teoria heliocentryczna, Ziemia krąży wokół Słońca, książkę wpisano do indeksu ksiąg zakazanych.

- Wojciech z Brudzewa- matematyk, astronom na Akademii Krakowskiej, nauczyciel Kopernika

Matematyka:

- Tomasz Kłos- matematyk Akademii Krakowskiej, wydał podręcznik pierwszy w j. polskim do tego przedmiotu „Algoritmus to jest nauka liczb”.

Chemia:

- Kasper Ber- chemik, przeprowadził wiele eksperymentów mających na celu oddzielenie srebra od złota czy od innych metali.

Medycyna:

- Józef Struś- lekarz, badał system krwiobiegu i tętno.

- Wojciech Oczko- wenerologia, pierwsze w Polsce dzieło o wodach leczniczych „Cieplice”.

Kartografia:

- Bernard Wapowski- uznany za ojca polskiej kartografii, autor najstarszych map Polski i Sarmacji.

- Tomasz Makowski- mapa Litwy.

Nauki społeczne:

- Andrzej Frycz Modrzewski- „O poprawie Rzeczypospolitej”, zwolennik otworzenia kościoła narodowego składającego się z katolików, prawosławnych i protestantów, zasada równości wszystkich ludzi wobec prawa.

Publicystyka:

- Stanisław Orzechowski- cykl tzw. „Turcyków” nawołujący do krucjaty antytureckiej. „Policyja Królestwa Polskiego”- przeciwko egzekucji dóbr.

Historia:

- Marcin Kromer- autor kroniki dziejów Polski po łacinie oraz szkicu geograficznego „Polonia”.

- Marcin i Joachim Bielscy- pierwszy autor historii powszechnej „Kroniki wszystkiego świata”, jego brat Joachim kontynuował to dzieło.

- Jakub Wujek- przełożył Biblię na j. polski, teolog.

OŚWIATA

Pierwszym etapem edukacji była nauka czytania i pisania, także po łacinie. Odbywało się to w domu pod okiem wynajętych nauczycieli bądź w szkołach parafialnych. Uczono tam też śpiewów kościelnych, prostych rachunków, elementów liturgii, fragmentów pism antycznych, organizowano przedstawienia teatralne.

W czasach odrodzenia powstał nowy typ szkół tzw. gimnazja humanistyczne. Podstawowym ich celem była nauka czytania, pisania, mówienia po łacinie. Uczono także sztuki przemawiania i układania wytwornych pism. Organizowano teatr szkolny, aby nauczyć sztuki przemawiania. W programie nauczania były też dzieła, które uczyły historii, prawa, filozofii i religii. Absolwent uzyskiwał wiedzę ogólną i mógł podjąć naukę na uniwersytecie.

Istniały także kolegia jezuickie, pijarskie. W nich większy naciski kładziono na treści religijne. Uczono zasad retoryki, aby mówca mógł bronić swoich religijnych przekonań. Teksty starożytnych cenzurowano, usuwano z nich treści erotyczne i pogańskie. Celem kolegiów było wychowanie oratora, wspaniałego mówcy, który potrafiłby uzasadnić każdą tezę.

Uczeń mógł też udać się do szkoły wyższej. Na początku epoki nowożytnej istniała tylko Akademia Krakowska, która miała wysoki poziom nauczania prawa, rozkwit przeżywały nauki matematyczno-astronomiczne. Była też instytucja religijna, która pilnowała czystości doktryny katolickiej na uniwersytecie. Studiował tam m.in. Mikołaj Kopernik, wykładali m.in. Kalimach czy Grzegorz z Sanoka.

W 1544 w Prusach Albrecht Hohenzollern założył uniwersytet w Królewcu, który miał katedry teologii, prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych.

W 1579 jezuici założyli uniwersytet w Wilnie na miejscu swojego kolegium na podstawie przywileju Stefana Batorego. Miał dwa wydziały teologii i sztuk wyzwolonych , powołany głównie aby walczyć z kalwinizmem na terenie Litwy.

Na pograniczu epok odrodzenia i baroku powstał w 1594 na mocy bulli papieskiej Akademia Zamoyska, jednak podupadła po śmierci fundatora Jana Zamoyskiego.

26. Sztuka polskiego odrodzenia.

Na początku XVI wieku dzięki działalności kulturalnej i artystycznej ostatnich Jagiellonów (Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta) do Krakowa i znacznej części Królestwa upowszechnił się renesans, a jednocześnie przez długi czas preferowano formy późnogotyckie. Wkrótce, w II połowie XVI wieku pojawił się na ziemiach polskich manieryzm, a na początku XVII wieku wczesny barok. Renesans i wczesny barok są okresami silnej infiltracji italianizmów, zaś w manieryzmie głównym źródłem inspiracji była sztuka niderlandzka i protestanckich krajów Rzeszy.Okres „złotego wieku” sprzyjał rozwojowi budownictwa na terenie całego kraju. Głównym ośrodkiem był Kraków, gdzie po raz pierwszy na większą skalę w Królestwie pojawiły się formy renesansowe, czego przykładem jest dekoracja niszy nagrobka Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej. Dokonano przebudowy zamku wawelskiego (udział m.in. Franciszka Florentczyka), zaś w pobliskiej katedrze wzniesiono Kaplicę Zygmuntowską (dzieło Bartolomeo Berrecciego, z wysublimowaną dekoracją rzeźbiarską, bogatym wystrojem m.in. nagrobkami Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki, ołtarzem z obrazami Georga Pencza). Renesansowy charakter otrzymała część zabudowy ul. Kanoniczej prowadzącej z miasta na Wawel.Kaplica Zygmuntowska stała się przykładem dla renesansowych i barokowych kaplic kopułowych, budowanych przy gotyckich kościołach, których wystarczająca ilość usprawiedliwia spadek inwestycji o charakterze sakralnym. Przykładami są kaplice Tenczyńskich w Staszowie, Boimów we Lwowie (Andrzej Bemer), Wazów przy katedrze wawelskiej, czy Myszkowskich przy kościele Dominikanów w Krakowie . Wielką inwestycją było założenie przez Jana Zamoyskiego Zamościa. Działali tu m.in. Bernardo Morando, Jan Jaroszewicz i Jan Wolff. Ideowe miasto idealne ma zabudowę skupioną wokół rynku zabudowanego podcieniowymi kamienicami. Ponadto wyróżniają się tu ratusz, kolegiata i synagoga. Miasta otrzymały renesansowe i manierystyczne ratusze (m.in. w Poznaniu, dzieło Giovanniego B. di Quadro, Chełmnie, Tarnowie, Sandomierzu), patrycjuszowskie kamienice z attykami i podcieniami (kamienice Przybyłów i Celejowska w Kazimierzu nad Wisłą). Na Kresach Wschodnich wzrosła pozycja Lwowa i Wilna. Główne miasta pomorskie stopniowo wzbogacały się o nowe budowle mieszkalne, czego przykładem jest zespół kamienic przy ul. Długiej, Mariackiej i przy Długim Targu w Gdańsku, pojedyncze kamienice w Elblągu, czy kamienica Pod Gwiazdą w Toruniu. Główne miasto Pomorza otrzymało reprezentacyjne budowle takie jak m.in. Zbrojownię, Złotą i Zieloną Bramę, Lwi Zamek, Złotą Kamienicę. Wpływy niderlandzkie objęły w mniejszym stopniu pozostałe ziemie Korony, łącznie z Lwowem (kościół Bernardynów). Manieryzm na Śląsku cechuje recepcja form powszechnych w protestanckich krajach Rzeszy i Niderlandach. Do dzieł zalicza się m.in. dom Wagi Miejskiej w Nysie, kamienica Pod Gryfami na rynku wrocławskim, zamek oleśnicki, kościół Świętej Trójcy w Żórawinie.Najcenniejszymi dziełami rzeźby renesansowej i manierystycznej są dzieła o charakterze sepulkralnym. Na ziemiach polskich utrwalił się motyw włoskiego nagrobka przyściennego, często z postacią w pozie sansovinowskiej np. w nagrobku Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta w kaplicy Zygmuntowskiej. U schyłku renesansu i w dobie manieryzmu powstają monumentalne nastawy ołtarzowe (m.in. dawnego ołtarza katedry wawelskiej, obecnie w kolegiacie w Bodzentynie, fary w Bieczu, kościoła Św. Jana w Gdańsku).Malarstwo w dobie renesansu opierało się na tradycji gotyckiej co egzemplifikują liczne dzieła malarstwa książkowego w tym dzieła Stanisława Samostrzelnika, który działał także w zakresie malarstwa ściennego i tablicowego. Rozwinęło się też malarstwo portretowe (twórczość Marcina Kobera, portrety biskupów krakowskich w krużgankach klasztoru franciszkańskiego).Na Pomorzu i Śląsku rozwija się intensywnie sztuka silnie związana z reformacją, której przykładem są ambony typu baldachimowego. Przykładem jest ambona w kościele Marii Magdaleny we Wrocławiu. Nobilitowani przedstawiciele mieszczaństwa kontynuują sięgającą późnego gotyku tradycję uposażania świątyń epitafiami z dekoracją rzeźbiarską i malarską (np. zespoły epitafiów we wrocławskich kościołach Marii Magdaleny i Św. Elżbiety, w kościele Mariackim w Gdańsku).

27. Okoliczności elekcji Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy – pozycja monarchy w Rzeczpospolitej XVI wieku.

Monarcha - Król miał pełnię władzy, o ile nie zrzekł się jej na rzecz czynnika społecznego . Stwierdzenie to najlepiej oddaje istotę sprawy, gdyż monarcha polski, podobnie jak i inni władcy, część swojej władzy sprawował jako rex solus, czyli jako król samodzielny i jedyny. Część władzy jednak sprawował razem z tzw. czynnikiem społecznym, czyli z przedstawicielstwem stanowym. W gremiach przedstawicielskich miał bardzo duże uprawnienia i nie mogły mu one niczego narzucić .Dopiero w monarchii konstytucyjnej, a taką stała się Rzeczpospolita po uchwaleniu Konstytucji 3 maja, król panuje, ale nie rządzi. W początkach epoki nowożytnej zakres prerogatyw monarszych był znacznie ograniczony przez przywileje nadawane szlachcie w wiekach wcześniejszych. Proces ten będzie postępował. Zakres władzy królewskiej obejmował prawodawstwo, administrację i sądownictwo.

Stefan Batory - 12 XII 1575 prymas Uchański ogłosił wybór Maksymiliana II na króla Polski i wielkiego księcia Litewskiego ,- Uczynił to w senacie, bez pytania o zdanie szlachty. Gdy wieść doszła do zgromadzonej na polu elekcyjnym szlachty, ta zapałała oburzeniem i wściekłością. Wtedy Jan Zamoyski wysunął propozycje, aby wybrać Annę Jagiellonkę i przydać jej za męża Stefana Batorego. Odwoływał się do precedensu Jadwigi i Władysława Jagiełły. Postać Batorego stawała się coraz bardziej popularna, gdyż w 1575 r. pokonał on popieranego przez Habsburgów swego rywala Kaspra Bekiesza, a jego pozycję dodatkowo wzmacniało to, że w walce o tron Polski mógł użyć pieniędzy uzyskanych w wyniku konfiskaty mienia przeciwników. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej doszło do podwójnej elekcji było dwóch królów elektów — Stefan Batory i Maksymilian II.

Zygmund III Waza - 19 sierpnia 1587 r. część polskiej szlachty wybrała na króla Zygmunta III Wazę. Nie była to jednak jedyna elekcja w tym czasie, co doprowadziło do zbrojnego konfliktu. Po śmierci Stefana Batorego w 1586 r. szlachta polska stanęła przed koniecznością wyboru nowego władcy Rzeczypospolitej. Nie było wśród niej jednak zgody co do tego, kto byłby najlepszym kandydatem do tronu. Część szlachty popierała wywodzącego się z dynastii Habsburgów arcyksięcia Maksymiliana, część zaś opowiedziała się za siostrzeńcem wybranej w 1575 r. na króla Polski Anny Jagiellonki, pochodzącym ze Szwecji Zygmuntem Wazą. Zwolennicy pierwszego kandydata podkreślali potęgę dynastii habsburskiej, a także to, że był on gorliwym katolikiem. W przypadku Zygmunta Wazy widziano możliwość wspólnego wraz ze Szwecją sięgnięcia po panowanie nad Bałtykiem, odcięcia od morza Moskwy, a także odzyskania Estonii. W tej sytuacji nastąpiła podwójna elekcja. W trzy dni po wyborze Zygmunta Wazy pozostali wyborcy obrali władcą arcyksięcia Maksymiliana. Zygmunta Wazę koronował 27 grudnia 1587 r. w Krakowie arcybiskup gnieźnieński Stanisław Karnkowski. 24 stycznia 1588 r. doszło do bitwy pod Byczyną, w której wojska popierającego Zygmunta hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego pokonały stronników Maksymiliana i wzięły go do niewoli. Spór polsko-habsburski zakończył się 9 marca 1589 r. zawarciem układu bytomsko-będzińskiego, w którym Habsburgowie uznali Zygmunta Wazę za prawowitego króla Rzeczypospolitej.

28. Polityka wewnętrzna Stefana Batorego.

W Polsce nie każdemu podobało się, że Batory został władcą. Przeciw opowiedziała się część duchowieństwa oraz miasto Gdańsk, który wypowiedział posłuszeństwo nowemu królowi. Miasto to było w sojuszu z Danią, której nie w smak było to, że Batory może kontynuować politykę swego poprzednika w sprawie dostępu Polski do morza. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta. Król zniósł nawet przywileje Gdańska za namową Karnkowskiego, chcąc doprowadzić to miasto do podporządkowania się jego wpływom. W końcu doszło do otwartego konfliktu między Batorym, a miastem Gdańsk. Wybuchła wojna w 1577 r., której decydująca bitwa rozegrała się nad Jeziorem Lubieszowskim. W walce tej Stefan Batory odniósł zwycięstwo, lecz nie udało mu się zdobyć Gdańska. Szalę zwycięstwa na stronę króla przechyliła flota duńska, która nie mogąc wesprzeć gdańszczan swym desantem poprzez flotę monarszą, dopuściła się sabotażu tych portów, które im zagrażały. Duńczycy zniszczyli, także Elbląg. Dopiero wówczas Gdańsk uznał Batorego królem. Miasto zapłaciło odszkodowania wojenne, z kolei władca Polski przywrócił Gdańskowi wcześniejsze przywileje. W 1578 r. Stefan Batory utworzył Trybunał Koronny sądu apelacyjnego. Jego celem było odciążenie sądu królewskiego. Od tamtej pory do Trybunału Koronnego trafiały sprawy, w których odwoływano się do sądów niższej instancji, ale tylko na terenie Małopolski i Wielkopolski. Król, aby zdobyć przychylność szlachty postanowił, że skład Trybunału Koronnego będzie wybierany przez właśnie przez szlachtę na zwołanym w tym celu sejmiku.  Stefan Batory poza sprawami wojennymi interesował się także nauką. Świadczy o tym założenie przez niego Akademii Wileńskiej w 1579 roku. Powstała ona w miejsce kolegium jezuickiego. Jej pierwszym rektorem został Piotr Skarga, która zasłynął jako działacz kontrreformacji. Należy również podkreślić otwartość króla na różnego rodzaju nowinki techniczne, jego dążenia do rozwoju handlu i rzemiosła w Polsce, a także poszukiwania złóż kopalnianych. Stefan Batory po ośmiu latach panowania zmarł w 1586 roku.

29. Polityka zagraniczna Stefana Batorego .

Najważniejszym punktem w polityce zagranicznej Stefana Batorego była walka z Moskwą o Inflanty. Tym problemem mógł zająć się dopiero po uporządkowaniu spraw wewnątrz kraju. W końcu doprowadził do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w 1579 roku. Jeszcze tego samego roku Polacy zdobywają Połock. Z kolei w 1580 roku nasza armia powiększyła polskie tereny o Wielkie Łuki. W następnym roku Stefan Batory zwiększył pobór do armii i wyruszył na Psków. Do jego zdobycia jednak nie doszło, ponieważ Rosjanie dążyli do zawarcia pokoju. Rozmowy w tym celu odbyły się w 1582 roku w Jamie Zapolskim. Ustalono wówczas, że Inflanty oraz ziemia Połocka przechodzą w ręce polskie. Rosja w ten sposób utraciła dostęp do morza na 120 lat.

30. Rokosz Zebrzydowskiego – geneza , przebieg i skutki .

Rokosz Zebrzydowskiego, rokosz sandomierski – bunt szlachty przeciwko Zygmuntowi III Wazie trwający w latach 1606–1609. Wybuchł po śmierci głównego opozycjonisty wobec polityki Jana Zamoyskiego– który był przeciwnikiem zbrojnych wystąpień przeciwko władzy monarszej. Wystąpienie zostało stłumione zbrojnie powodując spadek zaufania do władzy królewskiej. Zarzucano mu faworyzowanie jezuitów oraz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzenia władzy absolutnej. Z pewnością zaś wiadomo, że dążył on do ustanowienia dziedziczności tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów i pozostawienia izbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowiącego .Spór zaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przez różnowierców oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim. W latach 1606–1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego, zwanego również sandomierskim, w którym katolicy, jak i protestanci, magnateria, jak i szlachta walczyli o zabranie monarsze prawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów i zmuszenia go do wygnania jezuitów i cudzoziemców. Na potrzeby rokoszan wymyślony został także rokosz gliniański, który usprawiedliwiał ideę zbrojnego wystąpienia przeciw monarsze. Przywódcami buntu zostali: marszałek wielki koronny Mikołaj Zebrzydowski, Jan Szczęsny Herburt, Stanisław Stadnicki i podczaszy litewski Janusz Radziwiłł. Pragnęli zdetronizować Zygmunta III Wazę, też wprowadzić obieralność urzędników ziemskich na sejmikach oraz zmusić posłów do ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych. Rokosz zakończył się zwycięstwem króla w bitwie pod Guzowem w 1607 roku, lecz wzmocnienie władzy królewskiej zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy przepis o prawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa oraz nakazano senatorom rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku monarchy. Król zgodnie z wolą magnatów (niechcących wzmocnienia jego władzy) odstąpił od wymierzenia kar buntownikom

31. Polityka wewnętrzna Zygmunta III Wazy

Zygmunt III miał ciężki początek panowania ponieważ nie był on jedynym pretendentem do tronu Rzeczpospolitej. Najbardziej niebezpieczny był Maksymilian Habsburg popierany przez Zborowskich. Po bitwie pod Krakowem Zygmunt wkroczył do dawnej stolicy i 27 grudnia 1587 r. zaprzysiągł pakta które przyrzekł w drodze rokowań. Po koronacji jego sprawa była górą, a zwolennicy Maksymiliana znaleźli się w odwrocie, ostatecznie pobici przez Zamoyskiego 24 stycznia pod Byczyną, gdzie w niewolę dostał się sam arcyksiążę oraz większość jego stronników.

W 1589 roku odbył się sejm pacyfikacyjny, na którym wielką rolę odgrywał kanclerz Jan Zamoyski. Ustalić miano kwestie obierania króla najpierw w gronie sejmików wojewódzkich, potem zaś na zjeździe powszechnym, gdzie podstawą decyzji miała być uchwała jednomyślna lub 2/3 głosów, ponadto do zjazdu miano nie dopuszczać posłów zagranicznych. Zamoyski porwał się na większe ograniczenia czyli wprowadzenie zasady krwi słowiańskiej lub potomków panującego króla co spotkało się ze sprzeciwem dostojników kościelnych za którymi stał nuncjusz papieski i Habsburgowie w których godziła ustawa. Prymas zaproponował poprawkę by królem mógł zostać tylko katolik, co z kolei odrzucił Zamoyski. Sprawa utknęła na zawsze. Cały sejm nie przyniósł żadnych postanowień poza tym że królowi pozwolono spotkać się z ojcem Janem III w Rewlu.

Podczas zjazdu w Rewlu Jan III chciał nakazać synowi powrót do Szwecji i układać się z Habsburgami jednak Zygmunt zapewniał Zamoyskiego, że Polski opuszczać nie zamierza. Na mocy postanowień zjazdu zwolniono też przetrzymywanych w Krasnymstawie jeńców spod Byczyny.

Król pod wpływem Opalińskiego rozdawał posady osobom niezwiązanym z Zamoyskim, początkowo tolerancyjnie trafiały one również do protestantów z czasem jednak Zygmunt stał się bardzo fanatyczny względem katolicyzmu i nawet nie reagował na niszczenie zborów dokonywane sporadycznie przez mieszczan.

W 1591 i 1592 roku doszło do zjazdów innowierców w Radomiu i Lublinie. Zażądano zwołania sejmu nadzwyczajnego w sprawie rzekomego odstąpienia Zygmunta od korony i planowanego małżeństwa z austryjaczką Anną Habsużanką. Król zapewnił że korony nie ma w planie, jednak od ożenku nie odstąpi. Ślub nastąpił w maju 1592 roku. W wyniku tego Maksymilian Habsburg ujawnił tajne dotychczas knowania z arcyksięciem Ernestem na temat tronu polskiego. Podniósł się krzyk Zamoyskiego i Zebrzydowskiego że cudzoziemcy czynią o nas targ. Do Warszawy zaczęła zjeżdżać szlachta na rokosz. Król na sejmie wyraził skruchę za chęć wyjazdu do Szwecji i przysiągł nie wyjeżdżać nawet w obliczy śmierci ojca, bez zgody stanów. Co stało się już w roku kolejnym, gdy umarł Jan III, a sejm udzielił królowi zgody na wyjazd do Szwecji, po swój dziedziczny tron.

Jedną z ważniejszych kwestii polityki wewnętrznej Zygmunta III jest doprowadzenie do unii brzeskiej w 1596 roku. Doprowadziło to do powstania podległych papieżowi wyznawców prawosławia – unitów. Przeciwnych im wyznawców prawosławia nazwano dyzunitami. Było to wydarzenie ważne bo w pewien sposób integrowało kościół.

W czasie swoich rządów Zygmunt borykał się z problemem powstań kozackich. Były one skutecznie tłumione, chociaż już wiedziano, że kozacy są niebezpieczni i mogę być wykorzystywani nie tylko przez Rzeczpospolitą.

Na sejmie marcowym w 1607 roku podjęto sprawę utworzenia stałej armii opłacanej ze skarbu. Uchwalenie tego postulatu było warunkiem uderzenia na Szwecję w celu odebrania korony. Na sejmie katolicy i opozycja protestancka nie doszli do porozumienia w sprawie koronacji na następcę tronu Władysława oraz podatków, których województwa nie akceptowały. Przygotowany został rokosz pod Sandomierzem. Zjazd obwołano konfederacją a na jego czele stał Mikołaj Zebrzydowski. Król siedział w Wiślicy, a konfederatom na pomoc ściągnięto posiłki z Węgier. Przy królu pozostał senat oraz Żółkiewski i bracia Potoccy z 11 tysiącami wojska. Rokoszanie obawiali się daleko idących reform królewskich w których widzieli zagrożenie dla sejmu jako instytucji stanowiącej oraz dążenie monarchy do absolutyzmu i ustanowienia dziedziczności tronu. W końcu wystąpiono przeciw królowi zbrojnie aby dokonać detronizacji. Wojska wierne królowi wygrały bitwę pod Guzowem, jednak władza króla i tak uległa umniejszeniu.

32. Stosunki polsko-tureckie w XVI i pierwszej połowie XVII w.

W wyniku zbliżenia polsko-francuskiego sułtan turecki zarządził demonstracyjny najazd na południowe kresy Rzeczpospolitej. Uszedł on Turkom i Tatarom bezkarnie, wręcz zyskali na tym ponieważ polska zrzekła się pretensji do portów nad morzem Czarnym. Ciężkie położenie polityczne powodowało brak polskiej reakcji na najazdy Turków na Węgry. Sama rzeczpospolita była bezpośrednio zagrożona ze strony Turcji przez wzgląd na tereny Krymu oraz Mołdawii znajdujące się pod zwierzchnictwem lennym sułtana z czego Turcja korzystała szarpiąc ziemie rzeczpospolitej uniemożliwiając tym samym pomoc Węgrom. W 1531 roku Jan Tarnowski zdobył Pokucie, po bitwie pod Obertynem. Dopiero 1533 rok przyniósł rozejm na polu polsko-tureckim. W 1538 roku polski sejm ustalił liczne wojsko do walki z Petryłą o Pokucie. Pokucie zostało przy Polsce, a wezwany na pomoc sułtan zagarnął resztę Mołdawii czym zrobił na przekór Polsce i Węgrom blokując ostatecznie ich dążenia do portów na Morzu Czarnym. Po śmierci Zygmunta Starego nastał czas samodzielnych rządów Zygmunta Augusta. W latach 1550-51 Tatarzy zburzyli Peremirkę i Bracław, a strona polska nie mogła wiele zrobić. Dopiero po licznych poselstwach do Stambułu, król otrzymał odnowienie pokoju poprzez Stanisława Tęczyńskiego w 1553 roku. W dalszych latach polityka polska skierowała się na zachód oraz ku Moskwie i Prusom. Dopiero za Stefana Batorego (wybrany w wolnej elekcji w 1576 roku) zaczęto snuć plan wojny z Turcją, który był poniekąd prywatą króla, który jako władca Siedmiogrodu chciał zerwać zależność lenną od Turcji właśnie i wyzwolić całe Węgry. Najpierw zajęła go jednak wojna z Gdańskiem, potem z Moskwą. Błyskotliwą politykę (elekcyjny władca wybrany w Rzeczpospolitej miał być przyjmowany przez moskali co stanowiłoby unię Polski, Litwy i państwa moskiewskiego) względem Moskwy chciał zastosować Batory jako bazę do walki z Turcją. Jego dążenia, bliskie realizacji, przerwała nagła śmierć 12 grudnia 1586 r.

Politykę Batorego zamierzał kontynuować kanclerz Jan Zamoyski, jednak szanse na jakiekolwiek sensowne posunięcia w stronę Turcji przyniosła wojna austryjacko-turecka w 1593 roku. Zamoyski wystosował do cesarza Rudolfa wysokie żądania dotyczące utworzenia ligi przeciw Turcji. Polska miała otrzymać pieniądze i posiłki oraz gwarancję zdobyczy terytorialnych w Mołdawii, nawet sejm Rzeczypospolitej ustalił specjalne podatki i pospolite ruszenie na tę sposobność gdy okazało się, że cesarz nie ma środków i możliwości by zaakceptować warunki. Mimo opieszałości, w 1595 r. Zamoyski uderzył na Mołdawię, a potem pobił tatarów pod Cecorą. Turcja uznała protekcję Rzeczpospolitej nad Mołdawią i wycofała swoje wojska. Rok 1600 przyniósł kolejną wyprawę przeciwko Michałowi Walecznemu i utrzymał się wpływ polski na Mołdawii, jednak trwał on tylko przez kolejny rok. W 1601 roku Turcy przywrócili swoje władztwo nad tamtymi terenami. Jeszcze w 1616 roku trwały przepychanki, jednak wtedy wojska tureckie dotarły aż do granic Rzeczpospolitej.

Za swawole magnackie i kozackie Turcy przysłali ponad 50.000 wojska by ich ukarać. Drogę zastąpił im Żółkiewski, mający ok. 20.000 żołnierzy, przeliczył się w kwestii pomocy od Kozaków. Hetman zawarł z paszą tureckim traktat w Buszy na mocy którego zobowiązał Polskę do nie mieszania się w sprawy wołoskie i siedmiogrodzkie.

Rok 1620 przyniósł regularną wojnę między Polską a Turcją. Była ona wynikiem swawoli kozackiej i chadzek łupieżczych na Krym i w głąb tureckiego terytorium. Czarę goryczy przelało spalenie Warny. Podczas pierwszej bitwy, pod Cecorą, zginął hetman Żółkiewski. Finałem wojny było oblężenie Chocimia, którego 240-tysięczna armia turecko-tatarska nie zdołała zdobyć. W rokowaniach stanęło na tym, że granica przebiegać będzie na Dniestrze, a Mołdawia, Siedmiogród i Wołoszczyzna zostają w tureckiej strefie wpływów. Obie strony miały powstrzymać grabieżcze wypady kozackie i tatarskie na terytorium przeciwnika. Odrzucono żądania tureckie wydania kozaków na męki oraz haraczu z ludzi.

W 1633 roku połączone siły turecko-tatarskie zostały pokonane przez hetmana Koniecpolskiego pod Kamieńcem Podolskim. W odwecie sam sułtan chciał zaatakować Rzeczpospolitą jednak dzięki sprawnemu działaniu Władysława IV udało się zebrać dużo wojska i rozpoczęto rokowania. Zawarto pokoju wieczystego, Turcja zobowiązała się do usunięcia Tatarów ze stepów przy granicy z Polską. Dzięki emigracji Ormian na tereny Rzeczpospolitej rozkwitł handel z Imperium Osmańskim

33.Problem kozacki i powstania kozackie do 1648 r.

UKRAINA

Sama nazwa oznaczała niegdyś ziemię położona na peryferiach, tereny nadgraniczne. Na początku XVI w. Ukrainą zaczęto określać województwa kijowskie i bracławskie a od 1635 r. także czernichowskie Gł. Rzeką Ukrainy jest Dniepr. Dawniej poprzecinany był porohami dzieląc kraj na część północną i południową. Wyżynna część krainy, leżąca przed porohami była lepiej zagospodarowana i mniej dzika. To tam w większości na prawym brzegu Dniepru leżały największe miasta- od Kijowa po Czehryń. Natomiast w części południowej, czyli na Niżu lub Zaporożu przeważały bezludne stepy. Ze względu na częste najazdy tatarskie i brak zagospodarowania tereny te często nazywano Dzikimi Polami.

Pretensje do terenów Ukrainy rościły sobie trzy państwa: Polska, Litwa i księstwo Moskiewskie. Był to teren sporny przez cały XIV w. Rywalizowały tu gł. Polska i Ukraina. W 1338 r. podczas zjazdu w Wyszehradzie Bolesław Jerzy (ks. Halicko-wołyński) wyznaczył na swojego zastępcę we Lwowie Kazimierza Wielkiego. Węgrzy poparli pretensje polskie do Rusi Halicko-Wołyńskiej. Po śmierci Bolesława Jerzego , Kazimierz Wielki chciał wyegzekwować swoje prawa, jednak przeszkodził mu w tym opór miejscowych bojarów dowodzonych przez Dymitra Detkę. Zdobycie Lwowa (16 kwietnia 1340 r.) nie na wiele się zdało, Polacy musieli opuścić Ukrainę. W tym czasie książę Litwy Lubart w podbił Wołyń. Lata 1344-49 to okres ponownej ekspansji Polski na tereny Ukrainy. W roku 1350 podpisany został układ w Budzie, który dopuszczał wykup Rusi przez Węgry. Wynikiem kolejnej wojny (1366 r.) było połączenie Rusi Halicko-Włodzimierskiej z Polską unią personalną. Ludwik Węgierski jako następca Kazimierza przejął władanie nad Rusią Halicką , jego córka Jadwiga podczas swojej wyprawy na Ruś (1387 r.) usunęła z niej załogi węgierskie i przyłączyła kraj do Polski. Podpisanie unii polsko-litewskiej (1385) doprowadziło do połączenia terenów należących do obu krajów a akt unii lubelskiej (1569) przyłączył te tereny do Rzeczpospolitej.

KOZACZYZNA

Słowo „Kozak” jest pochodzenia turecko-tatarskiego i oznacza wartownika lub straż przednią. W XV w. zaczęto nazywać tak ludzi osiedlających się na Dzikich Polach. Byli to zbiedzy z Polski, Litwy, Rusi, Węgier, Mołdawii i Niemiec, lecz przeważał element ukraiński. Organizowali oni wyprawy o charakterze łupieżczym na tatarów krymskich co stanowiło problem dla stosunków polsko-tureckich (od 1475 r. chanat krymski podporządkowany był Porcie Ottomańskiej) oraz napadali na poselstwa przemieszczające się między Moskwą a Krymem. Wyprawy odwetowe na Krym stały się swoistym „sportem stepowym” i już zawsze będą stanowiły poważny problem dla władców polskich starających się zapanować nad żywiłem kozackim.

Za organizatora jednolitej Kozaczyzny i twórcę Siczy uważa się księcia Dymitra Wiśniowieckiego. W roku 1550 król Zygmunt August wyznaczył go na obrońcę Ukrainy przed najazdami tatarskimi. Początkowo zebrał wokół siebie oddział 300 kozaków i uczynił z niego prawdziwe jednolicie uzbrojone i wymusztrowane wojsko. Na siedzibę wybrał sobie jedną z dnieprzańskich wysepek- Małą Chortycę, na której od 1553 r. rozpoczął budowę pierwszej stałej fortyfikacji kozackiej- Sicz Zaporoską. Od tego czasu główny ośrodek Kozaczyzny przeniósł się z Czerkas na Sicz. Wiśniowiecki organizował samodzielne wyprawy na Krym. Tatarzy w wyniku wypraw odwetowych (1557) palą Sicz, kolejna powstanie na Wyspie Monasterskiej. W 1564 r. ruszył na Mołdawię w wyniku zdrady Stefana Tomży Kozacy zostali rozgromieni a Wiśniowiecki oddany w ręce Turków i stracony.

ORGANIZACJA SICZY

Nazwa Sicz pochodzi od słowa zasieka i oznacz miejsce warowne, umocnienia obronne. Z biegiem czasu nazwą tą zaczęto określać cały teren zamieszkiwany przez Kozaków. Jej ośrodek stanowiła zawsze wyspa dnieprzańska przenoszona w razie zniszczenia lub zagrożenia. Otoczona była zawsze wałem ziemnym, który otaczał plac zabudowany mieszkaniami kozaków(kurenie), składami, warsztatami… Znajdowała się tam również cerkiew oraz miejsce zebrań rady kozackiej. Na czele kurenia stał ataman. Ciekawym zjawiskiem była rada kozacka nadająca organizacji Siczy cechy demokracji wojskowej. Prawo uczestnictwa w jej obradach mieli wszyscy dorośli mężczyźni a udział w nich był dobrowolny. Odbywały się one regularnie, corocznie w trzech terminach: 1 października, 1 stycznia i na Wielkanoc. Przewodniczył jej hetman lub koszowy. Odbywała się ona w zasadzie w dwóch kręgach. Pierwszy stanowiła „czerń”, która swoje zdanie wyrażała krzykiem i wyrzuceniem w powietrze czapek. Drugi to rada starszych. W analogiczny sposób obierano hetmana. Był on dowódcą wszystkich kozaków. Decydował o wojnie i pokoju, życiu i śmierci. Jego władza była w zasadzie nieograniczona. Osądzić i zabić mogli go jedynie sami Kozacy w przypadku kiedy uznali go za tchórza lub zdrajcę.

Armia kozacka była wojskiem ochotników. Załoga Siczy miała obowiązek stawienia się na każde wezwanie hetmana, stanowiła swego rodzaju oddziały regularne. Kozacy byli wojskiem lekkozbrojnym. Taktykę swoja opierali na systemie umocnień ziemnych i taborze. W ten sposób nawet niewielkie oddziały mogły przez dłuższy czas stawiać opór znaczniejszym siłom. Kozacy walczyli głównie pieszo, jazda miała marginalne znaczenie.

POLITYKA SICZY

Zgodnie z aktem unii lubelskiej (1 i 4 lipca1569 r.) Polska przejmowała od Litwy odpowiedzialność za sytuacje panującą na pograniczu. W marcu tego samego roku inkorporowano do Polski woj. wołyńskie, bracławskie, podolskie i kijowskie. Poza władzą królewską pozostawały woj. czerkaskie i kaniowskie. Sicz Zaporoska prowadziła jednak własną, samodzielną politykę zagraniczną nie zawsze zgodną z zamierzeniami Rzeczypospolitej. Przykładem mogą być wyprawy Mołdawskie czy stosunki z Turcją z którą zawarli w 1624 r. sojusz przecie RP(brali udział w sporze między ordą budziadzką z dobrudzką zakończonym w 1635 r. )

Pierwszym władcą, który zwrócił uwagę na problem kozacki był Zygmunt Stary Już w 1524 r. zlecił on magnatom ukraińskim Krzysztofowi Kmityczowi i Sieńce Połozowiczowi obronę granic Ukrainy przed Tatarami. Dodatkowo mieli zorganizować wyprawę odwetową na Krym. W realizacji tych planów przeszkodził jednak brak środków na opłacenie żołdu. Oddziały kozackie oczywiście nadal broniły granicy i napadały na posiadłości tatarskie, lecz nie były one w żaden sposób zobowiązane do posłuszeństwa królowi. Zygmunt I przekonał się o minusach takiego układu w 1540 r. kiedy to z powodu wypadów Kozaków dowodzonych przez Dymitra Wiśniowieckiego chan Sahib zagroził zerwaniem sojuszu polsko-tatarskiego skierowanego przeciw Rosji. Dlatego też król postanowił sporządzić rejestr Kozaków, a w 1541 r. wydał rozporządzenie nakazujące wstrzymanie wypraw na Krym. Ponieważ nie było ono przestrzegane dwa lata później Zygmunt I zwiększył karę dla nieposłusznych. Jednocześnie prowadził działania mające na celu utworzenie profesjonalnych oddziałów kozackich mających broić granic.

Zygmunt August był kontynuatorem polityki ojca. Już w 1568 r. przypominał o zakazie atakowania posiadłości tatarskich nadanym przez jego ojca. Wzywał on wszystkich Kozaków do powrotu na kresyKról w 1572 r. polecił hetmanowi Jerzemu Jazłowieckiemu sporządzenie rejestru. Jego zasługą było zorganizowanie części Kozaków w poczet, na którego czele stał szlachcic Jan Badowski. Oddział ten liczył 300 ludzi, którzy otrzymywali 10 złotych rocznego żołdu. Najważniejszym postanowieniem było jednak nadanie im statusu wojsk koronnych. Dzięki temu władzę nad nimi sprawował dowódca (starszy), hetman i sam król. Kozacy decyzję tą zrozumieli jako uznanie przez Zygmunta Augusta ich statusu i wolności. Od tej pory uważali się oni za odrębny stan równy szlachcie. W braku akceptacji roszczeń „szlachetnie urodzonych kozaków”, jak sami się nazywali, przez szlachtę polska i litewska, oraz w ograniczaniu liczby kozaków rejestrowych można szukać źródeł do pierwszych powstań na Ukrainie.

Stefan Batory również zajmował się problemem kozackim. Pogorszenie stosunków z Moskwą zmusiło króla Polski do zwiększenia liczby wojsk, a w szczególności piechoty. Nakazał on przymusowe przesiedlenie kozaków z Niżu na kresy. Zabronił również wywożenia na Zaporoże saletry, prochu, broni i ołowiu. Równocześnie rozpoczął organizowanie stałego wojska rejestrowego. Pod wodzą Iwana Oryszowskiego pozostawało teraz 500 ludzi. Żołd zwiększono o połowę, a rejestrowi posiadali własną organizację oraz szpital. Zwolniono ich ze wszelkich podatków.

PIERWSZE POWSTANIA NA PRAWOBRZEŻNEJ UKRAINIE

Po śmierci Batorego sejm w 1590 r. uchwalił konstytucję: „Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy”. Pogłębiała ona poprzednie niekorzystne dla ludności ukraińskiej postanowienia, oraz wprowadzała zakaz, pod groźbą śmierci, ucieczek na Zaporoże.

Równocześnie wybuchł spór między starostą białocerkiewnym Januszem Ostrogskim a hetmanem kozaków rejestrowych Krzysztofem Kosińskim. Szlachcic ten otrzymał od króla pewne ziemie w okolicach Białej Cerkwi czemu sprzeciwił się starosta. W ten prywatny spór hetman wmieszał oddział Zaporożców. W grudniu 1591 r. spalił i rozgrabił majątek Ostrogskiego.

Przy niekorzystnej sytuacji politycznej ludu ukraińskiego taka manifestacja siły Kozackiej doprowadziła do wybuchu pierwszego powstania na prawobrzeżnej Ukrainie. Buntownicy zajęli Trypol i Perejsław. Z całej Ukrainy do obozów kozackich ciągnęły masy chłopskie niezadowolone z wprowadzenia porządków feudalnych.

16 stycznia 1592 r. -Zygmunt III wybiera komisję złożoną z kilku starostów. Na jej czele postawił starostę śniatyńskiego Mikołaja Jazłowieckiego Komisja wystosowała do kozaków żądanie natychmiastowej kapitulacji. Ci jednak nie chcieli początkowo się poddać, schronili się w Trypolu. Po długich pertraktacjach zgodzili się jednak usunąć Kosińskiego i zaprzestać ataków na majątki szlacheckie.Po wycofaniu się oddziałów polskich powstanie trwa nadal

1593 r. Zygmunt III w zwołał pospolite ruszenie, którego dowódcą mianował księcia Konstantego Ostrogskiego.

2 lutego 1593 r bitwa pod Piątkiem -rozbite zostały oddziały Kosińskiego. Sam dowódca uszedł jednak z pola bitwy

10 lutego 1593 r. podpisanie ugody rehabilitującej Kozaków w zamian za wybór nowego atamana w miejsce Kosińskiego, wydanie broni i zwrócenie zrabowanych majątków.

Kosińskiego nie udało się schwytać. Postanowił samodzielnie, na czele zaledwie 2 tys. Kozaków zaatakować starostę Aleksandra Wiśniowieckiego. Wyruszył na Czerkasy, co wywołało nowe rozruchy chłopskie. W trakcie oblężenia Kosiński wg. Joachima Bielskiego „przybywszy nieostrożnie do miasta, upojony trunkiem zabity został przez domowników Wiśniowieckiego” . Śmierć przywódcy powstania oraz atak tatarski na Sicz przyczyniły się do upadku ruchu powstańczego.

POWSTANIE SEMENA NALEWAJKI

Na początku 1594 r. wojska tatarskie zaczęły zagrażać Podolu. Semen Nalewajko, wtedy jeszcze na służbie u Konstantego Ostrogskiego, zaproponował że zbierze kozaków i wspólnie z nimi powstrzyma najeźdźców. Udało mu się zgromadzić 2-2,5 tys. ludzi. Plan Nalewajki w pełni się powiódł. Dufny w swoje siły Kozak w lipcu 1594 r. zaproponował swoje usługi oraz łupy zdobyte na Tatarach (1500 koni) Zaporożcom.

Brał on udział w wyprawach na Mołdawię w latach 1594-1595 (Od 1593 r. Kozacy na zlecenie cesarza austriackiego Rudolfa II uczestniczyli w walkach z tatarami, które miały zmusić ich do wycofania pretensji do Mołdawii. Działania te były przeciwne do zamierzeń Rzeczpospolitej, która prowadziła politykę antyhabsburską i dążyła do polepszenia stosunków z Turcją.)w trakcie których odniósł liczne sukcesy. Równocześnie doszło do wystąpień antyszlacheckich na Wołyniu i Podolu w wyniku których 27 stycznia 1596 r. Zygmunt III skierował do szlachty wołyńskiej uniwersał, w którym informował o przybywającej odsieczy wojsk hetmańskich i zachęcał do przyłączenia się do walki z buntownikami. Na czele oddziałów koronnych działających na Litwie stał Stanisław Żółkiewski.

Siły kozackie były rozproszone, Łoboda kierował się na Białą Cerkiew, Sawuła siedział na Białorusi a Nalewajko był w drodze z Wołynia do woj. bracławskiego Rozpoczął się pościg wojsk Żółkiewskiego za Kozakami Nalewajki. Mimo szybkości akcji zorganizowanej przez polskiego dowódcę powstańcom udało się zbiec i połączyć z Łobodą. Pod koniec marca rozproszeni Kozacy spotkali się z oddziałami Sawuły w Kijowie.

Żółkiewski wysłał do woj. kijowskiego w celu dezintegracji buntowników tysiącosobowy oddział pod wodzą Kiryka Różyńskiego. Udało mu się rozbić siły Suwały, jednak powrót do Białej Cerkwii odciął mu Nalewajko. Siły kozaków siedmiokrotnie przewyższały liczebność oddziału Różyńskiego. Mimo tego, na wieść o zbliżającej się odsieczy prowadzonej przez Żółkiewskiego wycofali się na dogodne do obrony w szyku taborowym równiny w okolicach Trypolu. W pobliżu uroczyska Ostry Kamień Żólkiewski uderzył na tabor, którego nie udało się rozbić. Siły polskie, do których nie dotarły oczekiwane posiłki musiały wycofać się do Białej Cerkwii gdzie połączyły się z wojskami Jakuba Potockiego i Jana Karola Chodkiewicza.

Żółkiewski próbował pertraktacji z Kozakami, jednak wybrany na hetmana Łoboda zdecydowanie odmówił i rozlokował swoje siły pod Perejsławiem.

Zaczęli wycofywać się w stronę Łubnian. Jednak Żółkiewski, który zdążył połączyć się z Ogińskim po raz kolejny odciął im drogę i powstrzymał uciekających Kozaków nad rzeką Sołonicą. Ci zdołali jednak zbudować tabor z dziewięciu rzędów wozów osłaniany ogniem dwudziestu czterech dział i dodatkowo umocniony fortyfikacjami ziemnymi. 7 czerwca 1596 r. oblężeni Kozacy schwytali dowódców powstania w tym Nalewajkę i Suwałę (Łobodę posądzonego o zdradę zamordowali wcześniej) i wydali ich Polakom. Przegranym buntownikom zagwarantowano życie, jednak rozdrażnieni długimi walkami żołnierze rzucili się na wychodzących z obozu bezbronnych.

UNIA BRZESKA

1596, na zjeździe w Brześciu doszło do pierwszego znaczącego podziału ludności ukraińskiej. 18 października część dygnitarzy świeckich i kościelnych podpisała akt podporządkowania Cerkwi Prawosławnej Kościołowi Katolickiemu. Oznaczało to znaczne osłabienie siły oporu przywiązanej do prawosławia ludności ukraińskiej. Dlatego przeciwnicy ogłosili ich zdrajcami. Unia brzeska doprowadziła do wybuchu licznych rozruchów na tle religijnym. Od teraz społeczność ukraińska zostaje podzielona na unitów i dyzunitów, niejednokrotnie zwalczających się nawzajem.Podzielony i uciskany lud ukraiński rozpaczliwie szukał oparcia i obrońcy przed tatarami. Nie mogąc takowej znaleźć w Polsce, która doprowadziła do skłócenia narodu znalazł ją w powstającym właśnie nowym tworze politycznym – Kozaczyźnie.

WSPÓŁPRACA POLSKO-KOZACKA

1600 r. oddział składający się z 3-4 tys. Kozaków brał udział w zwycięskiej wyprawie hetmana Jana Zamojskiego na Mołdawie.

1601 sejm walny koronny ogłosił amnestię dla byłych buntowników w zamian za zasługi dla Korony. Konstytucja ta przywracała prawa obywatelskie tym Kozakom, którzy wsparliby Polskę w wojnie przeciw Szwecji. Zaporożcy w zamian za swoją służbę po raz pierwszy zażądali nobilitacji.

1604 r. za Dymitrem I Samozwańcem ruszyło 12 tys. Zaporożców.

1609-1611- Kozacy wspierają Króla Zygmunta III, który oblegał Smoleńsk,

1609 r. na Ukrainę wysłano specjalną komisją, która zgodnie z uchwałą sejmową „O Kozakach Zaporoskich” miała powstrzymać samowolę, a w szczególności doprowadzić do zaprzestania wypraw tureckich.

1618 r. Kozacy (30 tys!)wspierają Władysława w wyprawie na Moskwę (szedł przejąć należną mu zgodnie z umową z 1610 r koronę rosyjską). wysławili się ogromnymi okrucieństwami. Udało im się zdobyć, pod wodzą nowego hetmana Piotra Konaszewicza Sahajdacznego , Liwno i Jelce. Po połączeniu z siłami Władysława przystąpiono do nieudanego oblężenia Moskwy. Chciwość i gwałtowność Kozaków przyczyniła się do szybkiego zawarcia rozejmu, ponieważ spustoszyli oni okolice Moskwy, a terror który rozsiewali doprowadził moskali na skraj buntu.

1608, 1612 -oddziały zaporoskie wspierały magnatów polskich w kolejnych wyprawach wołoskich

W tym czasie wyprawy na Morze Czarne stały się coraz częstsze. W 1608 r. Kozacy zdobyli Perekop, w 1614 r. Synopę i zgrabili okolice Konstantynopola. W 1616 udało im się opanować Kaffę. Mimo organizowanych corocznie w latach 1600-1633 wypraw odwetowych Turcja skarżyła się Polsce na ciągłe zagrożenie ze strony Kozaków. Zygmunt III próbował przeciwdziałać. Pogorszenie stosunków Polsko-Tureckich w sytuacji w jakiej znajdowała się Rzeczpospolita było niedopuszczalne. W tym celu wydał w 1613 r. dwa uniwersały jednocześnie dziękując Kozakom za pomoc w kampanii moskiewskiej i grożąc pacyfikacją w przypadku niezaprzestania wypraw krymskich. Zaporożcy nie przejmowali się jednak zbytnio królewskimi groźbami. Już poznali swoją siłę i nie bali się karnych ekspedycji. W 1614 r. Turcy zagrozili Polsce wojną. W tej sytuacji Zygmunt III zdecydował się wysłać na Ukrainę oddziały koronne pod wodzą Żółkiewskiego- słynnego pacyfikatora powstania Nalewajki. Zagrożenie ze strony Turcji minęło kiedy rozpoczęła ona kolejny spór z Persją. Wojska koronne pozostały jednak na Ukrainie rozkładając się nad brzegiem Dniepru od Kijowa po Czarkasy. Kozakom zaproponowano kompromis. Mieli nadal strzec granicy za co dostawaliby wynagrodzenie, jednak zaprzestać wypraw odwetowych. Zezwolono im osiedlić się na Niżu naddnieprowym i zakazano pozostawania w dobrach królewskich i prywatnych. Na początku 1615 r. do Warszawy dotarło poselstwo kozackie, które najprawdopodobniej zgadzało się na proponowane warunki, chociaż sądzi się, że mogli zażądać wtedy autonomii i zrównania w prawach ze szlachtą.

Mimo wyraźnego zakazu Zaporożcy nadal wyprawiali się na Krym. Pod koniec 1616 r. Zygmunt III wydał wzorem swoich poprzedników uniwersał zakazujący Ukraińcom udzielania jakiejkolwiek pomocy oraz prowadzenia handlu z Kozakami. Tym ostatnim zabronił budowania czółen i statków. Za postępowanie wbrew królewskim rozkazom groziła śmierć i konfiskata majątku.

1617 r. układw Olszanicy: rejestr ograniczono do tysiąca i ponownie zakazano organizowania wypraw na Krym.

1619 r. rejestr zwiększono trzykrotnie(za pomoc udzieloną Władysławowi) jednak zdecydowano o zrównaniu nierejestrowych z chłopami. Doprowadziło to do podziału Kozaczyzny, część nierejestrowych obrała sobie na hetmana Jacka Borodawkę i pod jego wodzą organizowała wyprawy na Krym.

1620- wojna polsko-turecka. Żółkiewski licząc na wsparcie Kozaków wkroczył do Mołdawii. W tym czasie swoją działalność na Ukrainie rozpoczął patriarcha jerozolimski Teofanes, który zorganizował nielegalną hierarchię prawosławną i buntował Kozaków przeciw Rzeczpospolitej. Pozbawione wsparcia kozaków oddziały polskie poniosły klęskę w bitwie pod Cecorą, w wyniku której zostały rozbite a hetman Żółkiewski poniósł śmierć. W tym czasie w Moskwie delegacja zaporoska wyraziła chęć podporządkowania się carowi.

1621 lipiec- delegacja kozacka z Sahajdacznym, która żądała uznanie odnowionej hierarchii prawosławnej a w zamian deklarowała pomoc w wojnie z Turcją. W wyniku rozmów Zygmunt III wstrzymał wejście w życie edyktu, który ogłaszał nowych biskupów prawosławnych za wrogów państwa oraz nadał Sahajdacznemu tytuł hetmana wojsk zaporoskich.

20 sierpnia 1621 r.- Karol Chodkiewicz przeprawił się przez Dniestr i rozłożył się pod Chocimiem.

Sahajdaczny do obozu polskiego przyprowadził 35-40 tys. Kozaków. Na połączone wojska (ok. 60 tys.) kroczyła już armia młodego sułtana Osmana II licząca ponad 100 tys. zbrojnych.

2 września 1621 r. rozpoczęły się starcia, które trwały z przerwami do 9 października.

Wkrótce rejestr zmniejszono do 5 tys. a nierejestrowym nakazano opuścić Niż. Wobec braku akceptacji postanowień przez Kozaków w 1625 r. wysłano na Ukrainę 12 tys. pospolitego ruszenia pod wodzą hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Kozakom dowodził Marek Żmajło, którego polityka była wyraźnie antyszlachecka. Utarczki pokazały zalety oddziałów kozackich, które dzięki znajomości terenu i stosowaniu odpowiedniej taktyki osiągały liczne sukcesy. Polacy stali się skłonni do pertraktacji. Sprzyjało temu nadejście zimy oraz usunięcie ze stanowiska hetmana Żmajły i ustanowienie nim Michała Doroszenki

5 listopada 1625 r.- podpisano ugodę kurukowską. Postanowiono ogłoszenie amnestii dla buntowników, pozwolono na samodzielny wybór hetmana przez Kozaków (wybór musiał zatwierdzić hetman wielki koronny), zwiększono rejestr do 6 tys. roczny żołd miał stanowić 60 tys. złotych (plus 5 tys. dla starszyzny). Ponad 40 tys. Kozaków znalazło się poza rejestrem. Stało się to bezpośrednią przyczyną przyszłych powstań.

Nowym hetmanem został pochodzący ze starszyzny Hryćko Czarny. Próbował on wprowadzić w życie postanowienia kurukowskie, ponieważ zwracał się w stronę podporządkowania Kozaczyzny Polsce niezadowoleni Kozacy zamordowali go a na swojego przywódcę obrali Tarasa Fedorowicza.

NOWE POWSTANIA I PODZIAŁ UKRAINY

Wybuchł się bunt wypiszczyków połączony z rozruchami chłopskimi. Na jego czele stanął Taras Fedorowicz. W kwietniu 1630 r. zdobył on Korsuń, Kaniów i Perejsław. Przeciw powstańcom ruszył hetman Koniecpolski. Doszło do nierozstrzygniętej bitwy pod Perejsławiem i podpisania 8 czerwca 1630 r. ugody, która przywracała postanowienia z 1625 r. i zwiększała rejestr do 8 tys.

Coraz wyraźniejszy stawał się podział Kozaczyzny na dwa obozy- rejestrowych i wypiszczyków. Tracił on już charakter podziału wg. Różnic stanowych, starszyzna coraz częściej odmawiała współpracy z Rzeczpospolitą. Pojawiły się dwie grupy: jedna była za całkowitym usamodzielnieniem się Ukrainy a druga popierała pomysł zjednoczenia się z Rosją przeciw Polsce.

1632- śmierć Zygmunta III, Do Warszawy przybywa delegacja kozacka z żądaniem prawa udziału w elekcji, zostaje ono oddalone

Władysław IV w obliczu wojny polsko-moskiewskiej zgadza się na ustępstwa :uznanie odrestaurowanej hierarchii prawosławnej i ogłoszenie amnestii dla Zaporoża za ostatnie powstanie. Kozacy wsparli króla w wojnie o Smoleńsk i przyczynili się do zwycięstwa Polski. Równocześnie wspierały Koniecpolskiego w odparciu najazdu tureckiego Abazy paszy (1633) oraz wspierały stronę polską podczas konfliktu ze Szwecją.

1635 r. ponownie zmniejszono rejestr, tym razem do 1000 żołnierzy oraz zarządzono budowę w dolnym biegu Dniepru nowoczesnej twierdzy Kudak, która miała blokować wyprawy czarnomorskie oraz przerwać łączność Siczy z Ukrainą.

3 sierpnia 1635 r. 800 kozaków na czele pułkownika Sulimy urządziła rzeź piechoty niemieckiej osadzonej w Kudaku oraz rodzin załogi. Wybuch powstania powstrzymali Kozacy rejestrowi, którym pod wodzą Adama Kisiela udało się odbić twierdzę i doprowadzić do obsadzenia jej polską załogą.

1637 maj Pawło Pawluk wywołał nowe powstanie. Pretekstem nie była już zemsta na Polakach a ukaranie rejestrowych, którzy podnieśli zbrojną rękę na buntowników Sulimy. Rada kozacka poparła Pawluka, który deklarował posłuszeństwo względem Rzeczpospolitej a jednocześnie nawoływał do występowania przeciw szlachcie. Powstanie zostało poparte przez chłopstwo, które deklarowało swoją przynależność do Kozactwa. Pawluk zaatakował rejestrowych i przejął całą ich artylerie. Walki ogarnęły Prawobrzeże skąd przeniosły się na Zadnieprze.

16 grudnia 1637 r. pod Kumejkami nieopodal Kaniowa spotkały się wojska Pawluka (liczące ok. 10 tys. słabo uzbrojonych żołnierzy) z wojskami koronnymi hetmana polnego Mikołaja Potockiego (ok. 4 tys.). Armia kozacka nie zdołała utworzyć prawidłowego taboru silny atak oddziałów polskich rozgromił przeciwników. Resztka powstańców zdołała wyrwać się i skierować w stronę Borowicy. 24 grudnia 1637 r. otoczeni buntownicy przez Potockiego zostali zmuszeni do kapitulacji. Pawluk został wydany i stracony w Warszawie.

W trakcie 1638 r. wybuchały lokalne powstania pod wodzą Jacka Ostranica oraz Skidana i Dymitra Huniów. Oddziały Koniecpolskiego, Potockiego oraz Jeremiego Wiśniowieckiego z łatwością je stłumiły

Na początku 1638 r. na sejmie uchwalona została „Ordynacja wojska zaporoskiego rejestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego” . Jej postanowienia były restrykcyjne i godziły w wolność kozacką. Rejestr ustalono na 6 tys. a tych, którzy znaleźli się poza nim ostatecznie zdegradowano do pozycji chłopstwa pozbawiając ich wszelkich przywilejów i nakazując podporządkowanie się szlachcie.

34. Wojna polsko-szwedzka o Inflanty w XVII w. – geneza, przebieg, skutki

Konflikt te wyniknął bezpośrednio ze sporu o władzę w Szwecji. Zygmunt III został co prawda królem jednak musiał wracać do Polski i przekazał nadzór nad państwem Radzie Królewskiej i swojemu stryjowi Karolowi Sudermańskiemu. Był rok 1597 kiedy Karol zaczął rozszerzać swoją władzę prześladując zwolenników Zygmunta. Sprawą sporną była kwestia Estonii obiecanej przez Zygmunta w pacta conventa w czasie elekcji. Dopóki Zygmunt był królem Szwecji nie myślał o przekazaniu spornego terenu Polsce jednak kiedy w 1599 został zdetronizowany przez rząd szwedzki, 12 marca 1600 roku podjął decyzję o przyłączeniu Estonii do Polski. Był to wybieg mający na celu wciągnąć cały kraj w walkę o koronę szwedzką. Pojawił się jeszcze postulat Szwecji o następcy tronu którym miał zostać Władysław IV, żądano jednak wychowania go w Szwecji w wierze luterańskiej czego Zygmunt oczywiście nie przyjął.

Jeszcze w końcu 1600 roku wojska szwedzkie weszły do Inflant. Broniący ich z ramienia polski Jerzy Farensbach miał za małe siły by ich odeprzeć i mimo kilku mniejszych zwycięstw stracił większość twierdz. Kontruderzenie wyprowadzono powolnie i dopiero z końcem roku, jednak dowodzący nim Zamoyski. Odbito Wolmar, Fellin. Wojska szwedzkie w szachu trzymali Duńczycy. Na jesieni 1602 roku Zamoyski odbił twierdzę Biały Kamień. Kolejne zwycięstwo nad Szwedami pod tą twierdzą odniósł Chodkiewicz, co przyniosło mu litewską buławę hetmańską. Wydawało się, że sytuacja robi się niebezpieczna kiedy Karol Sudermański przypłyną pod Rygę na czele 14-tysięcznego wojska, jednak skuteczny opór dał mu Chodkiewicz 27 września 1605 roku pod Kircholmem, gdzie mając 3500 konnicy pobił Szwedów. Stracili oni wtedy około 9000 żołnierzy. Do roku 1608 miał obowiązywać rozjem, którego jednak nie przestrzegano. Kiedy w 1607 Chodkiewicz wycofał się w głąb rzeczpospolitej sytuację wykorzystał hrabia Mansfeld dowodzący częścią armii szwedzkiej i zdobył twierdzę w Białym Kamieniu. W sierpniu kolejnego roku hetman wrócił do Inflant z na czele znikomych sił w związku z szykowaną wojną z Moskwą. Dzięki wielkim umiejętnościom i poważaniu żołnierzy udało mu się obronić Rygę przed oblegającym ją Mansfeldem. Kiedy nadeszły wieści że żołd nie będzie wypłacony żołnierze zawiązali konfederację, a Chodkiewicz nie tylko im na to pozwolił ale zsolidaryzował się z nimi. Zagrożenie szwedzkie jednak nie malało toteż wojsko hetmańskie walczyło dalej pod dzielnym dowódcą i dopiero po zajęciu Diamentu – twierdzy broniącej dostępu do Rygi, odmówiło całkowicie walki. W kwietniu 1611 roku podpisano rozejm, który zaowocował zawieszeniem broni podpisanym w 1614 roku i trwającym do września 1616.

Po 1616 roku Polacy ostro prowadzili politykę przeciw Szwecji próbując nastawić inne kraje protestanckie przeciw Gustawowi Adolfowi. Nie dawało to skutku, a „uzurpator” przy pomocy różnych zdrajców zajął Diament i Parnawę. Rzeczpospolita miała w inflantach zbyt małe siły by skutecznie walczyć i zdołano tylko odzyskać twierdzę przy Rydze, po czym zawarto rozejm dwuletni, do 1620 roku.

Po zakończeniu rozejmu, na Rygę uderzył Gustaw Adolf na czele 16-tysięcznej armii. Miasto poddało się we wrześniu 1621 r. Jeszcze przed zimą Szwedzi opanowali Diament i Mitawę, która został co prawda odzyskana przez Krzysztofa Radziwiłła ale kiedy Gustaw przybył z odsieczą podjęto rokowania. Tzw. Układy mitawskie (11 sierpnia 1622 r.) nie przypadły do gustu Zygmuntowi III mimo, że dawały one czas na zebranie sił i złapanie oddechu od wojny przynajmniej na moment. Gustaw Adolf skorzystał z kilkuletniego pokoju planując opasanie Polski częściowo od zachodu i północy co zwiększyłoby jego szanse w walce. Król polski natomiast szukał pomocy na zachodzie, w Hiszpanii, która obiecał pomoc morską w wyprawie na Sztokholm. Ostatnią obronę Inflant powierzył król staremu Sapieże. Szwedzi w 1625 szybko podbili Inflanty i uderzyli na Litwę, mimo, że nie mieli w tym wielkiego celu.

35. Wojna ze Szwecją o ujście Wisły w pierwszej połowie XVII wieku

Po zagarnięciu Inflant Gustaw Adolf zaczął zbierać wojsko do uderzenia na ujście Wisły, co uważał za istotne posunięcie strategiczne w walce z Polską jak i Niemcami. 5 lipca 1626 roku pod Pilawą ze 150 okrętów szwedzkich wysypało się ok. 12 tys. wojska, które zajęły miasto bez walki. Kolejno bramy bez oporu otwierały Szwedom Braniewo, Fromborg i Elbląg. Poddał się również Malbork i Puck oraz kilkanaście innych miast w tym rejonie. Gdańsk okazał się wierny Polsce, przy której doszedł do autonomicznego dobrobytu. Szwedzi zablokowali port i narzucili cło na przepływające statki. Zygmunt III zgromadził wojsko pod Grudziądzem. Zdołał wezwać do walki kilka tysięcy husarii, kozaków oraz nieco niemieckiej i węgierskiej piechoty i uderzył na Szwedów pod Gniewem, 1 października. Strona polska odstąpiła, jednak pamięć o Kircholmie była u Szwedów wciąż żywa i nie poszli ni za ciosem by wydać bitwę w otwartym polu. W czasie zimy Szwedzi umocnili się na zajętych terenach.

W grudniu 1626 roku zwołano stany Rzeczpospolitej do Torunia aby radzić nad sytuacją. Znalazł się hetman Koniecpolski, który gotowy był prowadzić wojska do walki przeciw Szwedom. Służnie król obawiał się sytuacji litewskiej. Radziwiłł ułożył się z Szwecją i Litwa nie była skora do udzielenia Polsce pomocy w walce o Prusy co więcej nie zamknie nawet portów zbożowych przed Szwedami.

Zima 1626/1627 roku była dotkliwa dla obu armii które cierpiały głód. Znaczne liczby żołnierzy szwedzkich zmarły jednak i tak przewaga liczebna leżała po stronie najeźdźców. Po stopnieniu lodów na Wiśle spławiono dla wojska wielkie zapasy żywności.

W 1627 r. Koniecpolski zaczął działania wojenne od zdobycia Pucka. Nie udało się za to zdobyć Braniewa. Po przyjęciu posiłków Gustaw Adolf miał nad Polakami wielką przewagę i tylko to że sam król szwedzki został ranny, ocaliło siły polskie przed totalną klęską pod Tczewem 17 sierpnia. Sytuacja była patowa ponieważ polskie wojsko było za słabe na atak, a Szwedzi nie mieli głównego dowódcy, który zległ ranny. Z końcem roku Polacy zaczęli odnosić sukcesy, odbili Puck i Gniew oraz nie dopuścili do oblężenia Gdańska. Zniechęcony Gustaw Adolf miał zamiar wycofać się z Prus by móc swobodnie działać na terenie Niemiec. Za wysokie odszkodowanie, Szwedzi chcieli odstąpić zagarnięte tereny Polsce, jednak sejm zadecydował o dalszej walce aż do wyparcia sił nieprzyjaciela. Rok 1627 zakończyła bitwa pod Oliwą (28 listopada) w której polska flota pokonała część floty szwedzkiej i tym samym odblokowała port w Gdańsku.

Rok 1628 przyniósł wielkie problemy finansowe oraz ludnościowe w armii polskiej. Szwedzi byli w stanie wystawić ponad 50 tys. żołnierzy przy czym siły polskie były ponad dwa razy szczuplejsze, nie mówiąc o tym że nie sfinansowane i grożące buntem. Szwedzi postanowili też położyć kres flocie polskiej, która okazała się niebezpieczna. Flota nieprzyjaciół pobiła marynarzy polskich pod Latarnią i stracony został min. okręt królewski „Tygrys”. Mimo przewagi Szwedzi nie byli w dobrej sytuacji, ponieważ również brakowało im pieniędzy na wypłatę żołdu wielkiej armii.

Rok 1629 przyniósł posiłki cesarskie w liczbie 10.000 wojska pod dowództwem Jerzego Arnheima. Wojska te nie były przychylne Polsce i zachowywały się jak w czasie działań wojennych na terenie Niemiec, grabiąc i prześladując ludność cywilną. Spełniły jednak swoją rolę i pod wpływem uderzenia Koniecpolskiego i Arnheima Gustaw Adolf cofnął się do Malborka, a stamtąd pod Trzcianną gdzie zadana została Szwedom klęska (27 czerwca).

26 września zawarty został rozejm w Starym Targu (altmarski) na mocy którego polska traciła Inflanty aż po rzekę Dźwinę, i wiele twierdz pruskich z Malborkiem na czele. Polacy zachowali Puck, Gdańsk i Królewiec. Najcięższym postanowieniem był podatek który Szwedzi mieli pobierać z handlu Gdańskiego (3,5%), a dodatkowo Polska dostał zakaz budowy okrętów w Gdańsku. Największym sukcesem niepisanym jaki Polska wyniosła z tej wojny było pogodzenie sprawy narodowej ze sprawą królewską i zgodność sejmu oraz wojska w celu obrony państwowości.

Już po śmierci Zygmunta III, a za rządów Władysława IV Polacy odzyskali prestiż międzynarodowy po wojnach z Rosją i Turcją. Zawarto ponad 26-letni rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Woli. Na jego mocy Szwedzi mieli opuścić twierdze na Pomorzu i w Prusach Książęcych oraz zrzec się prawa do pobierania cła za handel gdański. Kartą przetargową w rokowaniach, prócz wcześniejszych zwycięstw na Rosją była silna armia stacjonująca na Pomorzu i słabość Szwecji po śmierci Gustawa Adolfa. Władysław na czas trwania rozejmu zrzekł się pretensji do korony Szwedzkiej.

36. Stosunki polsko-moskiewskie w czasach Zygmunta III

Zygmunt III Waza 1587-1632

• Projekt unii polsko-moskiewskiej

W obliczu pogorszenia się stosunków polsko-szwedzkich Rzeczpospolita nie mogąc pozwolić na zaciśnięcie się związków Moskwy ze Sztokholmem planowała zawiązanie sojuszu lub unii ze wschodnim sąsiadem. Pierwszym krokiem było odnowienie rozejmu na kolejne 12 lat w trakcie wojny Moskwy z Janem szwedzkim (1591). Unia brzeska (1596) miała ograniczyć wpływy Cerkwi na Rusi.

17 stycznia 1598 r. – śmierć ostatniego cara z Rurykowiczów Fiodora. Władcą zostaje Borys Godunow, przedstawiciel bojarstwa. Prowadził on politykę antypolską, próbował wydać swoją córkę za królewicza szwedzkiego i duńskiego.

W tej sytuacji w Polsce powstał plan zaproponowania bojarom unii z Rzecząpospolitą. Jego autorami byli Zamoyski, Krzysztof Radziwiłł i Lew Sapiecha. Na sejmie w 1600r. zapadłą decyzja o wysłaniu poselstwa do Moskwy. Lew Sapiecha proponował sojusz przeciw Szwecji

Na Rusi trwał tymczasem okres wielkiej smuty tz. Kryzysu gospodarczego i dynastycznego zw. ze skutkami polityki Iwana IV Groźnego (opricznina). Wybuchały kolejne powstania chłopskie a sytuację dodatkowo pogorszyła śmierć carewicze Dymitra (1591)i pojawienie się kolejnych samozwańców.

• Dymitriady

Dymitr I Samozwaniec

1603- na dworze Wiśniowieckiego pojawia się człowiek podający się za carewicza Dymitra. Zyskał poparcie Adama i Konstantego Wiśniowieckich oraz wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech. Dymitr przeszedł na katolicyzm i obiecał poślubić po objęciu tronu Marynę Miszchównę

1604 marzec- „Dymitr” pojawia się w Krakowie. Obiecywał Polsce Smoleńszczyznę i Siewierszczyznę. Zygmunt III sam pozostał neutralny, lecz pozwolił panom na wsparcie samozwańca.

1605- mimo sprzeciwu Zamoyskiego na sejmie pierwsza dymitriada rusza na Moskwę. Jerzy Mniszech, Konstanty Wiśniowiecki, Mikołaj Struś, Roman Różański z nadwornymi pocztami i Kozakami ruszają do Czernichowszczyzny. Do Samozwańca przyłączali się chłopi. Twierdze otwierały się przed „cudownie uratowanym carewiczem”.

21 stycznia 1605 r.- wojska Godunowa rozbiły Samozwańca pod Dobryniczami

13 kwietnia 1605 r.- Borys Godunow umiera na apopleksję

28 maja 1605- po triumfalnym wjeździe Dymitra do Moskwy (20 maja) i rozpoznaniu w nim syna przez uwolnioną z klasztoru Marię Naga, obalono dynastię Godunowa (carewicza Fiodora i carycę Marię uduszono a carównę Ksenię zesłano do klasztoru)

8 maja 1606 r.- ślub z Maryną Mniszchówną

Maj 1606 r.- posłowie Oleśnicki i Gosiewski ponawiają propozycję unii polsko-moskiewskiej przeciw Turcji i Szwecji

17\18 maja 1606- wybucha bunt w Moskwie prowokowany przez Szujskich w wyniku którego ginie Dymitr I Samozwaniec oraz część z 500 Polaków, którzy przybyli na ślub cara („krwawa jutrznia”, Maryna wraz z ojcem i ocalonymi z rzezi zostaje uwięziona

19 maja 1606 r.- Wasyl Szujski zostaje ogłoszony carem.

Łżedymitr

1607- na terenie Wielkiego Księstwa Literskiego w Propojsku pojawia się nowy samozwaniec zwany Łżedymitrem. Wykreowali go poplecznicy Mniszcha. Szybko zyskał poparcie polskich i litewskich wielmożów (kniaź Roman Rożyński, Jan Piotr Sapieha, Aleksander Lisowski)oraz chłopstwa i Kozaków.

1608- na wiosnę Samozwaniec dociera pod Moskwę i rozkłada obóz w Tuszynie (12 km. Od stolicy)

Wasyl Szujski rozpoczyna układy z Zygmuntem III, Moskwa i RP zawierają rozejm na 4 lata a car wypuszcza jeńców. Maryna poznaje w Łżedymitrze męża (po tajnych negocjacjach w których Samozwaniec obiecał jej ojcu 300 tys. rubli i ziemię siewierską).

1609- Szujski podpisuje sojusz ze Szwecją zrzekając się Inflant i oddając gród Koreła. W wyniku tego układu Psków wypowiada posłuszeństwo carowi i uznaje Samozwańca

1609-1611- Zygmunt III oblega Smoleńsk

4 lipca 1610- Żółkiewski pokonał wojska moskiewsko-szwedzkie pod Kłuszynem (II Grunwald). Szwecja kapituluje, Żółkiewski rozpoczyna marsz na Moskwę

1610- umiera Dymitr II Samozwaniec

W Moskwie następuje przewrót, w wyniku którego Szujski zostaje obalony (sierpień). Bojarzy podpisują z Żółkiewskim układ wg. Którego królewicz Władysław, syn Zygmunta III został obrany carem pod warunkiem przejścia na prawosławie oraz zapewnienia integralności państwa Rosyjskiego. Wojska polskie na prośbę bojarów wchodzą do Moskwy.

Zygmunt III zażądał ustanowienia go regentem 10 letniego syna. Bał się o jego życie i samodzielność w podejmowaniu decyzji kiedy znajdzie się na dworze moskiewskim otoczony przez bojarów.

Władysław został ogłoszony carem a wojsko polskie obsadziło Kreml.

1611r. -Na ziemi riazeńskiej wybucha ruch narodowowyzwoleńczy, gromadzi się tam pospolite ruszenie pod wodzą Prokopa Lapunowa, które ruszyło na Moskwę. W obliczu wrogości mieszkańców stolicy, Polacy po uprzednim podłożeniu ognia na przedmieściach zamknęli się na Kremlu.

Marzec- rozpoczęło się oblężenie kremla.

13 czerwca- pada Smoleńsk

Kuźma Minin i Dymitr Pożarski zgromadzili już nowe siły, które miały wygnać Polaków ze stolicy. Pokonali oni wojska Jana Karola Chodkiewicza i doprowadziły do

6-7 listopada 1612 r. kapitulacji kremla i opuszczenia go przez załogę polska

1612 wiosna- Władysław i Zygmunt III wyruszają do Moskwy

1613 r.- Sobór Ziemski w Moskwie obiera na cara Michała Romanowa

1617- Władysław rusza na Moskwę , we wrześniu pomaga Chodkiewiczowi, który oblegał Dorohobuż, 11 października twierdza pada a mieszkańcy uznają go carem, 28 października mieszkańcy Waźmy otworzyli przed nim bramy. 10-11 października szturm na Moskwę

11 grudnia 1618-rozejm w Dywilinie, Władysław zrzeka się tytułu carskiego.

37. Polityka zagraniczna Rzeczpospolitej w czasach Władysława IV Wazy

Władysław IV Waza 1632-1648

Wojna z Rosją 1632-1634

1632- tuż przed upływem rozejmu (lipiec 1633)armia rosyjska pod wodzą Michała Szeina rusza na Smoleńsk, równocześnie zajęto Siebież, Newel, Uświat, Dobrohobuż, Białą, Rasławl, Trubeck, Nowogród Siewierski, Starodub, Mścisław i Krzyczew. Stało się to zgodnie z planem ojca cara Michała Romanowa- patriarchy Filareta. Działanie to miało odwrócić uwagę sił polskich od Smoleńska. 14 listopada 30 tys. armia rosyjska z 200 działami oblega Smoleńsk

Werbunek siły zbrojnej, która miała wesprzeć Smoleńsk trwał b. długo. Ciężar obrony przez rok spoczywał na hetmanach Koniecpolskim i Radziwille, w Smoleńsku na czele 2 tys. zbrojnych stał podwojewodzi smoleński Drucki-Sokoliński i porucznik Wojewódzki.

1634- Władysław IV rusza na Smoleńsk

25 lutego- Rosjanie odstępują od oblężenia Smoleńska

27 maja 1634- pokój w Polanówce. Na jego mocy Władysław IV zrzekł się pretensji do tytułu cara a Michał Romanow zrzekł się na rzecz Polski ziemi smoleńskiej, siewierskiej i czernihowskiej,

Marzec 1635- następuje wymiana poselstw między Moskwą a Warszawą, król chciał przymierza z Rosją przeciw Turcji

Wojna z Abazy paszą

1632 r.- sułtan Amurat za namową cara rosyjskiego rozpoczyna najazdy na tereny należące do RP. Car ofiarował Tatarom prowincje nadkaspijskie, wtedy to Abazy pasza, sturczony Rusin, ruszył w okolicę Kamieńca gdzie został rozgromiony przez Koniecpolskiego (24 lipca)

1634- 35 tys. wojska polskiego gromadzi się nad Dniestrem pod Kamieńcem. Była to demonstracja sił, która podziałała, ponieważ sułtanowi szybko przeszła ochota do walki.

19 września 1634 r.- Koniecpolski zawiera pokój z posłem Szahin agą, zatwierdzony przez sułtana w październiku. Sułtan obiecał usunąć tatarów ze stepów białogrodzkich i budziackich , mianować hospodarami w tych księstwach kandydatóe Władysława IV, król polski zobowiązał się powstrzymać wypady Kozaków na Krym.

Zabiegi o koronę szwedzką

16 listopada 1632 r.- bitwa pod Lützen ginie król Szwecji Gustaw II Adolf. Jego jedyną następczynią była 8 letnia Krystyna. Władysław planował ożenić się z Eleonorą, wdową po kuzynie. Tymczasem faktyczną władzę we Szwecji objął Axel Oxenstiern a tron został zapewniony nieletniej królewnie. W tym czasie Szwecja nadal prowedziła wojnę w Niemczech z Habsburgami a Władysław uwikłany był w konflikt z Rosją i Turcją.

31 stycznia 1635 r.- zebrał się w Warszawie sejm, który podjął decyzję m.in. w sprawie wojny ze Szwecją. Posłowie i senatorowie uchwalili Konstytucję o poparciu wojny ze Szwedami. Podjęto decyzję o zaciągu wojsk oraz o potrzebnych na ten cel podatkach, z których spodziewano się uzyskać sumę rzędu 3 100 000 zł.

W Maju 1635 r. strona polska zaczęła skłaniać się ku zawarciu rozejmu. Szlachta nie miała ochoty na kolejną wojnę. Do Polski przyjechali gwaranci z Anglii, Francji, Holandii i Brandenburgii. Doprowadzili oni (wbrew chęciom króla)do zawarcia rozejmu.

12 września 1635 r.-w Sztumskiej Wsi zawarty został rozejm na dwadzieścia sześć i pół roku, czyli do 11 lipca 1661 r. Szwedzi wycofali się z Prus, ale zatrzymali Inflanty. Królowi polskiemu przyznano prawo do cła z portów pruskich na okres dwóch lat. Problem aspiracji polskich Wazów do korony szwedzkiej nie został poruszony.

1637 Śmierć Bogusława XIV, ostatniego księcia zachodniopomorskiego; zajęcie Pomorza Zachodniego przez Szwecję; Lębork i Bytów włączone do województwa pomorskiego (1641)

-1646 Podział Pomorza Zachodniego między Szwecję i Brandenburgię

Powstania kozackie:

- 1637 Pawluka; 1638 – Ostrzanina

1648 Wybuch powstania Bohdana Chmielnickiego; klęski wojsk Rzeczypospolitej (Żółte Wody, Korsuń, Piławce)

1635 Zrównanie w prawach Kościoła prawosławnego z unickim

38. Powstanie Chmielnickiego – przyczyny i przebieg do 1654 roku

Ciężkie czasy na Ukrainę naszły z 1647 rokiem, kiedy zaogniła się kłótnia między unitami i dyzunitami oraz kozacy zaczęli głośniej wrzeć przeciwko schłopieniu ich po ostatnim sejmie. Rejestr kozacki ustalony był w tym czasie na 6 tysięcy, jednak zaciąg wychodził poza tę liczbę a hetmanem ustalono Iwana Barabasza. Chmielnicki pełnił wtedy funkcję pisarza na którego barkach spoczywała cała robota. Kozacy mieli nadzieję na rychłą wojnę na której będą mogli się obłowić. Sytuacji tej przyglądał się hetman koronny Potocki.

Zapalnikiem buntu była porażka króla w sejmowym sporze o wojnę oraz osobista hańba jakiej doznał Chmielnicki za sprawą chorążego Czaplińskiego, który odebrał Chmielnickiemu dobra ziemskie i ukochaną kobietę. Chmielnicki wznowił kontakty z Tuhaj bejem, któremu chan Islam Girej nieoficjalnie przyzwolił na wsparcie buntu. Potocki był zwodzony zarówno przez Kozaków jak i chana, ponadto zadufany w sobie uznał, że poradzi sobie na czele swojego 6-tysięcznego wojska. 4 maja kozacy wymordowali starszyznę wierną Polsce, a między 29 kwietnia a 16 maja rozgromili siły Stefana Potockiego pod Żółtymi Wodami. Wieść o tym była iskrą na proch i cała Ukraina stanęła w ogniu buntu. Król nie dożył na tyle długo żeby dowiedzieć się o tym, ponieważ zmarł nagle 20 maja 1647 roku. Trzy dni później wojska polskie stanęły pod Korsuniem gdzie po pierwszym starciu (26 maja) hetmani Potocki i Kalinowski wydali rozkaz do odwrotu. Wtedy też siły polskie wpadły w zasadzkę. Wojsko niemal w całości poległo lub dostało się do niewoli na czele z dwoma dowódcami. Chmielnicki ofiarował Turkom Kamieniec Podolski w zamian za pomoc i Moskwie Smoleńsk, żeby ją sobie zjednać.

Kiedy w styczniu kolejnego roku do Chmielnickiego przybył senator Kisiel, ten dumnie roztoczył wizję wyzwolenia całej Rusi aż po Chełm i Halicz. Potajemnie zaś pertraktował o wydanie Czaplińskiego oraz pominięcie Wiśniowieckiego przy nadaniu buław hetmańskich. Udało się jednak wypracować zawieszenie broni do 22 maja. Wybrany 17 stycznia na króla Jan Kazimierz, wysłał do Chmielnickiego swojego posła-agenta, który najpierw rokował, a nic uzyskawszy rezultatów usiłował przekupić pułkowników kozackich. Za to Chmielnicki wydał go na śmierć.

W czerwcu walki trwały na całym Wołyniu, a wojsko polskie po małych sukcesach musiało cofnąć się pod Zbaraż, gdzie dołączył do niego wojewoda Jeremi Wiśniowiecki. Oddano mu komendę nad dziesięciotysięcznym regimentem. Pod mury twierdzy podeszło 70.000 Kozaków oraz 60.000 Tatarów. Załoga twierdzy przez sześć tygodni broniła się przed szturmami, tracąc ludzi. Król nie wiedział o położeniu obrońców twierdzy i dopiero w czerwcu ruszył na czele 20-tysięcznej armii na Ruś. Armia królewska została otoczona przez ponad stutysięczną armię kozacko-tatarską jednak po odparciu pierwszego uderzenia udało się nawiązać pertraktacje z chanem. Chmielnicki widząc, że zbliża się pospolite ruszenie i słysząc o klęsce jaką wojsko kozackie poniosło pod Łojowem od Radziwiłła uległ chanowi. Warunkami ugody były przymierze Turcji z Polską oraz 200.000 daniny sojuszniczej, ponadto 40.000 okupu. Sprawa kozacka natomiast spotkała się z szerokimi szansami: rejestr rozszerzono do 40 tysięcy kozaków, zwrócić miano majątki szlacheckie oraz swobody i przywileje kozackie, metropolita został dopuszczony do senatu, a sam Chmielnicki uzyskał buławę hetmańską. Wyznaczone też województwa dla dyzunitów: kijowskie, bracławskie i czernichowskie. Kwestię unii podnieść miał sejm. Sejm ów zebrał się 22 listopada i ratyfikował „łaski” królewskie, jednak biskupi nie pozwolili wpuścić do senatu metropolity.

Chmielnicki nie był usatysfakcjonowany więc podjął działania bardziej daleko idące niż sojusz z chanem. W lecie 1650 roku przybył do niego poseł od sułtana z propozycją tronu mołdawskiego jeśli Chmielnicki przysięgnie wierność Turcji. W zamian miał otrzymać pomoc turecką przeciw Polsce. Chmielnicki przysiągł, choć Mołdawii jeszcze nie otrzymał.

Z wiosną 1651 roku pojawiły się widoki na wielkie zagrożenie kozacko-tatarsko-tureckie oraz podżegania agentów kozackich do podnoszenia buntu na terenie Rzeczpospolitej. Bunty te nie ziściły się, z wyjątkiem podhala, gdzie Aleksander Kostka zwany Napierskim zdobył Czorsztyn. Jego powodzenie nie trwało długo, ponieważ własni towarzysze wydali go biskupowi krakowskiemu, który rozkazał wbić buntownika na pal. Dużo bardziej niebezpieczne było zagrożenie z zewnątrz.

Kulminacyjny moment nadszedł z dniem 28 czerwca kiedy ponad 60.000 armia polska starła się pod Beresteczkiem z wojskiem Chmielnickiego i chana Islam Gireja. Bitwa trwała trzy dni i ostatecznie rozstrzygnięta została na korzyść Polski. Zginął Tuhaj bej, chan uciekł więc Chmielnicki musiał się cofać. Zwycięstwo nie zostało należycie wykorzystane, ponieważ część pospolitego ruszenia zaczęła sarkać i mówić o powrocie do domów. 4 sierpnia Janusz Radiwiłł zajął jeszcze Kijów, a pod Biała Cerkwią doszło do nowej ugody ograniczającej rejestr o połowę.

W 1652 roku pojawiła się sprawa Tymofieja Chmielnickiego, który za zgodą chana porwał córkę hospodara mołdawskiego, przeznaczoną jakiemuś z panów polskich. Hetman Kalinowski na czele 20.000 wojska założył obóz pod Batohem żeby zmierzyć się tam z Tymofiejem. Okazało się, że siła która stanęła naprzeciw niemu jest zatrważająca, w obozie polskim zaczął się bunt konnicy i walka bratobójcza. Kto nie zginął wtedy został zamordowany przez Tatarów w niewoli.

Sprawa mołdawska toczyła się dalej w 1653 roku, kiedy Jerzy Rakoczy zaproponował sojusz Janowi Kazimierzowi. Król na czele armii wyprawił się na Ukrainę, a w tym samym czasie Tymofiej był oblegany przez sojusznika Rokoczego i pretendenta do tronu Mołdawii Stefana Georgicze, siedział w Suczawie. Kozacy nie byli chętni na kolejną wojnę, tym razem wyraźnie odmienną od wcześniejszej walki o wolność. Chmielnicki musiał znów ściągnąć na pomoc chana, który przybył jednak zbyt późno by uratować Suczawę ale w czas by związać polskie wojsko przybyłe z posiłkami. 15 grudnia podpisano ugodę, która potwierdzała pakt zborowski, a chanowi prawdopodobnie wypłacono upominek. Wszyscy byli wyczerpani trwającą wojną, w Rzeczpospolitej trwała epidemia cholery, a Moskwa co raz bardziej rzucała cień na Ukrainę. Ostatecznie sprawy potoczył się tak, że z początkiem 1654 roku Chmielnicki zawarł z carem Aleksandrem ugodę w Perejasławiu na mocy, której Ukraina została poddana władzy Moskwy. W wyniku tego porozumienia wojska carskie uderzyły na Polskę rozpoczynając kolejną wojnę.

39. Ugoda hadziacka - geneza i konsekwencje

Panowanie Jana Kazimierza 1648-1668

Geneza

1648- 1655- powstanie Chmielnickiego

1649- ugoda Zborowska W listopadzie 1649 sejm ratyfikował tę ugodę, jednak niezaakceptowana przez polskich senatorów duchownych, magnatów, a także poruszoną powstaniem ludność ukraińską nigdy nie weszła w życie.

1650- projekt wydzielenia Kozakom autonomicznego księstwa ruskiego składającego się z trzech województw, pod rządem hetmana-senatora z urzędami obsadzanymi przez Rusinów.

1654 r.- ugoda Perejsławska Kozaków z Rosją. W myśl tej ugody Ukraina została poddana jurysdykcji Rosji. Ugoda perejasławska była podstawą dla Aleksego I do rozpoczęcia wojny przeciwko Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1654 r. Wynikało to z faktu, że jeden z punktów ugody przewidywał wprowadzenie garnizonu wojsk rosyjskich do Kijowa – a więc na terytorium Korony. Wojna Rosji z Rzecząpospolitą trwała z przerwami (rozejm w Niemieży, 1656) do zawarcia rozejmu w Andruszowie w roku 1667, a została ostatecznie zakończona traktatem pokojowym w 1686 roku.

4 maja 1655- uniwersał obiecujący wszystkim rycerskim mieszkańcom Ukrainy uszlachetnienie i nadanie dóbr, mieszczanom i chłopom lekkie oczynszowanie. Sejm nie zatwierdził wszystkich tych punktów a wrogość Chmielnickiego przeszkodziła w ich wprowadzeniu

1657 r.- sprawa Jerzego II Rakoczego, od 1648 roku książę Siedmiogrodu z rodu Rakoczy, lennik Turcji w Mołdawii i Wołoszczyźnie. 6 grudnia 1656 roku Rakoczy podpisał ze Szwedami sojusz w Radnot na Węgrzech na mocy którego miał się dokonać rozbiór Rzeczypospolitej, a Rakoczy miał otrzymać m.in. Mazowsze i Małopolskę wraz z dochodowymi złożami soli. W końcu stycznia 1657 przez Karpaty ruszyła do Polski w kierunku na Lwów armia siedmiogrodzka w sile około 25 tys. wojska, do której w Medyce dołączyło ok. 8–10 tys. Kozaków pod dowództwem Antona Żdanowicza. 11 lipca wojska Czarnieckiego doścignęły Rakoczego i zniszczyły część jego armii w Bitwie pod Magierowem . Rakoczy po ucieczce Kozaków Żdanowicza porzucił tabory i z resztkami swoich sił wycofał się do Międzyboża i zaproponował kapitulację, którą książę Jerzy Lubomirski przyjął 23 lipca.

6 sierpnia 1657 r.- śmierć Bohdana Chmielnickiego. Kozaczyźnie przestraszona wizją wprowadzenia artykułów perejsławskich i stania się prowincją moskiewską zwraca się w stronę Polski.

JAN WYHOWSKI był szlachcicem polskim wziętym do niewoli pod Żółtymi Wodami. Został pisarzem wojska zaporoskiego. Po śmierci Chmielnickiego został tymczasowym piastunem godności hetmańskiej przy niepełnoletnim Jerzym Chmielnickim.

JERZY NIEMIRICZ podkomorzy kijowski, arianin, od 1655 r. wierny Polsce. Był twórca projektu współżycia Polski, Litwy i Ukrainy.

16 października 1657- Wyhowski podpisuje w Korsuniu układ zaczepny ze Szwecją, Kozacy uznani na jego mocy za naród wolny i niepodległy

grudzień 1657 r.- Buny Martyna Puszkara popierającego politykę promoskiewską

1 czerwca 1657 r.- Wychowski za pomocą Tatarów rozgromił buntowników pod Połtawą, nie udało mu się odbić Kijowa z rąk Moskiewskich. Działania te ostatecznie przekreśliły szansę na sojusz z Rosją i otworzyły drogę do ugody z Polską

Postanowienia

16 września 1657 r.- w Hadziaczu zawarta została umowa hadziacka.

• Wydzielała woj. kijowskie, brecławskie i czernichowskie jako osobne Księstwo Ruskie

• Przekształcenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w unię trzech równorzędnych podmiotów prawnych (państw): Korony, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego

• Zrównanie narodu ruskiego z polskim i litewskim

• Ustanowienie odrębnych urzędów dla Rusi (stworzono funkcje marszałka ruskiego, obok marszałka koronnego i litewskiego, hetmana ruskiego, kanclerza ruskiego i inne stanowiska analogiczne do istniejących Koronie

• Upoważniała króla do jednorazowej nobilitacji po 100 Kozaków z każdego pułku (razem 1000)

• Dopuszczała do senatu metropolitę kijowskiego i władyków dyzunickich

• Dopuszczała posłów ruskich do Sejmu

• Ogłaszała równość wyznania greckiego i katolicyzmu

• Zastrzegała że tylko prawosławny może sprawować w Kijowszczyźnie urząd publiczny, (tym sposobem prawosławie otrzymało w Księstwie uprzywilejowane stanowisko.)

• Szlachta mogła powrócić do dóbr zajętych podczas powstania Chmielnickiego

• Rejestr ustanowiono na 30 tys.

• Polityka zagraniczna podlegała Koronie

Ugodę uznano za akt dwustronnie niewzruszony, nietykalny nawet dla sejmu bez zgody Rusinów (warunku tego nie miała nawet Litwa w unii lubelskiej!)

12 maja 1659 r. król, prymas i senat zaprzysięgli ugodę hadziacką

Skutki

Unia hadziacka stanowiła prawnomiędzynarodowe przekreślenie ugody perejasławskiej na mocy której Ukraina została poddana jurysdykcji Rosji. Doprowadziło to do sprzeciwu Aleksego Michajłowicza który ruszył na tereny Rzeczpospolitej i spustoszył Litwę. Wojsko kozackie przeszło na stronę Rzeczypospolitej i 8 lipca 1659 roku pokonało pod buławą Iwana Wyhowskiego próbującą interweniować zbrojnie na Ukrainie armię moskiewską w bitwie pod Konotopem. Okazało się, że obóz prorosyjski jest jednak zbyt silny na Ukrainie. Czerń zmusiła Wychowskiego do zrzeczenia się buławy. Nowym hetmanem został Jerzy Chmielnicki, który odnowił postanowienia z Perejsławia i oddał Ukrainę pod jurysdykcję Rosji.

W 1660 r. wybuchła na nowo wojna polsko-rosyjska. Rosja zorganizowała dwie wielkie wyprawy Rosyjskie mające doprowadzić do zajęcia Litwy i sięgnięcia po Kraków zakończyły się niepowodzeniem. Chmielnicki zdecydował się uznać władzę Jana Kazimierza.

17 października 1660 zawarcie ugody cudnowskiej:

W rokowaniach brali udział Piotr Doroszenko, pułkownicy kozaccy Michał Chanenko i Iwan Bohun,

• przywrócono postanowienia unii hadziackiej z 1658 roku, z wyjątkiem postanowień dotyczących ustanowienia Księstwa Ruskiego jako trzeciego członu Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

• Wojsko Zaporoskie z hetmanem Jerzym Chmielnickim odstąpiło od cara moskiewskiego i zobowiązało się być wierne królowi polskiemu.

• Kozakom zabroniono szukania obcej protekcji i polecono rozpocząć wspólne działania zbrojne przeciwko Rosji.

• Ostatecznie zgodzono się również zaprzysiąc unię hadziacką z wyjątkiem tych punktów, które dotyczyły Księstwa Ruskiego. Problem ten pozostawiono do decyzji króla Jana II Kazimierza.

• Ugoda pominęła kwestie wyznaniowe zawarte w poprzedniej ugodzie oraz przekreślała drugą ugodę perejasławską.

• Ponowne prawne przyłączenie ziem Lewobrzeża do Rzeczypospolitej.

Doszło do podziału na Ukrainę prawobrzeżną uznającą ugodę cudnowską i lewobrzeżną pozostającą przy ugodzie perejasławskiej. Zaporoże prowadziło własną politykę

1663- wyprawa Jana Kazimierza mająca doprowadzić do opanowania całej Ukrainy. Zakończona niepowodzeniem

30 stycznia 1667 – rozejm między Polską i Rosją w Andruszowie

1. Rzeczpospolita odzyskiwała zajęte przez Rosję w czasie działań wojennych tzw. Inflanty Polskie.

2. Wielkie Księstwo Litewskie rezygnowało z województwa smoleńskiego zdobytego w 1611 r. Zajęte w czasie wojny przez Moskwę województwa połockie i witebskie wracały do Litwy.

3. Korona rezygnowała z województwa czernihowskiego i z ok. połowy ogromnego (ok. 250 tys. km) województwa kijowskiego, czyli tak zwanego Zadnieprza, chociaż w południowej części zmiana granic dotyczyła również prawobrzeżnej części województwa. Ogółem straty terytorialne wynosiły ponad połowę dzisiejszego obszaru Polski.

4. Kijów, leżący po zachodniej stronie Dniepru, miał zostać przy Rosji tylko przez dwa lata, ze względu na konieczność pacyfikacji Kozaków i wrócić do Rzeczypospolitej, jednak Rosjanie nie oddali już miasta. Żaden z traktatów polsko-rosyjskich dotyczących Kijowa nie był nigdy ratyfikowany.

5. Rozejm przewidywał zawarcie sojuszu przeciwko Turcji i Tatarom. Dokonano uzgodnień co do wymiany jeńców oraz wzajemnego zwrotu cenniejszych łupów.

6. Rosja zastrzegała sobie w nim opiekę nad prawosławnymi w Rzeczypospolitej, natomiast Rzeczpospolita nad katolikami w Rosji. Było to powodem wtrącania się w sprawy wewnętrzne Polski i utraty przez nią suwerenności w następnym stuleciu, kiedy siła Rosji wzrosła.

6 maja 1686- traktat Grzymułtowskiego zawarty w Moskwie między Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim. Tzw. wieczysty mir, utrwalał warunki rozejmu andruszowskiego z 1667.

40. II Wojna Północna – geneza, przebieg, skutki

Geneza

1635- rozejm w Sztumskiej Wsi między Polską a Szwecją, miał trwać do 11 lipca 1661 r

1648- doradcy Krystyny po wojnie trzydziestoletniej dążą do wojny z Polską

1551- rokowania polsko-szwedzkie w Lubece. Strona polska domagała się oddania Inflant i anulowania decyzji Riksdagu, która pozbawiła linię polskich Wazów praw do tronu szwedzkiego. Po efektownym zwycięstwie pod Beresteczkiem (z Kozakami Chmielnickiego) stanowisko polskie uległo znacznemu zaostrzeniu, a Jan Kazimierz zażądał dla siebie 20 000 piechoty szwedzkiej do walki z opozycją oraz oddania mu w lenno Inflant i Finlandii. 12 października rokowania zostały zawieszone. Wrócono do nich dopiero jesienią 1652 roku, strona polska odrzuciła szwedzką propozycję przedłużenia rozejmu na dalsze 20 lat, 1 marca 1653 roku rozmowy zostały zerwane

1652- Radziejowski w Sztokholmie stara się nawiązać kontakty między Szwecją a Chmielnickim

1654 czerwiec- Karol Gustaw palatyn Dwóch Mostów wstępuje na tron Szwedzki.

Kwiecień 1655 r.- na wezwanie króla sejmiki pruskie wraz z sejmikiem kaliskim i poznańskim podjęły pierwsze uchwały w sprawie obrony granic. Postanowiono powołać pod broń piechotę łanową oraz zwołać pospolite ruszenie. Wykonując rozkazy Jana Kazimierza wojewoda malborski Jakub Weyher obsadził główne miasta pomorskie załogami.

19 maja – sejm w Warszawie, który uchwalił odpowiednie podatki (w wysokości 10 mln złotych – pomimo toczącej się wojny od czerwca 1655 roku do lipca 1656 roku wpłynęło aż 80% z uchwalonych podatków) i powołał pospolite ruszenie. Sejm zakończył obrady 20 czerwca, a jego uchwały sejmiki miały zaaprobować w lipcu. Jak później się okazało, było już za późno i wojna się rozpoczęła.

Przeciwko zaprawionym w boju licznym pułkom szwedzkim Rzeczpospolita nie była w tym momencie zdolna przeciwstawić żadnych wojsk regularnych, gdyż te w całości zaangażowane były w walkę na froncie rosyjsko-kozackim.

Etap I potop szwedzki

Krytycznym momentem w dziejach państwowości polskiej był rok 1655. W czasia, kiedy wojska rosyjskie opanowały większość W. Ks. Litewskiego a na Ukrainie trwał bunt Chmielnickiego Szwecja przed upływem rozejmu napadła na Polskę. Liczyli oni na zagarnięcie Kurlandii i Prus co miało doprowadzić do przekształcenia Bałtyku w wewnętrzne jezioro Szwecji. Po wojnie 30-letniej Szwecja posiadała ogromną armię, której nie była w stanie utrzymać, dodatkowo obawiała się wzmocnienia pozycji Rosji a przedewszystkim zagarnięcia przez nią Kurlandii co mogło by zagrozić pozycji Szwecji na wschodnich wybrzerzech Bałtyku. Jednym z pierwszych celów było opanowanie Dyneburga, które zahamowało dalszy marsz Rosji na Inflanty.

W RP opozycja magnacka była niezadowolona z prób umocnienia władzy przez Jana Kazimierza. Do Sztokholmu dotarł Hieronim Radziejowski- popadłszy w zatarg z królem Janem II Kazimierzem po skazaniu na banicję uciekł do Szwecji. Tam zdobywając sobie zaufanie króla Karola X Gustawa, przyczynił się do zorganizowania w 1655 r. najazdu na Polskę, zwanego "potopem szwedzkim".

1.Sukcesy Szwecji

KORONA

21 lipca 1655 r.- szwedzki feldmarszałek Arvid Wittenberg wraz z Radziejowskim wkroczył z Pomorza do Wielkopolski (pod Drahimiem) na czele 17 tys. wojska

Pod Ujściem zgromadziło się pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej (13 tysięcy) i 1400 żołnierzy piechoty łanowej. Dowództwo sprawowali wojewodowie: poznański – Krzysztof Opaliński i kaliski – Andrzej Karol Grudziński. Dowódcą piechoty łanowej był rotmistrz Władysław Michał Skoraszewski.

25 lipca- Opaliński, Grudziński i trzech innych senatorów podpisali kapitulacje w imieniu całej Wielkopolski.

31 lipca- poddaje się Poznań

14 sierpnia - pod Tucznem granicę polską przekroczyła druga armia szwedzka dowodzona przez samego Karola X Gustawa (12,4 tys. żołnierzy). Pod Koninem, 24 sierpnia doszło do spotkania się obydwu armii szwedzkich.

18 sierpnia- król Jan Kazimierz udał się z Warszawy do Łęczycy, gdzie znajdowały się wojska hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego, a w Łowiczu zbierało się pospolite ruszenie z Kujaw i ziemi łęczyckiej. W stolicy pozostało jedynie 200 piechurów. w tym czasie za namową Radziejowskiego część szlachty sieradzkiej poddała się pod władzę Karola Gustawa.

8 września- Szwedzi zajmują i grabią Warszawę,

16 września- klęska konnicy polskiej w bitwie pod Żarnowem, woj. krakowskie jest bezbronne, Jan Kazimierz ucieka do Główka (ks. opolskie)

30 września- korpus Stenbocka rozproszył pod Nowym Dworem pospolite ruszenie z północnego Mazowsza, które zbierało się pod dowództwem wojewody płockiego Jana Kazimierza Krasińskiego. W konsekwencji Mazowsze uznało zwierzchnictwo szwedzkiego króla.

3 października- klęska husarii pod Wojniczem (Aleksander Koniecpolski i Dymitr Wiśniowiecki),

19 października- Stefan Czarniecki pozbawiony nadziei na wsparcie poddaje Kraków po trzech tygodniach oblężenia.

28 października- po przegranej bitwie pod Gródkiem Jagiellońskim Stanisław Rewera Potocki wobec dysproporcji sił zmuszony był na Lubelszczyźnie poddać się królowi Szwecji.

19 listopada- 27 grudnia- oblężenia Jasnej Góry. Augustyn Kordecki przeor paulinów z pomocą paruset mnichów, żołnierzy i szlachty broni klasztoru. Zmusił Mullera do odwrotu

12 listopada 1655 za zgodą króla Jana II Kazimierza elektor Fryderyk Wilhelm I podpisał ze szlachtą Prus Królewskich sojusz obronny w Ryńsku, w myśl postanowień którego dla obrony przed Szwedami wojska brandenburskie miały obsadzić większe miasta tej prowincji z wyjątkiem Torunia, Elbląga i Gdańska

26 listopada korpus Stenbocka stanął pod Toruniem, a 2 grudnia miasto skapitulowało. Kolejne miasta Prus Królewskich z Elblągiem na czele poddawały się Szwedom. Bronił się Gdańsk, Puck i Malbork.

Mimo szybkiego opanowania ziem polskich Szwedzi równie szybko traclil poparcie miejscowej ludności. Grabili miasta i majątki szlacheckie, palili wsie, wywozili do Szwecji wszystkie cenne przedmioty. Powstawały oddziały partyzanckie walczące z najeźdźcami. W poł. Wielkopolsce walczył oddział Krzysztofa Żagockiego, na Podkarpaciu ochotnikom udało się odbić Nowy Sącz, Lwów i Zamość nie kapitulowały ani przed Chmielnickim ani przed Szwedami podobnie jak Gdańsk i Malbork.

LITWA

Armia Magnusa de la Gardie zapowiadała Litwinom pomoc w walce z Rosją. Hetman Janusz Radziwiłł i koniuszy litewski Bogusław Radziwiłł spodziewając się uzyskania części Litwy na własność pertraktują ze Szwedami

20 pażdziernika- w Kiejdanach, książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją, za co król szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie stracone przez nią w wojnie z Rosją.

2.Porażki Szwecji

Jan Kazimierz wydał z Opola uniwersał wzywający Polaków do walki przeciw Szwedom. 18 grudnia rusza w drogę powrotną do Polski.

26 grudnia- konfederacja w Tyszowcach Akt konfederacji podpisali hetmani koronni Stanisław Potocki i Stanisław Lanckoroński, oficerowie wojsk znajdujących się na leżach zimowych w województwach lubelskim, ruskim i częściowo sandomierskim oraz przedstawiciele tej części wojsk litewskich, które wystąpiły przeciw Radziwiłłom. Akt podpisywała także okoliczna szlachta. Dwa dni później wydany został uniwersał konfederacji, wzywający cały naród do walki i informujący o powrocie króla. W połowie stycznia w należącym wtedy do marszałka Lubomirskiego Łańcucie król Jan Kazimierz spotkał się z hetmanami. W czasie tego spotkania ogłoszono, że konfederacja tyszowiecka przekształciła się w generalną.

17 stycznia 1556 r.- układ Karola Gustawa i Fryderyka Wilhelma I elektora branderburskiego na mocy którego Prusy Książęce stały się lennem Szwecji i oddawały Szwedom do dyspozycji swój korpus posiłkowy liczący 1500 żołnierzy

Służbę u Szwedów porzucały stojące dotąd przy nich oddziały wojskowe Rzeczypospolitej. Bardzo poważną stratą było odejście 2 lutego pułku jazdy litewskiej Połubińskiego, który skierował się w kierunku Bielska. 12 lutego do stolicy Chanatu Krymskiego Bakczysaraju przybyło polskie poselstwo z podczaszym chełmskim Janem Szumowskim na czele. Posłowie zostali przyjęci bardzo życzliwie, a wchodzący w skład poselstwa tłumacz Piotrowicz powiadomił listownie Jana Kazimierza, że wiosną chan ruszy na Szwedów z całą potęgą

19 lutego- bitwa pod Gołębiem – Szwedzi rozgromili oddziały Czarnieckiego. Polacy zmieniają taktykę, unikają starcia bezpośredniego atakując straże przednie i zaopatrzenie nieprzyjaciela.

Karol Gustaw ustępuje spod Zamościa i rezygnuje ze szturmu Lwowa. Podczas odwrotu utkną w widłach Sanu i Wisły osaczony przez Czarnieckiego Lubomirskiego i Sapiehę, udaje mu się wyrwać kiedy Czarniecki rusza pod Warkę gdzie 7 kwietnia rozgromił posiłki szwedzkie margrabiego Badeńskiego. Udało się odebrać większość Małopolski (bez Krakowa) i Wielkopolskę. Pod koniec czerwca odbito Warszawe

Karol Gustaw obiecuje Fryderykowi Wilhelmowi Wielkopolskę i razem z nim rusza na Warszawe.

28-30 lipca 1656 r.-20 tys. żołnierzy szwedzkich pobiło armię Jana Kazimierza. Okupacja Warszawy do 26 sierpnia

3 listopada 1656- rozejm w Niemży między RP a Cesarstwem Rosyjskim obie strony porozumiały się co do wspólnej walki ze Szwecją i Rosja nasiliła swoje działania przeciwko niej w Inflantach. Komisarze polscy z Janem Kazimierzem Krasińskim na czele zgodzili się na elekcję cara Aleksego jeszcze za życia Jana Kazimierza.

3.Plan rozbioru Polski

6 grudnia 1656- traktat zawarty w Radnot (w Siedmiogrodzie). zobowiązali się do wspólnego ataku na Polskę oraz do podziału ziem I Rzeczypospolitej.

Dotyczył on planowanego rozbioru Rzeczypospolitej, w którym stronami byli:

1.Bogusław Radziwiłł - miał dostać województwo nowogródzkie,

2.Karol X Gustaw - miał dostać Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź, Inflanty i Kurlandię,

3.Fryderyk Wilhelm Hohenzollern - miał dostać Wielkopolskę

4.Bohdan Chmielnicki - miał dostać Ukrainę po Batoh na zachodzie i aż do Nowogrodu Siewierskiego na północy,

5. Jerzy II Rakoczy - pozostałe ziemie Rzeczypospolitej m.in. z Krakowem.

1657 r.- najazd Rakoczego

7 maja- zdobycie Brześcia Kujawskiego

20 maja- Karol Gustaw zostawił pod Brześciem armię siedmiogrodzko-kozacką Jerzego Rakoczego i ruszył na północ przecie Danii

Czerwiec- Dania (król Danii i Norwegii Fryderyk III) przystępuje do wojny ze Szwecją

22 lipca- kapitulacja Rakoczego

28 lipca- Dania zawiera przymierze z Polską

30 sierpnia- odzyskanie Krakowa

Jesień 1657 r.- Traktaty welawsko-bydgoskie ich głównym postanowieniem było zerwanie zależności lennych pomiędzy Rzecząpospolitą a Prusami Książęcymi i uzyskanie suwerenności dynastii Hohenzollernów na tym terytorium. Polska utraciła wpływ na politykę Prus i oddała im w lenno ziemię lęborsko-bytowską.

1658 16 września- Ugoda hadziacka

Etap II wojna na terenach Danii

styczniu 1658 –Bałtyk zamarza. Armia szwedzka przemaszerowała przez zamarznięty Mały i Wielki Bełt oraz Grönsund, dostała się na Fionię i Zelandię, a następnie 25 lutego podeszła pod Kopenhagę, zmuszając zaskoczonego króla Danii do podpisania 8 marca 1658 niezwykle ciężkiego traktatu z Roskilde, po którym Szwecja osiągnęła największe rozmiary terytorialne w swej historii. Jeden z punktów zawartego traktatu pokojowego nakazał Duńczykom zamknięcie Sundu dla wszystkich obcych bander, co stanowiło bezpośrednie uderzenie w holenderski handel bałtycki i tym samym było prowokacją wobec największej morskiej potęgi ówczesnego świata.

Lato 1658- Karol Gustaw złamał pokój z Danią i planował jej rozbiór. Rusza wyprawa polsko-branderbursko-austryjacka na Pomorze Szczecińskie i do Danii. Sukcesy Czarnieckiego- zdobycie wyspy Alsen i twierdzy Koldyngi.

24 listopada 1659 r.- wygrana Czarnieckiego w bitwie pod Nyborgiem

Pokój oliwski

Francja bojąc się usunięcia wojsk szwedzkich z Rzeszy doprowadziła do rozpoczęcia pertraktacji pokojowych między Polską a Szwecją w Oliwie pod Gdańskiem.

3 maja 1660- traktat pokojowy w Oliwie

1.Polska zrezygnowała z większej części Inflant wraz z Rygą zachowując tylko ich część (Łatgalię - południowo-wschodnią część Inflant)

2. Polska uznała suwerenność Prus Książęcych potwierdzając traktaty welawsko-bydgoskie z 1657 r.

3. Król Jan II Kazimierz Waza zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego w imieniu swoim i swych następców.

4.Szwecja zobowiązała się dotrzymywać wolności handlu na Bałtyku

5.Szwecja zobowiązała się zwrócić zrabowane archiwa i biblioteki.

6.Rzeczpospolita miała zapewnić protestantom w Prusach Królewskich tolerancję religijną, co z czasem Brandenburgia wykorzystała do ingerowania w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej.

Skutki:

Najazd szwedki odegrał katastrofalną rolę w dziejach Polski. Szwedzi zniszczyli i zrabowali wielką część dóbr materialnych i kulturalnych. Ogromne straty w ludności wiązały się nie tylko z działaniami wojennymi ale również z zarazą, którą sprowadziły obce wojska. Wzmogła się w RP ksenofobia i nietolerancja. Na różnowierców, którzy wsparli Szwecje (protestanci) i Rakoczego (arianie) spadły prześladowania (min. Wypędzenie arian 1658)odbiło się to ujemnie na rozwoju stosunków kulturalnych. Pozycja międzynarodowa Polski uległa znacznemu osłabieniu. Jej pozycja nad Baltykiem całkowicie straciła na znaczeniu wobec utraty większości Inflant i zwierzchności nad Prusami Książęcymi.

41. Utrata lenna pruskiego w XVII wieku.

Po porzuceniu przez Karola X Gustawa zamiaru opanowania całego terytorium Rzeczypospolitej, pojawiły się pierwsze zamiary rozbioru naszego kraju. Zawiązany został sojusz z Fryderykiem Wilhelmem, jednakże sojusznik ten stale podwyższał cenę. 6 grudnia 1656r. w Radnot, na terenie Siedmiogrodu (obecnie Rumunia) podpisano traktat (rozbiorowy). Jego sygnatariuszami byli:

- Bogusław Radziwiłł (Wielkie Księstwo Litewskie)

- Karol X Gustaw (Szwecja)

- Fryderyk Wilhelm Hohenzollern (Brandenburgia)

- Bohdan Chmielnicki (Ukraina)

- Jerzy II Rakoczy (Siedmiogród)

Układ ten dotyczył rozbioru Rzeczypospolitej. Poszczególne kraje miały otrzymać :

- Szwecja: Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź, Inflanty i Kurlandię

- Brandenburgia: Wielkopolskę

- Ukraina: Ukrainę po Batoh na zachodzie i aż do Nowogrodu Siewierskiego na północy

- Litwa: województwo nowogródzkie

- Siedmiogród: pozostałe ziemie Rzeczypospolitej m.in. z Krakowem.

Ciekawostką jest, że Jerzy II po wejściu traktatu w życie miał zostać królem Polski. Na szczęście układ ten nie wszedł w życie. Traktat ten miał duży wpływ na rokowania z cesarzem Ferdynandem. Rzesza jednakże nie chciała angażować się w wojnę bezpośrednio z powodów wewnętrznych. Ograniczono się tylko do udzielenia Janowi Kazimierzowi pomocy mediacyjnej, a z biegiem czasu także nieoficjalne wsparcie wojskowe.

Traktat w radnot (skutkujący przyłączeniem się Brandenburgii i Siedmiogodu do wojny) spowodował zmianę nastawienia Ferdynanda III. Obiecał on pokonać brandenburgię i zmusić Chmielnickego do zaprzestania walk. Plany te zostały pokrzyżowane nagłą śmiercią cesarza. Negocjacje podjęto od początku z jego następcą Leopoldem Habsbugiem ( uwaga! W tym czasie Leopold nie był jeszcze cesarzem, ale posiadał tytół króla czech, Węgier i arcyksięciem Austrii).

Późniejsze dołączenie Danii do wojny (lipiec 1657) sytuacja uległa gwałtownej zmianie. Fryderyk Hohenzollern szansę dla siebie widział w zmianie sojusznika. W tym celu rozpoczął negocjacje z Janem Kazimierzem. W rokowaniach tych uczestniczyli dyplomaci Habsburscy (chodziło o zbliżającą się elekcję cesarską i głos elektora brandenburskiego) trzymających stronę Fryderyka. Doprowadziło to do podpisania traktatów Welawsko-Bydgoskich (6 XI 1657). Były to w sumie dwa odrębne traktaty. Pierwszy regulował stosunki między Prusami Książęcymi a Rzeczypospolitą ( stawalo się ono w pełni suwerennym księstwem), zawierał postanowienia sojusznicze oraz ( WAŻNE!) po wygaśnięciu rodu Hohenzollernów Prusy miały być przyłączone do Polski (oczywiście jeśli by wygasł….). Drugi natomiast dotyczył wojny ze Szwecją; Fryderyk na prawach lennych za udział w wojnie otrzymywał ziemią bytowską, lęborską oraz Elbląg. Ponad to miał otrzymać 120 tys. Talarów subsydiów, Drahim jako zastaw, oraz artykuł o amnestii Bogusława Radziwiłła (upiekło mu się).

42. Stosunki polsko – moskiewskie za Jana Kazimierza Wazy.

W czasie trwania tzw. powstania Chmielnickiego zmarł Władysław IV. Nowym królem Rzeczypospolitej został Jan Kazimierz Waza (1648-1668). Rosja zainteresowana była rozciągnięciem swych wpływów na Ukrainę. W 1654 roku rosyjskie poselstwo zawarło w Perejasławiu ugodę z radą kozacką, o przyłączeniu Ukrainy naddnieprzańskiej do Rosji i poddaniu Kozaczyzny zwierzchnictwu caratu. Ugoda ta wywołała wojnę polsko-rosyjską. W 1654 roku wojska rosyjskie wkroczyły na Litwę zajmując Smoleńsk, Wilno i Grodno, a tymczasem wojska rosyjsko-kozackie obległy Lwów. Rzeczypospolita została wsparta przez Tatarów. Działania wojenne przerwał najazd szwedzki na Polskę i w tej sytuacji doszło do zawarcia rozejmu z państwem rosyjskim (Wilno 1656), ponieważ Rosja obawiała się nadmiernego wzrostu potęgi Szwecji i nie chciała dodatkowo osłabiać Polski. Rzeczypospolita wyszła z "potopu szwedzkiego" (1655-1660) bardzo osłabiona - kraj był w znacznej mierze zniszczony, zginęło około 30% jego mieszkańców. Jeszcze przed zawarciem pokoju oliwskiego (1660), który kończył wojnę szwedzko-polską, rozgorzały znów walki na wschodzie Rzeczypospolitej. Następca Chmielnickiego, hetman kozacki Jan Wyhowski, doprowadził do ugody z Polską w Hadziaczu (1658 r.), na mocy której województwa kijowskie, czernihowskie i bracławskie miały utworzyć Księstwo Ruskie z własnym hetmanem i wolnościami szlacheckimi dla starszyzny kozackiej. Jednak ludność ukraińska nie ufała już żadnym porozumieniom z Polakami. Przeciw Wyhowskiemu i Polakom wybuchło na Ukrainie ludowe powstanie. Rosja wykorzystując powstanie na Ukrainie, wznowiła w 1659 roku walkę o swoje kresy zachodnie i Ukrainę. W 1660 roku S. Czarnecki pokonał Rosjan pod Połonką, a J. Lubomirski pod Cudnowem i Słobodyszczami. W rękach polskich znalazła się przejściowo niemal cała Ukraina. Ofensywa pod wodzą Jana Kazimierza doprowadziła do odzyskania Litwy właściwej z Wilnem. Sukcesy te jednak zostały zmarnowane z powodu narastających w osłabionej Rzeczypospolitej trudności . W sierpniu 1663 Jan Kazimierz wyruszył ze Lwowa wraz z piechotą i artylerią, a w Białe Cerkwi przywitał się z hetmanem zaporoskim Pawłem Taterą. Armia koronna, która liczyła około 24 tysiące żołnierzy została wzmocniona o korpus kozacki dowodzony przez Iwana Bohuna i posiłki tatarskie. W tym samym czasie wojska litewskie rozpoczęły ofensywę na północy, wyzwoliły Bychów i pokonały wojska moskiewskie pod Briańskiem. Strona moskiewska przyjęła skuteczną taktykę w walce z wojskami królewskimi: nakazywała ludności cywilnej zabierać żywność i chronić się do zamków i miast. Armia koronna nie posiadała odpowiednie ilości amunicji i artylerii oblężniczej. Traciła czas i ludzi zdobywając poszczególne miasteczka. Pod Siewskiem w lutym 1664 połączyły się wojska koronne z litewskimi, którymi dowodził Michał pac, nowy hetman polny litewski. Na razie postanowiono przerwać kampanie i zarządzić odwrót. Jednym z powodów podjęcia takiej decyzji byłą odwilż nie typowa dla tej pory roku. Armia przygotowana do zimowej kampanii zaczęła grzęznąć w błocie. Wzorem jednak wojen z czasów Stefana Batorego wysłano w głąb państwa moskiewskiego zagony jazdy które dotarły na odległość kilku mil od Moskwy. Obie strony były już zmęczone przedłużającą się wojną i zawarły w 1667 roku rozejm w Andruszowie. Na jego mocy Polska traciła na rzecz Rosji ziemię smoleńską, czernihowską, siewierską, część województwa witebskiego oraz Ukrainę po lewej stronie Dniepru. Rosji przypadł także Kijów (formalnie na dwa lata, ale w rzeczywistości Rosja nigdy nie zwróciła miasta). Rozejm zawarty w Andruszowie ustalił wschodnią granicę Rzeczypospolitej aż do rozbiorów.

43. Kryzys ustrojowy, gospodarczy i wzrost nietolerancji religijnej w Rzeczypospolitej w II poł. XVII wieku.

A)Kryzys ustrojowy.

Przyczyn osłabienia władzy centralnej w Polsce i degeneracji jej ustroju państwowego szukać należy m. in. w tym, że monarchia w Polsce nie potrafiła oprzeć się na masach średniej szlachty, głównym czynnikiem w procesie wszelkich przemian gospodarczych, społecznych i politycznych. Drogi monarchii i średniej szlachty rozeszły się już w XVI w., a specjalnie wyraźnie zjawisko to wystąpiło za pierwszych Wazów w tzw. rokoszu sandomierskim (1606). Ostateczny finał znalazła ta sprawa w rokoszu Lubomirskiego (1665 – 1666).
W wojnie domowej, którą wszczął marszałek wielki i hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, masy szlacheckie wystąpiły w gruncie rzeczy przeciwko wszelkim próbą reform z próbą elekcji vivente rege na czele. W ogniu tej wojny, w krwawej bitwie pod Mątwami (13 VII 1666) pogrzebane zostały ostatecznie na okres niemal wieku wysiłki zmierzające do naprawy ustroju Rzeczypospolitej.
Próby reform państwa, jakie podjął obóz dworski pod koniec szóstego dziesięciolecia, tkwiące korzeniami jeszcze w XVI-wiecznych zamierzeniach spełzły na niczym. Bez względu na to jakie cele przyświecały Janowi Kazimierzowi, Ludwice Marii i ich adherentom, reforma sejmowania i próba wzmocnienia władzy królewskiej była dla Rzeczypospolitej koniecznością.

B) Kryzys gospodarczy.

Od przełomu XVI i XVII w. widoczne są coraz bardziej skutki przejścia z gospodarki czynszowej na bardziej zacofaną rentę odrobkową. Dominującym systemem stała się gospodarka folwarczno - pańszczyźniana. Podstawą jej było duże gospodarstwo rolne lub też rolno – hodowlane, produkujące przede wszystkim na zbyt i opierające się na pańszczyźnianej lub także przymusowej pracy chłopów – poddanych.
Ujemne efekty gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej wynikały z jej podstawowego założenia, tj. prowadzenia produkcji towarowej przy minimalnych nakładach pieniężnych. Pociągało to za sobą zacofanie techniki rolnej i przede wszystkim wzrastający stale wyzysk poddanych, którym zwiększono wymiar pańszczyzny. Rozwój folwarku pańszczyźnianego zostaje gwałtownie zahamowany już w latach dwudziestych XVII stulecia. Były trzy zasadnicze przyczyny tego stanu rzeczy – spadek popytu na zboże polskie w Europie zachodniej oraz upadek gospodarki chłopskiej, która w tym okresie stanowiła podstawę folwarku. Trzecim czynnikiem były niszczące wojny z połowy XVII w.
Dotkliwym ich następstwem były ogromne straty ludności miejscami sięgające 60% ogółu mieszkańców. Następstwem strat ludnościowych było zjawisko o zasadniczym znaczeniu dla ogólnej sytuacji gospodarczej kraju, a mianowicie ogromne zwiększenie się łanów pustych i w związku z tym spadek produkcji zboża. Wojny i niekorzystna koniunktura na rynkach zachodnioeuropejskich wpłynęły na zmniejszenie się eksportu zboża polskiego. W pierwszej połowie XVII w. przeciętny roczny wywóz z Polski liczył ok. 100 tys. łasztów. W 1651r. Spadł do 55 tys., by poprzez 34 tys. w r. 1653 i 11 tys. w r 1656 osiągnąć dno w roku 1659, gdy za granicę wywieziono 541 łasztów.
Upadek gospodarstw chłopskich oraz pauperyzacja chłopów wpłynęła hamująco na rozwój rynku wewnętrznego, a to z kolei przyczyniło się do dalszego upadku miast. Wojny w połowie wieku jeszcze bardziej pogłębiły ten proces.
Kryzys gospodarczy w połowie wieku spowodował, podobnie jak w Rosji, inflację pieniądza, która miała pomóc wybrnąć z ciężkiej sytuacji, w jakiej znalazł się skarb w związku z koniecznością wypłaty wojsku zaległego żołdu. Trudności finansowe były przyczyną zawiązywania konfederacji wojskowych (1659 – 1663), a te z kolei wpływały na osłabienie państwa.

C) Wzrost niepokojów religijnych.

XVII wiek przyniósł pogorszenie położenia różnowierców w Polsce. Zwłaszcza dotyczyło to arian i braci czeskich, którzy prezentowali dosyć radykalny, jak na ówczesne warunki, program moralny, społeczny i polityczny. Niechęć do nich wynikała także z tego, że w czasie „potopu szwedzkiego” sprzyjali Szwedom i Siedmiogrodzianom.
Plany wypędzenia Arian powstały już na początku 1656r., a ich autorem był prymas Andrzej Leszczyński. Jednakże sytuacja taktyczna wymogła na Janie Kazimierzu wydawanie listów, które informowały o wzięciu Braci Polskich pod opiekę monarszą. Spowodowane to było atakami wojsk partyzanckich nie tylko Szwedów, ale także arian na Pogórzu Karpackim.
Wszystko zmieniło się dopiero po zakończeniu „Potopu Szwedzkiego”. Pierwszy sejm zwołany po tym wydarzeniu w Warszawie w 1658r. wydał ustawę o „Wygnaniu Braci Polskich”. Uważa się powszechnie, że była to kara za sprzyjanie wrogom państwa, a nawet jawną zdradę. W dużym stopniu jest to pewne przekłamanie. W tamtym okresie zdradzało wielu, wielu też uzyskało amnestię, jak choćby Hieronim Radziejowski czy ( z powodów politycznych) Bogusław Radziwiłł. Najprawdopodobniej Arianie stali się kozłem ofiarnym na którego zrzucono odpowiedzialność za pomaganie najeźdźcom. Powszechnie znienawidzeni przez inne wyznania chrześcijańskie, arianie ( za nieuznawanie wielu dogmatów jak chociażby ten o Trójcy Świętej) stali się świetną ofiarą manipulacji. Trzeba przyznać, że ich wygnanie z kraju przebiegło w sposób najbardziej humanitarny (a nie taki jak to Francuzi zrobili hugenotom ); otrzymali oni czas na sprzedaż majątków i dokończenie prywatnych spraw.

Konkluzja jest taka: wzrost nietolerancji owszem miał związek z początkami kontrreformacji (głównie I poł. XVII wieku), ale jego eskalacja nastąpiła po okresach wojen II połowy XVII stulecia głównie na skutek decyzji podejmowanych przez innowierców ( najlepszy przykład LITEWSKA, Luterańska linia Radziwiłłów czyli Janusz i Bogusław Radziwiłłowie).

44. Próby reform politycznych za Jana Kazimierza i rokosz Lubomirskiego.

Szwedzka inwazja z 1655 roku była śmiertelnym zagrożeniem dla pogrążonej w wojnach z Kozakami i Moskwą Rzeczypospolitej. Rezultaty najazdu dowodziły wszakże, iż potencjał państwa polsko-litewskiego był nadal ogromny i wciąż było ono zdolne do rozstrzygania własnych losów. Tragiczne wstrząsy z lat 1648–1655 uświadomiły jednak najbardziej oświeconym kręgom społeczeństwa potrzebę przeprowadzenia reform.

Do naczelnych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej należała jednomyślność na sejmikach, w sejmie i przy elekcjach króla. Wynikała ona z formalnej równości całej szlachty oraz równości powiatów, ziem, województw, prowincji i w końcu państw tworzących Rzeczpospolitą. Żaden z podmiotów indywidualnych, ani tym bardziej zbiorowych, nie mógł zatem narzucać swej woli innemu. Przez długi czas, bez wątpienia dzięki wysokiej kulturze politycznej szlachty, konieczność uzyskania pełnej jednomyślności nie paraliżowała państwa, jednak w połowie XVII wieku okazała się zabójcza dla funkcjonowania sejmu. Źle funkcjonujący system podejmowania decyzji powodował, że sejm – główny organ regnum commixtum decydujący o najważniejszych sprawach politycznych, ustrojowych i gospodarczych – działał ociężale. W latach sześćdziesiątych XVII wieku spowodowało to, że organ ten nie nadążał za szybko po sobie następującymi wypadkami politycznymi wymagającymi sprawnych i zdecydowanych uchwał. Należało więc przede wszystkim wprowadzić zasadę głosowania większościowego – dopiero to stwarzało szansę przyjęcia różnych kontrowersyjnych projektów. W stronę koniecznej reformy i umocnienia państwa od wewnątrz skierowała się przede wszystkim uwaga dworu królewskiego i jego stronników. Pierwsze plany zmian ustrojowych zrodziły się jeszcze na przełomie lat 1655–1656, w czasie gdy król przebywał na emigracji. Dwór wystąpił wówczas z propozycją wzmocnienia i centralizacji władzy. Warunkiem wzmocnienia władzy, przede wszystkim królewskiej, było wyrwanie szlachty spod wpływów magnackich i związanie jej z tronem. Jaskrawym przejawem i zarazem początkiem rozejścia się dróg monarchy i średniej szlachty, był rok 1655, a apogeum tego procesu stanowił w XVII wieku rokosz Lubomirskiego. Król posiadał jeszcze władzę, ale w wielu kwestiach niedostateczną. Reforma sejmu miała więc prowadzić z jednej strony pozycji panującego, a z drugiej do uszczuplenia przywilejów stanu szlacheckiego. Dalszą konsekwencją reform miała być zmiana tronu elekcyjnego na dziedziczny.
Zrodzona na emigracji myśl o wybraniu następcy Jana Kazimierza jeszcze za jego życia dość szybko zyskała uznanie w kołach senatorskich. Gdy w połowie 1657 roku pierwsze niebezpieczeństwo minęło i okazało się, że Polacy mogą zwyciężać Szwedów, jak na przykład w bitwie pod Warką, sprawę wyboru następcy króla odsunięto na plan dalszy. Dopiero w drugiej połowie 1657 roku powrócono do planów reformy ustroju. Pochodzący z tego okresu obszerny projekt jedynie zawierał dziewięć punktów, z czego cztery ostatnie dotyczyły reformy. Zawarte w nich propozycje naprawy państwa były umiarkowane, ponieważ tylko takie miały szansę realizacji. Uwzględniały braki ustrojowe i starały się iść śladem wcześniej zgłaszanych projektów, a dotyczyły one: sejmu, senatu i systemu podatkowego. W sprawie reformy sejmu projekt proponował, aby: „punkta sejmowej konsultacji zachowane były aż do sejmowej propozycji i przez instrukcje sejmikowe nie publikowane”. Sejmiki miał być informowane o przedmiocie obrad dopiero w legacji, co ułatwiałoby królowi realizację własnych koncepcji politycznych. Jednocześnie sejmiki miały udzielać swym posłom pełnomocnictw do głosowania po stronie większości. Zgodnie z projektem sprawy prywatne miały nie hamować już obrad nad sprawami publicznymi, uchwały miały być przyjmowane większością głosów, a liberum veto mogło być użyte jedynie w bardzo ważnych sprawach. W sprawie podatków projekt przewidywał wprowadzenie stałego podatku czopowego i akcyzy z przeznaczeniem na utrzymanie armii. W punkcie dotyczącym władzy wykonawczej umieszczono propozycje idące w kierunku rozszerzenia istniejącej dotąd przy królu rady senatorów poprzez dokooptowanie do niej deputatów z izby poselskiej.

Ostatnie miesiące roku 1659 oraz początek 1660 były w znacznej mierze wypełnione walką o zupełne wyparcie Szwedów z granic Korony oraz przygotowaniami do zawarcia traktatów pokojowych. W tym czasie komisja wyznaczona przez sejm 1659 roku do zatwierdzenia paktów ze Szwecją miała wypracować odpowiedni projekt zmian ustrojowych. Dokument będący efektem jej prac, znany dzisiaj jako „Punkta na sejm podane”, proponował nie tylko reformę sejmu, ale również rady rezydentów. Parlament miał zbierać się corocznie w stałym terminie, liberum veto miało być całkowicie zniesione, decyzje zaś miały być podejmowane większością głosów (w sprawach szczególnie ważnych za przyjęciem konstytucji musiałoby opowiedzieć się 2/3 posłów). Król i senat mieli zatrzymać prawo weta wstrzymującego. Gdyby zaszła „in toto niezgoda” co do projektu, izba miała go na tym sejmie w całości zaniechać, natomiast w razie odrzucenia jedynie części propozycji, blokujący „odeślą go do poselskiej izby cum rationibus non acceptate rogatae legis in toto vel in parte”. W wyjątkowych wypadkach, gdyby weto króla dotyczyło sprawy wielkiej wagi „wolno będzie (nie każdemu z osobna, jako po te czasu złym zwyczajem per abusum bywało) senatowi iunctis animis z połsami ziemskiemi, konkludawszy to między sobą luralitate per occulta, suffragia, do żadnych spraw sejmowych nie przystępować, aż się zgodnej senatu z poselską izbą intercyjej zgadzającym się zwyczajnym dosyć prawem stanie”. Zakładano też wprowadzenie zmian w składzie rady rezydentów, która miała liczyć dziewięciu senatorów i dwudziestu jeden posłów. Do jej kompetencji według miało należeć czuwanie nad egzekwowaniem uchwał sejmowych i sprawowanie władzy sądowniczej. Decyzje miały być podejmowane większością głosów, po czym zatwierdzane na następnym sejmie (jednakże jak nam wiadomo nic z tego nie wyszło).

Klęski wojenne i gwałtowne załamanie się państwa polskiego w połowie XVII wieku ukazały wyższość państwa scentralizowanego nad ówczesnym ustrojem Polski. Uświadomiło to konieczność radykalnych reform. Dwór królewski podjął inicjatywę likwidacji liberum veto, obciążenie szlachty stałymi podatkami na wojsko i przeprowadzenie elekcji viverte rege (za życia króla). Ogół szlachty, przekonany o doskonałości panującego w Polsce ustroju, był jednak zdecydowanie przeciwny reformom. Dwór oparł się na części magnaterii, która za obietnice nowych stanowisk poparła reformę. W odpowiedzi opozycja, skupiona wokół Jerzego Lubomirskiego wykorzystała oburzenie szlachty i storpedowała na sejmach 1661 - 62 wszystkie projekty (wiadomo w jaki sposób…liberum veto). Jej sprzymierzeńcem była konfederacja wojskowa, zawiązana przez nie opłacanych żołnierzy. Dwór próbował pokonać opozycję usuwając jej lidera. Jerzy Lubomirski, biorący pieniądze za swą działalność od cesarza i Brandenburgii (która nie miała już żadnych zobowiązań lennych wobec Polski), został w 1664 roku skazany przez sąd sejmowy za zdradę stanu na banicję, utratę dóbr i infamię. Lubomirski nie uznał wyroku i wzniecił rokosz. Sejmiki opowiedziały się za Lubomirskim, a wyrazem sympatii mas szlacheckich był wierszyk głoszący, że wyrok nań wydała "głupia Ojczyzna". Dwa lata (1665 -1666) trwały bratobójcze walki pustoszące kraj. Mieszały się w tej wojnie domowej cele osobiste, dynastyczne i ustrojowe. W 1666 roku Lubomirski pobił armię królewską pod Mątwami. Była to jedna z najkrwawszych bitew XVII wieku. Poległo w niej 4000 Polaków. Ostatecznie buntownik ukorzył się przed królem i wycofał się na Śląsk. Wkrótce zmarł. Król oddał buntownikom dobra (jak zwykle…) i wycofał się z reform. Rokosz Lubomirskiego na wiele lat pogrzebał ideę naprawy ustroju państwa.

45. Sytuacja wewnętrzna w Rzeczypospolitej w latach 1668-1676.

Rozczarowany porażką i upokorzeniem Jan Kazimierz abdykował w 1668 r. i udał się na emigrację do Francji, gdzie zmarł cztery lata później. W rok później, 19 czerwca 1669r. sejm elekcyjny obrał na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Kandydatura jego została wysnuta przez biskupa chełmińskiego i podkanclerzego koronnego Andrzeja Olszowskiego. Dla szlachty książę ten był idealnym kandydatem. Oficjalnie głoszono go jako króla piasta (czyli rodzimego), nieoficjalnie zaś niedoświadczony w kierowaniu państwem Michał Korybut mógł być łatwo manipulowany w celu „obrony Złotych Wolności”. Przeciwne jego wyborowi było stronnictwo tzw. malkontentów, czyli stronnictwa profrancuskiego do którego należeli m.in. : Prymas Mikołaj Prażmowski, Hetman Wielki Koronny Jan Sobieski, Andrzej Morsztyn, Bogusław i Michał Kazimierz Radziwiłłowie, wojewoda krakowski Aleksander Michał Lubomirski, wojewoda ruski Stanisław Jan Jabłonowski, wojewoda poznański Krzysztof Grzymułtowski, biskup krakowski Andrzej Trzebicki. W listopadzie 1669 malkontenci zerwali sejm koronacyjny posługując się egzulantami (tak określano szlachtę z ziem ukrainnych utraconych na rzecz Rosji). Malkontenci dążyli do detronizacji króla i wyniesienia na tron hrabiego Charles'a-Paris d'Orléans-Longueville. Po kraju krążył ordynarny paszkwil antykrólewski, pióra stolnika wielkiego koronnego Jana Wielopolskiego, pt. "List szlachcica polskiego do sąsiada po sejmie coronationis z Krakowa A. 1669". Malkontenci starali się zwalczać stronnictwo rogalistów (stronnictwo prokrólewskie, niestety nie znalazłem listy członków ). W roku 1670 ostra walka stronnictw przeniosła się do sejmików przedsejmowych. Szlachta domagała się na nich sądu sejmowego nad hetmanem Janem Sobieskim. W obronie Sobieskiego wojsko zawiązało konfederację pod Trembowlą. Wobec groźby buntu armii, regaliści zrezygnowali z rozprawy z hetmanem na sejmie. 19 kwietnia 1670 malkontenci zerwali sejm walny. Sejmiki posejmowe wzięły w obronę króla Michała, domagając się sejmu konnego w pospolitym ruszeniu i ukarania malkontentów. Jednak wzajemne animozje były tak silne, że dały znać o sobie w obliczu zagrożenia tureckiego. Oto w roku 1671 regaliści skutecznie zablokowali uchwalenie przez sejm środków na obronę, ponieważ hetman Jan Sobieski był malkontentem. Konflikt z malkontentami przesłaniał im wojnę z Turcją. Doszło nawet do tego, że król poparł bunt oddziałów regimentarza Stanisława Wyżyckiego, który wbrew rozkazom Sobieskiego opuścił Wołyń, pozbawiając go obrony. Król wyznaczył buntownikom leża zimowe w bogatym starostwie samborskim i wypłacił część zaległego żołdu. Wojsku Sobieskiego żołdu nie wypłacił. Rozdarte wewnętrznymi waśniami państwo nie było w stanie dać należytego odporu Turkom. W 1672 Turcja wypowiedziała wojnę Rzeczypospolitej. Mimo to w Koronie zanosiło się na kolejną wojnę domową. Zgromadzona przy królu w Gołębiu szlachta zawiązała konfederację gołąbską pod marszałkostwem pisarza polnego koronnego Stefana Stanisława Czarnieckiego. Gołębianie zagrozili sądem prymasowi Mikołajowi Prażmowskiemu. Pozbawili go wszelkich stanowisk państwowych. Plądrowali dobra Jana Sobieskiego i jego krewnych. 22 listopada w Kobryniu konfederację zawiązało wojsko litewskie i opowiedziało się za gołębianami. Obecne przy Sobieskim w Szczebrzeszynie wojsko koronne zawiązało w jego obronie konfederację szczebrzeszyńską. Na czele swych oddziałów Jan Sobieski udał się do Łowicza, gdzie przebywał prymas Prażmowski. Mediacji między zwaśnionymi stronami podjął się nuncjusz apostolski Francesco Buonvisi i biskup krakowski Andrzej Trzebicki. Na pacyfikację nastrojów wpłynął też list sułtana Mehmeda IV, który żądał całkowitego ukorzenia się Rzeczypospolitej. W marcu 1673 odbył się w Warszawie sejm pacyfikacyjny, na którym uchwalono: 1) wzajemne darowanie win, 2) odmowę ratyfikacji układu buczackiego, 3) uchwalono środki na zaciąg armii. Pieniądze dane przez papieża przeznaczono na artylerię.

46. Konflikt polsko- turecki w latach 1672-1676-geneza, przebieg i skutki.

W I poł. XVII w. Turcja przeżywała kryzys gospodarczy i nie miała pieniędzy na wojny.

W 1656 r. wezyrem został Mehmed Kóprulii, który zaczął przywracać autorytet władzy centralnej, jego politykę kontynuował syn Ahmed od 1661r.W 1669r.Turcy zdobyli Kandię i mogli zaangażować się w sprawy Europy Środkowej. W 1667 r. Rzeczpospolita podpisała rozejm z Rosją, który został nieprzychylnie przyjęty w Stambule. Od czasu powstania Chmielnickiego państwo tureckie było zaangażowane pośrednio (poprzez Tatarów) w sprawy ukraińskie, obecna sytuacja groziła, że Tatarzy stracą wpływy w tym rejonie, gdyż hetman kozacki Piotr Doroszenko poddał się pod zwierzchnictwo sułtana. W 1672r. odbył się sejm w RP. W izbie poselskiej dochodziło do sporów, zarzucano królowi Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu, że nie zależy mu na sukcesie sejmu, gdyż liczy, że korzystne dla siebie uchwały przeprowadzi na zebranym pospolitym ruszeniu, czyli na tzw. sejmie konnym lub obozowym. Sejm rozszedł się bez podjęcia uchwał. Król zwołał następny jeszcze w tym samym roku. W 1672 r. Ludwik XIV w sojuszu z Anglią rozpoczął wojnę przeciwko Holandii i dlatego nie wsparł akcji malkontentów w RP przeciwko Korybutowi, żonatemu z siostrą cesarza.
W 1672r. sułtan turecki Mehmed zebrał armię, która miała uderzyć na Polskę i wyznaczył początek ofensywy na 5 VI. Drugi sejm w 1672r., nazywany letnim również był burzliwy-malkontenci domagali się obrad nad egzorbitancjami (zarzutami wobec polityki króla), a stronnictwo królewskie - sądu nad przywódcami opozycji. Stronnicy królewscy (w tym przede wszystkim szlachta z prowincji) chcieli zawiązania konfederacji generalnej przy królu. Utworzono dwa prowincjonalne związki: wielkopolski i litewski. Powszechnie uważano, że do zerwania sejmu dąży król, gdyż chciał oprzeć się na szlachcie zebranej na pospolitym ruszeniu. Z kolei malkontenci myśleli, że na sejmie będą mogli przeprowadzić swoje zamiary detronizacji monarchy. W napięciu oczekiwano na przyjazd Jana Sobieskiego i właśnie w dniu jego przyjazdu sejm został zerwany. Kraj znalazł się na krawędzi wojny domowej. Próby porozumienia nie powiodły się, przez ostatnie dziesięć dni obradowano w trybie pasywnym. Malkontenci zawiązali tajną konfederację w celu detronizacji Michała Korybuta i zwrócili się do Ludwika XIV o pomoc i przysłanie do Polski księcia de Longueville. Jednakże kandydat do tronu zginął w walkach w Holandii , a wiadomość o tym dotarła do Warszawy w połowie lipca. Sam Ludwik XIV, uwikłany w wojnę z Holandią, nie był zainteresowany forsowaniem kandydatury francuskiej Brak było orientacji w sytuacji międzynarodowej przywódców malkontentów, o czym świadczyło ich dalsze postępowanie, np. szukanie za granicą poparcia w wojnie z Turcją było dowodem braku znajomości układów międzynarodowych i polityki mocarstw europejskich. Michał Korybut wysłał wici na pospolite ruszenie i wezwał szlachtę do stawienia się pod Hrubieszowem. Właściwe działania wojenne rozpoczęły się w lipcu, kiedy armia turecka (wraz z Tatarami i Kozakami Doroszenki) wyparła wojska polskie z Ukrainy, a jej główne siły stanęły w połowie sierpnia pod Kamieńcem Podolskim. Kamieniec był uważany w RP za jedną z najsilniejszych twierdz, ale w tym czasie był już fortyfikacją przestarzałą i od dawna nie modernizowaną, a Turcy po doświadczeniach zdobytych podczas oblężenia Kandii byli świetnie przygotowani do zdobywania fortec. Twierdza, pozostawiona bez możliwości odsieczy, musiała się poddać(1672). Warunki kapitulacji pozwalały armii koronnej odzyskać dużą liczbę doświadczonych żołnierzy. Po upadku Kamieńca Turcy rozpoczęli oblężenie Lwowa. Zostało ono jednak przerwane, gdyż podjęto rokowania pokojowe. W październiku Sobieski wyprawił się na czambuły. Z niewielką liczbą wojska (3-4 tys.) zaatakował oddziały tatarskie i kozackie pustoszące kraj w okolicach Sanu, Wieprza i Dniestru. Sobieski powtórzył taktykę z poprzednich kampanii, która polegała na błyskawicznych przemarszach oddziałów wojskowych składających się wyłącznie z jazdy. Uderzał na linie komunikacyjne Tatarów i kosze, gdzie gromadzili jasyr(jeńców). Uwolniono ok. 44 tys. jasyru i rozbito wiele oddziałów. Kampania miała duże znaczenie propagandowe i wzmocniła morale obywateli RP. Rokowania pomiędzy Turcją a Polską zakończyły się traktatem pokojowym w Buczaczu w 1672. Pokonana RP musiała się zrzec na rzecz Turcji Podola (razem z Kamieńcem) i Ukrainy oraz miała płacić duży haracz. Ukraina przypadła Doroszence, który podczas oblężenia Kamieńca oficjalnie został lennikiem sułtańskim. Konfederacja gołabska Pospolite ruszenie z 1672r. zebrało się w obozie pod Gołębiem ( w woj. lubelskim).Szlachta zjechała się, ale zamiast myśleć o wojnie, zaczęła się domagać zawiązania konfederacji generalnej. Organizacja tego zgromadzenia przypomniała sejm elekcyjny. Deputaci wybrali marszałka koła generalnego, którym został Stefan Czarniecki oraz ośmiu asesorów mających z nim współpracować. Został zaprzysiężony akt konfederacji generalnej przy królu, w czym nawiązywano do konfederacji tyszowieckiej w 1655 r. Wprowadzała ona w kraju stan wyjątkowy, w miejsce sejmu zaczął funkcjonować zjazd generalny, w którym nie było miejsca na liberum veto. Nie wynikało to ze specjalnej uchwały, ale z praktyki, gdyż w sytuacji związku braterskiego nie liczono się ze zdaniem opozycjonistów. Urząd marszałka koła generalnego był urzędem reprezentującym, wraz z asesorami, szlachtę i funkcjonował stale. Do tej pory szlachta mogła artykułować swoje cele tylko podczas obrad sejmu czy sejmików. Akt konfederacji wzywał do przyłączenia się do związku wszystkich urzędników, wojsko, całą szlachtę oraz miasta Jej celem była: obrona króla, wolnej elekcji i rozprawa z malkontentami, którzy chcieli zdetronizować monarchę. Należy także wspomnieć, że pojawiły się pewne propozycje naprawy ustroju RP, z których najważniejsza dotyczyła wprowadzenia kadencyjności urzędów w miejsce dożywotności. Było to oczywiście wymierzone w magnatów, którzy dominowali w obozie malkontentów. Pod Gołębiem wprowadzony został nowy element ustroju RP Obojga Narodów, który odgrywał dużą rolę w dalszych dziejach państwa, szczególnie w XVIII w. - konfederacja generalna przy królu, która miała ratować państwo i wolności szlacheckie w razie niebezpieczeństwa. W późniejszych czasach utrudniało to przeprowadzenie reform ustrojowych. Powołanie konfederacji generalnej było postrzegane przez wielu uczestników tych wydarzeń jako naruszenie dotychczasowych norm funkcjonowania państwa i odmawiano jej uznania.
Obawy Michała Korybuta przed wojskiem koronnym i Janem Sobieskim nie były bezpodstawne, gdyż w 1672 w Szczebrzeszynie wojsko zawiązało konfederację. Wojsko protestowało przeciwko postanowieniom gołąbskim, które naruszały dawne prawa i były podejmowane bez przedstawicieli Litwy i Prus Królewskich. Przysięgało posłuszeństwo swoim hetmanom i sprzeciwiało się próbom ograniczenia ich władzy. Prawie w tym samym czasie konfederację w obronie króla zawiązało wojsko litewskie w Kobryniu. RP stanęła na krawędzi wojny domowej. Wszystko miało się rozstrzygnąć w Warszawie, gdzie przeniesiono obrady konfederacji gołąbskiej. Natomiast w Łowiczu wokół prymasa zaczęła się gromadzić opozycja (malkontenci).
Pod koniec 1672 r. malkontenci nadal zamierzali zdetronizować króla, myśleli nawet o powrocie Jana Kazimierza, prosili bezskutecznie o pomoc króla Francji.
W 1673 r. nastroje jednak się zmieniały, groźba turecka coraz bardziej docierała do świadomości obu stron. Należało zdecydować, czy będzie ratyfikowany pokój podpisany w Buczaczu. Rozpoczęły się rokowania pomiędzy zwaśnionymi stronami. Mediatorem został Jan Chrapowicki, wojewoda Witebski. Oficjalnie mediacji podjęła się królowa Eleonora wraz z nuncjuszem Angelusem Ranuzzim i legatem Franciszkiem Buonvisim. Głównym punktem porozumienia było przywrócenie dawnego ustroju Rzeczypospolitej, skasowanie wyroków wydanych przez sądy konfederackie i złożenie ponownej przysięgi na wierność królowi przez malkontentów. Zjazd konfederacki przekształcił się w sejm pacyfikacyjny, na którym zajęto się poważnie przygotowaniami do wojny z Turcją. Ostateczne warunki porozumienia podpisano 12 III 1673. Na uspokojenie sytuacji wpłynęła także śmierć prymasa Prażmowskiego, najbardziej zagorzałego przywódcy malkontentów. Na życzenie posłów litewskich wprowadzono zasadę, że co trzeci sejm będzie odbywał się na Litwie, w Grodnie. W marcu 1673 r. przybył do Warszawy poseł turecki z żądaniem wypłacenia okupu za Lwów i upominku, zgodnie z zasadą traktatu w Buczaczu. Polacy chcieli z nią wojny. Powołano radę wojenną przy królu i hetmanach, która miała rozstrzygnąć o pokoju lub wojnie z Turcją. Podjęto ponownie starania o pomoc zagraniczną, ale uzyskano tylko wsparcie pieniężne od papieża. Zwiększono armię( duży wysiłek finansowy). Uchwalono szereg podatków, które miały zwiększyć liczbę wojska komputowego. Wprowadzono podatek pogłówny (każdy miał płacić odpowiednią sumę w zależności od pozycji społecznej i sprawowanych funkcji), wprowadzono cło generalne (zawieszono wszelkie zwolnienia, w tym przywilej szlachecki), uchwalono podatek akcyzowy od sprzedawanych środków spożywczych oraz wiele innych podatków dotyczących poszczególnych grup społecznych, np. pogłówne żydowskie. Po drugie, uchwalono wystawianie żołnierzy w zależności od liczby „dymów", i tak w dobrach kościelnych i królewskich z 20 domów miano wystawić jednego piechura, w dobrach szlacheckich z 30 domów jednego jeźdźca. Zgodnie z przyjętym przez sejm memoriałem Jana Sobieskiego, miała powstać armia licząca 60 tyś, ale udało się tylko. 46,5 tyś. ludzi i 65 dział. Dyplomacji polskiej udało się przed rozpoczęciem działań wojennych zneutralizować Chanat Krymski, z jednej strony wysyłając Tatarom podarki, a z drugiej prowokując najazdy Kałmuków na Krym. Nie udało się spacyfikować Ukrainy. Chanenko nie potrafił uzyskać poparcia, był niepopularny, gdyż pamiętano, że pozwolił na powrót szlachty do tej prowincji i akceptował jej podział. Doroszenko nie wsparł wojsk tureckich , gdyż prawdopodobnie obawiał się interwencji ze strony Moskwy. Król Michał Korybut zmarł. Ma wyjątkowo złą opinię wśród historyków, na którą sobie w dużej mierze zasłużył. Na jego rzecz przemawia to, że miał duży udział w stworzeniu armii. Przyszło mu rządzić w czasie kryzysu politycznego, z którym nie poradził sobie także Jan Kazimierz. Bitwa chocimska 1673 Turcy nie spodziewali się tak wielkiej ofensywy wojsk RP. Największa armia turecka stała w obozie pod Chocimiem ok. 30 tyś. żołnierzy, pod dowództwem Husseina paszy, równocześnie naczelnego wodza sił sułtańskich. Druga armia stała pod Kamieńcem Podolskim, a trzecia pod Jassami w Mołdawii. Jan Sobieski postanowił nie dopuścić do połączenia się wojsk tureckich stacjonujących w Mołdawii i zaatakował największe zgrupowanie pod Chocimiem. Pierwszy szturm na obóz turecki był nieskuteczny. 11 XI 1673 rozpoczął się drugi szturm, zakończony sukcesem ,armia turecka przestała istnieć. Było to ostatnie w historii samodzielne wielkie zwycięstwo armii RP Obojga Narodów. Niestety, nie dało ono żadnych trwałych rezultatów, gdyż załamała się dalsza ofensywa wojsk Jana Sobieskiego. Wojska litewskie pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego Michała Paca wróciły na Litwę. Wśród wojska, któremu zalegano z zapłatą, szerzyła się dezercja. W I676r. Jan Sobieski został obrany królem polskim i wielkim księciem litewskim. Zaprzysiągł pacta conventa, w których złożył minimalne obietnice finansowe: założenie szkoły rycerskiej, ufortyfikowanie Lwowa oraz wykupienie z zastawu klejnotów koronnych. Wprawdzie na sejmie elekcyjnym wyznaczono datę koronacji na lipiec 1674 r., ale Jan Sobieski postanowił ją odłożyć na później, z dwóch powodów. Po pierwsze, nie chciał mianować nowego hetmana wielkiego koronnego, którym był do tej pory, aby nie stracić wpływu na wojsko. Po drugie, chciał umocnić swoją pozycję w kraju i zwiększyć wpływy wśród magnatów. W 1674 r. armia turecka początkowo skierowała się przeciwko wojskom moskiewskim, które wraz z Kozakami z Lewobrzeża wkroczyły na terytorium prawobrzeżnej Ukrainy, lenna tureckiego. Turcy wyparli siły moskiewsko-kozackie. W tym czasie jednak wyruszył na front Jan Sobieski. Atak wojska koronnego na Kamieniec Podolski zaalarmował Turków, którzy przerwali ofensywę na Ukrainę. Wojska polskie odbiły z rąk tureckich szereg miast, m.in. Bar, Kalnik, Bracław, Niemirów, i rozłożyły się na zimę na Podolu i Bracławszczyźnie. W czasie kampanii część armii litewskiej pod wodzą hetmana wielkiego litewskiego Michała Paca, bez zgody króla, odeszła na Litwę -dezercję z pola bitwy. Sympatie i kalkulacje polityczne stawały się w RP coraz częściej ważniejsze od dyscypliny wojskowej. W maju 1675 r. ruszyła ponownie ofensywa turecko-tatarska przeciwko RP. Posuwała się wzdłuż Dniestru, zdobywając miasta, co jednak opóźniło jej pochód. Jan Sobieski skoncentrował siły pod Lwowem, stosując swoją wypróbowaną taktykę walki z Tatarami, wysłał szereg oddziałów, które paraliżowały rajdy czambułów tatarskich, ponadto obsadził wojskiem miasta i zamki. Natomiast sam z nielicznym wojskiem rozbił pod Lwowem w 1675 r. wojska tatarskie, które stanowiły straż przednią armii tureckiej. W takiej sytuacji dowódca turecki Ibrahim Szyszman zrezygnował z marszu na Lwów i rozpoczął odwrót. Wtedy doszło do legendarnego wręcz oblężenia Trembowli, gdzie wsławiła się męstwem żona komendanta twierdzy Anna Dorota Chrzanowska. Bohaterska obrona Trembowli pozwoliła Sobieskiemu dokończyć koncentrację armii i wyruszyć na odsiecz obrońcom. Wtedy armia turecko-tatarska zwinęła oblężenie i wycofała się za Dniestr. Kampania w 1675 r. nie przyniosła jednak rozstrzygnięcia. Kampania w następnym roku została poprzedzona sejmem koronacyjnym. Podczas sejmu król mianował hetmanem wielkim Dymitra Wiśniowieckiego, a polnym Stanisława Jabłonowskiego. Sejm ten uchwalił podatki na 60tys. armię. Niestety, sejmiki odmówiły zapłacenia podatków w wysokości uchwalonej przez sejm i faktyczna liczebność armii odbiegała od zamierzonej. Początkowo Jan III Sobieski próbował zastosować swoją taktykę, ale wojska tureckie przechytrzyły go- przeszły prosto do centrum kraju i w kierunku Sanu. Król był zmuszony zastawić im drogę i ze swoim nielicznym wojskiem (ok. 20 tyś.) okopał się pod Żurawnem. Armia turecko-tatarska, licząca ok. 40 tyś. ludzi obległa wojska RP. Bitwa wyglądała podobnie jak pod Chocimiem w 1621 r.: wojska polskie walczyły w polu i wykorzystując umocnienia, odpierały szturmy przeciwnika. Pod koniec oblężenia rozpoczęły się rokowania, które zakończono podpisaniem w 1676r. rozejmu w Żurawnie. Potwierdzał on warunki pokoju w Buczaczu, nie było już jednak mowy o płaceniu haraczu, RP stała się państwem niezależnym. Odzyskano część prawobrzeżnej Ukrainy z fortecami w Białej Cerkwi i Pawołoczy. Rezultat wojny toczonej od 1672 r. wykazywał jasno nie tylko to, że Rzeczpospolita przeżywała kryzys, ale również, że Turcja wciąż była potęgą, z którą w samotnej wojnie trudno było zwyciężyć. Wypadki z lat 80-tych doprowadziły do wybuchu długoletniej wojny koalicji państw europejskich z Imperium Osmańskim. W wyniku tej konfrontacji miała zostać złamana ofensywna siła Turcji, a RP odzyskała terytoria stracone podczas wojny w latach 1672-1676. Przyczyną był wzrost agresywności Imperium Osmańskiego w czasie, kiedy wielkimi wezyrami byli przedstawiciele rodu Kópruluch. Turcja wygrała najpierw wojnę z Wenecją, następnie z RP i z Rosją. Obecnie celem jej agresji stało Królestwo Węgierskie, gdzie panowali Habsburgowie, tak więc był to atak na posiadłości cesarskiej Unii Habsburgów. Pretekst do wojny znalazł się na Węgrzech, gdyż w tym czasie trwało tam powstanie tzw. kuruców (odwoływali się do tradycji powstania Dózsy w 1514 r., a wtedy powstańców nazywano krzyżowcami-kurucami) przeciwko panowaniu austriackiemu. Przyczyną powstania było zawieszenie praw Królestwa Węgierskiego, wprowadzenie bezpośrednich rządów przy pomocy wojsk austriackich i prześladowanie szlachty protestanckiej. Na czele insurekcji stał Emeryk Thókóly, który liczył na poparcie Turcji, ale podczas wojny cesarza z Francją w latach 1672-1679 pomoc otrzymywał od Ludwika XIV za pośrednictwem Jana III Sobieskiego. Leopold I, cesarz i równocześnie król węgierski, starał się za wszelką cenę uniknąć wojny, w 1681 r. obiecał przywrócić stare prawa Królestwa Węgierskiego, ale Thókóly nie dał wiary tym zapewnieniom i kontynuował walkę przy pomocy Turcji. Powstańcy zajęli Górne Węgry i w 1682 r. Emeryk Thókóly ogłoszony został królem zajętej prowincji, a jednocześnie stał się lennikiem sułtana. Granice Imperium Osmańskiego zetknęły się z granicami RP na długim odcinku południowym, a wojska sułtańskie były już bardzo blisko do Krakowa.

47. Wojna polsko-turecka w latach 1683-1699. Wypadki na Węgrzech zaniepokoiły Jana III Sobieskiego, załoga Koszyc, zdobytych przez wojska turecko-węgierskie, zbiegła do Krakowa. Zmieniło się także stanowisko cesarza, który dość chłodno przyjmował propozycje sojuszu składane przez Jana III, za najlepsze rozwiązanie uważał odnowienie przez Turcję wojny z RP lub Moskwą. W obliczu sytuacji na Węgrzech król polski stał się cennym sojusznikiem w wojnie z Turcją, natomiast przed Janem III otwierała się możliwość zawarcia sojuszu wojskowego w celu odzyskania utraconych prowincji i odsunięcia Turcji od południowych granic Polski. Król zwołał sejm w 1683. Chciał ratyfikacji układu sojuszniczego z cesarzem i rozpoczęcia wojny z Turcją, czyli do uchwalenia podatków na wojsko. Dla zrealizowania tego celu król musiał spacyfikować stronnictwo francuskie. Uczynił to, rozdając jego przywódcom wakujące wysokie urzędy, m.in. Stanisław Jabłonowski został hetmanem wielkim koronnym, Hieronim Lubomirski marszałkiem nadwornym koronnym, wtedy także urzędy ministerialne na Litwie otrzymali Sapiehowie. Król spacyfikował opozycję, co umożliwiło podjęcie przez sejm decyzji zgodnych z jego wolą, ale doprowadziło do wzrostu jej siły w następnych latach. Zaprzepaszczona została także szansa na budowę własnego stronnictwa. Podczas sejmu zawarto sojusz pomiędzy cesarzem, a RP sojusz cesarza który podpisano w 1683, a w następnym został przyjęty przez sejm. Cesarz zrzekał się wszelkich pretensji wynikających z pomocy udzielonej RP w czasach najazdu szwedzkiego (chodziło o obietnice obrania Habsburga na tron polski i długi finansowe RP). Obie strony przyrzekły, że żadna z nich nie zawrze samodzielnie układu pokojowego z Turcją. RP zobowiązała się wystawić 40 tyś. wojska, a cesarz 60 tyś. Wojska polskie miały działać na Podolu i Ukrainie, habsburskie na Węgrzech. W razie jednak zagrożenia stolicy jednego z sojuszników drugi miał podążyć z pomocą. W układzie ułatwiono także zaciąg żołnierzy przez cesarza w RP, która miała być wsparta subsydium w wysokości l 200 000 złotych polskich. Obie strony zobowiązały się do szukania nowych sojuszników w wojnie z Imperium Osmańskim. Ponadto sejm podjął decyzję o powołaniu komputu wojska w liczbie 48 tyś. żołnierzy. W 1683 r. Turcy skierowali główne uderzenie na Wiedeń, rezygnując ze zdobywania fortec pogranicznych. W połowie lipca siły główne Imperium znalazły się pod miastem i rozpoczęły oblężenie Wiednia, byli wyspecjalizowani w zdobywaniu fortec. Turcy budowali tunele, w których umieszczali miny, i wysadzali poszczególne elementy fortyfikacji. Zdobycie Wiednia było tylko kwestią czasu. Zgodnie z traktatem Jan III Sobieski miał wysłać swoje siły główne na odsiecz Wiednia, postanowił jednak osobiście stanąć na czele wojsk. Pomimo trudności finansowych zdołano wystawić armię ok. 21 tyś. żołnierzy z 28 działami. Tak szybka mobilizacja była możliwa dzięki finansowej pomocy cesarza. Do połączenia wojsk sprzymierzonych doszło na Morawach. Wojska RP stanowiły jedną trzecią wojsk sprzymierzonych, które tworzyły oddziały Leopolda I oraz wojska wystawione przez Rzeszę Niemiecką. Wodzem naczelnym został Jan III, ponieważ spośród dowódców tylko on był władcą suwerennym, mógł ustąpić przewodnictwa tylko cesarzowi, ale ten ze względów polityczno-militarnych nie udał się na pole bitwy. Sobieski najlepiej znał przeciwnika, jemu więc powierzono naczelne dowództwo. Wojskami cesarskimi dowodził książę Karol Lotaryński, na czele oddziałów Rzeszy Niemieckiej stał feldmarszałek Georg Waldeck, a oddziałów polskich- hetman wielki Stanisław Jabłonowski i hetman polny Mikołaj Sieniawski. Postanowiono stoczyć bitwę zgodnie z planem przedstawionym niezależnie przez Jana III i Karola Lotaryńskiego, który zakładał atak przez Las Wiedeński. Karol Lotaryński myślał przede wszystkim o zlikwidowaniu oblężenia albo wsparciu obrońców posiłkami, natomiast Jan III, zgodnie z zasadami staropolskiej sztuki wojennej, dążył do rozbicia armii tureckiej. Karol Lotaryński wraz z wojskami cesarskimi miał atakować wzdłuż Dunaju i na lewym skrzydle, natomiast na prawym Jan III Sobieski z armią polską, w której przeważała kawaleria. Naprzeciwko armii sprzymierzonych ustawiła się armia turecka, dowodzona przez Kara Mustafę. Wojska tureckie dorównywały liczebnie swoim przeciwnikom, a uwzględniwszy Tatarów, nawet je przewyższały. Wspaniała szarża, w której po raz ostatni w dziejach pokazała swoją klasę husaria, złamała szyki tureckie i jeźdźcy wdarli się do obozu tureckiego. Wielki wezyr Kara Mustafa rzucił się do ucieczki razem ze swoją armią. Wiedeń został uwolniony, ale nie zniszczono, jak planował Sobieski, armii tureckiej. Bitwa wiedeńska była wielkim zwycięstwem koalicji wojsk chrześcijańskich i stanowiła zwrot w sytuacji militarnej imperium tureckiego. Od tego czasu nie będzie ono już zdolne do akcji ofensywnych na szeroką skalę, ale będzie uparcie broniło swoich posiadłości. W polityce europejskiej pojawi się problem, jak podzielić imperium, a nie, jak do tej pory, w jaki sposób się przed nim obronić. 13 IX 1683 Jan III wjechał do Wiednia, gdzie był entuzjastycznie witany przez ludność miasta, co nie poprawiło jednak stosunków z cesarzem Leopoldem I, z którym król polski spotkał się pod Wiedniem. Powodem zadrażnień z cesarzem była sprawa prestiżu. Dyplomacja cesarska starała się pomniejszyć rolę Jana III w zwycięstwie. Ważniejsze jednak było to, że Jan III starał się zdyskontować zwycięstwo dla swoich konkretnych celów politycznych. Myślał nie tylko o odzyskaniu utraconych prowincji Rzeczypospolitej, ale także o swoich planach dynastycznych. Jego syn Jakub miał zostać wcześniej księciem pruskim, obecnie, po zwycięstwie wiedeńskim, ojciec chciał go osadzić na tronie węgierskim. Jan III rozpoczął działania dyplomatyczne w tym kierunku, co z kolei było sprzeczne z planami Habsburgów, którzy przecież dążyli do zjednoczenia całego Królestwa Węgierskiego pod swoim berłem. Negocjacje prowadzone z Emerykiem Thókólym nie przyniosły żadnych rezultatów, gdyż ten zdawał sobie lepiej sprawę z pozycji Jana III i wybrał sojusz z Turkami. Ponadto armia litewska, maszerująca na pomoc królowi, niemiłosiernie spustoszyła Górne Węgry. W interesie króla było więc kontynuowanie ofensywy przeciwko Turkom, gdyż nowe sukcesy mogły tylko wzmocnić jego pozycję. Niestety, działania wojenne nie przyniosły olśniewającego zwycięstwa, bitwa pod Parkanami 1683 zakończyła się klęską i ucieczką wojsk polskich, a Jan III mógł się dostać do niewoli. Dopiero druga bitwa była zwycięska, ale brały w niej udział, w odróżnieniu od pierwszej, wojska niemieckie. Był to niepokojący sygnał, że armia polska traciła umiejętności samodzielnego działania. Wojska polskie brały jeszcze udział w zdobyciu ważnej twierdzy Ostrzyhom, a potem wycofały się do RP. W czasie odsieczy wiedeńskiej Stefan Kunicki, mianowany przez Jana III hetmanem kozackim, zajął Niemirów, gdzie zorganizował odpowiednie siły wojskowe. W tym czasie Turcy przekazali będącą w ich posiadaniu Ukrainę hospodarowi mołdawskiemu Jerzemu Duce, który stał się też obiektem ataku oddziałów Kunickiego. Jego wojska zajęły czasowo Kilię , ale zostały pokonane przez Tatarów, a sam Kunicki został zabity przez swoich ludzi. Ten incydent zdecydował jednak o nowym kierunku polityki Jana III; jej celem miały być Mołdawia, Wołoszczyzna i być może wybrzeże Morza Czarnego. Ziemie te miały oczywiście należeć do Sobieskich i gwarantować im tron Polski jak kiedyś Jagiellonom Litwa. Zwycięstwo wiedeńskie otworzyło drogę do powstania szerokiej koalicji państw europejskich, która była zawiązana pod patronatem i z udziałem papiestwa, dlatego nazwana została Świętą Ligą. Obecnie do sojuszu weszły państwa zaatakowane przez Turcję w drugiej połowie XVII w. Tak więc obok papiestwa, Rzeczypospolitej i cesarstwa znalazła się tam Wenecja i Moskwa. Układ podpisano 5 III 1684 (jeszcze bez Moskwy. Z punktu widzenia sytuacji RP była to jedyna możliwość odzyskania utraconych prowincji. To, że nie wykorzystano szans na zdobycze terytorialne, wynikało z niewydolności organizmu państwowego, zniszczeń spowodowanych przeszłymi wojnami i sytuacji politycznej w kraju. Kiedy umierał Jan III Sobieski, w Europie toczyły się dwie wojny. Na zachodzie monarchia Ludwika XIV walczyła z koalicją Anglii, Holandii, Hiszpanii, .Rzeszy^ Austrii i Sabaudii. Wojna ta, nazywana wojną o sukcesję angielską, miała na celu oprócz zapewnienia tronów Anglii, Szkocji i Irlandii dynastii protestanckiej powstrzymanie ekspansji Ludwika XIV na kontynencie. Gdy w RP rozpoczynało się bezkrólewie, toczyły się rokowania pokojowe zakończone podpisaniem w 1697 r. traktatów w Ryswick. W takiej sytuacji wydaje się zrozumiałe niewielkie zainteresowanie Ludwika XIV zdobyciem tronu dla kandydata francuskiego, tym bardziej że dojrzewał problem sukcesji hiszpańskiej. Na wschodzie toczyła się wojna Świętej Ligi z Turcją, aktywność RP była w niej minimalna, armia polska nie potrafiła nawet zablokować Kamieńca, do którego Turcy systematycznie dostarczali zaopatrzenie. Pod koniec życia Sobieski próbował wycofać się z wojny, ale bezskutecznie, gdyż nie mógł tego zrobić bez odzyskania utraconych ziem. August II rozpoczął aktywną politykę zagraniczną. Bardzo wcześnie podjął decyzję o wzmocnieniu swojej pozycji poprzez nabytki terytorialne. Zdobycie jakiejś prowincji dawało nadzieję na trwałe zainstalowanie się na tronie polskim, podobnie myślał zresztą jego poprzednik. Przede wszystkim nie był rozwiązany problem wojny z Turcją oraz słabej pozycji Polski wśród sojuszników Świętej Ligi wskutek braku sukcesów militarnych. Ponadto podczas rozpoczynających się rokowań zaczęła przeważać opinia, że powinna obowiązywać zasada uti possidetis (formuła prawa międzynarodowego przyznająca stronom walczącym prawo zatrzymania okupowanych terytoriów w chwili zawierania pokoju), groźna dla Rzeczypospolitej, gdyż Kamieniec był w rękach tureckich. Zasadę tę próbował bezskutecznie zwalczać w Wiedniu biskup nominat kijowski Jan Gomoliński. Król zdecydował się podjąć wyprawę wojenną przeciw Turcji przy użyciu połączonych wojsk polsko-saskich. Jej celem miało być odzyskanie Kamieńca oraz ewentualne opanowanie Mołdawii i Wołoszczyzny, które stałyby się dziedziczną własnością Wettynów. Była to kontynuacja planów Jana III. W 1698r. pod Podhajcami armia polska odniosła ostatnie zwycięstwo nad Tatarami, ale wyprawa nie przyniosła realizacji zamierzonych celów. Do Karłowic na rokowania pokojowe wysłano poselstwo Stanisława Małachowskiego, wojewody poznańskiego. Na mocy traktatu karłowickiego z 1699r. Rzeczpospolita odzyskała Kamieniec, Podole i prawobrzeżną Ukrainę.

48. Jan Sobieski wobec Rosji, Francji, Brandenburgii i Habsburgów.

Sobieski w pierwszych latach rządów postanowił zerwać z tradycją polityki prohabsburskiej i zwrócił się ku Francji spodziewając się przy jej pomocy odzyskać terytoria utracone w traktacie buczackim z 1672 r., zawrzeć pokój z Turcją a następnie wystąpić przeciwko Hohenzollernom. Szlachta z Prus Książęcych odwoływała się do króla polskiego o pomoc przeciwko absolutystycznym rządom elektora.

Tajne traktaty między Rzeczpospolitą a Francją w Jaworowie (11 VI 1675) i ze Szwecją w Gdańsku z 4 VIII 1677. Celem sojuszy było uzyskanie Prus Książęcych na rzecz Polski.

W okresie tzw. polityki bałtyckiej Sobieskiego sojusz z Francją sprawiał, że Polska będzie mogła uzyskać Prusy Książęce, część habsburskiego Śląska a także zerwie z polityką antyturecką. Mogło to teoretycznie przynieść bardzo duże korzyści polityczne i ekonomiczne. Poprzez uzyskanie Prus chciał stworzyć dla swojego syna Jakuba udzielne księstwo, które zapewniłoby mu dziedziczenie tronu po jego śmierci.

Przeciw profrancuskiej polityce króla wystąpili wespół Habsburgowie i Moskwa popierając w Rzeczypospolitej opozycję magnacką Paców na Litwie, biskupa krakowskiego A. Trzebickiego, D. Wiśniowieckiego w Małopolsce i popleczników elektora z Leszczyńskim na czele w Wielkopolsce. Na sejmie 1677 r. odnowiono traktaty z Habsburgami i elektorem z 1657 r. Sobieski skrycie prowadził zaciąg żołnierzy w planowanej wojnie przeciwko elektorowi.

Zgodnie z układem gdańskim ze Szwedami wojska polskie miały stacjonować w Prusach Królewskich i uderzyć w odpowiednim momencie na elektora; główną rolę przewidziano dla Szwedów, którzy mieli przejść przez Żmudź i zaatakować Prusy Książęce a następnie przekazać je Sobieskiemu. Zamierzano wykorzystać zaangażowanie elektora w walki w Szczecinie oraz brak dostatecznej ochrony Prus.

Równocześnie Sobieski posłał posiłki pod wodzą kawalera maltańskiego Hieronima Augustyna Lubomirskiego dla powstańców na Węgrzech przeciwko Leopoldowi I. Aby plan wobec Prus się powiódł, kluczowe było stanowisko armii litewskiej pod wodzą wojewody wileńskiego Michała Paca. Człowiek ten będący przeciwnikiem Fryderyka Wilhelma przeszedł po obiorze Sobieskiego na króla do opozycji po czym storpedował plan Sobieskiego tłumacząc to pogwałceniem zasad integralności terytorialnej Rzeczypospolitej w razie wkroczenia Szwedów. Cały plan upadł ostatecznie po zdobyciu przez elektora Szczecina co umożliwiło mu przeniesienie znacznych sił na wschód.

Zwrot ku wojnie z Turcją wymuszał na Polsce związanie się z Moskwą gdyż przymierze z Austrią było niewystarczające. W 1680 r. pertraktacje polsko-rosyjskie zakończyły się podpisaniem 13-letniego pokoju. Jednocześnie zapisy traktatu andruszowskiego dotyczące pomocy rosyjskiej okazały się martwą literą. Gdy Moskwa kończyła wojnę z Turcją, Rzeczpospolita ją zaczynała.

Ostatecznie na sejmie w Grodnie (15 XII 1678-4 IV1679) Sobieski musiał zrezygnować z ambitnych planów dotyczących Prus i Węgier i wrócić do tradycyjnej polityki prohabsburskiej. Był on spowodowany załamaniem się współpracy z Francją, która opuściła sojuszników na Wschodzie oraz dążeniem szlachty do rozprawienia się z Turcją. Sobieski nie znalazł jednak zdecydowanych stronników habsburskich którzy byli zbyt mu niechętni, zaś stronnicy Francji przeszli do głębokiej opozycji. Cesarz austriacki nie potrzebował w tym okresie pomocy, godził się więc jedynie na traktat obronny, który nie dawał Polsce możliwości odzyskania Kamieńca Podolskiego. Nie udało się także Sobieskiemu doprowadzić do przymierza z Moskwą stawiając carowi nierealne warunki zakazujące przemarszu armii rosyjskiej przez teren Rzeczpospolitej.

1 IV 1683 roku podpisano z Austrią traktat zaczepno-odporny pod protektoratem papieskim, który przewidywał wspólne prowadzenie wojny ale i wspólne zawieranie pokoju oraz wciągnięcie do ligi antytureckiej innych władców z carem na czele. 5 marca 1684 roku zawiązano ligę w Linzu, tzw. Świętą Ligę w skład której weszła Wenecja, papiestwo, Austria i Polska. Nie przyniosło jej to żadnych korzyści politycznych – konflikt interesów z Austrią pogłębił się, nastąpiła ostateczna utrata pozycji międzynarodowej na rzecz Rosji oraz nie odzyskano Kamieńca Podolskiego.

6 maja 1686 roku podpisano w Moskwie traktat Grzymułtowskiego z Rosją. Miał to być pokój wieczysty; przy Moskwie pozostał Kijów za odszkodowaniem, Zaporoże, w zamian car zrywał przymierze z Turcją i Chanatem, zaś z terenów naddnieprzańskich utworzono niezamieszkaną pustynię. Cerkiew moskiewska obejmowała również w opiekę prawosławną ludność w Polsce. Sobieski uważał, że ten traktat jest niekorzystny lecz nie miał sił by zmienić go na swoją korzyść.

Elektor brandenburski w 1686 roku zawarł z cesarzem i Szwecją traktat o obronie wolnej elekcji w Polsce.

Od 1688 r. Ludwik XIV zabiegał w Rzeczypospolitej o zmianę jej polityki wobec Świętej Ligi. Na sejmie 1690 roku doprowadzono do zwiększenia wysiłku militarnego w Lidze, zdemaskowano posłów francuskich i usunięto ich z kraju, choć właśnie opcja profrancuska dawała największe szanse pozyskania Prus. Zadecydowało o tym zbliżenie z cesarzem (ślub Jakuba z córką cesarską) oraz przyznanie Polsce prawa do Mołdawii, co nie doszło do skutku. Próbowano ponownego porozumienia z Francją, którego warunkiem było zerwanie z Austrią a Francja miała być pośrednikiem w rokowaniach polsko-tureckich. Nie doszło ze strony polskiej do podpisania tego traktatu ze względu na niewielkie korzyści jakie oferował.

49. Sarmatyzm i myśl społeczno-polityczna polskiego baroku

Wśród szlachty zamieszkującej terytorium Rzeczpospolitej wytworzyła się specyficzna forma kulturowa nazywana sarmatyzmem. W jej źródeł leży mit o pochodzeniu Polaków i innych narodów słowiańskich od starożytnego plemienia Sarmatów zamieszkującego niegdyś ziemie dzisiejszej Ukrainy. Określenie ,,Sarmacja” i ,,sarmacki” pojawiły się już w XV w (Jan Długosz nazwał Karpaty ,,Górami sarmackimi”, a Bałtyk ,,Morzem sarmackim” i wywodził Sarmatów od Jafeta, syna Noego). Syntezą poglądów XVI-wiecznych Polaków na Sarmację było dzieło Macieja z Miechowa pt. Traktat o dwóch Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej (Kraków 1517), a teorię o sarmackim pochodzeniu Słowian ugruntowali tacy pisarze renesansowi, jak K. Celtis, M. Bielski, M. Kromer, Stryjkowski, a nawet A. Frycz Modrzewski, który dedykując dzieło O poprawie Rzeczypospolitej królowi Zygmuntowi Augustowi nazwał go "władcą Sarmacji".
Szlachta stanowiła ok. 7% społeczeństwa i była mocno zróżnicowana pod względem ekonomicznym i społecznym. Mimo tego był to stan silnie zintegrowany pod względem ideologicznym (liberum veto, wolna elekcja, niechęć do absolutyzmu, sejmiki, przywileje stanowe, typ wykształcenia itd.) Poczucie wspólnoty szlacheckich interesów, a przede wszystkim obrona stanowych przywilejów, rzutowało na integrację w sferze mentalności, kultury i stylu życia. Tak szeroko ujęta kultura i ideologia sarmatyzmu rozwijała się od końca wieku XVI aż po czasy konfederacji barskiej, a zatem niemal przez dwa stulecia.

Samych szlachciców zaczęto nazywać ,,Sarmatami” w XVIII w. i bynajmniej nie było to określenie pozytywne. Słowo sarmatyzm zostało po raz pierwszy użyte w czasopiśmie Monitor w 1765 roku i służyło do określenia awanturnictwa i zaściankowości szlachty, która była gotowa odciąć się od reszty społeczeństwa, by chronić swoje przywileje i wolności. Przez swoją kulturę, obyczaje i poglądy polityczne szlachta miała doprowadzić do upadku państwa.
Mimo to sarmatyzm stanowił ważny etap w kształtowaniu się polskiej tożsamości narodowej i odróżniał szlachtę polską od szlachty w innych krajach.

Zasady ideologii sarmatyzmu były wzorcem życiowym dla szlachty i wyznaczały jej horyzont myślowy. Już w XVI w. ideałem żywota szlacheckiego stał się etos ziemiański. Jedynym godnym szlachcica zajęciem miało być doglądanie pracy we własnym gospodarstwie. Odzwierciedliło się to w utworach literackich, m.in. Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Hieronima Morsztyna. Z życiem na wsi związania jest idea dworu szlacheckiego. Było to miejsce kultywowania tradycji rodowych i rozwijania ideałów sarmackich. Kultura dworów szlacheckich zostanie ostatecznie zniszczona dopiero przez komunistów po drugiej wojnie.

Równie ważny dla szlachty był etos obywatela. Wzorowano go na ideałach republiki rzymskiej; za obowiązek uważano udział w życiu publicznym Rzeczpospolitej (i co za tym idzie decydowanie o jej kształcie ustrojowym). Choć w obronie swoich praw i przywilejów szlachta poświęcała swoje majątki i życie, historycy mówią o upadku kultury politycznej, szczególnie w czasach saskich.

W obliczu wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą z Turkami i Tatarami (nie-chrześcijanami) powstało przeświadczenie, że Polacy są narodem wybranym przez Boga, a Polska i jej ustrój pozostają pod szczególną opieką Opatrzności. Wygrane bitwy pod Chocimiem i Cecorą stały się pożywką dla pism o treści mesjanistycznej, wg których w Adam i Ewa mówili w raju po polsku, a sama Polska ma prawo do panowania nad całą Azją, Afryką i Europą.

Sarmatyzm wypracował własny ideał człowieka, szlachcica- sarmaty oraz króla. Cechami sarmaty były:

• duma narodowa

• wystawna gościnność, zamiłowanie do dobrej kuchni i przepychu

• bitność, rycerskość, męstwo, odwaga

• wierność tradycji, kult przodków

• kult wolności i demokracji

• religijność, kult Matki Bożej (prawdziwy szlachcic -sarmata winien być wyznania katolickiego, ale pielęgnowano ideę tolerancji religijnej)

• znajomość prawa, skłonność do dochodzenia swoich racji na drodze sądowej

• umiejętność przemawiania – oratorstwo

Oprócz cech pozytywnych szlachta przejawiała też negatywne, takie jak:

• megalomania, ksenofobia

• konsumpcyjny tryb życia, pijaństwo, obżarstwo, akceptacja postawy "zastaw się a postaw się"

• brawura, drażliwość "na honorze" związana ze skłonnością do pojedynkowania się, szafowanie życiem

• zachowawczość (uwstecznienie), skłonność do świętowania rocznic, zaściankowość, konserwatyzm

• warcholstwo

• nienawiść do innowierców, dewotyzm, przesądność, zabobony, sarmacki mesjanizm

• nieposzanowanie prawa, niezdolność do kompromisu

• gadulstwo, tytułomania, makaronizowanie, demagogia

Idealny władca natomiast powinien:

• nie mieć ambicji wprowadzenia absolutyzmu

• stosować się do roli sejmu

• chronić i przestrzegać swobód i wolności szlacheckich

• być łagodny, sprawiedliwy i szczodry (za dobrych władców uważano: Bolesława Chrobrego, Kazimierza Sprawiedliwego, Kazimierza Wielkiego, a z władców współczesnych ideał króla-Sarmaty uosabiał w oczach szlachty Jan III Sobieski)

Jan Białobocki tłumaczył, że ponieważ Sarmaci pochodzą ze Wschodu, przystoi im jedynie strój orientalny. Podstawą przebogatego, ozdobnego stroju był przepasany żupan, na który zakładano kontusz lub delię. Tradycyjnym nakryciem głowy był kołpak lub konfederatka ozdobiona piórami,. Natomiast podstawowym, tradycyjnym uzbrojeniem szlachcica była szabla - karabela.

Nadużycia sarmackich ideałów i złotej wolności szlacheckiej były przyczynkami do upadku I Rzeczpospolitej. Wolność polityczna przemieniła się w pieniactwo i kulturę liberum veto, paraliżującą decyzyjność w państwie. Wolna elekcja stwarzała obcym państwom możliwość mieszania się w sprawy Rzeczpospolitej. Pielęgnowanie odrębności kulturowej skutkowało nadmiernym konserwatyzmem i hamowaniem rozwoju innych idei.

50. Oświata, nauka i sztuka polskiego baroku

Epoka baroku długo uważana była za okres upadku kultury, za ,,przerwę między odrodzeniem i oświeceniem”. Polskie słowo „barok” pochodzi od włoskiego ,,barocco” i francuskiego ,,baroque”, które oznaczają odstępstwo od normy, nieregularność, niezwykłość, dziwaczność. Podkreślano odstępstwo od kanonu piękna uznawanego w renesansie, a przedmiotem sztuki mogła być nawet brzydota.

W baroku wyróżniamy 3 fazy :

Wczesny Barok (lata ok. 1580-1620)

Barok dojrzały (lata ok. 1620-1680)

Schyłek Baroku (lata ok. 1680-1720)

W epoce baroku funkcjonowały trzy centra kulturalne- jedno związane z zachodnimi krajami chrześcijańskimi, drugie z protestancką Europą północną, trzecie z Francją. W Polsce sztuki plastyczne osiągnęły poziom europejski tworząc jednocześnie własne oryginalne rozwiązania, a kultura polska oddziaływała na sąsiednie kraje- Rosję, Mołdawię, Wołoszczyznę, Krym. W tym czasie w Rzeczpospolitej duże wpływy wywierała ideologia kontrreformacji.

Sytuacja religijna

W drugiej połowie XVII w. zaczęto stopniowo ograniczać prawa polityczne protestanckiej szlachty, zmniejszyło się też znaczenie samych wyznań protestanckich. W 1658wypędzono arian, następnie wprowadzono karę banicji za odstępstwo od wiary katolickiej (1668), w końcu protestantów pozbawiono wszystkich praw politycznych (1733). Najbardziej krzywdzące innowierców stały się szykany sądowe- wydawane wyroki były zawsze korzystne dla katolików.

Po soborze trydenckim, również w Polsce nastąpiła wielka reforma Kościoła katolickiego. Zmienił się także polski typ religijności. Teraz ludzie zamiast poszukiwać, chcieli tradycyjnej, czystej doktryny i pewności zbawienia. Stąd w Polsce powrócono do średniowiecza, które zaczęto uważać za znamienitą epokę w dziejach chrześcijaństwa. Wzorem pobożności dla szlachty stał się średniowieczny rycerz- uważał ona, że każdy grzech i zbrodnię można wynagrodzić fundacją dla Kościoła.

Działalność Kościoła miała duży wpływ na kształtowanie się kultury. Będąc hojnym mecenasem Kościół wykorzystywał sztukę, która miała służyć katechizacji i umacniać ludzi w wierze, dlatego świątynie dekorowano wspaniałymi rzeźbami i obrazami ukazującymi lepszy świat. Nabożeństwa przybrały charakter teatralny z muzyką w jednej z głównych ról. Popularny stał się kult świętych obrazów przedstawiających Matkę Boską- obrazy te koronowano i nakrywano ozdobnymi płaszczami. Zaczęto budować kalwarie (najsłynniejsza Kalwaria Zebrzydowska koło Krakowa). Do obrazów i kalwarii organizowano pielgrzymki.
Barokowa religia została „unarodowiona”. W kazaniach używano zwrotów zrozumiałych dla ówczesnej epoki, w cytatach z Biblii pojawiały się takie terminy jak hetman, sejm czy pospolite ruszenie. W malowanych obrazach postacie ubierano w polskie stroje.

Kościół był również surowym cenzorem drukowanych książek. W 1603 w Rzeczpospolitej ukazał się pierwszy indeks ksiąg zakazanych. W uzupełnionej wersji zawierał dzieła m.in. Mikołaja Reja i Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Każdą książkę przed wydrukiem musiał zaaprobować biskup, on również wydawał zgodę na posiadanie Pisma Świętego.

Kościół chciał objąć nauczaniem jak największą liczbę wiernych. Pociągnęło to za sobą spłycenie katechizacji, obniżył się też poziom druków religijnych i kazań. Zaakceptowano zabobony.

Z tych ujemnych zjawisk zdawało sobie sprawę wielu biskupów, który pisali o tym do Rzymu. Krytyka Kościoła katolickiego będzie narastać w miarę rozpowszechniania się wśród elit polskiego społeczeństwa idei oświecenia.

Literatura

W literaturze baroku możemy wyróżnić dwa główne nurty :

Literaturę świecką do której należały następujące kierunki:
-Konceptyzm-był to główny kierunek literatury, cechował się kunsztowną ornamentyką, dziwnymi metaforami, paradoksami, puentami- czyli „konceptami”, językiem bogatym i niezwykłym, skupiającym na sobie uwagę odbiorcy.
-Marinizm-odmiana Konceptyzmu ,kierunek ukształtowany przez poetę włoskiego Giambattistę Marimo (Marini). Jego poezja stała sie wzorem i normą estetyczną dla jego naśladowców - marinistów. Język tego kierunku cechuje ogrom użytych rzadkich słów, sprzecznych epitetów, a nade wszystko przebogatych metafor. Opis ukazywanych zjawisk zazwyczaj bywa bardzo barwny, plastyczny tworzący niemal obraz wydarzeń zapisanych w utworze. Poeta zadziwia czytelnika fantastyczną „nadrealną” formą.
- Manieryzm-nurt poetycki charakterystyczny dla ówczesnej poezji i sztuki włoskiej. Charakteryzuje się wielkim przepychem , wyniosłością i dekoracyjnością
- Gongoryzm-kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej. Charakteryzuje sie bogactwem formalnym i stosowaniem wyszukanych metafor.

Literaturę kościelną do której zaliczamy następujące kierunki:
- Mistycyzm - literatura, przedstawiająca wewnętrzne przeżycia człowieka wierzącego.
-Poezja metafizyczna - . Poezja ukazująca rozważania natury filozoficzno-religijnej. Najsilniej rozwinęła sie w Anglii w XVII w.

Za prekursora literatury barokowej w Polsce uznaje się Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, aczkolwiek pewne cechy charakterystyczne dla rodzącego się nurtu można dostrzec już w Trenach Jana Kochanowskiego. Jednak dopiero lata 90. XVI w. przynoszą pierwsze dzieła poetyckie, będące odzwierciedleniem nowego typu religijności, np. Setnik rymów duchownych Sebastiana Grabowieckiego. Pod wpływem reformacji protestanckiej i katolickiej a także kontrreformacji pozostawała proza: postylle (zbiory kazań) jezuitów Piotra Skargi, Jakuba Wujka, polemisty kalwińskiego Grzegorza z Żarnowca, Żywoty świętych Piotra Skargi.
Bujnie rozwijającą się literaturę popularną- sowizdrzalską- i dramat sowizdrzalski coraz częściej rozpowszechniano przy pomocy rękopisów. Był to skutek zaostrzającej się cenzury (Indeks ksiąg zakazanych). Wiek XVII nazywa się ,,wiekiem rękopisów” również dlatego, że literatura stała się sprawą prywatną, autorzy tworzyli dla grona rodziny i przyjaciół.
Zagrożenie tureckie i topos rycerza chrześcijańskiego zadecydowały o popularności Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa, którą przełożył Piotr Kochanowski. Dzieło to odegrało znaczącą rolę w kształtowaniu się polskiej epiki. Epika i dramat stały na wysokim poziomie, zwłaszcza na dworze Władysława IV.
W liryce widać znaczące oddziaływanie literatury włoskiej i marinizmu, co odzwierciedliło się w utworach Jana Andrzeja Morsztyna.
Chętnie eksperymentowano w zakresie formy wiersza (Poeta nowy Łukasza Opalińskiego i Satyry jego brata Krzysztofa Opalińskiego).
Rozpowszechniła się literatura pamiętnikarska, której przedstawicielami byli m.in. Mikołaj Radziwiłł ,,Sierotka” (relacja z wyprawy do Ziemi Świętej), Stanisław Żółkiewski (pamiętniki o wojnie moskiewskiej), Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki obejmujące lata 1656-88).
W literaturze późnego baroku zauważyć można silne oddziaływanie ideologii sarmackiej, która obecna przez całą I połowę XVIII w. osłabnie pod wpływem idei oświeceniowych.

Warto wspomnieć o tworzonych w szlacheckich dworach w XVII w. silva rerum (las rzeczy). Wpisywano w nich najprzeróżniejsze rzeczy, od dokumentów prawnych, pism politycznych, relacji z ważnych wydarzeń i wygłoszonych z tej okazji mów, poprzez przepisy kulinarne, aż po dzieła literackie.

Wybrani twórcy literatury barokowej w Polsce:

• Jan Andrzej Morsztyn

• Zbigniew Morsztyn

• Wacław Potocki

• Wespazjan Kochowski

• Stanisław Herakliusz Lubomirski

• Jan Chryzostom Pasek

• Piotr Skarga

• Mikołaj Sęp Szarzyński

Teatr

Dwór królewski był jednym z trzech ośrodków, w których rozwijał się teatr (obok szkół i kościołów). Tam też powstał pierwszy stały teatr i szkoła teatralna. Za panowania Władysława IV, który był miłośnikiem opery powstał pierwszy teatr operowy, zamknięty jednak z powodu wojny. Do teatru powrócono dopiero w latach 60. XVII pod wpływem Ludwiki Marii Gonzagi (wystawiano głównie repertuar francuski). Teatrem interesowała się również królowa Marysieńka, dla dworu tłumaczono wtedy sztuki włoskie i francuskie. Za panowania dynastii saskiej do Polski przybywały trupy z Saksonii, a opera stała na poziomie europejskim.

Teatr zajmował ważne miejsce w działalności kolegiów humanistycznych. Wystawiane w nim sztuki miały charakter edukacyjny, natomiast w Collegium Nobilium pełniły też rolę polityczną, ponieważ uczniowie dyskutowali w nich o konieczności reform państwa.

W teatrach kościelnych sztuki tłumaczyły liturgiczny sens świąt oraz prezentowały prawdy wiary. Teatr ten miał największy zasięg społeczny.

Nauka

W krajach Europy Zachodniej rozpoczął się proces zwany rewolucją naukową. Przeprowadzane eksperymenty podważały wiele obowiązujących starożytnych teorii. Odkrycie historii Egiptu i chronologii jego dynastii podważyło autorytet Biblii. W wielu krajach zachodnich powstały towarzystwa naukowe.

Choć w Rzeczpospolitej było wielu ludzi interesujących się postępami naukowej rewolucji, Polska pozostała na marginesie. Ważną rolę odgrywał jednak mecenat królewski, szczególnie Marii Ludwiki, która gromadziła na dworze uczonych i udzielała im pomocy. Natomiast Zygmunt III i jego synowie interesowali się alchemią- na Zamku królewskim prowadzono doświadczenia, powstała tam pracownia przyrządów chemicznych, gdzie wytwarzano mikroskopy i teleskopy; zajmowano się też botaniką i astronomią.

W Akademii Krakowskiej rozwijała się matematyka. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był Jan Brożek. Profesorowie, który zajmowali się astronomią działali poza uczelnią ponieważ tworzyli przy tym kalendarze i horoskopy. Najznakomitszym przedstawicielem astronomii pokopernikańskiej był Jan Heweliusz, który skonstruował największy wówczas, 50-metrowy, teleskop, oraz napisał prace Machina nieba i Atlas gwiazd.

Z innych rozwijających się dziedzin można wymienić kartografię, bibliografię literacką (Setnik pisarzów polskich Szymona Starowolskiego- słownik polskich pisarzy) nauki społeczne (Przestrogi polityczno- obyczajowe Andrzeja Maksymiliana Fredry) oraz historiografię (oparto ją na źródłach historycznych i ich krytyce; u schyłku baroku historię zastąpiła genealogia).

Magia

Biała magia upowszechniana była przez popularne kalendarze, które zawierały porady dotyczące każdej dziedziny życia. W XVII w. rozpoczęły się w Polsce polowania na czarownice. Początkowo wyroki za czary nie były surowe, jednak z biegiem czasu stawały się coraz cięższe. W 1543 sejm przyznał sądom świeckim prawo do ich wydawania w wypadkach szkód materialnych (czyli w większości przypadków). Najpopularniejszą próbą sprawdzenia, czy oskarżona kobieta jest czarownicą było pławienie- jeśli oskarżona tonęła, była niewinna, jeśli pływała (co ułatwiał kobiecy strój), była czarownicą. Procesy toczono głównie w 2. połowie XVII i 1. połowie XVIII w. Zamordowano tysiące kobiet oraz, tylko w Wielkopolsce, kilku mężczyzn, głównie oskarżonych o wywoływanie deszczu.

Wiara w czary była nieodłącznym elementem religii. W dobie baroku do Polski trafiła rozwinięta w średniowieczu demonologia. Diabeł był głupawy i ubrany w cudzoziemski strój, każdy Polak mógł łatwo wywieść go w pole. Rozpowszechniło się również wyobrażenie szatana jako króla ciemności, który czyha na ludzkie dusze. Biała magia mająca przy pomocy poświęconych przedmiotów chronić ludzi była akceptowana przez Kościół, jeśli jednak maiła na celu pomoc szatanowi stawała się czarną magią i była przestępstwem przeciwko wierze.

Sztuka:

Architektura

Od końca XVI w. sztuka barokowa występowała obok manieryzmu i renesansu. Obejmowała przede wszystkim architekturę, później również rzeźbę i malarstwo. W wyniku wojen wyniszczających duże partie kraju konieczne stało się wznoszenie nowych budowli. Powstawały rezydencje, kościoły i klasztory. Nowe wzory sprowadzali do Polski obcy architekci i wykształceni za granicą Polacy. W początkowym okresie największe wpływy zyskały wzorce włoskie, później zauważyć można inspiracje sztuką austriacką, czeską i francuską.

Pierwsze świątynie barokowe powstawały dla jezuitów na bazie projektów z Rzymu i naśladowały bazylikę Il Gesù (m.in. kościół w Nieświeżu, Lublinie, Kaliszu, Kraków- kościół św.św. Piotra i Pawła). Na jezuitach wzorowały się inne zgromadzenia przebudowując i wznosząc nowe świątynie i klasztory.

Swoją rezydencję przebudował król Zygmunt III. Po pożarze Wawelu w 1595 sprowadził m.in. włoskiego artystę Giovanniego Trevanę. Jego rozwiązania naśladowano później w wielu innych budowlach.
Z króla przykład brali magnaci wznosząc i wyposażając swoje rezydencje- np. Adam Kazanowski (pałac w Warszawie), Lubomirscy (pałac w Łańcucie), Krzysztof Ossoliński (zamek Krzyżtopór w Ujeździe pod Opatowem).

Za panowania dynastii saskiej nie realizowano większych projektów architektonicznych. Nie dokończono m.in. projektu Osi Saskiej, rozbudowując jedynie Pałac Saski. Architektura pałacowa czerpała inspiracje z francuskiego rokoko, ale wciąż żywe były wpływy pałacu wersalskiego o jego otoczenia.

W okresie baroku popularną formą rezydencji były dworki szlacheckie budowane przez średnio zamożnych szlachciców. Parterowe, najczęściej drewniane i tynkowane budowle naśladowały rozwiązania z wielkich rezydencji.

Rzeźba

Na podstawie zagranicznych projektów powstawały również rzeźby, m.in. ufundowany przez Władysława IV pomnik kolumnowy Zygmunta III w Warszawie (projekt Augustyna Locciego).
Oprócz pomników rzeźbiono nagrobki, ambony, konfesjonały, sztukaterie i ołtarze.

Malarstwo

Malarstwo nie odgrywało tak dużej roli jak architektura. Z rodzimych malarzy wymienić można Isaaca van den Blocke, Hermana Hana, Daniela Schultza, Andrzeja Stecha (tworzyli w Gdańsku). Król Zygmunt III sprowadził z Wenecji Tomasza Dolabellę, który malował również dla klasztorów (Bitwa pod Lepanto, przypisuje mu się portret Stanisława Tęczyńskiego).

W Rzeczpospolitej pojawiła się unikatowa, niespotykana poza nią forma portretu (związana z kulturą sarmacką)- portret trumienny. Malowane na 6- lub 8-bocznych blachach wizerunki zmarłych przytwierdzano do trumien, aby wszyscy mogli przypomnieć sobie, jak zmarły wyglądał za życia. Portrety te cechował daleko idący realizm ukazujący wszystkie wady przedstawianej osoby.
Obok portretów trumiennych rozwijały się też portrety oficjalne, naśladujące pompatyczny styl Ludwika XIV. Powstało wiele wizerunków Jana III jako króla- bohatera w zbroi lub na koniu.

Muzyka

Epoka baroku sprzyjała rozwojowi muzyki, która stała się narzędziem katechizacji w Kościele potrydenckim. W kościołach zaczęto umieszczać organy, organizowano kapele i chóry. W muzyce świeckiej rozpowszechniła się opera ( ok. 50 muzyków miał Władysław IV). Królowie dynastii saskiej stworzyli w Dreźnie jedną z najlepszych scen operowych (z dworem w Dreźnie związany był Sebastian Bach). Swoje kapele muzyczne mieli również magnaci. O muzyce popularnej wiemy bardzo mało, ale znane są słowa pieśni, kolęd i pastorałek.

51. Okoliczności Elekcji Augusta II Wettina na tron Rzeczpospolitej i jego plany polityczne.

Augusta II Wettin był synem elektora Saksonii Jana Jerzego III Wettyna i Anny Zofii Oldenburg, córki Fryderyka III, króla Danii. Wykształcenie uzupełniał odbyciem szeregu podróży po Niemczech, do Francji, Hiszpanii, Portugalii i Włoch.

Okoliczności:

16 VII 1697 Fryderyk August z wojskiem saskim stanął w Tarnowskich Górach, gdzie został powitany przez swoich zwolenników, w tym hetmanów koronnych. Przywiózł pieniądze, z których zapłacono część zaległego żołdu wojska koronnego. 27 VII zaprzysiągł pacta conventa, natomiast koronacja odbyła się w Krakowie 15 IX. Zwolennicy księcia Contiego zebrali się 25 VIII na zwołanym przez prymasa sejmie w Warszawie. W obronie swojego kandydata i wolności elekcji zawiązali rokosz, a na wieść o koronacji zwołali pospolite ruszenie i opuścili Warszawę. Wyjazd z Francji księcia Contiego opóźniał się jednak, francuska eskadra dopiero w początkach września opuściła Dunkierkę i kiedy w Krakowie odbywała się koronacja Augusta Wettyna, mijała Sund, a na redzie Gdańska pojawiła się w końcu września. Gdańsk jednak, wbrew staraniom stronnictwa francuskiego, uznał za legalnego monarchę koronowanego w Krakowie Fryderyka Augusta. Okręty francuskie zakotwiczyły naprzeciwko Oliwy, gdzie książę Conti oczekiwał na swoich zwolenników. Przybyło ich jednak stosunkowo niewielu, nie pojawiło się wojsko litewskie ani prymas, natomiast podążała tam wysłana przez Augusta II kawaleria polsko-saska. Jej pochód paraliżował poczynania zwolenników księcia, m.in. prymas schronił się do Łowicza, doszło też do wymiany ognia między forpocztami kawaleryjskimi a ewakuującymi się Francuzami. August II w celu porozumienia się z rokoszanami zwołał sejm pacyfikacyjny na 15 IV 1698, ale został on przez nich zerwany. 21 V podpisano ugodę łowicką, w której król przyrzekł respektować prawa Rzeczy-pospolitej. Definitywne rozwiązanie konfliktu nastąpiło na sejmie pacyfikacyjnym w 1699 r.

Polityka:

Fryderyk August jako elektor Saksonii próbował naśladować absolutyzm w stylu Ludwika XIV, zdobycie tronu państwa Polsko-Litewskiego traktował jako środek do wzmocnienia pozycji swej dynastii i Saksonii w Rzeszy, a nawet sięgnięcia po koronę carską. Tak jak jego poprzednicy na tronie elekcyjnym wykorzystywał swoją władzę rozdawczą i nominacyjną starając się stworzyć silne stronnictwo dworskie. Pod pretekstem ciągnącej się wojny z Turcją przedłużał pobyt wojsk saskich w Rzeczypospolitej, sprowadzał saskich urzędników, starał się otworzyć Sasom dostęp do polskich urzędów, inicjować związki gospodarcze obydwu krajów i stopniowo upodabniać ich strukturę administracyjną. Realizacja tej integracji prowadzącej do unii realnej nie mogła liczyć na poparcie obywateli Rzeczpospolitej ze względu na skojarzenia z polityką Habsburgów w Czechach i na Węgrzech. Przede wszystkim pragnął wyzyskać sukces elekcyjny zdobywając dla domu Wettinów terytoria dziedziczne oskrzydlające Rzeczpospolitą w Mołdawii lub nad Bałtykiem. Był to główny motyw jego działań dyplomatycznych i militarnych od początku rządów.

52. Rzeczpospolita w dobie trzeciej wojny północnej.

W 1700 r. zaostrzył się na Litwie konflikt pomiędzy szlachtą a Sapiehami, w lecie zaś August II, bazując na konstytucji sejmu z 1699 r., zwołał pospolite ruszenie litewskie w celu obrony granic. W listopadzie nastąpiła zbrojna konfrontacja pod Olkiennikami, gdzie pospolite ruszenie pokonało wojska hetmańskie. Zabity został koniuszy litewski Michał Sapieha, którego już po złożeniu broni rozsiekano szablami. Morderstwo zaostrzyło antagonizm pomiędzy walczącymi stronami, ale Sapiehowie szukali sprawiedliwości na sejmie i u króla. W- końcu jednak oddali się pod protekcję Karola XII, a ich oponenci stanęli po stronie Augusta II i Piotra I. Byli oni także autorami tzw. postanowienia wileńskiego, pisma, które zrywało unię z Koroną i proponowało Augustowi objęcie władzy dziedzicznej w Wielkim Księstwie Litewskim. Pismo to wywołało wiele szumu wśród szlachty i zostało spalone przez kata w Warszawie.

W lutym 1701 r. odbyło się spotkanie Augusta II i Piotra I w Birżach, gdzie zacieśniono sojusz, a król polski zobowiązał się wciągnąć Rzeczpospolitą do wojny, natomiast car ^obiecał pomoc pieniężną. Sejm zwołany w 1701 r. zajmował się przede wszystkim konfliktem w Wielkim Księstwie Litewskim oraz koronacją Fryderyka elektora brandenburskiego na króla w Prusach. August II był gotów uznać jego tytuł w zamian za przystąpienie Brandenburgii do wojny ze Szwecją, ale koronacja wywołała wielkie oburzenie szlachty i Rzeczpospolita tytułu nie uznała. Sejm ten został zalimitowany. Mechanizm limitowania sejmu polegał na tym, że uchwalano konstytucje i posłowie rozjeżdżali się do domów. W odpowiednim czasie mieli się ponownie zebrać w tym samym składzie i podjąć dalsze decyzje. Tymczasem Karol XII zaatakował i pokonał_w lipcu 1701 r. armię saską w bitwie nad Dźwiną, po czym August II, stosując się do żądań szlachty, wycofał wojska saskie z Rzeczypospolitej. Król szwedzki oświadczył posłom polskim, że warunkiem pokoju jest detronizacja Augusta II. Sejm, który zebrał się w grudniu, został zerwany.

W styczniu 1702 r. armia szwedzka wkroczyła na Żmudź i rozpoczęła marsz w głąb Rzeczypospolitej. W maju rada senatu formalnie pozwoliła królowi sprowadzić do Rzeczypospolitej wojska saskie, hetmanom nakazano włączyć się do obrony kraju. W maju armia szwedzka zajęła nie bronioną Warszawę, natomiast 19 VII doszło pod Kliszowem do bitwy zakończonej zwycięstwem armii Karola XII nad połączonymi wojskami polsko-saskimi. Było to wynikiem wycofania się z bitwy wojsk koronnych, dowodzonych przez hetmana Hieronima Lubomirskiego, który nie chciał się przyczynić do zwycięstwa króla, aby nie wzmacniać jego pozycji w kraju. W pierwszych dniach sierpnia zajęty został Kraków.

22 VIII, szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu pod Sandomierzem, zawiązała konfederację w obronie króla i Rzeczypospolitej. Podobne konfederacje zawiązano w Wielkopolsce i na Litwie. Szlachta wyobrażała sobie, że może doprowadzić do zakończenia wojny poprzez porozumienie z Karolem XII, w którym Rzeczpospolita miała pośredniczyć pomiędzy obu monarchami. Król szwedzki jednak, jako warunku zawarcia pokoju, żądał detronizacji Augusta II, który zyskiwał coraz większe poparcie, wyrażane na radach kon-federackich w Warszawie, Toruniu i Malborku (maj 1703). Rady te składały się z senatorów i przedstawicieli szlachty wybranych na skonfederowanych sejmikach, obradowały (w Toruniu i Malborku) pod przewodnictwem króla. Po wygłoszeniu wotów senatorskich i opinii poszczególnych ziem i województw następowała dyskusja nad projektem uchwały. Niekiedy rady te nazywane są walnymi radami senatu, ale raczej noszą wyraźne znamiona rad konfederackich. Wzmacniały one pozycję króla, co potwierdziła jeszcze nieudana z powodu małej liczby uczestników próba zwołania w marcu konkurencyjnej rady do Warszawy, podjęta przez prymasa Radziejowskiego. Sejm lubelski, który obradował w czerwcu i lipcu 1703 r., skończył się sukcesem Augusta II i jego zwolenników. Opozycyjnych posłów wielkopolskich usunięto podczas rugów poselskich z izby jako nielegalnie wybranych. Sejm uchwalił powołanie pod broń 48 tyś. żołnierzy oraz upoważnił króla do zawarcia sojuszu z Piotrem I.

Tymczasem działania wojenne przybrały charakter, który można opisać jako „taniec mijany królów" — armie saska, polsko-litewska i szwedzka manewrowały po kraju, ale nie dochodziło do walnej bitwy, do której dążył Karol XII. Szwedzi po zajęciu Krakowa ruszyli za wojskami Augusta II i dotarli do Jarosławia, ale do walnej bitwy nie doszło. W 1703 r. armia szwedzka pomaszerowała na północ i po pokonaniu pod Pułtuskiem jazdy saskiej rozpoczęła oblężenie Torunia, które trwało od maja do połowy października i zakończyło się sukcesem armii szwedzkiej: zniszczona została doborowa piechota saska broniąca miasta. Natomiast w lecie tego roku armia rosyjska zdobyła ujście Newy, rozpoczęto budowę Petersburga i floty wojennej.

53. Konfederacja Tarnogrodzka – Geneza, przebieg i skutki.

W okresie kryzysu wschodniego (na Litwie) w 1710 do Rzeczypospolitej wprowadzono wojska saskie, pod pretekstem zagrożenia tureckiego. Turcja sprzymierzona była ze Szwecją i wspierała roszczenia Karola XII i Stanisława Leszczyńskiego, jednak w wyniku klęski zadanej jej w walce z Austrią i Wenecją, 22 kwietnia 1714 zawarto traktat pokojowy z Augustem II, zażegnując to zagrożenie.Utrzymanie wojsk saskich spadło na szlachtę^[1]. Specjalnie w tym celu powołano w stolicy komisariat generalny, który miał się zajmować pobieraniem kontrybucji na utrzymanie tych wojsk, stosując metody przypominające okupacyjne metody wojsk szwedzkich sprzed paru lat. Proceder ten był jawnym złamaniem praw szlacheckich, gdyż nakładał nowe podatki bez zgody szlachty, tym bardziej, że przerzucając koszty utrzymania na Polskę, odciążono skarb saski.Jednak wprowadzenie wojsk saskich do Polski miało także inne znaczenie, bowiem było ono częścią planu zreformowania m.in. wojska polskiego. Łatwa do przewidzenia reakcja szlachty polskiej i nadużycia wojska saskiego miały spowodować protest szlachty, w którym mediatorem miał być król, który przy okazji chciał narzucić swoje reformy w duchu absolutyzmu.

Wobec tych działań ze strony wojsk sojuszniczych szlachta zaczęła walkę zbrojną. Pierwsze wystąpiły województwa małopolskie. Mimo zaangażowania wojsk saskich w roku 1714 w działania wojenne konflikt zaczął się rozprzestrzeniać. Senatorowie odmówili królowi poparcia, a szlachta zawiązała konfederacje wojewódzkie.Konfederaci, występując przeciw obecności wojsk saskich w Polsce, zwrócili się jednocześnie z prośbą o mediację do cara Piotra I. Tym sposobem Rosja stała się rzeczywistą protektorką Polski, zyskując sposobność ingerowania w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej.W latach 1709-1714 w kraju powoli wygasały walki pomiędzy zwolennikami Augusta II i Leszczyńskiego, a do kraju powoli powracali stronicy tego drugiego.

Dodatkowym czynnikiem wpływającym na nastroje społeczne była zaraza 1707-1713, która spadła na ziemie polskie, powodując stratę aż jednej trzeciej ogółu ludności miejskiej i wiejskiej. Następnie zaraza wybuchła wśród zwierząt hodowlanych, powodując znaczne straty. Dodatkowo niesprzyjające warunki pogodowe jak susze, powodzie, grad i plaga szarańczy spowodowały niskie plony. Wszystkie te czynniki wpłynęły niekorzystnie na warunki ekonomiczne ogółu ludności, w tym szlachty.

26 listopada 1715 r. w Tarnogrodzie zawiązano konfederację generalną. Marszałkiem generalnym został Stanisław Ledóchowski. Za cel konfederaci postawili sobie obronę wolności RP, doprowadzenie do wyjścia wojsk okupacyjnych oraz odsunięcie urzędników saskich od władzy.Do konfederacji przyłączyła się część wojska koronnego i litewskiego. Hetmani wielcy koronny i litewski Adam Mikołaj Sieniawski i Ludwik Pociej, powiązani z Rosją, nie zdecydowali się na poparcie żadnej ze stron konfliktu.W zimie wojska saskie rozpoczęły ofensywę pod dowództwem Jakuba Flemminga, przekroczyły Wisłę pod Sandomierzem i zajęły podstępem Zamość. Za pośrednictwem senatorów w styczniu 1716 r. w Rawie Ruskiej zawarty został rozejm między konfederatami a wojskami saskimi. Konflikt miał zostać rozstrzygnięty na zwołanym w tym celu sejmie. Niestety rozejm okazał się nietrwały – w Wielkopolsce i na Litwie zawiązały się konfederacje. Car Piotr I, który nie chciał dopuścić do wzmocnienia pozycji Augusta II, obiecał konfederatom pomoc w usunięciu wojsk saskich, a nawet detronizację króla.W lutym 1716 r. konfederaci zwrócili się z prośbą o mediację do Piotra I. Wcześniej odrzucili ofertę pomocy nuncjusza papieskiego, gdyż pamiętali o stanowczym poparciu kurii rzymskiej dla Augusta II podczas wojny północnej. Późniejsze starania o pośrednictwo Turcji czy cesarza były bezprzedmiotowe z powodu rozpoczynającej się wojny pomiędzy nimi. Wobec tego August II zgodził się na mediację rosyjską.Rokowania rozpoczęły się w czerwcu 1716 r. w Lublinie. Zostały zerwane, gdyż konfederaci zdobyli Poznań, zaś Sasi w Sandomierzu powiesili Mikołaja Łaściszewskiego. Konfederaci łudzili się, że sami doprowadzą do zgody między Piotrem Wielkim a Karolem XII, detronizując Augusta. W tym celu do Austrii pojechał konfederata Stefan Morsztyn, by nawiązać kontakt z tamtejszym posłem szwedzkim Johanem Stiernhöckiem. Nie przyniosło to jednak wielkich rezultatów.Zaostrzyła się sytuacja w obozie konfederatów. Obaj hetmani zostali odsunięci od władzy. Zawiedzeni stroną rosyjską konfederaci próbowali rokować bezpośrednio z królem. Jednak kompromis nie został osiągnięty. August II wezwał wojska rosyjskie na pomoc w połowie sierpnia 1716.Kolejne rokowania rozpoczęto w Warszawie w październiku 1716 r. Rozmowy były bardzo trudne i żmudne, jednak doszło do pogodzenia stron. Traktat podpisano w 3 listopada 1716 r., został on zatwierdzony na sejmie niemym.

54. „Sejm Niemy” – Geneza, reformy, i polityka Augusta II po 1717 roku.

Nazwa tego sejmu, który odbył się w 1717 r., wzięła się stąd, że obie strony, obawiając się zmian w długo negocjowanym traktacie, ustaliły, iż żaden z posłów i senatorów nie będzie zabierał głosu — nie zostanie mu on udzielony przez marszałka prowadzącego obrady.

Sejm Niemy jest przełomowym wydarzeniem w okresie panowania w Rzeczypospolitej władców z dynastii Wettinów, ale nie ma takiego znaczenia w historii Polski, jak mu się niekiedy przypisuje. Po pierwsze, nie znajdują potwierdzenia tezy, jakoby wyznaczał koniec suwerenności państwa. Mediacja rosyjska nie była udzieleniem gwarancji dla stron zawierających układ, natomiast od tego czasu wolności polskie stały się elementem gry dyplomacji europejskiej. Wynikało to ze zmiany układu sił w Europie Wschodniej po zakończeniu wielkiej wojny północnej: na arenie międzynarodowej pojawiło się nowe mocarstwo — Rosja. Jej dyplomacja do końca panowania Augusta III, według Wtadystawa Konopczyńskiego, zawarła ok. 10 traktatów, przede wszystkim z Prusami, ale i z innymi krajami, np. z Turcją i Szwecją, które gwarantowały wolną elekcję i inne wolności polskie. Skończyły się konflikty charakterystyczne dla XVII w, zanikło zagrożenie szwedzkie i tureckie, Rzeczpospolita przestała aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu sytuacji politycznej w tej części Europy. Do czasu Stanisława Augusta Poniatowskiego będzie zachowywać mniej lub bardziej respektowaną przez inne państwa neutralność.

Sejm Niemy określił zasady funkcjonowania unii personalnej polsko-saskiej. Wprawdzie związek polsko-saski powstał w momencie wyboru Augusta II, ale dopiero teraz został opisany i funkcjonował w tym kształcie aż do śmierci jego następcy. Zasady te zabraniały urzędnikom saskim decydować o sprawach polskich oraz dokumenty dotyczące Rzeczypospoli--tej-muszą być podpisywane na jej terytorium, ograniczały czas pobytu króla w Saksonii (trzy miesiące w roku albo sześć raz na dwa lata). Określono, że tylko sześciu urzędników kancelarii niemieckiej może przebywać wraz z królem w Rzeczypospolitej. Potwierdzono prawa rad senatorskich wraz z oboiwiązkiem senatorów do podpisywania konkluzji. Kontrolę nad przestrzeganiem warunków traktatu polecono przede wszystkim kanclerzom i marszałkom, opisując szczegółowo ich obowiązki w tym zakresie. Układ warszawski próbował reanimować starodawną administrację królestwa, nakazując rezydować na dworze (oprócz ministrów i senatorów rezydentów) także sekretarzom wielkim, referendarzom, pisarzom i innym urzędnikom. Królowi zakazano wprowadzać wojska saskie na terytorium Rzeczypospolitej oraz wszczynać wojnę ofensywną. W rezultacie utworzył się system rządów typowych dla tzw. państwa składanego, który przeważał w Europie nowożytnej. Władca stawał się jedynym elementem łączącym Saksonię oraz Rzeczpospolitą Obojga Narodów i w każdym z tych krajów miał zakres władzy zgodny z obowiązującą w nim prerogatywą władcy.

Sejm Niemy przeprowadził reformę systemu finansowania i funkcjonowania armii. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów zdecydowano się zapewnić stałą płacę dla wojska, rezygnując z dotychczasowej \ praktyki ustanawiania jej od sejmu do sejmu. Dotychczasowa praktyka w razie niewydolności parlamentu prowadziła często do zawiązywania konfederacji wojskowych i wybierania kontrybucji przez własne wojska. Wysokość komputu ustalono na 24 tyś. żołnierzy (18 tyś. w Koronie i 6 tyś. na Litwie), nie przeznaczono jednak odpowiednich środków na pensje dla oficerów i artylerię, więc liczba żołnierzy była w rzeczywistości o wiele niższa (w Koronie faktycznie ok. 12 tyś. żołnierzy). Poszczególnym jednostkom wojskowym przypisano na stale majątki, które płaciły pieniądze bezpośrednio delegatom tych jednostek, a kontrolę nad wszystkim miały sprawować trybunały karbowe (koronny i litewski). Wybierani na sejmikach komisarze do trybunatu skarbowego mogli kontrolować stan liczebny poszczególnych jednostek. Liczebność armii polskiej była niewielka w porównaniu z armiami państw sąsiednich. Armia austriacka w czasie wojny z Turcją w latach 1716/1717 liczyła ok. 173 tyś. osób, pruska w czasie pokoju w 1720 — ok. 66 tyś. żołnierzy, Rosji w 1725, wraz z oddziałami nieregularnymi — ponad 300 tyś. Armia Rzeczypospolitej była tak mała, ponieważ podskarbi wielki koronny obliczył, że Korona z powodu zniszczeń wojennych nie jest w stanie utrzymać więcej niż 18 tyś. żołnierzy. Zarówno przedstawiciele konfederatów, jak i króla mieli nadzieję, że armia taka jest wystarczająca dla państwa, które chce prowadzić pokojową politykę. W zamyśle ustawodawców armia miała mieć charakter kadrowy, o rozbudowanych sztabach i dużej liczbie oficerów, w razie zagrożenia mogła być szybko zwiększona. Niestety, zamierzenia te nie zostały wprowadzone w życie, funkcje oficerskie z czasem stały się synekurami, a żołnierze uświetniali swą obecnością uroczystości dworskie i kościelne.Postanowienia traktatu ograniczały władzę hetmanów, która bardzo wzrosła podczas ostatnich wojen. Likwidacja komisji hibernowych pozbawiła ich uprawnień do lokowania wojsk podczas zimy w dobrach królewskich i kościelnych. Musieli złożyć przysięgę, że nie będą wykorzystywać armii do celów prywatnych i politycznych.

Zlikwidowano uprawnienie sejmików do limitowania własnych obrad, które byty niezgodne z prawem, ale podczas wojen stały się nagminną praktyką. Niektórzy polscy badacze stawiali tezę o „rządach sejmikowych", stanowiących oznakę anarchii i decentralizacji państwa. Bliższe badania postanowień sejmików przeczą jednak tej tezie, zasadniczym przedmiotem obrad były sposoby rozkładania kontrybucji, nakładanych przez armie operujące na terenie Rzeczypospolitej. Postanowienia Sejmu Niemego przywracały starą zasadę, że tylko monarcha może zwoływać sejmiki. Ustanowiono natomiast, że co roku będą się zbierały zgromadzenia poświęcone sprawom lokalnym, gdyż wskutek reformy systemu skarbowego, sejmiki nie miały uprawnień do podejmowania decyzji w sprawach finansów. Pozostawiono sejmikom tylko decyzje dotyczące dochodów z podatków: czopowego i szelężnego, które sejmiki gospodarskie mogły przeznaczać na cele lokalne.

Naruszono immunitet szlachecki, gdyż nakazano zburzyć kościoły protestanckie powstałe w dobrach szlacheckich po 1632 r. oraz zakazano budowy nowych (nawet w majątkach prywatnych). Zmiany te postrzegane są jako odchodzenie od zasad tolerancji religijnej ukształtowanej w XVI w. i przejaw kształtowania się schematu Polak katolik. Proces ten jest zgodny z tendencjami konfesjonalizacji państwa, typowymi dla siedemnastowiecznej Europy, oraz doświadczeniami szlachty, która walczyła z krajami niekatolickimi (prawosławną Rosją, protestancką Szwecją i muzułmańską Turcją), kiedy element religijny był wykorzystywany w propagandzie wojennej. Religia katolicka jednoczyła szlachtę, przekonaną, że prawdziwe szlachectwo związane jest z przynależnością do Kościoła rzymskiego. Na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej umocniła się organizacja Kościoła unickiego i zanikły instytucje Kościoła prawosławnego. Na przełomie XVII i XVIII w. do unii wraz z diecezjami przeszli prawosławni biskupi: Innocenty Winnicki, biskup przemyski, Józef Szumlański — lwowski, Dionizy Żabokrzycki — łucki. Pod naciskiem Piotra I odtworzono częściowo hierarchię prawosławną, w 1720 r. obsadzono biskupstwo białoruskie (mścisławskie) z siedzibą w Mohylewie. Jak pamiętamy, zgodnie z traktatem Grzymułtowskiego car był protektorem prawosławia.

55. Okoliczności elekcji Augusta III i konfederacja Dzikowska

Okoliczności:

Po śmierci Augusta II Mocnego w 1733 r. zawarł traktat z Austrią (w którym w zamian za poparcie swojej kandydatury uznał sankcję pragmatyczną Karola VI Habsburga) i z carycą Anną Iwanowną zobowiązał się przestrzegać zasad ustrojowych Rzeczypospolitej i zgodził się, by faworyt rosyjski Ernest Jan Biron objął w lenno Kurlandię. Sejm konwokacyjny 22 maja 1733 przyjął uchwałę o wykluczeniu cudzoziemców do korony polskiej. 11 sierpnia nastąpiła zbrojna interwencja Rosji, która wspierana przez dyplomację Austrii i Saksonii, wprowadziła do Polski 32 000 żołnierzy. 12 września 1733 w Warszawie Stanisław Leszczyński wybrany został przez 11 697 szlachty królem Polski^[2]. Na sejmie elekcyjnym na Woli 12 września 13 000 szlachty obwołało ponownie królem Stanisława Leszczyńskiego, który przyjechał na elekcję z Francji, mocno wspierany pieniędzmi przez swego zięcia, króla Francji Ludwika XV Burbona. 29 września na Pragę dotarły wojska rosyjskie. 5 października stronnicy Sasa pod osłoną korpusu rosyjskiego generała Piotra Lacy ogłosili Augusta III królem Polski we wsi Kamion na Pradze. Augusta III poparło 906 stronników^[3].

17 stycznia 1734 w katedrze na Wawelu August III został koronowany na króla Polski przez biskupa krakowskiego Jana Aleksandra Lipskiego. Ten wybór stał się powodem wojny o sukcesję polską. W maju 1734 nastąpiła interwencja sił francuskich, które pod wodzą hrabiego de Plélo bezskutecznie próbowały przyjść z pomocą oblężonemu w Gdańsku przez Rosjan i Sasów Stanisławowi Leszczyńskiemu. 7 lipca Gdańsk skapitulował po kilkumiesięcznym oblężeniu. 5 listopada stronnictwo Leszczyńskiego zawiązało antysaską konfederację dzikowską. 21 listopada August III przybył do Warszawy, a 25 listopada miał miejsce uroczysty wjazd przez specjalnie zbudowaną bramę tryumfalną^[4].

W 1736 odbył się jedyny niezerwany w czasie panowania Augusta III sejm tzw. pacyfikacyjny, na którym potwierdzono jego tytuł królewski.

Konfederacja Dzikowska

Przy Stanisławie Leszczyńskim zawiązała się za subsydia francuskie konfederacja w Dzikowie pod Tarnobrzegiem (5 XI 1734 r.), na której czele stanął marszałek Adam Tarło, wyposażony w szerokie uprawnienia polityczno-wojskowe. Mimo przyłączenia się wojsk koronnych z regimentarzem Józefem Potockim, który już w lutym 1735 przeszedł na stronę Augusta III, dzikowianie okazali tak małą aktywność, a przewaga liczebna po stronie Rosjan (30 tys.) i Sasów (10 tys.) była tak znaczna że działania zbrojne nie przybrały większych rozmiarów. Fiaskiem zakończyła się próba wtargnięcia konfederatów do Saksonii przez Śląsk. Generalność dzikowska schroniła się latem 1735 roku w Królewcu. Poselstwa i pisma propagandowe wysyłane przez przywódców konfederatów nie zaowocowały przyjściem upragnionej pomocy. Wątpliwym sukcesem dzikowian było przekształcenie się wojny domowej w przewlekły konflikt polityczny, przedłużający bezkrólewie do niespotykanych dotąd rozmiarów 3 lat. Wbrew oczekiwaniom swych zwolenników, Leszczyński nie zdecydował się na przybycie do Rzeczpospolitej. Poparł natomiast wysłanie w imieniu konfederacji do Paryża oboźnego koronnego Jerzego Ożarowskiego, który podpisał w Wersalu traktat zawierający ogólnikową tylko wzmiankę o wsparciu Francji dla sprawy króla i konfederatów.

56. Sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa Rzeczpospolitej w czasach Augusta III

Okres panowania Augusta III to pasmo wojen, które toczyli między sobą sąsiedzi Rzeczypospolitej. Jeszcze nie zakończyła się wojna o sukcesję polską, gdy wybuchła wojna Rosji i Austrii z Turcją (1735-39), I wojna śląska (1740-42), wojna rosyjsko-szwedzka (1742-43).

Rzeczpospolita, pozbawiona faktycznie armii od 1717 r. nie mogła włączyć się czynnie do tych konfliktów i wyciągnąć jakichś korzyści, ani nawet skutecznie bronić się przed przemarszami obcych wojsk. Próba podjęcia zmian na polu wojskowym w 1736 r. na drugim sejmie pacyfikacyjnym została zablokowana przez działania posła rosyjskiego Kayserlingka.

Pozycja międzynarodowa Polski w latach 30. I 40. XVIII wieku zależała od woli mocarstw ościennych. Turcja i Szwecja były zbyt słabe, Francja wspierała działania Prus a Anglia nie uważała terenów środkowej Europy za swoją strefę działalności politycznej. Austria po 1733 r. zrezygnowała z odgrywania w Polsce aktywnej roli ze względu na konflikty na zachodzie i południu a także Rosję, której poparcia oczekiwała w sprawie odzyskania Śląska od Prus. Rosja uznawała Rzeczpospolitą za swoją strefę wpływów. Prusy demonstrowały swoją konsekwentną wrogość wobec wszelkich prób reform w Polsce; były jednak w swojej ekspansji blokowane na tym terenie przez Rosję i Austrię.

Fryderyk II, król pruski zawarł z Rosją traktat sojuszniczy ok. 1740 r. potwierdzony ostatecznie w roku 1743. Celem było uznanie aneksji Śląska i neutralność Rosji w konflikcie.

Podstawą polityki zagranicznej Augusta III stał się sojusz z Rosją, za który odpowiadał minister faworyt, H. Bruhl. Na sejmie grodzieńskim w 1744 r. August III zawarł przymierze z Rosją. W zamian zażądał jej zgody na aukcję wojska oraz wydania oświadczenia, że w razie ataku Prus carowa udzieli Polsce pomocy.

Dyplomacja saska nie radziła sobie z intrygami rosyjskimi i pruskimi. Dążenie Saksonii do uzyskania korytarza przez Śląsk łączącego ją z Polską wciągnęło Saksonię do II wojny śląskiej (1744-45) gdzie ponieśli klęskę pod Kesselsdorfem, co skutkowało okupacją saskiej stolicy i podpisaniem pokoju w Akwizgranie na zasadzie status quo ante. Od tamtej pory drogi Augusta III i Hohenzollernów rozeszły się całkowicie. W 1746 zawarł porozumienie z Francją, a w 1751 z Anglią. W czasie wojny siedmioletniej Saksonia walczyła przeciwko Prusom. W Saksonii niewątpliwie głęboko dotkniętej wojną (ciężar działań tam się właśnie przeniósł) częściowo zniszczono Drezno, zarówno przez Prusaków jak i Austriaków. Okupację August III przeczekał w Warszawie łudzony przez Francuzów perspektywą przejęcia korony cesarskiej w Niemczech a koszt odbudowy kraju spadł na niego.

Innym skutkiem wojny siedmioletniej było to, że Prusacy opanowawszy Śląsk utrudniali handel i komunikację między Saksonią a Polską co powodowało, że ujednolicenie rządów w obu częściach monarchii pod względem technicznym było niemożliwe.

Początkowo August III darzył zaufaniem tych ludzi, którzy wynieśli go na tron, np. Radziwiłłów czy Wiśniowieckich. Król miał koncepcję utworzenia wspólnego rządu dla Saksonii i Rzeczypospolitej. Podjęty przez Augusta III w 1736 r. projekt zbudowania wspólnej sasko-polskiej ekipy rządzącej nie powiódł się ponieważ Rosja wymusiła przywrócenie do łask Familii kosztem Potockich a jednocześnie na dworze saskim zwyciężyła opcja antypruska prowadzona przez Bruchla. Po roku 1746 August III widząc bardzo dobre skutki centralizacji władzy w Saksonii reprezentowanej przez Tajną Radę chciał przenieść system na grunt polski, co się nie udało; w Polsce po 1717 roku nie trzeba było zwoływać sejmu dzięki stałym podatkom na wojski, jednak aby przeprowadzić tak ważne reformy był niezbędny jak np. zastąpienie wolnej elekcji dziedzicznością tronu co było głównym celem Wettinów, jednak na takie wyjście nie było zgody szlachty i magnaterii ze względu na możliwość absolutum dominium.

Politykę wewnętrzną rzeczypospolitej opanował w tym czasie stan anarchii. Kraj był konglomeratem majątków świeckich i kościelnych. W polityce międzynarodowej była dość przewidywalnym elementem układu sił. Mocarstwa sąsiednie dążyły do utrzymania Polski w bezwładzie i niedopuszczenia do ujednostronnienia wpływów. Sąsiedzi a także Francja uważali, że wszelkie zmiany w Polsce mogą przyczynić się do utraty stabilizacji w Europie-pilnowano integralności i neutralności rzeczypospolitej tak by żaden kraj nie wzmocnił się jej kosztem. Mechanizm anarchii działał niejako samoczynnie. Na 16 sejmów za Augusta III (w tym 2 w Grodnie), poza koronacyjnym doszedł do skutku jedynie drugi sejm pacyfikacyjny z 1736 r., 8 zostało zerwanych a reszta rozeszła się bez podjęcia uchwał. Jest to świadectwo całkowitej degresji ustroju mieszanego, całkowity paraliż centralnej instytucji ustrojowej. W zrywaniu sejmów największą rolę odegrały dyplomacja francuska, pruska i rosyjska. Faktem jest że Rzeczypospolita funkcjonowała bez sejmu nawet w najtrudniejszych dniach wojny siedmioletniej, w czasach przemarszu obcych wojsk. W Dreźnie utworzono nawet polską kancelarię-zależnie od pobytu króla tamtejsza kancelaria sprawowała urząd kanclerski lub wykonawczy.

Król mógł wyjechać z kraju na jedynie 3 miesiące w roku bądź 6 miesięcy raz na dwa lata. August III przebywał w Polsce oprócz wojny siedmioletniej i walki o tron jedynie wtedy gdy przychodził czas sejmów zwyczajnych-król zjeżdżał z rodziną do Warszawy na cały rok. Jako że w Saksonii król nie mógł podpisywać ważnych aktów państwowych ani rozdawać wakansów, przyjęła się praktyka że przyjeżdżał na kilka dni do pogranicznej Wschowy lub Rydzyny, gdzie wydawał uniwersały na sejm lub odbywał radę senatu. Znamienne że to nie sejm ale koterie magnackie były ośrodkiem planowania reform państwa.

Lata panowania Augusta III to czas pokoju nieznacznie zakłócanego okresem dwukrólewia 1733-1735 czy naruszaniem granic w czasie wojen śląskich i wojny siedmioletniej. Zdemilitaryzowana Rzeczypospolita nie prowadziła wojen a jej obywatele ponosili znikome świadczenia na rzecz państwa. Pieniądze z podatków pochłaniały instytucje kościelne i ludzie prywatni. Następował powolny wzrost ekonomiczny połączony z odbudową kraju; rozwinął się system klientelizmu ekonomicznego na dworach magnackich. Wspomnieć trzeba że walkę o wpływy na dworze i w państwie wygrała Familia Czartoryskich, którzy obsadzili urzędy ziemskie i wchodzili w układy z obcymi państwami, lecz reformy które zamierzali były cząstkowe.

Przeciwko narzuconemu królowi saskiemu i saskim planom sukcesyjnym Potoccy w latach 1741-42 planowali konfederację przy poparciu Szwecji i Prus, zaś Czartoryscy przygotowywali kontrkonfederację. Plany Potockich zostały obalone ale i próby reform nie doszły do skutku. Czartoryscy początkowo byli za Prusami lecz po wstąpieniu na tron Fryderyka II zmienili nastawienie. Prusy stały na straży niedopuszczenia do jakichkolwiek zmian w Polsce snutych przez Familię.

W 1738 roku podniesiono sprawę aukcji wojska-przemarsze obcych armii dawały skutek w postaci zniszczeń a wojska, zwłaszcza pruskie, zadomowiły się na polskich ziemiach. Rosja pod warunkiem przymierza była pozytywnie nastawiona do tego. Sejm został jednak przez Potockich zerwany, zaś następny w 1740 miał wnieść projekt Familii o zwiększeniu armii, które to jednak z powodu złej woli Rosji nie doszłoby do skutku. Do najważniejszej rozgrywki o sprawę aukcji doszło na sejmie grodzieńskim 1744 roku. Saksonia, Austria i Rosja próbowały wciągnąć Rzeczypospolitą do aliansu przeciwko Prusom, lecz Potoccy zerwali obrady. Od 1748 roku na sejmach nie przeprowadzano już niczego ważnego w tej kwestii.

W 1752 roku Czartoryscy próbowali ratować sytuację poprzez zawiązanie konfederacji przy majestacie ale ich posejmowy manifest unieszkodliwił Andrzej Mokronowski wykorzystując tzw. aferę kolbuszowską (1753). Nastąpiło ostateczne zerwanie między dworem a Czartoryskimi a w 1753 roku zbliżyli się do niego Potoccy. Jerzy August Mniszech, rodzina z Czartoryskimi doprowadził do całkowitej wymiany ekipy rządzącej, która całkowicie się nie sprawdziła z racji swej niekompetencji i ogromnej uległości wobec dworu. Życie polityczne w Rzeczpospolitej stało się całkowicie bezkształtne.

W wyniku zalewu kraju zdeprecjonowanym pieniądzem i wzrostu cen nastąpił gwałtowny kryzys ustabilizowanej dotąd sytuacji gospodarczej. Szlachta przez to zwróciła się przeciwko Sasom, których oskarżano o sprowokowanie nieszczęść przez wojnę z Prusami. Uboższa szlachta ogólnie zaczęła odczuwać rozgoryczenie spowodowane brakiem dostatecznego życia politycznego, w tym czasie również narodził się program i ekipa ostatniego króla Polski-Stanisława Poniatowskiego.

Od 1751 roku król starał zapewnić następstwo tronu jednemu ze swych synów poprzez układy z Anglią, Austrią i Rosją. Karol Chrystian objął w 1758 r. lenno kurlandzkie, jednak cały misterny plan Wettinów legł w gruzach. Czartoryscy i Poniatowscy postanowili wszystkimi siłami przeciwdziałać unii polsko-saskiej i utrwalenia polskiego status quo. Nowa caryca Katarzyna obaliła królewicza Karola z tronu kurlandzkiego i zbliżyła się do Prus. Caryca całkowicie zmieniła dotychczasową politykę rosyjską w rejonie dążąc do osiągnięcia statusu wielkiego imperium poprzez aneksje.

Na przełomie 1762 i 1763 roku rada Familii opracowała projekt reform parlamentarnych i ustrojowych. Przewidywano na sejmie głosowanie zwykłą większością głosów, stała gotowość sejmu do zwołania sesji nadzwyczajnej i wyłonienie przez sejm kolegialnych organów władzy centralnej. Program konstytucyjny Poniatowskiego dążył do ustanowienia monarchii konstytucyjnej i scentralizowanej na wzór zachodnioeuropejski. W tychże latach Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi wojny domowej. Czartoryscy i Poniatowscy byli zdecydowani na konfederacki zamach i przejęcie władzy w przededniu planowanego bezkrólewia. Przeciw Familii wystąpiły dwa potężne ugrupowania: republikanie (patrioci) skupieni wokół hetmana Jana Klemensa Branickiego oraz kamaryla Mniszcha. Przekonanie o pełnym poparciu Rosji miało okazać się w niedługim czasie iluzją.

August III zmarł w Dreźnie 5 października 1763 roku.

57. Reformy sejmu konwokacyjnego.

Sejm konwokacyjny rozpoczął obrady 7 maja 1764 w Warszawie. Wojska rosyjskie które stacjonowały w stolicy usunięto poza miasto a przeciwnicy stronnictwa Familii rozproszyli się. Próba zerwania konwokacji się nie powiodła, nie uznano protestów, zawiązano natomiast konfederację, której marszałkiem został Adam Kazimierz Czartoryski. Po usunięciu opozycji stronnictwo Familii mogło przedstawić swój program reform. Postanowienia sejmu konwokacyjnego można podzielić na 3 grupy.

Pierwsza dotyczyła spraw bieżących: wyznaczono termin elekcji na 27 VIII, wykluczono od kandydowania cudzoziemców, koronacja miała się odbyć w Warszawie, August Aleksander Czartoryski został regimentarzem wojsk koronnych, wyznaczono komisje do rokowań z posłami pruskim i rosyjskim w celu uznania przez Rzeczpospolitą tytułów ich władców. Najważniejszym jednak postanowieniem było przedłużenie zawiązanej konfederacji, co wykluczało użycie przez opozycję liberum veto.

Druga grupa postanowień dotyczyła reformy ustroju Rzeczypospolitej. Zmiany dotyczyły urzędów centralnych, sejmu i sejmików. Wprowadzone zostały komisje skarbowe: koronna i litewska, które miały zarządzać obu skarbami, ale także zajmować się promowaniem handlu i rozwoju gospodarczego; były również zobowiązane do przygotowywania odpowiednich projektów ustaw w tej materii. Ponadto komisje miały uprawnienia sądowe w zakresie spraw skarbowych i handlowych, a ich jurysdykcji mieli podlegać wszyscy, bez względu na przynależność stanową. Komisjom przewodniczyli podskarbiowie, pozostali członkowie byli mianowani przez króla, co powodowało duże ograniczenie niezależności ministrów. Komisja wojskowa koronna miała administrować wojskiem, komisarzom mianowanym przez króla przewodniczył hetman. Komisja wojskowa dla Litwy została utworzona później, ponieważ nie chciano zrażać popierającego Familię Michała J. Massalskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Kanclerzom i marszałkom dodano asesorów mianowanych przez króla, mieli oni uczestniczyć także w sądach asesorskim i marszałkowskim. Konwokacja uchwaliła również nowy regulamin sejmu, który starał się usprawnić obrady. Pozwolono obradować przy świecach, na trzy dni przed zakończeniem obrad izba poselska miała się łączyć z senatem bez względu na protesty posłów. Ustalono kolejność rozpatrywania spraw, dając pierwszeństwo sprawom przedstawionym przez rząd. Zakazano posłom przysięgać na instrukcje, które otrzymywali od sejmików. W sprawach ekonomicznych i podatkowych wprowadzono zasadę głosowania większością głosów. Taką samą zasadę zastosowano podczas wyborów i odsunięto od obrad szlachtę nieposesjonatów nie dotyczyło to jeszcze wszystkich sejmików, ale tych, które sobie tego życzyły.

Trzecią grupę postanowień konwokacji można określić jako reformy społeczno-gospodarcze. Przede wszystkim ustanowiono cło generalne (które musiała płacić także szlachta) i zlikwidowano myta i cła wewnątrz kraju. Miałoby to kapitalne znaczenie dla rozwoju rynku, ale wobec stanowczego sprzeciwu Prus (ustanowiły one komorę celną w Kwidzynie i wymuszały opłaty od towarów spławianych Wisłą) cło generalne musiano znieść. W stosunku do miast podjęto szereg uchwał o charakterze porządkowym. Były one zgodne z zasadami polityki praktykowanej w Europie od połowy XVII w. Określa się ją jako realizację zasady państwa dobrego porządku, albo też państwa policyjnego. Zniesiono niektóre jurydyki, a szlachta posiadająca w mieście nieruchomości została zobowiązana do płacenia podatków miejskich. Nakazano miastom zorganizowanie specjalnej służby, która miała zapewnić mieszkańcom bezpieczeństwo (były to początki policji). W Warszawie nakazano zlikwidować w śródmieściu drewnianą zabudowę, a wszystkie domy musiały mieć kamienne kominy. Konwokacja dokonała reformy poczty, tworząc jedną generalną dyrekcję w Warszawie, która zorganizowała bardzo sprawną instytucję, jedną z najlepszych w Europie.

58. Okoliczności elekcji Augusta Poniatowskiego

Po śmierci Augusta III Rosja postanowiła zmienić swoją politykę wobec Rzeczypospolitej, do tej pory działała w celu utrzymania jej neutralności i bezwładności teraz zamierzała przekształcić Polskę w kraj wasalny. Główna ekspansja Rosji skierowana była w kierunku Morza Czarnego, Polska miała być pomocna w walce przeciwko Turcji. Cel polityki rosyjskiej miał zostać zrealizowany poprzez wybór odpowiedniego króla w Rzeczypospolitej i pewne uporządkowanie kraju, zachowane być miało jednak liberum veto i elekcyjność tronu.

Stanisław Poniatowski był to idealny dla Rosji kandydat, były kochanek Katarzyny II i drugoplanowa postać Familii, gwarantował uległość wobec Rosji. W Europie królów, gdzie interesy dynastyczne grały niepoślednią rolę w określaniu celów polityki zagranicznej, Stanisław Poniatowski był nikim. Ponadto cesarzowa zdecydowanie chciała rozbić związek polsko-saski, który nie odpowiadał nowej polityce rosyjskiej, dlatego stawiała najpierw warunek wyboru na króla Polski, polaka czyli „Piasta". Wśród „Piastów" osoba stolnika, litewskiego także najbardziej odpowiadała planom rosyjskim, gdyż nie miał żadnej pozycji wśród magnatów.

Stronnictwo sasko-hetmańskie postanowiło popierać kandydaturę saską, ale nagły zgon na ospę Fryderyka Krystiana skomplikował sytuację: regencję w Saksonii w imieniu małoletniego Fryderyka Augusta III sprawował książę Franciszek Ksawery, mający ochotę kandydować, o koronie marzył także jego brat Karol, były władca Kurlandii, popularny w Polsce z powodu małżeństwa z Franciszką Krasińską. Wobec deklaracji posłów pruskiego i rosyjskiego opowiadających się za kandydaturą „Piasta", stronnictwo postanowiło zgłosić kandydaturę hetmana Jana Klemensa Branickiego. Wyobrażano sobie, że przebieg elekcji będzie podobny do poprzednich, że zaangażują się w nią główne mocarstwa europejskie, a wpływ Rosji będzie można równoważyć francuskim i austriackim. Familia zwróciła się do Rosji o pomoc wojskową. Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której zaznaczyła, że działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej. 7 maja w Warszawie obrady rozpoczął sejm konwokacyjny, który działając pod węzłem konfederacji i wykorzystując absencję konserwatywnych posłów opozycji, przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe. 7 września 1764, przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich w wyniku de facto zamachu stanu został wybrany królem Polski. 13 września król zaprzysiągł pacta conventa.

25 listopada 1764, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w kolegiacie św. Jana w Warszawie. Sejm koronacyjny nakazał wprowadzenie jednolitych miar i wag, a członkowie rodziny Poniatowskich otrzymali tytuł książęcy. Król zamierzał wysłać posłów do wszystkich dworów europejskich by powiadomić je o swoim wyborze. Z uznaniem nowego władcy Rzeczypospolitej zwlekały jednak Francja, Austria, dwory burbońskie i Imperium Osmańskie, które uznawały Poniatowskiego za marionetkę narzuconą przez Rosję Rzeczypospolitej. Przyczynił się do tego m.in. hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki, który dążył do przyjęcia mediacji dworów burbońskich i austriackiego w celu zagwarantowania praw Rzeczypospolitej. Wspólne wystąpienie dyplomacji rosyjskiej i pruskiej skłoniło ostatecznie te państwa do uznania Stanisława Augusta.

59. Sprawa dysydencka, konfederacje 1767 r. w Polsce i prawa kardynalne

Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego na tron polski przeprowadzono bardzo dużo reform m.in. uruchomiono mennice, tworzono ludwisarnie. Król utworzył szkołe rycerską do kształcenia kadetów, powstawła pierwsza w Polsce spółka akcyjna (kampania Manufaktur Wełnianych). Zaczęto wydawać pismo Monitor. Wszystkie te poczynania miały na celu głęboką modernizację nie tylko ustroju państwa, ale także gospodarki i kultury. Stanisław August Poniatowski wraz z Familią planował kontynuowanie reformy na sejmie w 1766 r. Podjęto także próbę polityki „emancypacyjnej", chcąc się uniezależnić, przynajmniej w pewnym stopniu, od Rosji. Niestety opozycja szlachecka donosiła o tym co się dzieje Rosji. Opozycja bała się wprowadzenia w Polsce władzy absolutnej i zlikwidowania wolności szlacheckiej. Dwór rosyjski postanowił powstrzymać dalsze reformy i w tym celu posłużył się sprawą dysydencką. Nikita Panin w liście do Mikołaja Repnina tak przedstawił zamierzenia dworu rosyjskiego: „Sprawa dysydentów bynajmniej nie ma być pretekstem do rozkrzewienia w Polsce naszej wiary i protestanckich wierzeń, lecz jedynie dźwignią gwoli pozyskania, za pomocą naszych jednowierców i protestantów, silnego i przyjaznego stronnictwa z prawem uczestniczenia we wszystkich polskich sprawach". Tak więc podstawowym żądaniem Rosji i Prus było przyznanie dysydentom przede wszystkim praw politycznych. Stosunki między dysydentami a katolikami (także unitami) zaostrzały się w tym czasie. Dochodziło przede wszystkim do konfliktów pomiędzy unitami a prawosławnymi o zabierane cerkwie, o jurysdykcję (biskupi katoliccy czy uniccy nadzorowali kościoły dysydenckie), o małżeństwa mieszane, o uznanie statusu prawnego ministrów protestanckich i księży prawosławnych (tych często dalej traktowano jak chłopów). Podkreślić należy, że wiele konfliktów powstawało w sposób spontaniczny, jak np. zaczepianie przez szlachtę duchownych dysydenckich, bijatyki pomiędzy studentami kolegium jezuickiego a studentami seminarium prawosławnego. Na sejmie w 1 766 r. Andrzej Zamoyski przedstawił projekt wprowadzenia zasady decydowania większością głosów, ale tylko w sprawach ekonomicznych. Można było podciągnąć pod to bardzo wiele, np. uchwalanie podatków, i byłoby to faktyczną likwidacją liberum veto. Rosja i Prusy zagroziły wojną w razie zlikwidowania liberum veto, mogły liczyć na pomoc przeciwników dworu. Opozycja, grupująca antagonistów Stanisława Augusta i Familii (ta sama od czasu bezkrólewia), była przeciwna dalszym reformom oraz przyznaniu nowych praw dla dysydentów. Familia odstąpiła od planów ograniczenia liberum veto, aby ratować inne reformy, król próbował rozbić sojusz opozycji z ambasadorem rosyjskim, wykorzystując w tym celu sprawę dysydencką. Planowano najpierw rozpatrzyć tę sprawę, licząc, że doprowadzi do konfliktu opozycji z ambasadorem. W rezultacie, zgodnie z jego życzeniem, rozwiązano funkcjonującą, dotąd od czasu bezkrólewia konfederację, zabezpieczono liberum veto, ale w sprawie dysydenckiej nie spełniono jego żądań (dysydenci nie otrzymali praw politycznych). Polityka ambasadora rosyjskiego w sprawie dysydentów zakończyła się porażką, ale dwór rosyjski nie zamierzał rezygnować i postanowił złamać pozycję polityczną króla i Familii. W 1767 r. nowe wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczypospolitej. Pod ich osłoną zawiązane zostały konfederacje dysydenckie na Litwie w Słucku (prawosławni i kalwiniści) i w Koronie w Toruniu. Uwiedzeni nadzieją detronizacji, zemsty na Familii, anulowania przeprowadzonych reform, stronnicy sascy i opozycja republikancka organizowali spontaniczne konfederacje po województwach i ziemiach. Wybrani przez nich przedstawiciele zjawili się w Radomiu (1767) gdzie pod nadzorem władz rosyjskich stworzyli konfederacje generalną. Wtedy dopiero okazało się, że konfederacja zawiązana jest przy królu, gwarantuje wolność dla dysydentów i prosi Katarzynę II o gwarancje „wolności polskich". Nastroje szybko się zmieniły, wielu konfederatów radomskich poczuło, że są oszukani. Stanisław August, który prowadził zawsze politykę „mniejszego zła", współpracował z rosyjskim ambasadorem, a w oczach szlachty stawał się po prostu zdrajcą. Przed sejmem odsunięta została od podejmowania decyzji Familia. Nastroje wśród szlachty zmieniały się w ciągu lata, czuła się ona oszukana, na sejmikach przedsejmowych. Na czele opozycji stanął Kajetan Sołtyk, biskup krakowski, natomiast ambasador rosyjski aresztował kilku działaczy opozycyjnych. Pomimo obecności wojsk rosyjskich na sejmikach oraz w Warszawie, pomimo że sejm był skonfederowany, Repnin nie był pewien sukcesu. Wpadł na pomysł, aby decyzje o traktacie gwarancyjnym z Rosją podjęła delegacja sejmowa, a sejm tylko ją zatwierdzi. Sejm rozpoczął obrady 5X1767 i pomimo przygotowań ambasadora i jego klientów opozycja kierowana przez Kajetana Soltyka była bardzo silna. Wystąpił nuncjusz Angelo Durini, który wręczył Karolowi Radziwiłłowi, marszałkowi sejmowemu (i konfederackiemu), królowi i prymasowi breve papieskie wzywające do obrony praw Kościoła. Hasło obrony religii katolickiej było bardzo nośne, a propozycja powołania delegacji była tak sprzeczna z zasadami ustrojowymi Rzeczypospolitej, że wielu posłów związanych i ze stronnictwem królewskim, i z konfederacją radomską energicznie protestowało przeciwko tym zamierzeniom. Najbardziej gorliwym sojusznikiem Repnina był w tym czasie prymas Gabriel Podoski, który nie nadawał się kompletnie na zwierzchnika Kościoła. W nocy z 13 na 14 X żołnierze rosyjscy aresztowali Kajetana Sołtyka, biskupa krakowskiego którego wywiezieni na pięć lat do Kaługi. "W proteście Andrzej Zamoyski złożył kanclerstwo, protestował też Józef Wybicki (późniejszy autor hymnu polskiego). Sejm natomiast powołał delegację i zalimitował swoje obrady do l II1768. Delegacja pod naciskiem ambasadora rosyjskiego przygotowała projekty ustaw, które zatwierdził sejm w marcu 1768 r. Podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej, określone jako „prawa kardynalne" 'nie mogły być zmienione i podlegały gwarancji rosyjskiej. Zaliczono do nich:

- wolną elekcję,

-liberum veto-

- prawo szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi,

- monopol szlachty na posiadanie ziemi

-sprawowanie urzędów i władzy patrymonialnej nad chłopami.

Podobnej gwarancji rosyjskiej podlegały prawa przyznane dysydentom. Mogli zakładać kościoły i szkoły, nie podlegali jurysdykcji biskupów katolickich i unickich, zrównano ich także w prawach politycznych ze szlachtą katolicką i unicką. Religii katolickiej zagwarantowano status panującej, apostazja miała być karana wygnaniem (nie śmiercią, jak do tej pory), królem mógł zostać tylko katolik. Decyzją sejmu wyodrębniono tzw. (materie państwowe), które mogły być zmienione na sejmie walnym tylko za zgodą wszystkich posłów (obowiązywało w tych sprawach liberum veto) decyzje o podatkach, liczbie wojska, o wypowiadaniu wojny, zawieraniu pokoju, zwoływaniu pospolitego ruszenia, zawieraniu sojuszy i traktatów handlowych, zakres władzy urzędów, kurs monety, nadawanie indygenatów i nobilitacji. O pozostałych sprawach sejmy miały decydować większością głosów.

60. Konfederacja Barska – geneza, przebieg i skutki

Upokorzenie Rzeczypospolitej przez Repnina, zawód w nadziejach na detronizację Stanisława Augusta, nadanie praw innowiercom, wszystko to spowodowało wielkie wzburzenie w całym kraju. Już podczas obrad sejmu
powstało się sprzysiężenie, które zgodnie z planem opracowanym przez Ada
ma Krasińskiego, biskupa kamienieckiego, miało przygotować zawiązanie
konfederacji, której celem było przy pomocy Turcji, Francji i Prus powołanie na tron dynastii saskiej. Walki miały wybuchnąć jednak dopiero po wycofaniu się wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej. W Barze na Podolu zawiązała się konfederacja w obronie wiary i wolności pogwałconych przez posła rosyjskiego. Akt konfederacji kasował wszystkie prawa uchwalone przez konfederacje radomską i przywracał stan prawny z momentu śmierci Augusta III. Na czele związku barskiego stali Józef Pułaski i Michał Krasiński. Król pod naciskiem Repnina i za zgodą rady senatu wezwał na pomoc wojska rosyjskie, które miały rozpędzić konfederatów, dołączyły do nich także wierne królowi oddziały polskie pod dowództwem Franciszka Ksawerego Branickiego. Początkowo ruch konfederacki był dziełem średniej szlachty, a pierwszym z magnatów, który się do niego przyłączył, był Joachim Potocki. W czerwcu zdobyto Bar, a konfederaci zostali wyparci z kraju. Nie zakończyło to działalności konfederacji.

W końcu maja rozpoczęło się powstanie na Ukrainie, nazywane często koliszczyzną. Jego przyczyny, nie różniły się od tych, które doprowadzały wielokrotnie do rozlewu krwi w tej prowincji. Tereny objęte powstaniem (wschodnia część województwa kijowskiego i województwo bracławskie) odbudowywały się po zniszczeniach z XVII i początku XVIII w. i właśnie w latach sześćdziesiątych kończyły się okresy wolnizny (zwolnienia ze świadczeń feudalnych) nadawanej nowym osadnikom. Nakładanie czynszów i wprowadzanie innych świadczeń powodowało wielkie niezadowolenie. Na to wszystko nakładał się konflikt narodowościowy i odżywające marzenia o wolnościach kozackich. Konfederacja barska zawiązała się w obronie religii katolickiej, można chyba powiedzieć, że hasło obrony wiary stało się podstawowym elementem propagandy wojennej. Nie było to niczym dziwnym w osiemnastowiecznej Europie, kiedy haseł religijnych używano pewszechnie w celu mobilizowania społeczeństwa do wysiłku wojennego. Wojsko koronne było zajęte konfederacją, niektóre oddziały przystępowały do niej, inne ją zwalczały. Wszystko to stwarzało warunki sprzyjające wybuchowi powstania. Powszechnie oskarżano Rosję o wywołanie tego ruchu, gdyż powstańcy posługiwali się pismem Katarzyny II wzywającym do obrony prawosławia, wypędzenia Lachów i Żydów. Dokument ten był jednak sfałszowany, a posługiwanie się nim jest typową metodą stosowaną podczas powstań chłopskich. 20 VI, prawie równocześnie z upadkiem Baru, zawiązała się konfederacja w Krakowie i objęta władzę w mieście. Charakterystyczną cechą tego związku był udział mieszczan krakowskich, których przedstawiciele uczestniczyli w powołanej radzie konfederackiej. . Lokalne konfederacje zawiązywały się w Wielkopolsce i na Litwie, ale były one łatwo tłumione przez Rosjan. Działania militarne konfederacji barskiej przebiegały według powtarzającego się schematu: zawiązywanie się lokalnych konfederacji, organizacja przez nie siły zbrojnej, która w łatwy sposób rozbijana jest przez wojska rosyjskie. Po odejściu Rosjan konfederacja się odnawia, organizuje siły zbrojne itd. Siły rosyjskie były zbyt małe, aby spacyfikować Rzeczpospolitą, i spotykały się z wielką determinacją szlachty. Nie mogły okupować całego kraju, krążyły więc po nim, tłumiąc wciąż odnawiające się ogniska oporu. Konfederaci natomiast prowadzili, choć na dość ograniczoną skalę, działania partyzanckie, polegające na przecinaniu Unii komunikacyjnych, utrudnianiu zaopatrywania w żywność, atakowaniu małych oddziałów przeciwnika, tak jak podczas wojny ze Szwedami, w wielkiej wojnie północnej czy w walce z wojskami saskimi w latach 1714-1716. Zasadnicze znaczenie dla rozwoju wypadków w Rzeczypospolitej miało wypowiedzenie 6 X 1768 wojny Rosji przez Turcje. Nazywana jest ona. często „wojną polską", gdyż jednym z powodów decyzji tureckiej było zaniepokojenie podporządkowywaniem sobie Rzeczypospolitej przez Rosję. służyła im pomocą materialną.

Rozpoczęcie wojny rosyjsko-tureckiej spowodowało też zmianę polityki Stanisława Augusta. Doszło do zbliżenia pomiędzy królem a Familią. Król odmówił przystąpienia do wojny z Turcja, chociaż później niejednokrotnie żałował tej decyzji. Nie godził się też na plan nowego ambasadora rosyjskiego Michała Wołkońskiego, który proponował uspokojenie sytuacji w kraju na sejmie pacyfikacyjnym, tak jak po elekcjach Augusta II i Augusta III. Stanisław August nie mógł się na to zgodzić, gdyż jego pozycja polityczna była bardzo słaba, nie miał silnego własnego stronnictwa, a groźba detronizacji stawała się realna. Nastrój, jaki panował w kraju, nie wróżył nic dobrego konfederacji zawiązanej przeciwko barszczanom król był powszechnie znienawidzony, a jego polityka „mniejszego zła", czyli ratowania tego, co jeszcze możliwe, była powszechnie niezrozumiana. Zorganizowana przez ambasadora rosyjskiego „rada patriotyczna'' nie uzyskała żadnego poparcia. We wrześniu 1769 r. odbyła się rada senatu, która postanowiła wysłać poselstwo do Rosji i Anglii. Postanowiono (król z Familią) rozpoczęcie rokowań z Rosją, postulowano zniesienie gwarancji, wycofanie wojsk rosyjskich-z Rzeczypospolitej i wypłacenie odszkodowań. O stanowisku Rosji najlepiej świadczą słowa wypowiedziane przez ambasadora Wołkońskiego do Stanisława Augusta: „sprawa gwarancji i sprawa dysydencka stanowią dla mego dworu, śmiem twierdzić, tylko przedmiot próżnej chwały; możemy bez ujmy dla siebie zrzec się pierwszej i zredukować drugą, ale niezmiennie i nieodstępnie zależy nam na zapobieganiu, aby Polska nie stała się mocarstwem, zatem na przywróceniu liberum veto". Wypowiedź ta pozwala postawić pytanie, do czego była potrzebna Rosji sprawa dysydencka? Aby interweniować w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej, nie potrzebowała przecież tego pretekstu, wystarczył każdy inny. Katarzyna II jednak, podnosząc tę sprawę, zyskiwała poklask „oświeconej" Europy, gdzie chwalono ją za to, że prowadzi wojnę w imię tolerancji religijnej; państwom północnym (które oprócz Rosji były krajami protestanckimi) odpowiadało to, że przeciwstawia się Rzymowi i państwom południowym. W 1769 r. w Rzeczypospolitej panował wielki chaos, spontanicznie powstające związki lokalne były niszczone przez wojska rosyjskie. Konfederaci barscy przebywali na emigracji w posiadłościach tureckich. Dochodziło tam do gorszących kłótni, Józef Pułaski został oskarżony o kontakty z Familią i zmarł w więzieniu tureckim. Przywódcami grupy, która go oskarżała, byli Joachim Potocki i Michał Krasiński; nawiązali oni kontakty z Krymem i Stambułem, a oddziały konfederackie walczące u boku wojsk tureckich odznaczyły się m.in. w obronie Chocimia. Niestety, nadzieje konfederatów na pomoc Turcji stawały się mirażem, ponieważ ponosiła ona klęski w starciach z armią rosyjską. Do tej pory konfederacja nie miała centralnej władzy, co utrudniało prowadzenie działań wojskowych i polityki zagranicznej. Francja, zdecydowana wspomóc ruch szlachecki także potrzebowała jednego partnera, z którym można by się porozumiewać. Adam Krasiński, biskup kamieniecki, zwołał zatem wszystkich marszałków konfederacji lokalnych i konsyliarzy przydzielonych im do pomocy na zjazd do Białej na pograniczu śląskim. Tam też utworzyła się w październiku 1769 r. rada generalna, która sprawować miała władzę najwyższą. Wybrani do niej zostali: marszałkowie generalni — Michał Krasiński dla Korony, Michał Pac dla Litwy i regimentarze — koronny Joachim Potocki i Józef Sapieha- litewski, oraz konsyliarze. Należy pamiętać, że zmienił się charakter konfederacji, początkowo był to spontaniczny bunt szlachty przeciw łamaniu jej praw i żywiołowy ruch w obronie wiary katolickiej

w późniejszych latach dominować zaczęła opozycja, która pragnęła rewanżu za klęskę poniesioną na elekcji. W 1770 r. na sytuacji w Rzeczypospolitej zaczęły coraz bardziej ciążyć wydarzenia wojny rosyjsko-tureckiej. Turcy zaczeli przegrywać na wszystkich frontach a także na morzu, nawet pomoc francuska nie zdała się na nic. Na jesień na Litwie wybuchło powstanie pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Ogińskiego. Początkowo regularne wojska litewskie odniosły zwycięstwo nad Rosjanami pod Bezdzieżem (6 IX 1771), które odbiło się szerokim echem wśród konfederatów i wzbudziło wiele nadziei, ale już 22 IX wojska rosyjskie pod dowództwem Suworowa rozgromiły powstańców/pod Stołowiczami. Konfederaci pod koniec listopada porwali w Warszawie króla, najprawdopodobniej chcieli go uprowadzić do jakiejś fortecy będącej pod ich kontrolą podczas porwania strzelano na oślep do karety królewskiej. Porwaniem kierował Kazimierz Pułaski, który nie brał w nim bezpośrednio udziału. Porywacze, uwożąc króla, po prostu pobłądzili i pogubili się, a ostatni z nich, który został z królem, odprowadził go w końcu do jego rezydencji. Zamach na króla wywołał wielkie oburzenie w Europie, pogłębiając jeszcze powszechną opinię o konfederatach jako o ciemnych fanatykach; również w kraju nie przysporzył im popularności. Wspomnieć można jeszcze o brawurowej akcji konfederatów pod dowództwem francuskich oficerów, którzy 2 II 1772 zajęli Wawel, gdzie bronili się do 28 IV Nie mogło to już jednak zmienić sytuacji w kraju, decyzja o rozbiorze zapadła.

Rosjanie nie potrafili spacyfikować Rzeczypospolitej, nie potrafili uczynić z niej protektoratu. Spowodowane to było oporem szlachty, a pamiętać należy, że w Europie starego ładu rządy przy pomocy armii okupacyjnej, bez zgody lokalnych elit należały do rzadkości. Polityka rosyjska spowodowała reakcje innych państw europejskich, które obawiały się zbyt wielkiego wzrostu siły tego mocarstwa. Niemniej, w imię równowagi europejskiej, przygotowano teraz jej rozbiór.

61. I rozbiór polski – geneza, straty terytorialne i skutki

Wybuch wojny między Turcją a Rosją wprowadził sprawę polską na arenę europejską. Sytuację w Polsce chciał wykorzystać król pruski Fryderyk II, nieobojętna była ona również Austrii. Cesarz Józef II obawiał się wzmocnienia Rosji, w związku z czym w 1771r. zawarł antyrosyjski sojusz z Turcją.

W tym samym roku po raz pierwszy pojawił się pomysł rozdzielenia ziem Rzeczypospolitej. Z tą propozycją wyszedł Fryderyk II, co było przyznaniem się do klęski jego polityki zagranicznej. Katarzyna początkowo nie chciała na to przystać, ostatecznie, podobnie jak cesarz austriacki, wyraziła na to zgodę. Król pozostawał bierny uważał, że Rosja nie dopuści do takiej sytuacji i we własnym interesie nie zgodzi się na podział ziem.

5 sierpnia 1772 został podpisany traktat rozbiorowy

• Rosja – województwa: inflanckie, część połockiego i witebskiego, mści sławskie i część mińskiego (miasta Połock, Witebsk, Mohylew, Mścisław, Homel)

• Austria- część województwa krakowskiego i sandomierskiego na południe od Wisły, prawie całe województwo ruskie i bełskie, część podolskiego i wołyńskiego (miasta Lwów, Zamość, Wieliczka i Bohnia, Kraków stał się miastem granicznym)

• Prusy- województwo pomorskie, ,malborskie, chełmińskie, Księstwo Warmińskie, część poznańskiego, gnieźnieńskiego, inowrocławskiego, brzesko-kujawskiego bez Gdańska, Toruń –miasto graniczne

Tak więc pierwszy rozbiór Polski stał się faktem. W połowie września 1772r. państwa rozbiorowe powiadomiły o przyjętym przez nie traktacie polski rząd. Domagały się jednocześnie zwołania sejmu, który miał zatwierdzić podział państwa. Dyplomacja polska postanowiła nie przyjmować do wiadomości tych żądań, podjęto starania o odwrócenie zaistniałej sytuacji. Były to jednak działania nieudolne, sam król i Familia nie wierzyli w ich skuteczność. Wobec oporów szlachty w lutym 1773r. Rosja, Prusy i Austria zagroziły kolejnymi rozbiorami. Przyczyniło spełnienia ich ultimatum, zwołano sejm rozbiorowy. Pod naciskiem ambasadora rosyjskiego, von Stackelberga, został zawiązany jako konfederacja. Wybrano delegację, która była upoważniona do ratyfikowania traktatu. Wkrótce przystąpił do niej również król z senatem. Przyjęto traktat rozbiorowy, usankcjonowany przez sejm 30 września 1773r.

62. Sejm rozbiorowy po I rozbiorze Polski i jego reformy

Zadaniem sejmu rozbiorowego było nie tylko przyjęcie żądań agresorów, ale też przeprowadzenie dalszych reform archaicznego i bezrządnego aparatu państwowego Rzeczypospolitej. Zgodnie z jego postanowieniami utworzono stały rząd, za zgodą Rosji ( Stanisław August postulował to już na sejmie w 1767-1768), powołano Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej, wprowadzono nowoczesne prawo wekslowe, określono maksymalną liczbę wojska (30tys.). Zmniejszono w ten sposób prerogatywy króla. Sam sejm się nie zreformował, mało tego, potwierdził prawa kardynalne, których gwarantem były państwa zaborcze.

Rozbiór Polski jeszcze bardziej osłabił autorytet króla, faktyczną władzę sprawował von Stackelberg mianowany przez Stanisława Augusta prokonsulem. Wynikiem rozbioru była również zmiana w układzie politycznym, ze sceny politycznej zeszli przywódcy dawnej Familii i stronnictwa saskiego. Czartoryscy w wyniku małżeństw skoligacili się z Potockimi, Lubomirskimi, Rzewuskimi i Ogińskimi tworząc w ten sposób nowe stronnictwo.

Reformy sejmu rozbiorowego były wprowadzane z dużymi oporami, ponieważ ani komisje, ani ministrowie nie chcieli podporządkować się Radzie Nieustającej. Nowe stronnictwo domagało się ograniczenia jej kompetencji. W tej sytuacji słaby król, wespół ze ambasadorem zdecydowali się na powtórzenie sytuacji z 1764r. Sejmiki pod nadzorem rosyjskich żołnierzy miały wybrać uległych posłów, potem sejm miał zostać skonfederowany i przyjąć zaplanowane ustawy.

63. Komisja Edukacji Narodowej – powstanie i działalność

Komisja Edukacji Narodowej była jedną z najważniejszych reform sejmu rozbiorowego. Powstała 14 października 1773 na wniosek Stanisława Augusta jako pierwszy centralny organ władzy oświatowej w Polsce, zależny wyłącznie od króla i sejmu. Powstała ze względu na to że w Rzeczypospolitej do 1773r. funkcjonowały szkoły jezuickie, a po rozwiązaniu w tymże roku zakonu kraju groziła zapaść oświatowa. Przejęła dawne majątki jezuickie. Jej inicjatorem był Hugo Kołłątaj. Podporządkowano jej wszystkie szkoły z wyjątkiem seminariów i Szkoły Rycerskiej. Początkowo składała się z czterech posłów i z czterech senatorów. Później w jej [pracach brało udział coraz wiecej fachowców, niekoniecznie związanych z polityką. W 1775 powołano z jej inicjatywy Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, któro przygotowywało nowe podręczniki szkolne (Nauka Obyczajowa, Powinności Nauczyciela). Dokonali reformy uniwersytetów i prawie wszystkich szkół średnich. Opracowano strukturę oświaty i zorganizowano zcentralizowany model szkolnictwa świeckiego.

Dokonania Komisji:

• całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich

• opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia

• utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.

• publikacja nowatorskich podręczników szkolnych – w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.

• reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej

• utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych

• wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej.

• wprowadzenie elementów wychowania fizycznego.

• zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.

64. Przemiany gospodarcze w Polsce doby oświecenia

- ożywienie gospodarcze w Rzeczpospolitej począwszy od zakończenia III wojny północnej

- przyłączenie Śląska do Prus jako czynnik niekorzystny dla gospodarki Rzeczpospolitej

- fałszywa moneta na rynku pieniężnym Rzeczpospolitej u schyłku czasów saskich i w początkach panowania S.A. Poniatowskiego - w związku z przejęciem mennic saskich przez króla Prus Fryderyka II w okresie wojny siedmioletniej

- reformy ekonomiczne sejmu konwokacyjnego w 1764 roku oraz w początkach panowania S.A. Poniatowskiego (np. wprowadzenie jednolitego cła na granicach państwa, systemu stałych miar i wag, lustracja królewszczyzn i dziesięciokrotny wzrost kwarty, utworzenie w Warszawie przez króla nowej mennicy i przezwyciężenie – tym samym - chaosu monetarnego w państwie)

- procesy urbanizacyjne w miastach (przejawy: nowa murowana zabudowa, wzrost liczby mieszkańców, zwł. w Warszawie – trzykrotny wzrost liczby mieszkańców w XVIII w. do ponad 100 tys.)

- tworzenie w miastach Komisji Dobrego Porządku (funkcje: zachowanie ładu i bezpieczeństwa w mieście)

- początki rynku kapitałowego w Polsce

- powstawanie towarzystw akcyjnych (działalność na tym polu prymasa Michała Poniatowskiego)

- rozwój banków (np. w Warszawie 7 wielkich banków; znani bankierzy: Andrzej Kapostas, Michał Tepper)

- król S. A. Poniatowski jako zwolennik etatyzmu (etatyzm jako jeden z przejawów tendencji oświeconego monarchizmu)

- zakładanie w królewszczyznach manufaktur przez podskarbiego Antoniego Tyzenhauza jako przejaw etatyzmu

- utworzenie przez króla Komisji Górniczej, kierował nią S. Staszic (nadzorowała planową eksploatację rud żelaza oraz hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich – w tzw. zagłębiu staropolskim)

- budowa kanału Niemen – Dniepr (53 km.) z inicjatywy hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego

- bardzo niskie podatki w Rzeczpospolitej (tzw. liberalizm fiskalny) – kilkunastokrotnie niższe niż w krajach Europy Zach. - jako czynnik sprzyjający konsumpcjonistycznemu stylowi życia szlachty oraz jako jedna z przyczyn słabości państwa

- reforma podatkowa w okresie Sejmu Wielkiego: wprowadzenie podatku dochodowego dla szlachty (tzw. „ofiara 10 grosza”) i duchowieństwa (tzw. „ofiara 20 grosza”)

- kolejne rozbiory jako czynnik hamujący rozwój gospodarczy Rzeczpospolitej

• niekorzystne dla Rzeczpospolitej traktaty handlowe z państwami zaborczymi (zwł. z Prusami) po pierwszym rozbiorze, hamujące rozwój gospodarczy kraju

  65. Przemiany społeczne w Polsce doby oświecenia

- osłabienie pozycji politycznej i majątkowej magnaterii, np. osłabienie pozycji politycznej magnaterii w wyniku niektórych reform sejmu konwokacyjnego z 1764 r. (ograniczenie zastosowania liberum veto, ograniczenie kompetencji  hetmanów i podskarbich, zniesienie przysięgi posłów na instrukcje sejmikowe) i Sejmu Wielkiego (zniesienie liberum veto, pozbawienie szlachty nieposesjonackiej praw politycznych), konfiskaty majątków magnackich po konfederacji barskiej, likwidacja magnackich wojsk prywatnych po konfederacji barskiej, w wyniku zmian terytorialnych po I rozbiorze, część majątków ziemskich magnatów znalazła się za granicą

- zmiany w mentalności i stylu życia magnaterii (odchodzenie od sarmackiego światopoglądu i stylu życia na rzecz oświeceniowego ideału starannie wykształconego „człowieka światowego”; przejawy, np. sprawowanie mecenatu kulturalnego, modernizacja majątków m.in. poprzez zakładanie manufaktur, przechodzenie z pańszczyzny na czynsz)

- utrata przez szlachtę nieposesjonacką (tzw. „gołotę”) praw politycznych w wyniku reform Sejmu Wielkiego

- napływ szlachty nieposesjonackiej do miast (w 1775 r. sejm znosi zakaz podejmowania przez szlachtę zajęć typowych dla mieszczaństwa)

- „schłopienie” szlachty zaściankowej

- wzrost znaczenia bogatego mieszczaństwa w wyniku przemian gospodarczych, wzrostu ekonomicznego znaczenia miast, reform Sejmu Wielkiego („prawo o miastach” z  18 IV 1791 r. nadawało mieszczaństwu prawa polityczne)

- zaczyna kształtować się nowa warstwa społeczna – inteligencja (zwł. przedstawiciele tzw. wolnych zawodów: lekarze, prawnicy, dziennikarze, artyści)

• nastąpiła nieznaczna poprawa sytuacji chłopów (od 1768 r. szlachcic nie mógł chłopom wymierzać kary śmierci, kwestia włościańska znalazła swoje odzwierciedlenie w publicystyce doby Sejmu Wielkiego, Konstytucja 3 Maja brała chłopów – w ograniczonym zakresie - pod opiekę prawa państwowego, w dobrach światlejszych magnatów następowała zamiana pańszczyzny na czynsz, powstanie kościuszkowskie wiązało odzyskanie przez Polskę niepodległości z reformami włościańskimi).

66. Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego i sztuka polskiego oświecenia

Król Stanisław August Poniatowski odegrał znaczącą rolę dla rozwoju polskiej kultury, podejmował szereg inicjatyw, które ją wspierały i ożywiały. Podjął społecznie ważną misję, w której przyświecały mu również upodobania osobiste.

Inspirowany i wspierany finansowo przez króla był wydawany od 1765 r. „Monitor” – główna trybuna propagowania reform w kraju. W tym samym roku z inicjatywy Stanisława Augusta założono również w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny, a także Szkołę Rycerską. Ważne miejsce w królewskich wysiłkach na rzecz wydźwignięcia kraju z zacofania kulturalnego i społecznego zajmowały obiady czwartkowe. Nazywano je wtedy także „obiadami literackimi”, „uczonymi” bądź „rozumnymi”. Wydawane na Zamku, a latem w Łazienkach gromadziły intelektualną i artystyczną elitę Polski – poetów, publicystów i działaczy polskiego Oświecenia. Uczestniczyli w nich m.in. Konarski, Bohomolec, Trembecki, Naruszewicz, Wybicki, Zamoyski, a w czasie pobytów w Warszawie także i Krasicki. Wydawane cotygodniowo obiady były okazją do intelektualnej dyskusji przy królewskim stole. Przedstawiano tam prace literackie i dyskutowano projekty reform ustrojowych.

Królewski mecenat obejmował także malarzy, rzeźbiarzy, architektów. Stanisław August sprowadza do Polski wybitnych artystów (Merlini, Baccierelli, Canaletto), którzy tworzą wspaniałe dzieła, takie jak np. letnia rezydencja króla w Łazienkach projektu Merliniego. Poniatowski oddaje się również pasji kolekcjonerskiej: gromadzi ryciny, stare monety i medale, zleca wykonanie gipsowych i marmurowych kopii słynnych rzeźb antycznych i współczesnych. Jego zbiory stały się zaczątkiem wielu późniejszych kolekcji muzealnych, za przykładem króla poszli ponadto liczni magnaci i bogaci mieszczanie, budując lub modernizując swoje rezydencje – połączenie klasycznej harmonii literatury z rokokową ornamentacją, zdobieniami, malowidłami i rzeźbami. Zmieniły one znacząco wygląd XVIII-wiecznej Warszawy.

Na jednym z obiadów czwartkowych Stanisław August Poniatowski przedstawił ponadto projekt przekazania majątku po skasowanym przez papieża zakonie jezuickim na rzecz planowanej Komisji Edukacji Narodowej. Tym samym dał wyraz swojej troski także o stan szkolnictwa w Polsce i poziom wykształcenia jej obywateli.

Z. Libera tak podsumowuje okres panowania ostatniego króla Polski:

Działalność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako opiekuna literatury i sztuki spotykała się z uznaniem nawet ze strony tych, którzy atakowali go za jego postawę moralną i zarzucali mu nieudolność polityczną. W historii kultury pozostał tedy Stanisław August jako król-mecenas, który położył duże zasługi na polu odrodzenia kraju po okresie upadku i zastoju w pierwszej połowie XVIII stulecia. […] za działalność na polu politycznym posiada tytuł do chwały. Tym większej, im bardziej uświadomimy sobie, co wiek XIX i XX zawdzięcza ideom i wartościom wypracowanym w czasach stanisławowskich.

Szkolnictwo doby Oświecenia

Bardzo ważnym osiągnięciem epoki była reforma szkolnictwa, dokonana m.in. przez Stanisława Konarskiego. Zmiany dotyczyły głównie nauczania na średnim poziomie i polegały na odnowie lub zmianie modelu wypracowanego przez jezuitów. Konarski, należący do zakonu pijarów, dostrzegał potrzebę zmiany tego modelu. W 1740 roku założył słynne Collegium Nobilium – pierwszą polską szkołę przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej, której program nauczania zrywał z tradycyjnymi formami i uwzględniał najnowsze tendencje oświeceniowej pedagogiki. Konarski ograniczył rolę łaciny i unowocześnił jej nauczanie, nacisk położył za to na język polski, języki nowożytne, przedmioty przyrodnicze i ścisłe. Metoda nauczania polegała na logicznym myśleniu, łączeniu teorii i praktyką. Collegium miało przede wszystkim kształcić świadomych i światłych obywateli, zwracano więc uwagę na konieczność formowania obywatelskiej postawy wychowanków i umiejętności niezbędnych w życiu wyższych stanów.

W 1765 roku powołano Szkołę Rycerską, która powstała dzięki staraniom Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kierowany przez księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego Korpus Kadetów (tak również nazwano tę szkołę) nawiązywał do modelu zaproponowanego przez Collegium Nobilium. Była to pierwsza w Rzeczypospolitej szkoła świecka, która nie tylko jednak przygotowywała do służby wojskowej, lecz dawała wszechstronną i gruntowną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Hymnem Szkoły Rycerskiej był wiersz I. Krasickiego zaczynający się od słów: „Święta miłości kochanej ojczyzny”.

Bardzo ważnym wydarzeniem, mającym wpływ na dalszą reformę szkolnictwa, było powołanie w 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej (KEN) – instytucji mającej zająć się całością spraw związanych ze szkolnictwem wszystkich szczebli – jego organizacją i nadzorem. Pretekstem do powstania KEN była kasacja zakonu jezuitów, do którego należała większość szkół w Polsce. Majątek zakonu, dzięki projektowi króla, postanowiono przeznaczyć na publiczną edukację. Reformatorzy zdawali sobie sprawę, że reforma kraju możliwa jest tylko przez zmianę mentalności obywateli, a te dokonać się mogły tylko przez szkolnictwo. KEN zreformowała całe szkolnictwo, od szkół parafialnych począwszy do uniwersytetów (reformie poddano Akademię Krakowską oraz Akademię Wileńską). Wprowadzono zmiany w programie nauczania – zmniejszono ilość łaciny na rzecz większej liczbę godzin języka polskiego. Nauczano również historii, prawa, moralności, fizyki, geometrii i przyrody. Zdobyta wiedza miała być przez ucznia z łatwością wcielana w życie, miała kształtować obywatele światłego i nowoczesnego.

KEN wykonała olbrzymią pracę w zakresie reformy oświaty. Zadbała także o zaopatrzenie szkół w podręczniki dostosowane do nowego programu nauczania i w tym celu powołała w 1775 r. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którym kierował Grzegorz Piramowicz. Instytucja ta spełniła swoją rolę – wydano dwadzieścia dziewięć podręczników do różnych przedmiotów i to wyłącznie w języku polskim. Podręczniki te służyły do nauki także w latach utraty niepodległości przez Polskę.

Teatr oświeceniowy w Polsce

Wiosną 1765 r. rozpoczął działalność Teatr Narodowy, który powstał z inicjatywy króla i odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa, krzewił nowe idee i walczył z wynaturzeniami społecznymi. W związku z wydarzeniami w kraju istniał tylko do 1767, rozpoczęła się wówczas siedmioletnia przerwa. Od 1774 r. zaczął się jednak nowy ruch teatralny, a w 1783 r. dyrekcję teatru objął Wojciech Bogusławski i to jemu właśnie teatr w Polsce zawdzięcza swój rozwój – jako dyrektor, aktor i autor sztuk Bogusławski stał się prawdziwym „ojcem teatru polskiego”. W teatrze występowały trupy francuskie, włoskie i niemieckie, grano także oczywiście przedstawienia polskie.Okresem szczególnie ważnym w dziejach Teatru Narodowego były lata 1791-1794, kiedy scena rozbudziła społeczne emocje wystawieniem Powrotu posła J.U. Niemcewicza oraz [iKrakowiaków i Górali Bogusławskiego 1 marca 1794 r., a więc trzy tygodnie przed ogłoszeniem aktu powstania kościuszkowskiego.

Do najważniejszych postaci polskiego teatru w okresie Oświecenia, twórców wystawianych wówczas utworów zaliczamy: F. Bohomolca, J.U. Niemcewicza, F. Zabłockiego i oczywiście W. Bogusławskiego.

Czasopiśmiennictwo

Początek regularnego czasopiśmiennictwa polskiego datuje się na pierwszą połowę XVIII wieku. Do najważniejszych czasopism wydawanych w Oświeceniu w Polsce należy bez wątpienia „MONITOR” (wychodził w latach 1765-1785). Nazywany „czasopismem moralnym” stanowił wykładnię poglądów osób skupionych wokół króla Stanisława Augusta. Redagował go w pierwszym okresie I. Krasicki, korzystając także z artykułów Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego i Naruszewicza. Na łamach „Monitora” poruszano różnorodne aktualne tematy, polemizowano z sarmacką tradycją i postulowano nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica. Autorzy ci brali w obronę mieszczan i chłopów, walczyli o tolerancję religijną i o świecką edukację. „Monitor” rozpowszechniał myśl Locke’a, Woltera, Rousseau. Zajmowano się także sprawami teatru i literatury oraz czystości i poprawności języka. Artykuły pisane były w nowych, krótkich formach publicystycznych – esejów, felietonów, reportaży, powiastek moralnych i filozoficznych, listów do redakcji.

Pierwszym czasopismem literackim były „ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE” – nieoficjalny organ obiadów czwartkowych, którego redaktorem został A. Naruszewicz. Wydawane w latach 1770-1777 „Zabawy” związane były z dworem królewskim, czasopismo stanowiło więc odbicie literackich upodobań tego środowiska, kształtowało postawy i estetykę na wzór klasycystyczny. Na łamach „Zabaw” ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich, wprowadzając do ówczesnej świadomości literackiej bogaty repertuar form i kierunków

Słowniki, encyklopedie oświeceniowe

Odradzające się życie kulturalne w połowie XVIII wieku przestało się zadowalać przedrukami łacińsko-polskiej części XVII-wiecznego słownika Knapiusza lub jej przeróbkami. W 1765 r. w Lipsku wydany został duży słownik Abraham Trotza (Troca) zatytułowany Nowy dykcyjonarz czyli Mownik polsko-niemiecko-francuski. autor, warszawianin z pochodzenia, był lektorem języka polskiego na lipskim uniwersytecie. Korzystał on z Knapiusza i innych starszych słowników, lecz wypisywał także słowa z licznych czytanych przez siebie książek. Charakterystyczną cechą tego słownika jest obecność w nim języka francuskiego i nieobecność łaciny.

Wszystkie poprzednie i współczesne mu słowniki zaćmił wydany na początku XIX wieku Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (1807-1814). To sześciotomowe dzieło różni się zasadniczo od wcześniejszych słowników. Tamte były słownikami mowy współczesnej i były przeznaczone do nauki języków obcych i pomocy przy przekładach. Słownik Lindego jest słownikiem historycznym i objaśniającym. Gromadzi wyrazy, które kiedykolwiek użyto w druku i podaje ich źródło, dzięki temu stanowi bezcenne źródło bogactwa dawnej polszczyzny.

Przełomowe znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej miała wielotomowa encyklopedia francuskich uczonych wydawana od 1757 r. Pozbawiona samodzielności Polska nie mogła sobie pozwolić na tak wielkie przedsięwzięcie, wydawano małe encyklopedie działowe, wyspecjalizowane. Za pierwszą polską encyklopedię (lub jak chcą niektórzy quasi-encyklopedię) uważa się Nowe Ateny, albo Akademię wszelkiej scencyji pełną Benedykta Chmielowskiego wydaną we Lwowie w latach 1745/6 i 1754/5. Za encyklopedię uważa się też Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem abecadła ułożonych Ignacego Krasickiego. Ideowo nawiązywała do encyklopedii d’Alamberta i Diderota, ale była słaba. Pierwszą poważną encyklopedią była dopiero licząca dwadzieścia osiem tomów Encyklopedia powszechna wydawana w latach 1859-1868 przez warszawskiego księgarza Szymona Olgelbranda.

Inne instytucje kultury

W 1747 r. powstała pierwsza polska (a zarazem jedna z pierwszych na świecie) biblioteka publiczna, nazwana Biblioteką Załuskich od nazwiska jej założycieli – braci Andrzeja i Józefa Załuskich. Pierwszy z nich, kanclerz koronny, a następnie biskup krakowski, był inicjatorem całego przedsięwzięcia i zapewnił bibliotece podstawy materialne. Józef – z kolei – długo gromadził zbiory, zarówno w kraju, jak i za granicą, oraz je spisywał. W 1794 r. Biblioteka Załuskich liczyła już około czterystu tysięcy książek i dwadzieścia tysięcy rękopisów (m.in. zabytki

piśmiennictwa średniowiecznego, autografy Jana Kochanowskiego, spuściznę Wacława Potockiego). Otwarta w warszawskim pałacu Daniłowiczowskim stała się warsztatem prac naukowych i wydawniczych, głównie z dziedziny historii i prawa polskiego. Uchwały sejmowe z 1780 i 1793 r. zapewniały bibliotece egzemplarze obowiązkowe wszystkich druków z terenu całej Rzeczypospolitej. Spadkobiercą tradycji Biblioteki Załuskich stała się Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk założone zostało w roku 1800 i związane było z nurtem niepodległościowym w literaturze i kulturze polskiej. Towarzystwo główny nacisk położyło na rozwój nauki i literatury, który miał dowieść żywotności i trwałości narodu pozbawionego niedawno własnej państwowości. Cele TPN charakteryzowano wówczas następująco:

Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię, poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody, dla tych dobycia, używania potrzebne rozkrzewić umiejętności i sztuki

Architektura

W XVIII wieku nastąpiła ekspansja budownictwa. Powstają zarówno kościoły, jak i teatry. Te pierwsze są najczęściej okrągłe z kopułą znajdującą się w centralnym miejscu. Inspiracją dla architektury było budownictwo antyczne, dlatego też budynki były symetryczne i proste. Pomieszczenia przestrzenne, malowane na biało, z dużymi oknami. Na polskim gruncie osobliwością są dworki. Do najciekawszych architektonicznych konstrukcji zaliczyć możemy budowle takich twórców, jak Jakub Fontana – pałac Potockich znajdujący się w Radzyniu Podlaskim (rokoko) Dominik Merlini – Pałac na Wodzie w Łazienkach – Warszawa (klasycyzm) Jakub Kubicki – Belweder w Warszawie (klasycyzm).

Malarstwo

W przeciwieństwie do tendencji obowiązujących w epoce poprzedzającej oświecenie, kiedy to dominował ruch, w malarstwie klasycyzmu dużą popularność zyskały wystudiowane portrety. Obrazy, wpisujące się w ten nurt, charakteryzowała harmonijna kompozycja. Ponadto ich tematyka często nawiązywała do mitologii. Malarstwo rokokowe charakteryzowało się zamiłowaniem do miniatury i uwiecznianiem miłosnych scenek. Malarstwo okresu Stanisława Augusta, podobnie jak cała ówczesna sztuka, ewoluowało o stylu barokowo-rokokowego w stronę klasycyzmu. Nadworni artyści zatrudnieni przez króla prowadzili malarskie prace dekoracyjne w Zamku Królewskim i Łazienkach (Jan Bogumił Plersch, Marcello Bacciarelli, 1731-1818).

Głównym malarzem Stanisława Augusta był Marcello Bacciarelli, rzymianin z pochodzenia, który skłaniając się ku klasycyzmowi zachował barokowe poczucie formy. Wskazują na to jego prace w Zamku Królewskim: malowidła plafonowe np. Apoteoza sztuki w Sali Audiencjonalnej, wielkie kompozycje malarskie przedstawiające sceny z historii polski (Prawa Kazimierza Wielkiego, Nadanie przywilejów Akademii Krakowskiej, Unia Lubelska, Sobieski pod Wiedniem) w Sali Rycerskiej oraz poczet królów polskich wraz z Portretem Koronacyjnym Stanisława Augusta w Pokoju Marmurowym. Dzieła te mają wyraźnie oświeceniowy program, uwypuklający znaczenie nauki, kultury, społecznej zgody, i podkreślają tradycję monarszą w Polsce. Wszystko to zgodne było z widzeniem sztuki jako elementu propagującego nowe, wyznawane na dworze Stanisława Augusta idee. Bacciarelli był także znanym i cenionym portrecistą (Portret Stanisława Augusta z klepsydrą, Portret Urszuli Mniszchowej), a także twórcą pierwszej polskiej "akademii" malarskiej. Król przeznaczył dla jego malarni, w której kształcili się młodzi polscy malarze, komnaty w Zamku Królewskim.

Drugim nadwornym artystą był przedstawiciel włoskiego malarstwa wedutowego Bernardo Bellotto zwany Canaletto (1721-80). Przybył on na dwór, aby wykonać serię widoków Warszawy dla jednej z sal zamkowych. Miał być tu przejazdem pomiędzy dworami w Dreźnie i Petersburgu, a pozostał w Polsce do śmierci. Jego pejzaże Warszawy (np. Ulica Miodowa, Widok Warszawy od strony Pragi) przedstawione w sposób bardzo dokładny za pomocą perspektywy, do tego stopnia wierne były rzeczywistości, iż pomogły po II wojnie w odbudowie stolicy. Widoki miasta ożywiane były sztafażem ludzkim, zmieniającym obrazy niemal w sceny rodzajowe z ukazaniem różnych stanów społecznych i typów ludzkich. Na polskie dwory przybywali na krótko i inni twórcy, zwłaszcza portreciści, jak Jan Chrzciciel Lampi (1751-1830) pracujący u Potockich, czy Józef Grassi (1757-1838). Jednym z artystów zafascynowanych Polską był Francuz Jan Piotr Norblin de la Gourdaine (1745-1830), związany z rodziną Czartoryskich.

Rzeźba

Inspiracją dla twórców oświecenia były rzeźby antyczne, dlatego też artyści XVIII stulecia przedstawiali nagą lub tylko lekko przysłoniętą postać ludzką, której twarz wyrażała błogi spokój. Najczęściej uwieczniano postaci z mitologii lub osoby, które ówcześnie pełniły znaczące funkcje w państwie. Jednym z najbardziej znanych polskich rzeźbiarzy byłJakub Tatarkiewicz – Omdlewająca Psyche, Popiersie Aleksandra I

67, 68, 69. Okoliczności zwołania Sejmu Czteroletniego – obozy polityczne i ich programy

Projekty reform w publicystyce i programach obozów politycznych doby Sejmu Czteroletniego

Przebieg oraz Sejmu Czteroletniego przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja

W SKRÓCIE OBOZY

Obóz królewski (prymas Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski i in.) pragnął wzmocnienia władzy monarszej i powiększenia wojska przy utrzymaniu Rady Nieustającej i sojuszu rosyjskiego.

Stronnictwo reform, zwane patriotycznym, pragnęło rozbudowy armii, umocnienia władzy państwowej, zerwania z Rosją i oparcia się na Berlinie. Grupowało ono Czartoryskich i część Potockich, również ks. Hugona Kołłątaja.

Obóz hetmański (hetman Seweryn Rzewuski, hetman Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki) reprezentował interesy i poglądy większości magnaterii i części dostojników Kościoła. Pragnęli oni utrzymania "złotej wolności" i protekcji rosyjskiej, myśleli też o zniesieniu centralnej władzy a nawet monarchii.

PUBLICYSTYKA

-Przed sejmem i podczas jego obrad wystąpiło dwóch najbardziej wybitnych pisarzy politycznych tego czasu.

-Stanisław Staszic (1755-1826), z pochodzenia mieszczanin. Podczas obrad Sejmu Wielkiego opublikował Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) i Przestrogi dla Polski (1790). Postulował zwiększenie władzy królewskiej, wprowadzenie do sejmu przedstawicieli miast, zniesienie liberum veto, odsunięcie gołoty od obrad sejmikowych, wprowadzenie dziedziczności tronu, aukcję wojska. Ponadto był zwolennikiem energicznej polityki gospodarczej, protegującej rzemiosło i handel, nadania wolności osobistej chłopom, objęcia ich opieką prawną i zamiany pańszczyzny na czynsze.

-Hugo Kołłątaj (1750-1812), jeden z twórców Konstytucji 3 maja, początkowo propagował idee republikańskie, chciał główną władzę złożyć w ręce sejmu, a nawet sejmików, myślał o wprowadzeniu obowiązkowych instrukcji poselskich dla posłów i senatorów. Monarcha miał tylko panować, ale powinien być pozbawiony realnej władzy. Jednakże widząc, że reformy są możliwe tylko przy współudziale króla, zmienił swoje stanowisko, podobnie zresztą jak Ignacy Potocki, z którym był związany. Najważniejszą publikacją Hugona Kołłątąja było dzieło Do Stanisława Małachowskiego referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka (1788-1789), składające się z części: O podźwignięciu sil krajowych i O poprawie Rzeczypospolitej, w którym wyłożył swój program politycznego działania. Jako uzupełnienie Listów wydał Kołłątaj Prawo polityczne narodu polskiego (1789), zawierające konkretne propozycje ustrojowe. W sprawach reform społecznych Kołłątaj miał zbieżne poglądy ze Staszicem, ale jako czynny polityk, wypowiadał się bardziej ostrożnie, przede wszystkim w sprawie chłopskiej. Zamiast wspólnej izby poselskiej dla posłów szlacheckich i miejskich, tak jak to postulował Staszic, Kołłątaj proponował powołanie dwóch osobnych ciał przedstawicielskich.

-Powstało wtedy wiele pism politycznych, a zwolennicy reform skupili się wokół Kołłątaja, tworząc tzw. Kuźnicę Kołłątajowską. Najwybitniejsi z nich to Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski, Antoni Trębicki. Luźno z Kuźnicą związani byli m.in. Franciszek Zabłocki i Jan Śniadecki.

-Wśród pisarzy politycznych wspomnieć jeszcze należy Józefa Pawlikowskiego, który bardzo stanowczo domagał się poprawy położenia chłopów (zniesienia poddaństwa osobistego, zamiany pańszczyzny na czynsze, zabezpieczenia własności ziemi chłopskiej) oraz zwiększenia władzy królewskiej.

-Charakterystyczne, że pisarze polityczni, którzy domagali się bardziej zdecydowanych reform, łączyli je najczęściej ze zwiększeniem władzy królewskiej. Wydaje się, że miała na to wpływ idea oświeconego despoty, który przeprowadza reformy wbrew konserwatywnemu społeczeństwu, ale w imię postępu. Większość publicystów chciała jednak ograniczyć władzę królewską.

-Pomysł zlikwidowania wolnej elekcji i wprowadzenia dziedziczności tronu pojawił się w wielu pismach politycznych publikowanych przed samym zwołaniem Sejmu Czteroletniego. Zarówno Staszic, Kołłątaj, jak i Pawlikowski pokazywali szkodliwość bezkrólewia dla funkcjonowania państwa.

KODEKS ZAMOYSKIEGO (NIE WIEM CZY ZALICZAĆ GO DO PUBLICYSTYKI)

-Sejmiki poprzedzające sejm w 1776 r. były bardzo burzliwe, dochodziło do starć pomiędzy wojskami rosyjskimi a milicją przyprowadzoną przez opozycję. Zarówno Branicki, jak i Czartoryski osobiście zaangażowali się w wybory sejmikowe. Konfederację zawiązano przed rozpoczęciem sejmu na posiedzeniu Rady Nieustającej.

-Sejm postanowił nadać Radzie Nieustającej uprawnienia do interpretacji praw, co przy ówczesnym stanie prawnym zwiększało bardzo zakres władzy tej instytucji.

-Ponadto ograniczono władzę ministrów, zlikwidowano komisje wojskowe i podporządkowano armię Radzie Nieustającej.

-Nadzieja na dalsze reformy państwa była nikła z powodu kurateli rosyjskiej, ale król wiązał duże nadzieje z przygotowywanym przez Andrzeja Zamoyskiego kodeksem.

-Wokół Andrzeja Zamoyskiego zgromadził się komitet redakcyjny, którego najwybitniejszym przedstawicielem był Józef Wybicki. Komitet starał się wywołać na temat przygotowywanego kodeksu publiczną dyskusję, której najlepszym przykładem były Listy patriotyczne, opublikowane anonimowo przez Józefa Wybickiego. Są one manifestem programu reform społecznych, które miały być realizowane dopiero przez Sejm Czteroletni.

-Wybicki proponował ograniczenie praw szlachty gołoty, zwiększenie praw mieszczan oraz wzięcie pod opiekę chłopów.

-Przygotowany w rekordowym tempie kodeks wzbudził wiele kontrowersji przede wszystkim zaniepokoił nuncjusza papieskiego Giovanniego Archettiego, gdyż

-wprowadzał pewne zgodne z duchem czasu zmiany w sprawach dotyczących Kościoła katolickiego:

-zakazano apelacji w sprawach sądowych do Rzymu (powoływano specjalny sąd apelacyjny),

-wprowadzono cenzurę bulli papieskich,

-podporządkowano zakony męskie jurysdykcji biskupiej, wprowadzono ograniczenia materialne.

-Takie rozwiązania funkcjonowały w wielu krajach katolickich, dlatego też nuncjusz nie uzyskał poparcia wśród biskupów.

-Propagandę skierowano natomiast przeciwko artykułom dotyczącym chłopów, które przewidywały w wypadku pewnych przestępstw nadzór nad jurysdykcją patrymonialną, wprowadzały zasadę, że po roku od chwili ucieczki chłop uzyskuje wolność.

Ponadto król nie uzyskał przychylności ambasadora rosyjskiego i zgody na skonfederowanie sejmu w 1778 r.

SEJM…

-Mówiąc jeszcze o Sejmie Wielkim wspomnieć trzeba o atmosferę polityczną tamtego okresu.

- W czasach panowania Poniatowskiego w większej mierzę zaczęto odnosić się do racjonalnego pojmowania świata, argumentów dostarczanych przez naukę.

-Znaczenie zmieniło wiele pojęć jak np.

-pojęcie narodu którym nie jest już wyłącznie szlachta a powoli określa się tak całość mieszkańców. Do władzy powinni być wybierani ludzie o odpowiednim cenzusie majątkowym a nie z określonego stanu.

-W okresie tym również patriotyzm nabrał znanego nam współcześnie znaczenia chodzi o obronę suwerenności kraju i jego pomyślność.

-Podobnie inaczej rozumiano wolność, dotychczas używano tego słowa często w liczbie mnogiej; odnosiło się ono do grupy przywilejów stanowych, teraz chodziło o prawa człowieka czy niezawisłość państwową.

-Popularną koncepcją ekonomiczną stał się fizjokratyzm, który rolnictwo uważał za podstawę gospodarki. Inne jej działy gospodarki służą do przetwarzania produktów rolnych. Wielu jednak pisarzy politycznych sięgało do wzorów polityki merkantylistycznej.

-Na nastroje polityczne w Rzeczypospolitej wpływała także sytuacja międzynarodowa.

-Sytuacja polityczna w przededniu zwołania sejmu była bardzo napięta, przedstawiciele opozycji planowali zawiązanie konfederacji i przejęcie władzy w kraju.

-Ignacy Potocki oraz Adam Kazimierz Czartoryski stawiali na orientację propruską. Prusy nie były zadowolone ze zbliżenia austriacko-rosyjskiego i postanowiły mu przeciwdziałać, m.in. przez popieranie opozycji antyrosyjskiej w Polsce.

Opozycja, występująca szerokim frontem przeciwko obozowi królewskiemu, była połączona tylko wspólną niechęcią wobec króla.

-Walka na sejmikach przedsejmowych była bardzo zacięta i opozycja odniosła znaczący sukces, chociaż nie miała większości. Opozycyjność przejawiała się przede wszystkim w krytykowaniu Rady Nieustającej, dla jednych była ona „zdradą nieustającą" i symbolizowała podległość wobec Rosjij. Była wręcz symbolem rządów absolutnych i zagrożeniem dla wolności szlacheckich.

-Wobec sukcesu opozycji król zrezygnował z pierwotnego planu zawiązania konfederacji w Radzie Nieustającej, tak jak to było w 1776 r.

- Sejm rozpoczął obrady jako wolny 6 X 1788

-Marszałkiem koronnym obrano Stanisława Małachowskiego

-Który został zaaprobowany tak przez opozycję, jak i stronnictwo królewskie.

-Był człowiekiem o nieskazitelnej uczciwości, patriotą, utrzymywał dobre stosunki z niektórymi przywódcami opozycji, ale nie był wrogiem króla.

-Marszałkiem litewskim został Kazimierz Nestor Sapieha

-Stronnictwo dworskie starało się doprowadzić do sojuszu z Rosją, ale w pierwszym etapie obrad sejmu musiało bronić dokonanych reform, gdyż opozycja dążyła do zlikwidowania zmian wprowadzonych po pierwszym rozbiorze.

-Powoli formowało się stronnictwo patriotyczne, złożone z posłów, którzy rozluźniali swoje związki z dworem czy magnatami.

-13 X 1788 została ogłoszona deklaracja Fryderyka Wilhelma II, króla pruskiego, w której ostrzegał przed niebezpieczeństwem, jakie dla jego kraju i Rzeczypospolitej niesie proponowany sojusz polsko-rosyjski.

-Król pruski podkreślał, że nie będzie się sprzeciwiał rozbudowie armii polskiej.

-Stanisław August proponował, aby przed uchwaleniem aukcji wojska najpierw obmyślić środki finansowe na jego utrzymanie, nie uzyskał jednak poparcia w tej kwestii.

-20 X sejm uchwalił powołanie stutysięcznej armii.

-Pojawił się problem: komu będzie podlegać armia i jak zdobyć pieniądze na jej utrzymanie.

-Zaciekle dyskutowano na temat podległości armii, opozycja atakowała działanie Departamentu Wojska Rady Nieustającej.

-Krytykowano przede wszystkim asystę wojskową, którą departament przydzielał do wykonania wyroków sądowych czy egzekucji ustaw sejmowych.

- Większość jednak dążyła do tego, aby wojsko podlegało Komisji Wojskowej odpowiedzialnej przed sejmem.

-Tak też się stało, 3 XI zlikwidowany został Departament Wojska. Po likwidacji Departamentu Wojska ambasador rosyjski Stackelberg nalegał na króla, aby razem ze swoimi zwolennikami opuścił sejm i na prowincji zawiązał konfederację z poparciem Rosji, ale Stanisław August odrzucił ten pomysł.

-Obawiał się, że w odpowiedzi na to do kraju wejdą wojska pruskie pod pretekstem wsparcia opozycji, a w rzeczywistości, aby zaanektować jakąś prowincję.

-Sejm zlikwidował Departament Interesów Cudzoziemskich, powołał natomiast Deputacje Spraw Zagranicznych.

-Rada Nieustająca straciła następny departament.

-Opozycja przypominała, że najwyższą władzę w państwie stanowi sejm, wyobrażano sobie, że powinien to być sejm obradujący permanentnie albo zawsze gotowy do zebrania się.

-Stronnicy króla bronili Rady

-19 l 1789 sejm zlikwidował Radę Nieustającą

-Procedura obrad sejmu była bardzo chaotyczna:

-Opozycja uprawiała obstrukcję parlamentarną,

-Wielu posłów popisywało się przed publicznością wspaniałymi mowami.

-Obrady odbywały się wobec zgromadzonych w galerii widzów, którzy oklaskami lub gwizdami reagowali na wystąpienia mówców.

-Pomimo to w marcu uchwalono ustawę o ofierze wieczystej,

-Na mocy której szlachta z dóbr ziemskich miała płacić 10% dochodu, duchowieństwo 20%,

-Podniesiono także opłaty z królewszczyzn,

-Wprowadzono nowe podatki w miastach,

-Przejęto na skarb państwa dobra biskupstwa krakowskiego.

W 1789 r. sytuacja polityczna w Warszawie bardzo się zradykalizowała, sejm podjął uchwałę o przysiędze senatorów i posłów — parlamentarzyści mieli przysięgać, że nie brali i nie będą brać pensji od obcych państw. Odbył się także proces Adama Ponińskiego, marszałka sejmu rozbiorowego, który został skazany na banicję.

-We wrześniu 1789 r. sejm powołał Deputację do Ułożenia Projektów do Poprawy Formy Rządów

-Na czele deputacji stał formalnie Adam Krasiński, biskup kamieniecki, dawny przywódca konfederacji barskiej, ale decydujące słowo miał Ignacy Potocki, marszałek nadworny litewski, niekwestionowany przywódca stronnictwa patriotycznego.

-W Listopadzie 1789 r. sejm powołał do życia komisje cywilno-wojskowe, które stały się prawdziwą władzą administracyjną w terenie.

-Członkowie komisji byli wybierani na sejmikach, a zakres ich władzy przypominał uprawnienia utworzonych wcześniej dla miast komisji dobrego porządku.

-Miały zajmować się zaopatrzeniem wojska, sprawami fiskalnymi oraz polityką gospodarczą i społeczną.

-Dynamiki obradom Sejmu Wielkiego dodała tzw. sprawa miejska.

-23 XI 1789 Jan Dekert, prezydent Warszawy, otworzył zebranie przedstawicieli 141 miast królewskich.

-Następnego dnia zawiązane zostało Zjednoczenie Miast, przypominające konfederację szlachecką, przygotowano memoriał, który wręczono królowi 25 XI. -Nie wywołał on zachwytu monarchy i po poprawieniu wręczono go ponownie 2 XII w tzw. czarnej procesji.

Udali się do króla i przywódców sejmowych ubrani na czarno, ze szpadami przy boku.

-Mieszczanie domagali się przyznania praw cywilnych takich, jakie miała szlachta: objęcia ich zasadą neminem captivabimus, podobnych do szlacheckich praw spadkowych, prawa do nabywania ziemi i możliwości kariery na urzędach państwowych i kościelnych.

-Domagano się także zniesienia jurydyk oraz dotkliwej kontroli starościńskiej nad samorządem miejskim.

-Najważniejszym postulatem politycznym był udział we władzy ustawodawczej poprzez ustanowienie osobnej izby złożonej z przedstawicieli wolnych miast.

-Reformatorzy przeżywali dylemat, czy popierać istnienie osobnego stanu mieszczańskiego, czy też poprzez nobilitację i ustanowienie cenzusu majątkowego stworzyć jeden naród polityczny. W rezultacie tych działań utworzono specjalną Deputację do Miast Naszych Królewskich.

-W 1790 r. kończyła się kadencja sejmu. Stronnictwo staroszlacheckie liczyło, że na przyszłym sejmie uda się powstrzymać dalsze reformy. Wraz z sejmem kończyła się konfederacja sejmowa i powinno zacząć obowiązywać liberum veto.

- W czerwcu 1790 r. sejm podjął zasadniczą i bezprecedensową decyzję o zwołaniu sejmików, wybraniu nowych posłów, ale mieli oni obradować wspólnie z parlamentarzystami obecnej kadencji. Przedłużono także konfederację na drugą kadencję.

-W obronie wolnej elekcji wystąpił Seweryn Rzewuski, ale dziedziczności tronu sprzeciwiali się także inni obrońcy ustroju Rzeczypospolitej jak hetman Franciszek Ksawery Branicki i Stanisław Szczęsny Potocki.

-Zwolennikami sukcesji byli przywódcy stronnictwa patriotycznego z Ignacym Potockim na czele, za takim rozwiązaniem opowiadał się także Stanisław August.

-Najwięcej szans na objęcie tronu polskiego miał kandydat z dynastii saskiej, gdyż w pamięci wielu przedstawicieli stanu szlacheckiego czasy panowania Augusta III jawiły się jako okres pokoju i dobrobytu.

-Zwolennicy sukcesji tronu widzieli ponadto w koronie polskiej „wartość polityczną", w zamian za jej oddanie pragnęli uzyskać korzyści polityczne dla Rzeczypospolitej.

-Podczas obrad Sejmu Wielkiego, jak to przedstawia Zofia Zielińska, w lecie 1790 r. planowano oddanie tronu dynastii Hohenzollernów za pośrednictwem Wettynów: tron miał objąć elektor saski Fryderyk August III, którego córka Maria Augusta miała wyjść za mąż za młodszego syna króla pruskiego, Ludwika.

-Z wielu powodów Prusy odstąpiły od tego projektu.

-Ponadto wprowadzeniu sukcesji tronu w Rzeczypospolitej sprzeciwiała się stanowczo Rosja.

-Elektor saski Fryderyk August III był gotów przyjąć koronę, ale tylko za zgodą trzech mocarstw: Rosji, Austrii i Prus.

-Oficjalnie sprawa sukcesji tronu została postawiona na sejmie w sierpniu 1790 r., kiedy Deputacja do Ułożenia Projektów do Poprawy Formy Rządów zaprezentowała Zasady do poprawy formy rządu.

-W kraju najwyższą władzę miał sprawować sejm gotowy, tzn. po zakończeniu obrad w razie konieczności posłowie mogli być zwołani na nadzwyczajne posiedzenie, ale ze swoich decyzji musieliby złożyć sprawozdanie na sejmikach.

-Projekt przewidywał zmianę składu sejmu: z trzech stanów sejmujących władzę ustawodawczą miałaby tylko izba poselska.

-Władzę wykonawczą miał sprawować król wraz ze strażą (rządem) złożoną z członków wybieranych przez sejm.

-Władza wykonawcza miała być kontrolowana przez sejm, przyjęto też zasadę obioru wszystkich urzędników.

-Projekt pozbawiał praw politycznych szlachtę gołotę, której praw broniło stronnictwo hetmańskie.

-Najwięcej jednak kontrowersji wzbudziła propozycja powołania na tron polski kandydata dynastii saskiej.

-Zlikwidowana miała być elekcja, a tron stawał się dziedziczny.

-Walka o wprowadzenie sukcesji tronu konsolidowała nowe stronnictwo patriotyczne, tworzyła obóz zwolenników Konstytucji 3 maja.

-Na sejmikach szlachta poparła przeprowadzone dotychczas reformy.

-Przed przywódcami stronnictwa patriotycznego pojawił się z całą ostrością problem ułożenia dobrych stosunków z królem.

-W pierwszej kadencji sejmu stronnictwo patriotyczne de facto ignorowało króla, natomiast Stanisław August prowadził tak typową dla siebie politykę ustępstw, ale też konsekwentnie starał się uzyskać jak najlepsze dla siebie warunki.

-Pośrednikiem pomiędzy obozem patriotycznym a królem był włoski ksiądz Scipione Piattoli.

-Wreszcie 4 XII 1790 doszło do przełomowego spotkania Stanisława Augusta i Ignacego Potockiego.

-Treść konstytucji ustalana była na mocy porozumienia między królem a przywódcami stronnictwa patriotycznego. Najważniejszą rolę w przygotowaniu konstytucji odgrywali: król, Scipione Piattoli, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.

W marcu 1791 r, sejm uchwalił ustawę o sejmikach, która była wstępną ustawą do przygotowywanej konstytucji.

Ustalono regulamin obrad sejmików, wprowadzono zasadę podejmowania decyzji większością głosów, pozbawiono instrukcję mocy obowiązującej dla postów, mieli być oni odtąd przedstawicielami „narodu szlacheckiego", a nie konkretnych prowincji.

Wreszcie pozbawiono głosu szlachtę bez ziemi, odtąd prawa polityczne mieli posiadać tylko posesjonaci.

W kwietniu uchwalono ustawę o miastach, która w dużym stopniu spełniała postulaty czarnej procesji.

-Mieszczanie miast królewskich otrzymali prawa cywilne podobne do szlacheckich,

-Objęto ich przywilejem neminem captwabimtis,

-Mogli nabywać dobra ziemskie

-Otwarto im możliwości obejmowania szeregu urzędów i godności.

-Postanowiono corocznie nobilitować trzydziestu zasłużonych mieszczan.

-Miasta królewskie zostały wyjęte spod władzy starostów i wojewodów, miały podlegać Komisji Policji,

-Ich przedstawiciele otrzymali głos doradczy w sprawach miejskich i ekonomicznych w sejmie.

-Zmieniono obowiązujący dotąd szlachtę zakaz zajmowania się sprawami przypisanymi mieszczanom, np. handlem, rzemiosłem.

ARENA MIĘDZYNARODOWA W TRAKCIE SEJMU

-Od wiosny 1789 r. posłem pruskim w Warszawie był Girolamo Lucchesi. Gełem polityki pruskiej było wyrwanie Rzeczypospolitej spod protektoratu Rosji, aby łatwiej przyłączyć Gdańsk, Toruń i Wielkopolskę. W zamian Prusy miały pomóc Rzeczypospolitej w odzyskaniu Galicji.

-Pod wpływem dyplomacji Pruskiej sejm zażądał wycofania wojsk rosyjskich z . Rozmowy pomiędzy Prusami a Rzecząpospolitą rozpoczęły się na wiosnę 1790 r., początkowo miały dotyczyć dwóch traktatów: sojuszniczego i handlowego.

-Był to pomysł Stanisława Augusta, który ciągle myślał o korzyściach ekonomicznych.

-W rezultacie 27 III 1790 zaaprobowała tylko traktat sojuszniczy pomiędzy Rzecząpospolitą a Prusami. Traktat gwarantował integralność terytorialną obu państw, w razie konieczności przewidywał pomoc zbrojną, na początku w ograniczonym zakresie, a potem całych sił. W razie mieszania się innych państw w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej Prusy zobowiązały się udzielić jej wszelkiej pomocy.

-W lipcu 1790 r. Prusy i Austria podpisały konwencję w Reichenbach (Dzierżoniowie), która ustalała zasadę status quo ante bettum. Austria w rok później zawarła pokój z Turcją, wyrzekając się wszystkich nabytków terytorialnych. Prusy wyszły z konfliktu z pustymi rękami, ale uratowały Turcję. Konwencja ta zmieniła położenie międzynarodowe Rzeczypospolitej.

-Rosję zaczęła wywierać presję Anglia i jej sojusznicy. Rząd brytyjski rozpoczął też rokowania z Rzecząpospolitą, proponował oddanie Gdańska i Torunia Prusom w zamian za stałe ułożenie stosunków politycznych i wspólny traktat handlowy, na którego podstawie

-Rzeczpospolita zastąpiłaby Rosję w dostawach surowców niezbędnych dla floty brytyjskiej.

-W sierpniu 1790 r. Szwecja zawarła pokój z Rosją w Yarala, co bardzo wzmocniło pozycję Katarzyny II, a niedługo później sejm Polski przyjął uchwałę o nierozdzielności terytorium Rzeczypospolitej, co zamykało praktycznie dalsze rokowania z Prusami i Anglią.

-Pomimo to jednak sytuacja międzynarodowa była nadal korzystna, gdyż rząd brytyjski pod kierunkiem Williama Pitta Młodszego prowadził energiczną politykę zagraniczną zmierzającą do zachowania status quo w Europie Wschodniej. Na kilkanaście dni przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja rząd brytyjski pod naporem nastrojów społecznych postanowił wycofać się z tej polityki. Warunki międzynarodowe stawały się coraz bardziej niekorzystne dla Rzeczypospolitej.

SKRÓT SEJMU

-Sejm Wielki, zwany również Czteroletnim był to sejm zwyczajny obradujący w Warszawie od 6 X 1788 do 29 V 1792 roku.

-Został zwołany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą Katarzyny II, dla uchwalenia sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcia uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej, przeciągnął swe obrady na okres czterech lat.

-Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji pod przewodnictwem marszałków Stanisława Małachowskiego z Korony i Kazimierza Nestora Sapiehy z Litwy.

-W 1788 roku pod wpływem złożonej przez H. Buchholtza propozycji sojuszu polsko-pruskiego, sejm zażądał od Rosji wycofania wojsk z terytoriów Rzeczpospolitej.

-Uchwalono powiększenie armii polskiej do 100 tys. żołnierzy.

-Odebrano Radzie Nieustającej i hetmanom władzę nad wojskiem, następnie zniesiono samą Radę, a komendę nad wojskiem powierzono specjalnej Komisji Wojskowej.

-W 1789 roku uchwalono nowe podatki, wśród nich tzw. ofiarę dziesiątego grosza z dóbr szlacheckich i kościelnych.

-W 1790 roku radykalnym zmianom uległa sytuacja międzynarodowa i wzajemne stosunki między państwami zaborczymi.

-Cesarz Leopold II wycofał się z wojny z Turcją, co doprowadziło do poprawy stosunków Austrii z Anglią i podpisania układu sojuszniczego z Prusami.

-Po wstrzymaniu angielskich subsydiów dla Prus, złagodzeniu uległ konflikt angielsko-rosyjski, a Szwecja wycofała się z wojny z Rosją.

-W tej sytuacji realne stało się nowe porozumienie rosyjsko-pruskie skierowane przeciw Polsce.

-Obradujący w nowym układzie Sejm, w którym przewagę zdobyło Patriotyczne Stronnictwo, uchwalił ustawę wykluczającą drobną, ubogą szlachtę (tzw. gołotę) z udziału w sejmikach oraz prawo o ustroju miast królewskich.

-Najważniejszym dokonaniem Sejmu było opracowanie i uchwalenie w 1791 roku Konstytucji 3 Maja, która wprowadzała reformy polityczne i społeczne zmierzające do uratowania niepodległości i unowocześnienia kraju. Próby reformy państwa polskiego podjęte przez Sejm Czteroletni udaremniła konfederacja targowicka i zbrojna interwencja Rosji w 1792 roku (wojna polsko-rosyjska).

70. Konstytucja 3 maja – okoliczności uchwalenia, charakterystyka i znaczenie

KONSTYTUCJA

„- Projekt konstytucji był w zasadzie gotów pod koniec marca 1791 r.

- Omawiano go na konferencjach, w których brali udział zdeklarowani zwolennicy reform. Twórcom konstytucji zależało na zachowaniu tajemnicy, gdyż zdawali sobie sprawę, że nie będzie można jej uchwalić, stosując normalną procedurę.

- Planowano uchwalenie konstytucji przez zaskoczenie opozycji, w ciągu jednodniowej sesji. Miało się to odbyć 5 V, kiedy niewielu posłów opozycyjnych zdąży wrócić z przerwy świątecznej.

-Przygotowania trwały kilka miesięcy, wraz z królem brało w nich udział ok. 60 osób i najdziwniejsze jest to, że tajemnicę udało się utrzymać aż do ostatnich dni kwietnia.

-Twórcy konstytucji starali się pozyskać dla niej jak najwięcej zwolenników, zbierano podpisy parlamentarzystów, którzy gotowi byli poprzeć projekt.

-Pod koniec kwietnia o wszystkim dowiedziała się opozycja; hetman Branicki zaczął rozsyłać gońców, ściągając swoich popleczników. W takiej sytuacji postanowiono przyśpieszyć uchwalenie konstytucji i wyznaczono termin sesji sejmowej na 3 V

-W obradach brała udział tylko jedna trzecia parlamentarzystów. Po burzliwych dyskusjach, znanych z wielu opisów, konstytucja została uchwalona.

-Nie trzeba dodawać, że akt ten był rodzajem zamachu stanu, miał coś z atmosfery aktu rewolucyjnego. Konstytucja przeobrażała ustrój państwa i stosunki społeczne. Nie była ona jednak zakończeniem reform, ale miała je dopiero zapoczątkować.

-Stosunki społeczne w kraju nadal miały charakter stanowy. Nastąpiły jednak pewne modyfikacje.

-Po pierwsze, stan mieszczański otrzymał prawa cywilne takie jak szlachta i otwarto szerokie możliwości dla nobilitacji jego przedstawicieli.

- Częścią konstytucji stała się uchwalona wcześniej ustawa o miastach.

- Szlachta nie posiadająca ziemi straciła prawa polityczne, dla dzierżawców natomiast wprowadzono cenzus majątkowy.

- Konstytucja potwierdziła jednak wszystkie przywileje szlacheckie od czasu Kazimierza Wielkiego do końca panowania Zygmunta Augusta.

- Potwierdzono uprzywilejowane miejsce szlachty w państwie.

- Przypomnijmy — prawa polityczne dla „właścicieli części Rzeczypospolitej", prawa cywilne dla wszystkich.

- Konstytucja nie wprowadziła tej zasady w pełni, ale tendencja ta jest wyraźnie zarysowana.

- Widać ją w postanowieniach dotyczących chłopów, których rząd ogólnikowo obiecywał wziąć pod opiekę prawną.

- Deklarował też wyraźnie opiekę prawną nad umowami zawieranymi pomiędzy chłopem a właścicielem ziemskim.

-Twórcy konstytucji opisywali zasady w pierwszych czterech artykułach.

-Na samym początku stwierdzano, że religia katolicka jest panująca, a innym wyznaniom zapewniano wolność i tolerancję.

-Jednakże odstępstwo od religii katolickiej było zabronione i groziła za nie kara śmierci.

-Nie ma już mowy o „narodzie szlacheckim", twórcy konstytucji pod pojęciem narodu rozumieją wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej.

-Po drugie, tak rozumiany naród jest źródłem władzy, co zgodne jest z koncepcją Jana Jakuba Rousseau.

-Po trzecie, w organizacji systemu rządów zrealizowano koncepcję Monteskiusza o podziale władz państwowych.

-Konstytucja 3 maja tym samym zmieniła ustrój Rzeczypospolitej z monarchii mieszanej, gdzie współistniały trzy formy ustrojowe, które wzajemnie się równoważyły, w monarchię konstytucyjną.

-Konstytucja likwidowała także trzy porządki prawne tak typowe dla funkcjonowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

-Zakazane zostały konfederacje.

-Poprzez wprowadzenie dziedziczności tronu zlikwidowano porządek bezkrólewia.

-Rzeczpospolita przestała być monarchią elekcyjną, stawała się dziedziczną.

-Po śmierci Stanisława Poniatowskiego tron polski miał objąć Fryderyk August III, a następnie jego synowie albo mąż córki, Marii Augusty.

-Ponadto konstytucja zmieniła Rzeczpospolitą Obojga Narodów w państwo jednolite administracyjnie.

-Zgodnie z konstytucją władza ustawodawcza należała do sejmu.

-Pozycja króla została zredukowana do roli przewodniczącego senatu, gdzie miał jeden głos (dwa w wypadku równości głosów), miał także prawo do inicjatywy ustawodawczej i nadal konstytucje ogłaszano w jego imieniu.

-Podstawowe znaczenie miała izba poselska, w której uchwalano prawa, decydowano o podatkach, o wojnie i pokoju, o zaciąganiu kredytów, biciu monety, kontroli władzy wykonawczej.

- W skład izby poselskiej wchodzili posłowie wybrani na sejmikach, ale reprezentujący cały naród szlachecki, a nie swoją prowincję.

- W izbie poselskiej znaleźli się przedstawiciele miast królewskich, z głosem doradczym w sprawach miejskich i ekonomicznych.

-Zlikwidowane zostało liberum veto, decyzje podejmowano większością głosów.

-Senat w porównaniu z okresem wcześniejszym raczej zyskał

-obradował samodzielnie

-głosował i miał prawo weta zawieszającego

-zawetowana ustawa mogła być wprowadzona w życie przez ponowne głosowanie w izbie poselskiej, ale dopiero w nowej kadencji sejmu.

-Senat do tej pory nie stanowił de facto osobnej izby, pełnił funkcję rady królewskiej i to król decydował, jakie jest stanowisko senatu.

-Sejm miał mieć charakter sejmu „gotowego" po pierwszym okresie kadencji, kiedy prowadził działalność ustawodawczą.

-Po tym okresie mógł być zawsze zwołany w określonych wypadkach kryzysowych, w razie wojny, choroby króla itp.

-Zmiany konstytucyjne miały być rozstrzygane przez zwoływany specjalnie w tym celu raz na dwadzieścia pięć lat sejm ekstraordynaryjny.

-Król samodzielnie powoływał senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, oczywiście poza tymi którzy byli powoływani przez sejm czy sejmiki, czyli poza członkami komisji wielkich i wojewódzkich cywilno-wojskowych.

-Władzę wykonawczą miał sprawować wraz ze Strażą Praw, składającą się władza z pięciu ministrów powoływanych przez króla oraz prymasa z racji jego urzędu i jako prezesa Komisji Edukacji Narodowej.

- W obradach Straży, z głosem doradczym, brał udział marszałek sejmowy, przeznaczono w niej także miejsce dla następcy tronu.

-Marszałek sejmowy pełnił rolę kontrolną, gdyż w razie kryzysu miał prawo do zwołania sejmu (zwykle uprawnienie to przysługiwało królowi).

- Ministrowie kierowali poszczególnymi działami administracji publicznej:

działem policji - jeden z marszałków;

pieczęci (sprawy wewnętrzne) — jeden z kanclerzy;

spraw zagranicznych — drugi spośród kanclerzy;

wojska — jeden z hetmanów;

skarbu — jeden z podskarbich.

-Ministrowie nie kierowali tymi działami bezpośrednio, ale poprzez powołane przez sejm komisje wielkie: edukacji, policji, wojska, skarbu.

-W terenie natomiast władzę sprawować miały wojewódzkie komisje cywilno-wojskowe.

-Wszystkie decyzje króla musiały mieć podpis ministra ze Straży Praw, gdyż monarcha nie odpowiadał przed sejmem za swoje decyzje. Odpowiedzialny był jednak minister i mógł być odwołany przez izbę poselską nie tylko za złamanie prawa, ale także za błędną z politycznego punktu widzenia decyzję. W tym rozwiązaniu opisano prawem starodawną zasadę, że to nie król zawinił, ale jego doradcy.

-Sądy miały być całkowicie niezależne od dwóch pozostałych władz.

-Zachowywano sądy dotychczasowy charakter sądownictwa stanowego, powołano osobne sądy dla szlachty i mieszczan.

-Utrzymano jurysdykcję pańską nad chłopami w dobrach prywatnych i kościelnych, utrzymano sądy referendarskie dla chłopów w królewszczyznach.

-Nowością była zapowiedź powołania sądów referendarskich w prowincjach dla chłopów wolnych.

-Dla szlachty powoływano stale działające sądy ziemskie wojewódzkie i powiatowe z sędziami obieranymi przez sejmiki; sądem apelacyjnym tak jak dotychczas miały być trybunały.

-Podobnie zreformowano sądy miejskie, pozostawiając sąd asesorski jako instancję odwoławczą.

-Król miał prawo łaski.

-Osobny artykuł poświęcono sprawom wojskowym. Stwierdzano w nim:

-„Naród winien jest sobie samemu obronę od napaści i dla przestrzegania całości swojej. Wszyscy przeto obywatele są obrońcami całości i swobód narodowych".

-W czasie wojny naczelne dowództwo obejmuje król.

- Konstytucja określała także sposób wychowania dzieci królewskich oraz regencji.

Konstytucja 3 maja była rezultatem „łagodnej rewolucji". Zachowując wiele z tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zmieniała całkowicie ustrój państwa. Była najlepszym dowodem przeciwko tezie o wrodzonej Polakom skłonności do anarchii i o braku zdolności do samodzielnego bytu państwowego.

TU NIE JESTEM PEWIEN CZY ZALICZAĆ TO JESZCZE DO TEMATU ALE DAJĘ I ZOSTAWIAM DO WŁASNEGO WYBORY

-Konstytucja 3 maja nie była uwieńczeniem prac reformatorskich Sejmu Wielkiego, ale dopiero otwierała pole do dalszych działań. Sejm w ciągu roku uchwalił cały szereg ustaw dotyczących funkcjonowania sejmu, Straży Praw, komisji policji, skarbowej i wojskowej, trybunału, asesorii, sądów ziemskich. Określono także sposób funkcjonowania miast koronnych.

-Podczas prac legislacyjnych trwała rywalizacja pomiędzy królem, starającym się utrzymać zakres władzy przewidziany w ustawie zasadniczej, a posłami ze stronnictwa patriotycznego dążącymi do umniejszenia władzy królewskiej.

-Po pierwsze, Straż Praw nie stała się rządem w normalnym sensie tego słowa, komisje, które miały wykonywać jej dyrektywy, mogły odwoływać się w razie kontrowersji do decyzji sejmu.

-Po drugie, następcom Stanisława Augusta odebrano prawo mianowania senatorów, król mógł tylko wybierać spośród dwóch kandydatów przedstawianych przez sejmiki.

-Po trzecie, ograniczono znacznie królewskie prawo łaski w stosunku do skazanych przez sądy Rzeczypospolitej.

Kontrowersje wzbudziło także ograniczenie dualistycznego charakteru państwa.

-Wobec twardej postawy posłów litewskich, szczególnie podczas dyskusji nad powołaniem Komisji Skarbowej, uchwalono 20 X 1791 ustawę nazwaną „Zaręczeniem wzajemnym obojga narodów", która gwarantowała, że wszystkie wspólne dla Rzeczypospolitej instytucje będą obsadzane w stosunku 1:1 przez Polaków i Litwinów.

-Stwierdzano także, że nie chodzi o likwidację, ale o zacieśnienie unii pomiędzy obu narodami.

-Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja powoli zaczęły funkcjonować powołane przez tę ustawę instytucje.

-W czerwcu rozpoczęła obrady Straż Praw, ale nie stała się ona faktycznym centrum władzy, gdyż w ramach programu politycznego, polegającego na wciąganiu do rządów opozycjonistów, jednym z jej członków został hetman Franciszek Ksawery Branicki.

-Decyzje polityczne podejmowano w wąskim kręgu polityków, w którego skład wchodzili król i Ignacy Potocki. Straż Praw, mająca przede wszystkim władzę kontrolną, analizowała raporty przesyłane jej z innych instytucji centralnych i lokalnych, ale także z sądów.

-W lipcu zaczęła pracę Komisja Policji Obojga Narodów, która przejęła

funkcje rozwiązanego Departamentu Policji Rady Nieustającej, zajmując się nie tylko utrzymaniem porządku wewnętrznego, ale i porządkowaniem spraw społecznych i ekonomicznych kraju.

Od września 1791 r. uczestniczyli w jej pracach plenipotenci miast królewskich. -Komisja Policji przyznała m.in. prawo neminem captivabimus dla Żydów, wprowadzając także inne reguły umożliwiające im asymilację w społeczeństwie polskim.

-Komisję Skarbową, z powodu wspomnianego konfliktu między posłami koronnymi a litewskimi, utworzono dopiero w 1792 r.,

-Do tej pory działały powołane przez sejm komisje skarbowe osobne dla Korony i dla Litwy.

-W zasadzie realizowano podjęte wcześniej postanowienia. Z uchwalonego podatku 10% od dochodów szlacheckich ściągano średnio ok. 6%.

-Komisję Wojskową powołano także zbyt późno, nie zdążyła ona rozwinąć działalności na większą skalę, a dopiero 22 V l792 podjęto uchwałę o podniesieniu stanu wojska do zadekretowanych już wcześniej stu tysięcy.

-Konstytucja 3 maja była uchwalona wśród wielkiego entuzjazmu, a jej twórcy nie zaniechali działań popularyzujących ją.

-W maju 1791 r. utworzono stronnictwo polityczne pod nazwą Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej (nazywane także Klubem Przyjaciół Konstytucji).

-Stronnictwo liczyło ponad 200 członków, posłów i działaczy politycznych, na jego czele stał Hugo Kołłątaj, odznaczało się dużą dyscypliną w pracy parlamentarnej.

-Projekty ustaw były wcześniej omawiane w Klubie, gdzie ustalano taktykę przeprowadzania ich w sejmie.

-Na szeroką skalę rozpoczęto propagandę na rzecz ustawy rządowej.

-Organizowano symboliczne zaślubiny z konstytucją, a ci, którzy to uczynili, otrzymywali pamiątkowe żelazne obrączki. 5 V 1791 podjęto uchwałę grożącą karami przeciwnikom nowej konstytucji.

-Na prowincję wysyłano małe oddziały wojskowe pod dowództwem młodszych oficerów, zwolenników nowego ustroju, w celu przekonywania malkontentów.

-Pojawiła się ogromna ilość pism politycznych tak wtedy popularnych wierszy okolicznościowych.

-Bardzo modne stało się bratanie szlachty z mieszczanami

Ta pierwsza przyjmowała nierzadko obywatelstwo miejskie.

-Atmosferę tamtych dni oddają wspólne przyjęcia i bale, na których mieszały się stany.

-Do propagowania konstytucji został włączony Kościół katolicki, okolicznościowe kazania, a nawet modlitewniki miały upowszechniać nową ustawę zasadniczą.

-Papież na prośbę polskich biskupów przeniósł dzień świętego Stanisława na 3 V.

-Także Żydzi śpiewali w synagogach dziękczynną pieśń na cześć konstytucji.

-Z wielkim rozmachem przygotowano obchody rocznicy konstytucji w 1792 r., organizowano uroczystości kościelno-państwowe w miastach Rzeczypospolitej i stolicach państw, z którymi utrzymywano kontakty dyplomatyczne.

-Położono kamień węgielny pod świątynię Opatrzności Bożej.

- Ignacy Krasicki ułożył słowa do hymnu, który śpiewano podczas obchodów rocznicy konstytucji. Następowała zmiana obyczajów, ubiór szlachecki stawał się strojem narodowym.

-Przywiązywano dużą wagę do używania symboli narodowych.

- Sejmiki, które odbyły się w lutym 1792 r., prawie wszystkie zaprzysięgły konstytucję i wysłały deputacje do króla z podziękowaniem za nową ustawę. Ukazuje to atmosferę tamtych czasów, której uległa nawet konserwatywna szlachta.”

71.Konfederacja Targowicka i obalenie Konstytucji 3 Maja

Gdy Rzeczpospolita Obojga Narodów po uchwaleniu konstytucji 3 Maja kraj jakby można było przypuszczać będzie na dobrej drodze do utrzymania niezależności jak i polepszeniu sytuacji kraju niestety ale nad naszym krajem zaczęły pojawiać się czarne chmury. Podczas konfliktu rosyjsko-tureckiego premier Wielkiej Brytanii Pitt postanowił zorganizować koalicję antyrosyjską w której skład miały wchodzić : Dania, Szwecja, Holandia, Polska i Prusy ( władca tego kraju przystał na to z ciężkim sercem). Jednak dyplomacja rosyjska w Londynie bardzo szybko zaczęła działać przez co angielski parlament nie zgodził się na pomysł premiera Pitta. Rosja podpisała również korzystny dla siebie pokój z Turcją w Jassach 9 Stycznia 1792 roku. Carska Rosja chcąc uśpić czujność Polski postanowiła że nie będzie mieszać się w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej co jak wiadomo było tylko blefem politycznym ze strony Katarzyny II. Dyplomacja rosyjska od razu zaczęła działać by pozyskać marionetki przeciwko konstytucji która była jawnym zagrożeniem dla Rosji , ponieważ umacniała Polskę co nie było na rękę naszym wschodnim sąsiadom. Pierwszymi osobami do których zwrócono się na samym początku to Szczęsny Potocki jaki i Seweryn Rzewuski. W dniu 27 kwietnia 1792 w Petersburgu 14 osobowa grupa możnych która będąca totalnymi marionetkami carycy podpisali tekst podyktowany przez Katarzynę II. W tekście podano fałszywą miejscowość Targowicę ( miejscowość w dobrach Potockiego) jak i fałszywą datę 14 Maja 1792. W nocy na 18-19 maja na Litwę i Ukrainę weszła armia rosyjska w sile 92 tysięcy żołnierzy. Rzeczpospolita w tym okresie mimo że po wcześniejszych ustaleniach armia Rzeczpospolitej miała liczyć 65 tysięcy ludzi to w tym czasie mogliśmy wystawić 60 tysięcy ludzi ale faktycznie w działaniach wojennych brało udział około 40 tysięcy naszych żołnierzy. Mimo wielkiej dowagi polskich żołnierzy pod Dubienką i Zieleńcami ( gdzie dowodził Tadeusz Kościuszko) armia Rzeczpospolitej nie dawała rady z przeważającymi siłami rosyjskimi. Gdy siły polskie walczyły o utrzymanie konstytucji król Stanisław August Poniatowski postanowił prowadzić negocjacje z carycą Katarzyną II ale niestety negocjacje sprowadzały się do tego by król ma przyłączyć się do targowiczan. Nie znamy i pewnie nigdy nie poznamy dokładnych przyczyn przyłączenia się monarchy Rzeczpospolitej Obojga Narodów do konfederacji targowickiej co nie zmienia jednak że Polska w tym okresie była słaba, podzielona, i otoczona przez 3 ówczesne mocarstwa Europejskie co nie dawało praktycznie żadnych szans na prawdziwego sojusznika który mógłby nas wspomagać. Gdy król dołączył się już oficjalnie do konfederacji targowickiej cały kraj był w szoku i co również oznaczało kres istnienia konstytucji 3 maja jako aktu obowiązującego w naszym kraju. Koniec wojny z Rosją 1792 był dla nas tragiczny , ponieważ zapoczątkował drugi już rozbiór ziem polskich.

72. II Rozbiór Polski

Przyczyną II rozbioru Rzeczpospolitej była przegrana wojna z 1792 roku jak i przejście króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji Targowickiej co było wielkim ciosem dla całego państwa Polskiego. W II Rozbiorze Polski wzięła udział Rosja i Prusy. Austria nie wzięła udziału w II rozbiorze , ponieważ przeceniła swoja rolę ale co najważniejsze nie była potrzebna Rosji w jej działaniach. Prusy otrzymały województwa : inowrocławskie, poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, płockie, część mazowieckiego i rawskiego jak i ziemie dobrzyńską. Do nowych nabytków państwa Pruskiego doszły Gdańsk i Toruń. Powierzchnia utraconych ziem przez Rzeczpospolitą na rzecz Prus to 57 tysięcy kilometrów kwadratowych i 1 milion mieszkańców. Dla Rosji w II rozbiorze przypadły takie ziemie jak : reszta województwa połockiego, skrawek wileńskiego, wschodnią część mińskiego , wołyńskiego, brzesko-litewskiego, nowogródzkiego, oraz województwa : kijowskie, bracławskie i podolskie. Rosja zagarnęła 280 tysięcy kilometrów kwadratowych z 3 milionami mieszkańców. Utracenie ziem przez Polskie ziem przypieczętował sejm w Grodnie gdzie konfederacja targowicka zmieniła się w konfederację grodzieńską. Sejm ten zmienił Polskę w kraj zależny od Rosji. Głównym aparatem władzy państwowej była przywrócona Rada Nieustająca i co może dziwić nie przywrócono liberum veto. Okrojone państwo Polskie mogło mieć tylko 15 tysięczną armię kontrolowaną przez ambasadora Rosyjskiego w Polsce Josifa Igelstroma.

73-74. Okoliczności wybuchu insurekcji kościuszkowskiej i sprawa chłopska w dobie insurekcji kościuszkowskiej

Okres po II rozbiorze Rzeczpospolitej był dla naszego kraju straszny. Szlachta była zmuszana do dołączenia się do targowiczan konfiskatą majątków, groźbami czy terrorem. Ukazała się również krytyczna sytuacja gospodarcza Polski. Ludność naszego kraju była również bardzo mocno uciskana i była narażona na liczne okrucieństwa ze strony wojsk rosyjskich. Przez wyżej wymienione sytuacje środowiska opozycyjne jak i emigracyjne wiedziały że wybuch powstania jest bardzo prawdopodobny jak i to że zaborcy chcą dyplomatycznymi sposobami wymazać Rzeczpospolitą Obojga Narodów z mapy Europy. Najlepszym kandydatem na głównodowodzącego przyszłym powstaniem był Tadeusz Kościuszko który posiadał ogromne doświadczenie wojenne z czasów rewolucji amerykańskiej a swoja sławę jako dobrego wodza jeszcze bardziej zwiększył gdy pokazał swoje wielkie umiejętności wojskowe w czasie wojny w obronie konstytucji z 1792 roku. Był również świetnym specjalistą w sprawach inżynierii wojskowej. Sam książę Czartoryski promował jego postać jako przyszłego lidera powstania ponieważ wiedział że posiada zdolność bardzo ważne w takiej sytuacji czyli zdolność poruszania mas co dla przyszłego powstania miała mieć ogromne znaczenie. Niestety jak się później okaże Tadeusz Kościuszko miał zbyt optymistyczne plany co do zaangażowania stanu chłopskiego podczas planowej insurekcji. Kościuszko chcąc pokazać że jest za polepszeniem stanem chłopów w Rzeczpospolitej posiadał chłopską sukmanę, nadawał stopnie oficerskie dla chłopów, nobilitacja chłopa Bartosza po bitwie pod Racławicami czy sztandar z napisem „Żywią i Bronią”. Były to typowo zagrania propagandowe które miały podkreślić rolę chłopów w powstaniu. Akt który pokazał chłopom o prawdziwych zamiarach Tadeusza Kościuszki było wydanie uniwersału połanieckiego. Jego postulatami było:

- nadanie wolności osobistej

- nieusuwalności z gruntu

• obniżenie pańszczyzny

75. Przebieg i upadek powstania kościuszkowskiego

Wybuch powstania przyspieszyła zarządzona przez dow. wojsk ros. I.A. Igelströma redukcja wojska pol. o 50% i przymusowy werbunek zredukowanych żołnierzy do armii ros. i prus., jak również aresztowania wśród warsz. sprzysiężonych. 12 III 1794 brygadier J. Madaliński odmówił redukcji wojska i na czele 1200 żołnierzy kawalerii nar. wyruszył w kierunku Krakowa. W Krakowie 24 III ogłoszono akt powstania, mocą którego T. Kościuszko został proklamowany Najwyższym Naczelnikiem powstania z władzą dyktatorską. 4 IV stoczono z wojskami ros. bitwę pod Racławicami. zwycięstwo wojsk pol. przyspieszyło wybuch powstania na różnych terenach Polski na przeł. marca i kwietnia do powstania przyłączyły się oddziały pol. z Lubelszczyzny i zach. Wołynia. 17–18 IV mieszkańcy Warszawy i wojsko pol. rozbiły silny garnizon ros. i wyzwoliły stolicę. Władzę w niej objęła umiarkowana Rada Zastępcza Tymczasowa, ulegająca wpływom króla, ale czasem także lewicy . 22/23 IV wybuchło powstanie w Wilnie kierowane przez J. Jasińskiego. 24 IV została powołana w Wilnie Rada Najwyższa Litew. Miała ona charakter zdecydowanie radykalny i została rozwiązana w końcu maja przez Kościuszkę. 7 V w obozie pod Połańcem wydał Kościuszko uniwersał (uniwersały kościuszkowskie), w którym znosił przywiązanie chłopów do ziemi, zapewniał im nieusuwalność z gruntów, a chłopom biorącym udział w powstaniu zmniejszał pańszczyznę; zarządzenia uniwersału były jednak sabotowane przez szlachtę, co zniechęcało chłopów do powstania. Dużą rolę w powstaniu kościuszkowskim, zwłaszcza w Warszawie, odegrał lud miejski, popierający program jakobinów i pod jego naciskiem stracono 9 V w Warszawie 4 targowiczan (rozruchy połączone z samosądem na zdrajcach powtórzyły się w końcu czerwca). Do walki z powstańcami przyłączyła się 10 V armia prus.; 6 VI Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami, a 8 VI gen. J. Zajączek został pobity pod Chełmem. Wojska powstańcze cofnęły się ku Warszawie; 15 VI Prusacy bez walki zajęli Kraków; bitwa stoczona w pocz. lipca pod Warszawą powstrzymała nieprzyjaciela i pozwoliła zakończyć przygotowania do obrony miasta i od 22 VII do 5 IX Warszawa (ufortyfikowana pod kierunkiem Kościuszki) była oblężona. 20–23 VIII wybuchło powstanie w Wielkopolsce. Wiadomości o jego sukcesach skłoniły wojska prus. do wycofania się spod Warszawy; równocześnie korpus ros. gen. I.I. Fersena cofnął się nad dolną Pilicę; na pomoc powstańcom wielkopolskim. Kościuszko wysłał korpus pod dowództwem J.H. Dąbrowskiego; 2 X zdobył on Bydgoszcz i wkroczył na Pomorze. Powstanie na Litwie zostało stłumione w okresie sierpnia i września (12 VIII padło Wilno). Nowa armia ros. (m.in. pod dowództwem A.W. Suworowa) odniosła zwycięstwo pod Krupczycami i Terespolem (17 i 19 IX); aby nie dopuścić do połączenia się wszystkich wojsk ros., Kościuszko wydał Fersenowi bitwę pod Maciejowicami (10 X), która zakończyła się klęską Polaków; ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Nowym naczelnikiem powstania został T. Wawrzecki, a faktyczne dowództwo wojska objął gen. J. Zajączek; w kierownictwie ruchu powstały spory między przedstawicielami różnych kierunków politycznych. Suworow, połączywszy się z wojskiem Fersena, ruszył na Warszawę; 4 IX zdobył szturmem Pragę (m.in. zginął J. Jasiński), dokonując rzezi ludności. Warszawa kapitulowała 5 XI. Wawrzecki z częścią wojska wycofał się na pd.; 16 XI pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów. Po upadku powstania Austria, Prusy i Rosja dokonały 1795 III rozbioru Polski. Powstanie kościuszkowskie miało ogromny wpływ na rozwój pol. myśli polit.; próby Kościuszki wciągnięcia do walki mas lud. i radykalizm społ. jakobinów tworzyły tradycję nurtu lewicowego pol. ruchów wolnościowych, łączących walkę o niepodległość z programem reform społecznych. Na arenie międzynarodowej. Kierownictwo powstania bezskutecznie starało się uzyskać pomoc rewolucyjnej Francji. Powstanie, wiążąc siły prus., uniemożliwiło Prusom działanie przeciw Francji.

76. III Rozbiór Polski

Po przegranej insurekcji kościuszkowskiej państwa zaborcze od razu przystąpiły do podziału ziem Polskich między siebie. Rosja i Austria bardzo szybko porozumiały się między sobą ale za to Prusy chciały uzyskać jak najlepsze warunki dla swojego państwa. Układ austriacko-rosyjski został podpisany 3 stycznia 1795. Prusy dołączyły do układu rozbiorowego dopiero 24 października 1795. Ostatecznie Rosji przypadła Litwa, terytoria białoruskie, zachodni Wołyń po linię Bugu , Brześć Litewski, Grodno, Niemen ( łącznie 120 tysięcy kilometrów kwadratowych z 1,2 mln mieszkańców ). Austria otrzymała Małopolskę między Pilicą a Bugiem jak i części Mazowsza i Lubelszczyzny ( 47 tysięcy kilometrów kwadratowych z 1,5 mln mieszkańców ). Prusy otrzymały większość terytoriów Mazowsza i tereny litewskie po Niemen ( 48 tysięczy kilometrów kwadratowych z 1 mln mieszkańców.