Prawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności kosmicznej
Wojciech Szlawski
Badanie i eksploracja przestrzeni Castro za dowód  agresji USA na Kubę111.
kosmicznej stanowią wielką zdobycz Póz
niejsze wypadki kosmiczne miały już
ludzkości XX wieku. Jednak, jak znacznie większą wagę. Te najbardziej
to w każdej dziedzinie życia bywa, oprócz spektakularne to upadek amerykańskiej stacji
spektakularnych sukcesów zdarzają się orbitalnej Skylab w 1979 r. oraz katastrofa
i porażki. Do tych drugich z pewnością radzieckiego satelity z reaktorem jądrowym
trzeba zaliczyć negatywne konsekwencje na pokładzie Kosmos 954, którego
działalności kosmicznej, które mogą radioaktywne szczątki w 1978 r. spadły na
wystąpić zarówno na powierzchni Ziemi, terytorium Kanady, rozrzucone na obszarze
jak i w samej przestrzeni kosmicznej. wielkości Austrii.
Artykuł ten stara się w największym skrócie Przenosząc rozważania do czasów nam
przybliżyć zagadnienia związane z kwestią bliższych, należy wspomnieć choćby 2001 rok,
odpowiedzialności międzynarodowej państw gdy duże obawy wywoływała kontrolowana
za działalność podejmowaną w przestrzeni deorbitacja rosyjskiej stacji kosmicznej Mir.
kosmicznej. Można wymienić także wydarzenia z ostatnich
lat, jak choćby rozpad w 2008 r. rosyjskiego
W historii podboju kosmosu miało satelity o napędzie nuklearnym Kosmos 1818,
miejsce wiele wypadków, które raz pociągały którego szczątki wedle przewidywań wejdą w
za sobą mniejsze, raz większe konsekwencje. atmosferę w roku 2045 czy przypadek
Pierwszym powszechnie znanym pierwszej w historii kosmicznej kolizji między
międzynarodowym przypadkiem wyrządzenia obiektami kosmicznymi w 2009 r., w której
szkody był upadek w 1960 r. części uczestniczył amerykański satelita Iridium 33
amerykańskiej rakiety na terytorium Kuby, oraz nieaktywny satelita rosyjski Kosmos
którego ofiarą była krowa. Choć Kuba nie 2251. Jedną z podstawowych negatywnych
żądała w tym wypadku odszkodowania,
111
Zob. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch
des Weltraumrechts, Köln, Berlin, Bonn, München,
to jednak incydent ten posłużył Fidelowi
1991, s. 759.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 30
konsekwencji tego zdarzenia jest powstanie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej
ogromnej ilości (ok. 1,5 tony) kosmicznych łącznie z Księżycem i innymi ciałami
śmieci   space debris , które mogą stanowić niebieskimi112 z 1967 r. Traktat ten, zawierający
zagrożenie dla aktywnych satelitów, stacji najistotniejsze normy rządzące przestrzenią
kosmicznych oraz przyszłych misji kosmiczną, jest także z
ródłem
kosmicznych. odpowiedzialności w prawie kosmicznym,
Ponadto należy zauważyć, gdyż tym kwestiom poświęca artykuły VI
że w ostatnich kilkunastu miesiącach dość i VII.
często do światowej opinii publicznej Z analizy art. VI wynikają cztery zasad-
docierały informacje o różnych zdarzeniach nicze wnioski. Po pierwsze, została ustanowio-
w przestrzeni kosmicznej. W styczniu 2007 na ogólna zasada ponoszenia odpowiedzialno-
roku świat dowiedział się, że Chińczycy ści międzynarodowej przez państwa za swoją
zestrzelili swojego satelitę, co spotkało się działalność w przestrzeni kosmicznej, łącznie z
z gwałtowną krytyką w związku Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (zd.
z zaśmiecaniem orbity okołoziemskiej 1). Po drugie, poprzez regulację przyjętą w zd.
i stworzeniem przez to realnego zagrożenia dla 1 in fine unormowana została bardzo istotna
innych satelitów i promów kosmicznych. kwestia ponoszenia odpowiedzialności przez
Podobnego czynu rok póz
niej dokonały Stany państwo za  swoją działalność (ang. tekst
Zjednoczone, rozprawiając się w ten sposób autentyczny:  national activities  działalność
ze swoim niesprawnym satelitą. krajową)  niezależnie od tego, czy jest ona
Wydarzenia te, przedstawiajÄ…ce skalÄ™ prowadzona przez instytucje rzÄ…dowe lub
narastającego problemu, skłaniają ku refleksji pozarządowe, osoby prawne ( by non-go-
i postawienia pytania, jak normy prawa vernmental entities ). Regulacja ta stanowi
międzynarodowego regulują kwestię zatem skodyfikowany wyjątek od zasady przy-
odpowiedzialności państw za działalność jętej w orzecznictwie międzynarodowym prze-
w przestrzeni kosmicznej. widującej, że państwu nie przypisuje się dzia-
łania osób prywatnych113. Po trzecie, w zd. 2 na
Układ kosmiczny z 1967 r. państwa został nałożony szczególny obowią-
zek kontroli działalności osób prywatnych,
Podstawowym aktem prawa
112
Rzeczpospolita Polska jest stronÄ… tego traktatu.
międzynawowego regulującym działalność
Dz. U. 1968 nr 14 poz. 82.
113
państw w przestrzeni kosmicznej jest Układ
S. Hobe, Die rechtlichen Rahmen-bedingungen der
wirtschaftlichen Nutzung des Weltraums, Berlin,
o zasadach działalności państw w zakresie
1992, s. 143.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 31
polegający na stałym nadzorze i upoważnia- obiekt został wypuszczony . Jeżeli wypuszcze-
niu114. Czwartym zagadnieniem, które zostało nie obiektu można przypisać wielu państwom,
poruszone, jest unormowanie w zd. 3 odpowie- to należy uznać, że mimo braku odpowiedniej
dzialności organizacji międzynarodowych. normy wprost to regulującej, państwa te będą
Art. VII przewiduje, że  każde Państwo odpowiadać solidarnie115.
Strona Układu, które wypuszcza albo powodu- Artykuł VII w swej treści nie odnosi się
je wypuszczenie obiektu w przestrzeń do jednej z najistotniejszych kwestii, mianowi-
kosmiczną, łącznie z Księżycem i innymi cie do tego, na jakiej zasadzie ma opierać się
ciałami niebieskimi, jak również każde ustanowiona w nim odpowiedzialność. Zagad-
Państwo Strona Układu, z którego terytorium nienie to może mieć pierwszorzędne znaczenie
albo urządzenia obiekt zostaje wypuszczony, w przypadku, gdy zainteresowane państwa nie
ponosi międzynarodową odpowiedzialność będą stronami Konwencji z 1972 r. (o której
za szkody wyrządzone przez taki obiekt mowa niżej), a będą związane jedynie norma-
lub jego część składową na Ziemi, w przestrze- mi Układu kosmicznego z 1967 r. Stanowiska
ni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej, doktryny sÄ… w tej mierze znacznie podzielone
łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebie-  pojawiają się koncepcje zasady winy, zasady
skimi, wobec innego Państwa Strony Układu ryzyka, są też tacy autorzy, którzy nie widzą
albo jego osób fizycznych lub prawnych . potrzeby ustalania zasady odpowiedzialności.
Podstawowymi przesłankami zaistnie- Dodatkowo należy stwierdzić, że kontrowersje,
nia na gruncie tego przepisu odpowiedzialno- które pojawiły się podczas prac nad tym
ści międzynarodowej jest, po pierwsze, przepisem, po ostatecznym przyjęciu traktatu
wypuszczenie obiektu w kosmos i po drugie, przerodziły się w rozbieżne sposoby jego
wyrządzenie przez ten obiekt lub jego część interpretacji.
składową szkody. Za przyjęciem zasady odpowiedzialno-
Państwem odpowiedzialnym będzie ści niezależnej od winy przemawiałby,
państwo, które wystąpi w jednym z czterech zdaniem zwolenników, charakter działalności
wariantów sytuacyjnych  mianowicie jest kosmicznej jako posiadającej w sobie duży
państwem, które obiekt  wypuszcza element ryzyka (ultra-hazardous activities).
lub  powoduje wypuszczenie obiektu Takie rozwiązanie pozwoliłoby na zyskanie
lub  z którego terytorium obiekt został akceptacji dla działalności kosmicznej przez
wypuszczony lub  z którego urządzenia
115
E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 163. Warto
zauważyć, że Konwencja z 1972 r. przewiduje
114
Por. E. Wins, Weltraumhaftung im Völkerrecht, wyraz
nie w takim wypadku solidarnÄ…
Berlin, 2000, s. 142-143. odpowiedzialność państw (art. 5).
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 32
państwa, które same jej nie prowadzą116. Prze- organizacje międzynarodowe, które związały
ciwnicy jednak twierdzą, że wobec braku się jej normami. W ten sposób, zdaniem
klarownego zapisu nie można domniemywać zwolenników tego podejścia, nie może zostać
zasady ryzyka, ponadto za jej odrzuceniem wykluczona możliwość zastosowania standar-
przemawia historia powstania art. VII, bowiem du Konwencji celem dookreślenia normy ujętej
na etapie prac zmieniono pierwotnie propono- w art. VII Układu kosmicznego120.
wany zapis  absolutely liable" na  internatio-
nally liable 117. W ten sposób, ich zdaniem,
w rt. VII została ustanowiona zasada winy118. Konwencja z 1972 r.
Także i póz
niejsza praktyka zdaje siÄ™ potwier-
dzać powyższą tezę. Po katastrofie radzieckie- Normy Układu kosmicznego z 1967 r.,
go satelity Kosmos 954 Kanada w swoim dość lakoniczne w swojej wymowie, doczekały
Statement of Claim opierała roszczenia się w 1972 roku znaczącego uzupełnienia
głównie na Konwencji z 1972 r. i tylko i precyzowania w postaci Konwencji
nawiązała do art. VII, lecz nie w kontekście o iędzynarodowej odpowiedzialności za szkody
ponoszenia odpowiedzialności absolutnej119. wyrządzone przez obiekty kosmiczne121, która
Pojawiają się także opinie, że kwestia od wejścia w życie 1 sierpnia 1972 r., stanowi
przyjęcia odpowiedniej zasady odpowiedzial- trzecie z
ródło odpowiedzialności
ność pozostaje otwarta. O ile bowiem wytwo- międzynarodowej w prawie kosmicznym, obok
rzenie się normy prawa zwyczajowego, która prawa zwyczajowego oraz opisanego
zakłada surową odpowiedzialność na zasadzie wcześniej Układu kosmicznego z 1967 r.
ryzyka wydaje się dyskusyjne, o tyle nie Konwencja w 28 artykułach normuje
sposób nie zauważyć, że wraz z wypracowa- w posób kompleksowy różne zagadnienia
niem Konwencji z 1972 r. powstał także związane z odpowiedzialnością za szkody
pewien międzynarodowy standard, wyrażający spowodowane przez obiekty kosmiczne.
opinio iuris i poparty przez 113 państw i 3 Zawiera w sobie przede wszystkim dwie
podstawy prawne dla roszczeń odszkodowaw-
116
Por. S. Hobe, Die rechtlichen & , op. cit., s. 140-141.
117
P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
czych, w zależności od koliczności wyrządze-
op. cit., s. 778.
118 nia szkody (art. II, III). Przewiduje także
E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 169.
119
Pkt. 20 Statement of Claim:  (& ) This liability
okoliczności zwalniające z odpowiedzialności,
places an obligation on the Union of Soviet Socialist
Republics to compensate Canada in accordance with a także okoliczności wyłączające możliwość
international law for the consequences of the
120
Por. S. Hobe, Die rechtlichen & , op. cit., s. 142.
intrusion of the satellite into Canadian air space and
121
the deposit on Canadian territory of hazardous Rzeczpospolita Polska jest stronÄ… tej Konwencji.
radioactive debris from the satellite . Dz. U. 1973 nr 27 poz. 154.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 33
stosowania jej norm (art. VI, VII). Reguluje szybkiego wypłacenia, zgodnie z niniejszą
kwestię wyrządzenia szkody przez więcej niż Konwencją, pełnego i sprawiedliwego odszko-
jedno państwo oraz rzez organizacje międzyna- dowania poszkodowanym , a także w podsta-
rodowe (art. IV, V, XXII). Szereg norm wowych zasadach przewodnich, ujętych
prawnych poświęcony został formie odszkodo- w poszczególnych artykułach Konwencji.
wania oraz procedurze dochodzenia roszczeń Przede wszystkim należy tu wymienić
przez państwo (art. VIII-XX). art. II, który odgrywa zasadnicze znaczenie
Konwencja jest aktem prawa międzyna- w zakresie pełnienia funkcji kompensacyjnej.
rodowego, który reguluje pewien aspekt Ustanawia on bowiem odpowiedzialność
międzynarodowej odpowiedzialności państw, na zasadzie ryzyka za wyrządzone szkody,
mianowicie kwestię odszkodowawczą od której zwolnić się można tylko w określo-
lub inaczej mówiąc materialną, majątkową. nych przypadkach. W pewnych zaś okoliczno-
Przedmiotem tej regulacji są stosunki majątko- ściach Konwencja przewiduje nawet represję
we o charakterze międzynarodowym, gdyż majątkową, gdyż w przypadku prowadzenia
podmiotami tych stosunków są państwa przez państwo działalności kosmicznej
oraz organizacje międzynarodowe. Jest to sprzecznej z prawem międzynarodowym
zatem zupełnie inne rozwiązanie niż to, które będzie ponosiło ono odpowiedzialność absolut-
funkcjonuje w pokrewnej dziedzinie prawa ną124. Kwestią wartą podkreślenia jest to,
międzynarodowego - prawie lotniczym, gdzie że Konwencja, w przeciwieństwie do innych
przyjęto odpowiedzialność o charakterze ówczesnych umów międzynarodowych,
cywilnym122. dotyczących odpowiedzialności, nie przewidu-
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, je maksymalnej kwoty odszkodowania jakiej
że w literaturze Konwencję z 1972 r. opisuje można dochodzić. Ponadto przyjęta została
się często terminem  victim oriented , konstrukcja solidarnej odpowiedzialności
za pomocą którego podkreśla się, że traktat ten państw, która znacznie ułatwia skuteczne
ma służyć ochronie ofiar, które ucierpiały i szybkie dochodzenie roszczeń.
wskutek aktywności kosmicznej123. Twierdze- Przedstawiony wyżej obraz pozwala
nie to znajduje oparcie w tekście preambuły, na stwierdzenie, że ochrona ofiar jest podsta-
która mówi m.in. o potrzebie  zapewnienia wowym fundamentem i celem Konwencji.
122 W związku z tym uprawiona jest również
J. Rajski, Odpowiedzialność międzynarodowa
za szkody wyrzÄ…dzone przez obiekty kosmiczne,
konkluzja, że konsekwencją takiego stanu
Warszawa, 1974, s. 31-33.
123
rzeczy jest konieczność uwzględniania tego
Por. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch
& , op. cit., s. 782; E. Wins, Weltraumhaftung
124
im Völkerrecht, Berlin, 2000, s. 62. Por. J. Rajski, Odpowiedzialność & , op. cit., s. 35.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 34
faktu przy dokonywaniu wykładni przepisów Państwem poszkodowanym będzie w tym
Konwencji, tak by zapewniały one ofiarom wypadku państwo, które samo także wysłało
możliwie jak najdalej idącą ochronę125. obiekt kosmiczny, wobec czego można
Podstawowym przepisem, jak już założyć, że będzie ono dysponować
wspomniano, jest art. II wprowadzający odpowiednimi środkami, by tę winę
bezwzględny obowiązek państwa udowodnić.
wypuszczajÄ…cego obiekt kosmiczny Zgodnie z art. XII, celem
do zapłacenia odszkodowania za szkodę, którą odszkodowania wypłaconego na podstawie
wyrządził ten obiekt na powierzchni Ziemi Konwencji ma być przywrócenie stanu, jaki
lub statkowi powietrznemu podczas lotu. istniałby gdyby szkoda nie nastąpiła. W ten
Oznacza to, że państwo poszkodowane może sposób została przyjęta zasada pełnego
domagać się odszkodowania w każdych odszkodowania.
okolicznościach, niezależnie od tego Konwencja reguluje także kwestię
czy państwo wypuszczające obiekt kosmiczny współodpowiedzialności państw, bowiem
ponosi winę za wyrządzenie szkody czy nie  przewiduje solidarną odpowiedzialność
jest to zatem odpowiedzialność na zasadzie w sytuacji, gdy dwa lub więcej państw
ryzyka. Trzeba dodać, że jest wspólnie wypuści obiekt kosmiczny, który
to odpowiedzialność nieomal absolutna126, następnie wyrządzi szkodę oraz w przypadku,
bowiem Konwencja jako okoliczność gdy dojdzie do wyrządzenia szkody państwu
zwalniającą przewiduje tylko, ogólnie ujmując, trzeciemu, czego pierwotną przyczyną była
przyczynienie się państwa poszkodowanego kolizja dwóch obiektów kosmicznych
do powstania szkody poprzez rażące wypuszczonych przez różne państwa127.
niedbalstwo lub zaniechanie. Działanie siły Przyjęcie tej zasady znacznie poprawia
wyższej taką okolicznością, w myśl położenie państwa poszkodowanego, gdyż
Konwencji, nie będzie. może ono żądać wypłacenia odszkodowania
Art. III ustanawia odpowiedzialność na od któregokolwiek z tych państw w całości.
zasadzie winy w przypadku szkód
wyrzÄ…dzonych przez obiekt kosmiczny jednego
państwa obiektowi kosmicznemu drugiego
państwa, znajdującemu się gdziekolwiek
indziej aniżeli na powierzchni Ziemi.
127
Konstrukcja solidarnej odpowiedzialności pojawi się
także w art. XXII statuującym odpowiedzialność
125
E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 64.
organizacji międzynarodowej i jej państw
126
Tak określa tę odpowiedzialność J. Rajski. członkowskich.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 35
Problem  space debris Podstawowym problemem zwiÄ…zanym
z kosmicznymi śmieciami jest nieustanny
Przykłady przytoczone na wstępie wzrost ich liczebności w przestrzeni kosmicz-
wyraz
nie ukazują, że jednym z największych nej. Analiza danych NASA pozwala dostrzec tę
współczesnych problemów i zagrożeń wyraz
nÄ… tendencjÄ™ wzrostowÄ…. W 1980 r. licz-
dla bezpiecznej eksploracji kosmosu, jak ba  space debris powstałego w wyniku
również i dla Ziemi są kosmiczne śmieci, fragmentaryzacji wynosiła poniżej 3 000,
określane w literaturze jako  space debris .  space debris związanego z misjami poniżej
Jest to pojęcie, za pomocą którego w doktrynie 1 000, a liczba wszystkich obiektów131 w prze-
prawa kosmicznego określa się wszystkie strzeni ok. 5 500. W 2006 r. liczby te podniosły
stworzone przez człowieka przedmioty, które się odpowiednio do poziomu 4 000, 1 500
zostały wysłane w kosmos i nie są już więcej i 10 000. W kwietniu 2009 r., po wielkim
wykorzystywane z powodu wypełnienia wzroście odnotowanym zwłaszcza w 2007 r.,
lub ostatecznej utraty swojej funkcji128. Innymi liczba  space debris powstałego w wyniku
słowy są to wszystkie odpady związane fragmentaryzacji osiągnęła poziom niemal
z misjami kosmicznymi, do których zaliczymy 7 500,  space debris związanego z misjami
m.in. nieaktywne satelity oraz powstałe ponad 1 500, zaś liczba wszystkich obiektów
w wyniku eksplozji, kolizji, odłączenia, obserwowanych obiektów osiągnęła liczbę
odstrzelenia bÄ…dz
zużycia odłamki 14 000132. Również i inne z
ródła ukazują
lub poszczególne części obiektów wyraz
nÄ… tendencje wzrostowÄ…133.
kosmicznych129. Póki co  space debris jest W literaturze zauważa się, że dokładne
jedynie terminem doktrynalnym, nie znajduje wyliczenie ilości  space debris w przestrzeni
się on bowiem w żadnym z podstawowych pozostaje wyzwaniem naukowym. E. Wins
traktatów dotyczącym przestrzeni kosmicznej. na podstawie danych dostępnych w 2000 roku
Jest to zatem opis pewnego stanu faktycznego, podaje, że za pomocą dostępnej techniki
do którego rozwiązania posłużyć mają określono lokalizacje 8 000 dużych obiektów
instrumenty prawa kosmicznego130.
131
Pojęcie to obejmuje oprócz dwóch wymienionych
grup także statki kosmiczne i człony rakiet.
128
S. Hobe, Die rechtlichen & , op. cit., s. 40. 132
National Aeronautics and Space Administration,
129
B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch & , Orbital Debris Quarterly News, Vol.13, Issue 2,
op. cit., s. 599. Podobnie E. Wins, Weltraumhaftung April 2009, s. 10. Dostępny na stronie:
& , op. cit., s. 256; M. Hintz w K.H. Böckstiegel, http://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/newsletter/newsletter
Handbuch & , op. cit., s. 178, C. Q. Christol w M. .html.
133
Benkö, W. Kröll (red.), Luft- und Weltraumrecht im
Zob. L. Perek w M. Benkö, W. Kröll (red.), Luft- und
21. Jahrhundert Air and Space Law in the 21st
Weltraumrecht & , op. cit., s. 417; B. Frantzen
Century, Köln, Berlin, Bonn, München, 2001, s. 304.
w K.H. Böckstiegel, Handbuch & , op. cit., s. 600;
130
E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 256. S. Hobe, Die rechtlichen & , op. cit., s. 40.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 36
(o rozmiarach większych niż 10 cm). Spośród jące się w przestrzeni z biegiem lat przechodzą
nich tylko 5% było aktywnymi obiektami na coraz to niższe orbity. Wysokością granicz-
kosmicznymi, reszta zatem stanowiła kosmicz- ną, od której zaczyna się proces ich upadku
ne śmieci. Ze względu na to, że dokonanie na Ziemię, jest ok. 150 km dla orbit kołowych
lokalizacji możliwe jest tylko w przypadku i ok. 110 km dla orbit eliptycznych. W ten
większych obiektów, do oszacowania ilości sposób przykładowo w atmosferę ziemską
mniejszego  space debris konieczne jest weszło do 1989 r. około 13 000 obiektów137.
zastosowanie odpowiednich modeli matema- Większość z obiektów, które weszły w atmos-
tycznych. W ten sposób wyliczono, że w prze- ferę, ulega w niej spaleniu, niemiej jednak
strzeni kosmicznej znajduje się około 80 000 zdarzają się przypadki, zwłaszcza przy więk-
obiektów o rozmiarach 1 do 10 cm i ok. 10 szych obiektach, kiedy tak się nie dzieje. Jako
miliardów obiektów większych niż 0,1 mm134. przykład należy tu podać przede wszystkim
IstotÄ… problemu  space debris jest upadki radzieckiego satelity nuklearnego
przede wszystkim to, że przestrzeń kosmiczna Kosmos 954 w 1978 r. na terytorium Kanady,
w praktyce prawie w ogóle nie ulega proceso- amerykańskiej stacji orbitalnej Skylab
wi samooczyszczenia135. Jedynie, zwiÄ…zane w 1979 r. na AustraliÄ™, satelity Kosmos 1402
ze zwiększeniem aktywności słonecznej, w 1983 r. do Oceanu Indyjskiego i południo-
rozszerzanie siÄ™ przestrzeni atmosferycznej jest wego Atlantyku oraz stacji kosmicznej Salyut
w stanie pełnić taką funkcję. W wyniku tego 7 w 1991 r. na Argentynę, upadek w 1997 r.
procesu, wskutek coraz większych oporów ważącego 255 kg zbiornika paliwa rakiety
cząstek powietrza, obiekty utrzymujące się Delta 2 w Teksasie (USA) czy też w 2002 r.
na niższych orbitach zostają wyhamowane, resztek satelity Extreme Ultraviolet Explorer
co powoduje utratę ich wysokości i wejście w środkowym Egipcie138.
w atmosferę. Rozszerzenie atmosfery było Niemniej jednak uważa się, że zagroże-
jedną z przyczyn upadku w 1979 r. amerykań- nie wypływające z upadku kosmicznych śmie-
skiej stacji orbitalnej Skylab na Ziemię136. ci na Ziemię jest stosunkowo niewielkie,
Zagrożenia związane ze  space debris zwłaszcza gdy porówna się liczbę wchodzą-
można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej cych do atmosfery obiektów kosmicznych
z nich należy zaliczyć niebezpieczeństwo ich (rocznie ok. 500) z liczbą meteorytów
upadku na Ziemię. Obiekty kosmiczne znajdu- (ok. 10 000). W tej sytuacji największe zagro-
137
B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
134
E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 257.
op. cit., s. 604.
135
138
S. Hobe, Die rechtlichen & , op. cit., s. 42.
Por. E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit.; T. Szulc,
136
Por. www.astronautix.com/project/skylab.htm. Satelita spadnie na PolskÄ™?, Wprost 8/2008.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 37
żenie stanowią spadające satelity korzystające powstania  space debris kolejnych stopni jest
z energii nuklearnej, bowiem przy ich przede wszystkim znaczne zwiększenie ryzyka
wchodzeniu w atmosferę, mogą zostać uwol- kolizji z innymi obiektami, w najgorszym zaś
nione radioaktywne substancje, które zatrują przypadku możliwe jest pełne i całkowite
środowisko naturalne139. Przykładem może być zaśmiecenie całych orbit (tzw. syndrom
tutaj katastrofa rosyjskiego satelity Kosmos Kesslera)141.
954, który w 1978 r. rozpadł się nad Kanadą. Prawdopodobieństwo wystąpienia
Niemal wszystkie odnalezione części obiektu, drugiej konstelacji, mianowicie zderzenia się
ważące łącznie 65 kg, były radioaktywne, dwóch aktywnych obiektów kosmicznych, jest
niektóre zaś zawierały dawki śmiertelne140. stosunkowo niewielkie. Wynika to przede
Drugą grupę zagrożeń stanowią kolizje wszystkim z tego, że orbity takich satelitów są
między samymi obiektami kosmicznymi. na bieżąco korygowane, a w razie potrzeby,
W związku z coraz większym zagęszczeniem w celu uniknięcia kolizji, możliwe jest dokona-
obiektów w kosmosie istotnie wzrasta prawdo- nie stosownych manewrów korygujących
podobieństwo ich zderzenia się. Dokonując orbitę142.
podziału obiektów kosmicznych na obiekty Inaczej zaś przedstawia się sytuacji
aktywne i kosmiczne śmieci można wyróżnić w trzeciej konstelacji  mianowicie w przypad-
trzy konstelacje zderzenia się takich obiektów. ku kolizji aktywnego obiektu kosmicznego ze
Pierwszą konstelacją jest zderzenie się  space debris . Ze względu na ogromne pręd-
dwóch odpadów kosmicznych. Choć na pierw- kości obiektów (średnio 10 km/s), zderzenie
szy rzut oka wydaje się mieć ono dość małe z nawet bardzo małym odpadem kosmicznym
znaczenie, jest zagadnieniem bardzo istotnym, może być katastrofalne w skutkach i powodo-
bowiem w jego wyniku powstają kolejne wać całkowite zniszczenie aktywnego obiektu
śmieci kosmiczne  drugiego, a w razie kolej- kosmicznego. Przykładem obrazującym skalę
nych zderzeń  trzeciego i dalszych stopni. problemu jest sytuacja z 1983 r., kiedy
W ten sposób w razie zderzenia się wypalone- to doszło do zderzenia odłamka farby z członu
go członu rakiety z obiektem wielkość 4 cm rakiety Delta wielkości 0,2 mm z szybą promu
może powstać 10 000 nowych groz
nych kosmicznego Challenger. Wydarzenie to skoń-
odłamków większych niż 1 cm oraz miliardy czyło się stosunkowo szczęśliwie, bowiem
drobinek większych niż 1 mm. Konsekwencją konsekwencją była tylko konieczność dokona-
nia wynoszÄ…cej 50 000 USD naprawy.
139
B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
141
op. cit., s. 604. B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
140
op. cit., s. 604.
M. Benkö w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
142
op. cit., s. 457-458. Por. idem, s. 605.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 38
Największe zagrożenia związane są ze średniej Konwencji z 1972 r. jest wyrządzenie szkody
wielkości kosmicznymi śmieciami, gdyż przez obiekt kosmiczny. Zatem, by można było
z jednej strony są one za małe, by je odpowied- zastosować jej normy w stosunku do  space
nio wcześnie zlokalizować i dokonać właści- debris , konieczne jest wpierw udzielenie
wych manewrów omijających, z drugiej zaś, odpowiedzi na pytanie, czy kosmiczne śmieci
zbyt duże, by można było przed nimi zabezpie- są obiektami kosmicznymi w rozumieniu
czyć obiekt kosmiczny poprzez wzmocnienia Konwencji.
czy opancerzenia143. W literaturze panuje zgodność
Oprócz zagrożeń związanych ze znisz- co do tego, że pojęcie  obiekt kosmiczny
czeniem obiektu kosmicznego w kolizji obejmuje także nieaktywne satelity145. Takie
ze  space debris , do negatywnych skutków rozumowanie jest logiczną konsekwencją
należy zaliczyć przede wszystkim tworzenie wykładni celowościowej norm Konwencji,
siÄ™ pewnych przestrzeni w kosmosie, wszak aktywne i sprawne satelity zazwyczaj
w których nie będzie można bezpiecznie szkód nie wyrządzają. W związku z tym
prowadzić działalności kosmicznej. Może bez wątpienia ta jedna z kategorii kosmicznych
to mieć w przyszłości kolosalne konsekwencje, śmieci wchodzi w zakres regulacji Konwencji.
zwłaszcza biorąc pod uwagę już istniejące Dużo bardziej problematyczna jest
naturalne ograniczenia korzystania z kosmosu kwestia odpowiedniego zakwalifikowania
(np. ograniczone  zasoby orbity geostacjonar- pozostałych kategorii  space debris .
nej). Ponadto należy zauważyć negatywny W doktrynie zwolennicy jak najszerszego
wpływ kosmicznych śmieci na możliwości stosowania przepisów Konwencji podchodzą
obserwowania kosmosu przez astronomów. do tego zagadnienia przez pryzmat art. I lit. d,
Obecnie 30% okna obserwacyjnego jest z tego wedle którego także i części składowe obiektu
powodu bezużyteczne144. kosmicznego mieszczą się w definicji obiektu
kosmicznego. Dokonując wykładni tego prze-
pisu zauważają, że części składowe to nie tylko
 Space debris a zastosowanie reżimu części, które stanowią pewne samodzielne,
odpowiedzialności funkcjonalne jednostki (np. zbiornik paliwa,
baterie słoneczne), ale także zwykłe, pojedyn-
Podstawową przesłanką zaistnienia cze części, gdyż one również są konieczne
odpowiedzialności na gruncie przepisów
145
Por. M. Hintz w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
op. cit., s. 178; E. Wins, Weltraumhaftung & ,
143
E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 258.
op. cit., s. 261; B. Frantzen w K.H. Böckstiegel,
144
Idem, s. 260. Handbuch & , op. cit., s. 620.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 39
do tego, by obiekt kosmiczny miał pełną funk- się właśnie największa komplikacja, bowiem
cjonalność. W ten sposób odpowiedzialność społeczność międzynarodowa nie była jak
państwa powstawałaby także wtedy, gdy obiekt dotąd w stanie takiego standardu wypraco-
kosmiczny uległby zniszczeniu, a szkody wać147.
wyrządziły jego części, stanowiące już  space Drugim problemem będą kwestie
debris 146. dowodowe, bowiem państwo poszkodowane
Odnosząc normy Konwencji do szkód będzie musiało wykazać, że przyczyną szkody
wyrządzonych przez kosmiczne odpady, należy był  space debris konkretnego państwa. O ile
stwierdzić, że w przypadku ich wyrządzenia kwestia ta wydaje się być możliwa w przypad-
na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrzne- ku wyrzÄ…dzenia szkody na powierzchni Ziemi,
mu podczas lotu, będzie miała zastosowanie o tyle już w przypadku wyrządzenia szkody
zasada ryzyka. W razie zaś kolizji między przez małe kosmiczne odpady w przestrzeni
kosmicznym śmieciem a obiektem kosmicz- kosmicznej zdaje się graniczyć z niemożliwo-
nym kwestie odpowiedzialności regulować ścią148. Ponadto w odniesieniu do szkód wyrzą-
będzie zasada winy. dzonych w przestrzeni, należałoby także wyka-
Z takim ujęciem odpowiedzialności zać to, że szkoda nie powstała w wyniku
państw za  space debris wiąże się jednak zderzenia z naturalnym obiektem kosmicznym
wiele problemów zarówno prawnych, jak (meteorytem)149.
i faktycznych. Po pierwsze, w sytuacjach, Konkludując zatem należy stwierdzić,
gdzie będzie obowiązywała zasada winy, że normy Konwencji z 1972 r., zgodnie
poszkodowane państwo będzie musiało ze swoim podstawowym celem, udzielają
udowodnić, że szkoda została wyrządzona odpowiedniej ochrony poszkodowanym przez
umyślnie bądz
nieumyślnie. O ile kwestia  space debris na Ziemi poprzez art. II,
umyślności nie budzi większych wątpliwości przewidujący odpowiedzialność na zasadzie
interpretacyjnych, o tyle przy nieumyślności ryzyka. Zupełnie inaczej przedstawia się zaś
takowe się już pojawiają. Trzeba by było kwestia ochrony państw, które same prowadzą
bowiem wykazać, że państwo, którego  space działalność kosmiczną, bowiem ustanowiony
debris wyrządził szkodę nie dochowało nale-
147
Por. E. Wins, Weltraumhaftung & , op. cit., s. 264.
żytego międzynarodowego standardu postępo-
Dodać w tym miejscu należy, że dobitnym tego
przykładem są przytoczone na wstępie zestrzelenia
wania w tej materii. W tym miejscu pojawia
własnych satelitów przez Chiny a póz
niej USA,
wskutek czego powstała cała masa kosmicznych
146
śmieci.
B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
148
Idem, s. 266.
op. cit., s. 621. Podobnie E. Wins, Weltraumhaftung
149
& , op. cit., s. 261, M. Hintz w K.H. Böckstiegel, B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch & ,
Handbuch & , op. cit., s. 178. op. cit., s. 621.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 40
art. III wymóg udowodnienia winy połączony Podsumowanie
z trudnościami faktycznymi, będzie w wielu
przypadkach zaporÄ… ograniczajÄ…cÄ… bÄ…dz
nawet Konkludując powyższe rozważania,
uniemożliwiającą skuteczne dochodzenie można stwierdzić, że w praktyce skuteczne
roszczenia. dochodzenie roszczeń odszkodowawczych
Roszczenie odszkodowawcze można w przypadku szkód wyrządzonych przez
by także oprzeć na art. VII Układu kosmiczne-  space debris będzie możliwe wtedy, gdy
go z 1967 r. Również i w tym wypadku należa- traktaty przewidują zastosowanie zasady
łoby zastosować analogiczną szeroką wykład- ryzyka jako zasady odpowiedzialności. Zatem
nie pojęć  obiekt i  część składowa , by zgodnie z art. II Konwencji z 1972 r.,
objąć nimi, oprócz nieaktywnych obiektów, chronione z pewnością są obszary państw-
wszystkie pozostałe kategorie  space debris . stron niniejszej Konwencji oraz ich statki
Przy zastosowaniu art. VII pojawiÄ… siÄ™, powietrzne podczas lotu.
podobnie jak przy okazji stosowania norm Przedstawiony zarys odpowiedzialności
Konwencji, problemy faktyczne, związane międzynarodowej państw w prawie
z kwestią dowodzenia oraz prawne, związane kosmicznym ukazuje, że Układ z 1967 r.
z zagadnieniem postępowania zgodnie Oraz Konwencja 1972 r. tworzą rozbudowany
z międzynarodowymi standardami. Ponadto system ochrony, który jednak nie jest idealny.
należy pamiętać o bardzo istotnej dodatkowej Trzeba jednak zwrócić uwagę na pewien
komplikacji, która związana jest z brakiem podstawowy fakt  mianowicie na to,
określenia zasady odpowiedzialności w tym że traktaty te postawały ok. 40 lat temu, kiedy
przepisie. to wiele dzisiejszych problemów w ogóle nie
istniało. Na pozytywną ocenę tego systemu
bez wątpienia wpływa okoliczność, że
wszystkie najbardziej liczÄ…ce siÄ™ w kosmosie
państwa, na czele z USA, Rosją, Chinami,
państwami europejskimi są stronami zarówno
Układu kosmicznego z 1967 r., jak
i Konwencji z 1972 r., co zapewnia tym
traktatom odpowiednio wysokÄ… rangÄ™.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 41