tytuł: "USTAWA RZ

Ą

DOWA 3 maja 1791 r."

autor: Stanisław August

Oblatum (1) de 5 Mai 1791

USTAWA RZ

Ą

DOWA (3 maja 1791 r.)

W imi

ę

Boga w Trójcy

Ś

wi

ę

tej jedynego. Stanisław

August z bo

ż

ej łaski i woli narodu Król Polski, Wielki

Ksi

ążę

Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki,

ś

mudzki, Kijowski, Woły

ń

ski,

Podolski, Podlaski, Inflancki, Smole

ń

ski, Siewierski i Czernichowski, wraz z

Stanami Skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski reprezentuj

ą

cymi.

Uznaj

ą

c, i

ż

los nas wszystkich od ugruntowania i

wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł,
długim do

ś

wiadczeniem poznawszy zadawnione rz

ą

du

naszego wady, a chc

ą

c korzysta

ć

z pory, w jakiej si

ę

Europa znajduje i z tej

dogorywaj

ą

cej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od ha

ń

bi

ą

cych obcej

przemocy nakazów,
ceni

ą

c dro

ż

ej nad

ż

ycie, nad szcz

ęś

liwo

ść

osobist

ą

,

egzystencj

ę

polityczn

ą

, niepodległo

ść

zewn

ę

trzn

ą

i wolno

ść

wewn

ę

trzn

ą

narodu,

którego los w r

ę

ce nasze jest powierzony, chc

ą

c oraz na błogosławie

ń

stwo, na

wdzi

ę

czno

ść

współczesnych i przyszłych pokole

ń

zasłu

ż

y

ć

, mimo przeszkód, które w

nas nami

ę

tno

ś

ci sprawowa

ć

mog

ą

, dla dobra powszechnego, dla

ugruntowania wolno

ś

ci, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic, z najwi

ę

ksz

ą

stało

ś

ci

ą

ducha niniejsz

ą

konstytucj

ę

uchwalamy i t

ę

całkowicie za

ś

wi

ę

t

ą

, za

niewzruszon

ą

deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym

wyra

ź

n

ą

wol

ą

swoj

ą

nie uznał potrzeby odmienienia w

niej jakiego artykułu. Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu
tera

ź

niejszego we wszystkim stosowa

ć

si

ę

maj

ą

.

Cz

ęść

I.

Religia panuj

ą

ca.

Religi

ą

narodow

ą

panuj

ą

c

ą

jest i b

ę

dzie wiara

ś

wi

ę

ta

rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami; przej

ś

cie od wiary panuj

ą

cej do

jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod karami apostazji.

ś

e za

ś

ta

ż

sama

wiara

ś

wi

ę

ta

przykazuje nam kocha

ć

bli

ź

nich naszych, przeto wszystkim

ludziom jakiegokolwiek b

ą

d

ź

wyznania pokój w wierze i

opiek

ę

rz

ą

dow

ą

winni

ś

my. I dlatego wszelkich obrz

ą

dków i

religii wolno

ść

w krajach polskich podług ustaw krajowych

warujemy.

Cz

ęść

II.

Szlachta i ziemianie

Szanuj

ą

c pami

ęć

przodków naszych jako fundatorów

rz

ą

du wolnego, stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody,

wolno

ś

ci, prerogatywy pierwsze

ń

stwa w

ż

yciu prywatnym i

publicznym najuroczy

ś

ciej zapewniamy, szczególniej za

ś

prawa, statuta i

przywileje temu stanowi od Kazimierza
Wielkiego, Ludwika W

ę

gierskiego, Władysława Jagiełły i

Witolda brata jego, wielkiego ksi

ążę

cia litewskiego, nie

mniej od Władysława i Kazimierza Jagiello

ń

czyków, od

Jana Alberta, Aleksandra i Zygmunta Pierwszego braci, od
Zygmunta Augusta, ostatniego z linii jagiello

ń

skiej,

sprawiedliwie i prawnie nadane, utwierdzamy, zapewniamy
i za niewzruszone uznajemy. Godno

ść

stanu szlacheckiego w Polszcze za równ

ą

wszelkim stopniom szlachectwa,

gdziekolwiek u

ż

ywanym, przyznajemy. Wszystk

ą

szlacht

ę

równymi by

ć

mi

ę

dzy sob

ą

uznajemy, nie tylko co do

starania si

ę

o urz

ę

dy i o sprawowanie posług Ojczy

ź

nie,

honor, sław

ę

, po

ż

ytek przynosz

ą

cych, ale oraz co do równego u

ż

ywania przywilejów

i prerogatyw stanowi szlacheckiemu
słu

żą

cych.

Nade wszystko za

ś

prawa bezpiecze

ń

stwa osobistego,

wolno

ś

ci osobistej i własno

ś

ci gruntowej i ruchomej, tak jak od wieków ka

ż

demu

słu

ż

yły,

ś

wi

ę

tobliwie nienaruszenie

zachowane mie

ć

chcemy i zachowujemy; zar

ę

czaj

ą

c najuroczy

ś

ciej, i

ż

przeciwko

własno

ś

ci czyjejkolwiek

ż

adnej odmiany

lub ekscepcji w prawie nie dopu

ś

cimy; owszem, najwy

ż

sza

władza krajowa i rz

ą

d przez ni

ą

ustanowiony

ż

adnych

pretensji pod pretekstem iurium regalium (2) i jakimkolwiek innym pozorem do
własno

ś

ci obywatelskich b

ą

d

ź

w cz

ęś

ci,

b

ą

d

ź

w cało

ś

ci ro

ś

ci

ć

sobie nie b

ę

dzie. Dla czego bezpiecze

ń

stwo osobiste i

wszeik

ą

własno

ść

komukolwiek z prawa przynale

ż

n

ą

jako prawdziwy społeczno

ś

ci

w

ę

zeł, jako

ź

renic

ę

wolno

ś

ci

obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy i aby na potomne czasy
szanowane, ubezpieczone i nienaruszone zostawały, mie

ć

chcemy. Szlacht

ę

za

najpierwszych obro

ń

ców wolno

ś

ci i niniejszej konstytucji uznajemy. Ka

ż

dego

szlachcica cnocie, obywatelstwu i honorowi jej

ś

wi

ę

to

ść

do szanowania, jej

trwało

ść

do strze

ż

enia poruczamy jako jedyn

ą

twierdz

ę

Ojczyzny i

swobód naszych.

Cz

ęść

III.

Miasta i mieszczanie.

Prawo na tera

ź

niejszym sejmie zapadłe pod tytułem

Miasta nasze królewskie wolne w pa

ń

stwach Rzeczypospolitej w zupełno

ś

ci

utrzymane mie

ć

chcemy i za cz

ęść

niniejszej

konstytucji deklarujemy, jako prawo wolnej szlachcie
polskiej dla bezpiecze

ń

stwa ich swobód i cało

ś

ci wspólnej Ojczyzny now

ą

,

prawdziw

ą

i skuteczn

ą

daj

ą

ce sił

ę

.

Cz

ęść

IV.

Chłopi wło

ś

cianie.

Lud rolniczy, spod którego r

ę

ki płynie najobfitsze

bogactw krajowych

ź

ródło, który najliczniejsz

ą

w narodzie stanowi ludno

ść

, a

zatem najdzielniejsz

ą

kraju sił

ę

, tak przez sprawiedliwo

ść

, ludzko

ść

i obowi

ą

zki

chrze

ś

cija

ń

skie, jako i przez własny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opiek

ę

prawa i rz

ą

du krajowego przyjmujemy, stanowi

ą

c: i

ż

odt

ą

d

jakiebykolwiek swobody, nadania lub umowy dziedzice z
wło

ś

cianami dóbr swoich autentycznie uło

ż

yli, czyli by te swobody, nadania i

umowy były z gromadami, czyli te

ż

z

ka

ż

dym osobno wsi mieszka

ń

cem zrobione, b

ę

d

ą

stanowi

ć

wspólny i wzajemny obowi

ą

zek podług rzetelnego znaczenia, warunków i opisu

zawartego w takowych nadaniach i
umowach pod opiek

ę

rz

ą

du krajowego podaj

ą

cy. Układy

takowe i wynikaj

ą

ce z nich obowi

ą

zki przez jednego

wła

ś

ciciela gruntu dobrowolnie przyj

ę

te, nie tylko jego

samego, ale i nast

ę

pców jego lub prawa nabywców tak

wi

ą

za

ć

b

ę

d

ą

,

ż

e ich nigdy samowolnie odmienia

ć

nie b

ę

d

ą

mocni. Nawzajem wło

ś

cianie jakiejkolwiek b

ą

d

ź

maj

ę

tno

ś

ci

od dobrowolnych umów, przyj

ę

tych nada

ń

i z nimi zł

ą

czonych powinno

ś

ci usuwa

ć

si

ę

inaczej nie b

ę

d

ą

mogli, tylko w

takim sposobie i z takimi warunkami, jak w opisach tych

ż

e umów postanowione

mieli, które czy na wieczno

ść

, czyli do czasu przyj

ę

te,

ś

ci

ś

le ich obowi

ą

zywa

ć

b

ę

d

ą

. Zawarowawszy tym sposobem dziedziców przy wszelkich po

ż

ytkach od

wło

ś

cian im nale

żą

cych, a chc

ą

c jak najskuteczniej zach

ę

ci

ć

pomno

ż

enie ludno

ś

ci

krajowej, ogłaszamy wolno

ść

zupełn

ą

dla wszystkich ludzi tak nowo przybywaj

ą

cych, jako i tych, którzy by pierwej z

kraju oddaliwszy si

ę

, teraz do Ojczyzny powróci

ć

chcieli, tak dalece, i

ż

ka

ż

dy

człowiek do pa

ń

stw Rzeczypospolitej nowo z którejkolwiek strony przybyły

lub powracaj

ą

cy, jak tylko stanie nog

ą

na ziemi polskiej, wolnym jest zupełnie

u

ż

y

ć

przemysłu swego jak i gdzie chce, wolny jest czyni

ć

umowy na osiadło

ść

,

robocizn

ę

lub

czynsze, jak i dopóki si

ę

umówi, wolny jest osiada

ć

w

mie

ś

cie lub na wsiach, wolny jest mieszka

ć

w Polszcze lub do kraju, do którego

zechce, powróci

ć

, uczyniwszy zadosy

ć

obowi

ą

zkom, które dobrowolnie na siebie

przyj

ą

ł.

Cz

ęść

V.

Rz

ą

d, czyli oznaczenie władz publicznych.

Wszelka władza społeczno

ś

ci ludzkiej pocz

ą

tek swój

bierze z woli narodu. Aby wi

ę

c cało

ść

pa

ń

stw, wolno

ść

obywatelska i porz

ą

dek społeczno

ś

ci w równej wadze na

zawsze zostawały, trzy władze rz

ą

d narodu polskiego

składa

ć

powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze

składa

ć

b

ę

d

ą

, to jest: władza prawodawcza w Stanach

zgromadzonych, władza najwy

ż

sza wykonawcza w królu i

Stra

ż

y, i władza s

ą

downicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub

ustanowi

ć

si

ę

maj

ą

cych.

Cz

ęść

VI

Sejm, czyli władza prawodawcza.

Sejm czyli Stany zgromadzone na dwie Izby dzieli

ć

si

ę

b

ę

d

ą

: na Izb

ę

Poselsk

ą

i na Izb

ę

Senatorsk

ą

pod prezydencj

ą

króla.

Izba Poselska jako wyobra

ż

enie i skład wszechwładztwa

narodowego b

ę

dzie

ś

wi

ą

tyni

ą

prawodawstwa. Przeto w

Izbie Poselskiej najpierwiej decydowane b

ę

d

ą

wszystkie

projekta.
1. Co do praw ogólnych, to jest konstytucyjnych,
cywilnych, kryminalnych i do ustanowienia wieczystych
podatków, w których to materiach propozycje od tronu
województwom, ziemiom i powiatom do roztrz

ąś

nienia

podane, a przez instrukcje do Izby przychodz

ą

ce, najpierw-sze do decyzji wzi

ę

te

by

ć

maj

ą

.

2. Co do uchwał sejmowych, to jest poborów doczesnych,
stopnia monety, zaci

ą

gania długu publicznego, nobilitacji i innych nadgród

przypadkowych, rozkładu wydatków publicznych ordynaryjnych i
ekstraordynaryjnych, wojny, pokoju,
ostatecznej ratyfikacji traktatów zwi

ą

zkowych i handlowych, wszelkich

dyplomatycznych aktów i umów do prawa narodów

ś

ci

ą

gaj

ą

cych si

ę

, kwitowanie magistratur wykonawczych

i tym podobnych zdarze

ń

, głównym narodowym potrzebom

odpowiadaj

ą

cych, w których to materiach propozycje od tronu prosto do Izby

Poselskiej przychodzi

ć

maj

ą

ce,

pierwsze

ń

stwo w prowadzeniu mie

ć

b

ę

d

ą

.

Izby Senatorskiej, zło

ż

onej z biskupów, wojewodów,

kasztelanów i ministrów pod prezydencj

ą

króla, maj

ą

cego

prawo raz da

ć

votum (3) swoje, drugi raz paritatem (4) rozwi

ą

zywa

ć

osobi

ś

cie lub

nadesłaniem zdania swojego do tej

ż

e Izby,

obowi

ą

zkiem jest:

1. Ka

ż

de prawo, które po przej

ś

ciu normalnym w Izbie Poselskiej do Senatu

natychmiast przesłane by

ć

powinno, przyj

ąć

lub wstrzyma

ć

do dalszej narodu

deliberacji opisan

ą

w prawie wi

ę

kszo

ś

ci

ą

głosów; przyj

ę

cie moc i

ś

wi

ę

to

ść

prawa

nadawa

ć

b

ę

dzie; wstrzymanie za

ś

zawiesi tylko prawo do

przyszłego ordynaryjnego sejmu, na którym gdy powtórna
nast

ą

pi zgoda, prawo zawieszone od Senatu przyj

ę

tym

by

ć

musi.

2. Ka

ż

d

ą

uchwał

ę

sejmow

ą

w materiach wy

ż

ej wyliczonych, któr

ą

Izba Poselska

Senatowi przesła

ć

natychmiast powinna, wraz z t

ąż

Izb

ą

Poselsk

ą

wi

ę

kszo

ś

ci

ą

głosów decydowa

ć

,

a zł

ą

czona Izb obydwóch wi

ę

kszo

ść

według prawa opisana

b

ę

dzie wyrokiem i wol

ą

Stanów.

Warujemy, i

ż

senatorowie i ministrowie w obiektach

sprawowania si

ę

z urz

ę

dowania swego b

ą

d

ź

w Stra

ż

y, b

ą

d

ź

w komisji, votum decisivum (5) w sejmie nie b

ę

d

ą

mieli i tylko zasiada

ć

wtenczas

w Senacie maj

ą

dla dania eksplikacji na

żą

danie sejmu.

Sejm zawsze gotowym b

ę

dzie. Prawodawczy i ordynaryjny

rozpoczyna

ć

si

ę

ma co dwa lata, trwa

ć

za

ś

b

ę

dzie podług

opisu prawa o sejmach. (Gotowy, w potrzebach nagłych
zwołany, stanowi

ć

ma o tej tylko materii, do której zwołanym b

ę

dzie lub o

potrzebie po czasie zwołania przypadłej. Prawo

ż

adne na tym ordynaryjnym sejmie,

na
którym ustanowione było, znoszonym by

ć

nie mo

ż

e.

Komplet sejmu składa

ć

si

ę

b

ę

dzie z liczby osób ni

ż

szym

prawem opisanej, tak w Izbie Poselskiej, jako i w Izbie
Senatorskiej.
Prawo o sejmikach, na tera

ź

niejszym sejmie ustanowione,

jako najistotniejsz

ą

zasad

ę

wolno

ś

ci obywatelskiej

uroczy

ś

cie zabezpieczamy.

Jak za

ś

prawodawstwo sprawowane by

ć

nie mo

ż

e przez

wszystkich i naród wyr

ę

cza si

ę

w tej mierze przez reprezen-tantów, czyli posłów

swoich dobrowolnie wybranych,
przeto stanowimy, i

ż

posłowie na sejmikach obrani w prawodawstwie i ogólnych

narodu potrzebach podług
niniejszej konstytucji uwa

ż

ani by

ć

maj

ą

jako reprezentanci całego narodu, b

ę

d

ą

c

składem ufno

ś

ci powszechnej.

Wszystko i wsz

ę

dzie wi

ę

kszo

ś

ci

ą

głosów udecydowane

by

ć

powinno. Przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy

konfederackie jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rz

ą

d obalaj

ą

ce,

społeczno

ść

niszcz

ą

ce, na zawsze znosimy.

Zapobiegaj

ą

c z jednej strony gwałtownym i cz

ę

stym

odmianom konstytucji narodowej, z drugiej uznaj

ą

c potrze-

b

ę

wydoskonalenia onej po do

ś

wiadczeniu jej skutków co

do pomy

ś

lno

ś

ci publicznej, por

ę

i czas rewizji i poprawy

konstytucji co lat dwadzie

ś

cia pi

ęć

naznaczamy, chc

ą

c mie

ć

takowy sejm

konstytucyjny ekstraordynaryjnym podług
osobnego o nim prawa opisu.

Cz

ęść

VII.

Król, władza wykonawcza.

ś

aden rz

ą

d najdoskonalszy bez dzielnej władzy wykonawczej osta

ć

nie mo

ż

e.

Szcz

ęś

liwo

ść

narodów od praw

sprawiedliwych, praw skutek od ich wykonania zale

ż

y.

Do

ś

wiadczenie nauczyło,

ż

e zaniedbanie tej cz

ęś

ci rz

ą

du

nieszcz

ęś

ciami napełniło Polsk

ę

. Zawarowawszy przeto

wolnemu narodowi polskiemu władz

ę

praw sobie stanowie-

nia i moc baczno

ś

ci nad wszelk

ą

wykonawcz

ą

władz

ą

oraz

wybierania urz

ę

dników do magistratur, władz

ę

najwy

ż

szego

wykonywania praw królowi w radzie jego oddajemy, która
to rada Stra

żą

Praw zwa

ć

si

ę

b

ę

dzie.

Władza wykonawcza do pilnowania praw i onych pełnie-

nia

ś

ci

ś

le jest obowi

ą

zana. Tam czynna z siebie b

ę

dzie, gdzie prawa dozwalaj

ą

,

gdzie prawa potrzebuj

ą

dozoru egzekucji, a nawet silnej pomocy. Posłusze

ń

stwo

nale

ż

y si

ę

jej zawsze od wszystkich magistratur, moc przynaglenia nieposłuszne i

zaniedbuj

ą

ce swe obowi

ą

zki magistratury w jej r

ę

ku zosta-

wiamy.
Władza wykonawcza nie b

ę

dzie mogła praw stanowi

ć

ani

tłumaczy

ć

, podatków i poborów pod jakimkolwiek imieniem

nakłada

ć

, długów publicznych zaci

ą

ga

ć

, rozkładu

dochodów skarbowych przez sejm zrobionego odmienia

ć

,

wojniy wydawa

ć

, pokoju ani traktatu i

ż

adnego aktu dyplomatycznego definitive

(6) zawiera

ć

. Wolno jej tylko b

ę

dzie tymczasowe z zagranicznymi prowadzi

ć

negocjacje oraz
tymczasowe i potoczne dla bezpiecze

ń

stwa i spokojno

ś

ci

kraju wynikaj

ą

ce potrzeby załatwia

ć

, o których najbli

ż

sze-mu zgromadzeniu

sejmowemu donie

ść

winna.

Tron polski elekcyjnym przez familie mie

ć

na zawsze

chcemy i stanowimy. Doznane kl

ę

ski bezkrólewiów,

periodycznie rz

ą

d wywracaj

ą

cych, powinno

ść

ubezpieczenia

Iosu ka

ż

dego mieszka

ń

ca ziemi polskiej i zamkni

ę

cia na

zawsze drogi wpływom mocarstw zagranicznych, pami

ęć

ś

wietno

ść

i szcz

ęś

cia

Ojczyzny naszej za czasów familii ci

ą

gle panuj

ą

cych, potrzeba odwrócenia od

ambicji tronu i mo

ż

nych

Polaków, zwrócenia do jednomy

ś

lnego wolno

ś

ci narodowej

piel

ę

gnowania, wskazały roztropno

ś

ci naszej oddanie tronu polskiego prawem

nast

ę

pstwa. Stanowimy przeto, i

ż

po

ż

yciu, jakiego nam dobro

ć

boska pozwoli, elektor dzisiejszy saski w Polszcze

królowa

ć

b

ę

dzie. Dynastia przyszłych królów polskich zacznie si

ę

na osobie

Fryderyka Augusta,
dzisiejszego elektora saskiego, którego sukcesorom de
lumbis (7) z płci m

ę

skiej tron polski przeznaczamy. Najstarszy syn króla

panuj

ą

cego po ojcu na tron nast

ę

powa

ć

ma.

Gdyby za

ś

dzisiejszy elektor saski nie miał potomstwa płci m

ę

skiej, tedy m

ąż

przez elektora za zgod

ą

Stanów zgroma

dzonych córce jego dobrany zaczyna

ć

ma lini

ę

nast

ę

pstwa

płci m

ę

skiej do tronu polskiego. Dla czego Mari

ę

August

ę

Nepomucen

ę

, córk

ę

elektora, za infantk

ę

polsk

ą

deklarujemy, zachowuj

ą

c przy

narodzie prawo,

ż

adnej preskrypcji (8)

podpada

ć

nie mog

ą

ce, wybrania do tronu drugiego domu

po wyga

ś

nieniu pierwszego.

Ka

ż

dy król wst

ę

puj

ą

c na tron wykona przysi

ę

g

ę

Bogu i

narodowi na zachowanie konstytucji niniejszej, na pacta
conventa, które uło

ż

one b

ę

d

ą

z dzisiejszym elektorem

saskim jako przeznaczonym do tronu i które tak jak dawne
wi

ą

za

ć

go b

ę

d

ą

.

Osoba króla jest

ś

wi

ę

ta i bezpieczna od wszystkiego; nic

sam przez si

ę

nie czyni

ą

cy, za nic w odpowiedzi narodowi

by

ć

nie mo

ż

e; nie samowładc

ą

, ale ojcem i głow

ą

narodu

by

ć

powinien i tym go prawo i konstytucja niniejsza by

ć

uznaje i deklaruje. Dochody tak jak b

ę

d

ą

w paktach

konwentach opisane i prerogatywy tronowi wła

ś

ciwe,

niniejsz

ą

konstytucj

ą

dla przyszłego elekta zawarowane,

tkni

ę

tymi by

ć

nie b

ę

d

ą

mogły.

Wszystkie acta publiczne, trybunały, s

ą

dy, magistratury,

monety, stemple pod królewskim i

ść

powinny imieniem.

Król, któremu wszelka moc dobrze czynienia zostawiona
by

ć

powinna, mie

ć

b

ę

dzie ius agratiandi (9) na

ś

mier

ć

wskazanych prócz in criminibus status (10). Do króla
rozrz

ą

dzenie najwy

ż

sze siłami zbrojnymi krajowymi w

czasie wojny i mianowanie komendantów wojska nale

ż

e

ć

b

ę

dzie, z woln

ą

atoli ich odmian

ą

za wol

ą

narodu.

Patentowa

ć

oficerów i mianowa

ć

urz

ę

dniki podług prawa

niniejszego opisu, nominowa

ć

biskupów i senatorów podług

opisu tego

ż

prawa oraz ministrów jako urz

ę

dników pierwszych władzy wykonawczej

jego b

ę

dzie obowi

ą

zkiem.

Stra

ż

, czyli rada królewska; do dozoru cało

ś

ci i egzekucji praw królowi dodana,

składa

ć

si

ę

b

ę

dzie:

1. z prymasa jako głowy duchowie

ń

stwa polskiego i jako

prezesa Komisji Edukacyjnej, mog

ą

cego by

ć

wyr

ę

czonym w

Stra

ż

y przez pierwszego ex ordine (11) biskupa, którzy rezolucji podpisywa

ć

nie

mog

ą

;

2. z pi

ę

ciu ministrów, to jest ministra policji, ministra piecz

ę

ci, ministra

belli (12), ministra skarbu, ministra piecz

ę

ci do spraw zagranicznych;

3. z dwóch sekretarzy, z których jeden protokół Stra

ż

y, drugi protokół spraw

zagranicznych trzyma

ć

b

ę

d

ą

, obydwa bez votum decyduj

ą

cego.

Nast

ę

pca tronu z małoletno

ś

ci wyszedłszy i przysi

ę

g

ę

na

konstytucj

ę

wykonawszy, na wszystkich Stra

ż

y posiedzeniach, lecz bez głosu

przytomnym by

ć

mo

ż

e.

Marszałek sejmowy, jako na dwa lata wybrany, wchodzi

ć

b

ę

dzie w liczb

ę

zasiadaj

ą

cych w Stra

ż

y bez wdawania si

ę

w jej rezolucje, jedynie

dla zwołania sejmu gotowego w takim zdarzeniu: gdyby on uznał w przypadkach
koniecznego
zwołania sejmu gotowego wymagaj

ą

cych rzeteln

ą

potrzeb

ę

,

a król go zwoła

ć

wzbraniał si

ę

; tedy ten

ż

e marszałek do

posłów i senatorów wyda

ć

powinien listy okólne, zwołuj

ą

c

onych na sejm gotowy i powody zwołania tego wyra

ż

aj

ą

c.

Przypadki za

ś

do koniecznego zwołania sejmu s

ą

tylko

nast

ę

puj

ą

ce:

1. w gwałtownej potrzebie do prawa narodu

ś

ci

ą

gaj

ą

cej si

ę

, a szczególniej w

przypadku wojny o

ś

ciennej,

2. w przypadku wewn

ę

trznego zamieszania gro

żą

cego

rewolucj

ą

kraju lub kolizj

ą

mi

ę

dzy magistraturami,

3. w widocznym powszechnego głodu niebezpiecze

ń

stwie,

4. w osierociałym stanie Ojczyzny przez

ś

mier

ć

króla lub w niebezpiecznej jego

chorobie.
Wszystkie rezolucje w Stra

ż

y roztrz

ą

sane b

ę

d

ą

przez skład wy

ż

ej wspomniony.

Decyzja królewska po wysłuchanych
wszystkich zdaniach przewa

ż

a

ć

powinna, aby jedna była w

wykonaniu prawa wola. Przeto ka

ż

da ze Stra

ż

y rezolucja pod imieniem królewskim i

z podpisem r

ę

ki jego wychodzi

ć

b

ę

dzie. Powinna jednak by

ć

popisana tak

ż

e przez

jednego z ministrów zasiadaj

ą

cych w Stra

ż

y i tak podpisana do posłusze

ń

stwa

wi

ą

za

ć

b

ę

dzie, i dopełniona by

ć

ma przez komisje lub przez jakiekolwiek

magistratury wykonawcze, w tych jednak szczególnie materiach, które wyra

ź

nie

niniejszym prawem wył

ą

czone nie s

ą

. W przypadku, gdyby

ż

aden z ministrów

zasiadaj

ą

cych decyzji podpisa

ć

nie chciał, król odst

ą

pi od tej decyzji, a gdyby

przy niej upierał si

ę

, marszałek sejmowy w tym przypadku uprasza

ć

b

ę

dzie o

zwołanie sejmu gotowego; i je

ż

eli król opó

ź

nia

ć

b

ę

dzie zwołanie, marszałek to

wykona

ć

powinien.

Jako nominowanie wszystkich ministrów, tak i wezwanie
z nich jednego od ka

ż

dego administracji wydziału do rady

swojej, czyli Stra

ż

y, króla jest prawem. Wezwanie to

ministra do zasiadania w Stra

ż

y na lat dwa b

ę

dzie z wolnym onego nadal przez

krala potwierdzeniem. Ministrowie do
Stra

ż

y wezwani w komisjach zasiada

ć

nie maj

ą

. (13)

W przypadku za

ś

, gdyby wi

ę

kszo

ść

dwóch trzecich cz

ęś

ci

wotów sekretnych obydwóch Izb zł

ą

czonych na sejmie

ministra b

ą

d

ź

w Stra

ż

y, b

ą

d

ź

w urz

ę

dzie odmiany

żą

dała,

król natychmiast na jego miejsce innego nominowa

ć

powinien.
Chc

ą

c, aby Stra

ż

Praw narodowych obowi

ą

zan

ą

była do

ś

cisłej odpowiedzi narodowi za wszelkie onych przest

ę

pstwa, stanowimy, i

ż

gdy

ministrowie b

ę

d

ą

oskar

ż

eni, przez

deputacj

ę

do egzaminowania ich czynno

ś

ci wyznaczon

ą

, o

przest

ę

pstwo prawa, odpowiada

ć

maj

ą

z osób i maj

ą

tków

swoich. W wszelkich takowych oskar

ż

eniach Stany zgromadzone prost

ą

wi

ę

kszo

ś

ci

ą

wotów Izb zł

ą

czonych odesła

ć

obwinionych ministrów maj

ą

do s

ą

dów sejmowych po

sprawiedliwe i wyrównaj

ą

ce przest

ę

pstwu ich ukaranie, lub przy dowiedzionej

niewinno

ś

ci od sprawy i kary uwolnienie.

Dla porz

ą

dnego władzy wykonawczej dopełnienia ustanawiamy oddzielne komisje

maj

ą

ce zwi

ą

zek ze Stra

żą

i obowi

ą

zane do posłusze

ń

stwa tej

ż

e Stra

ż

y. Komisarze

do nich wybierani b

ę

d

ą

przez sejm dla sprawowania urz

ę

dów swoich w przeci

ą

gu

czasu prawem opisanego. Komisje te s

ą

: 1) Edukacji, 2) Policji, 3) Wojska, 4)

Skarbu. Komisje porz

ą

dkowe wojewódzkie, na tym sejmie ustanowione, równie do

dozoru Stra

ż

y nale

żą

ce, odbiera

ć

b

ę

d

ą

rozkazy przez wy

ż

ej wspomnione po

ś

rednicze komisje

respective (14) co do obiektów ka

ż

dej z nich władzy i obowi

ą

zków.

Cz

ęść

VIII.

Władza s

ą

downicza.

Władza s

ą

downicza nie mo

ż

e by

ć

wykonywana ani przez

władz

ę

prawodawcz

ą

, ani przez króla, lecz przez magistratury na ten koniec

ustanowione i wybierane. Powinna za

ś

by

ć

tak do miejsc przywi

ą

zana,

ż

eby ka

ż

dy człowiek blisk

ą

dla siebie znalazł

sprawiedliwo

ść

,

ż

eby przest

ę

pny widział wsz

ę

dzie gro

ź

n

ą

nad sob

ą

r

ę

k

ę

krajowego

rz

ą

du.

1. Ustanawiamy przeto s

ą

dy pierwszej instancji dla

ka

ż

dego województwa, ziemi i powiatu, do których s

ę

dziowie wybierani b

ę

d

ą

na

sejmikach. S

ą

dy pierwszej instancji b

ę

d

ą

zawsze gotowe i czuwaj

ą

ce na oddanie

sprawiedliwo

ś

ci tym, którzy jej potrzebuj

ą

. Od tych s

ą

dów i

ść

b

ę

dzie

apelacja na trybunały główne, dla ka

ż

dej prowincji by

ć

maj

ą

ce, zło

ż

one równie z osób na sejmikach

wybranych. I te s

ą

dy, tak pierwszej, jako i ostatniej instancji, b

ę

d

ą

s

ą

dami

ziemia

ń

skimi dla szlachty i wszyst-kich wła

ś

cicielów ziemskich z kimkolwiek in

causis iuris et facti. (15)
2. Jurysdykcje za

ś

s

ą

dowe wszystkim miastom, podług prawa sejmu tera

ź

niejszego o

miastach wolnych królewskich, zabezpieczamy. 3. S

ą

dy referendarskie, dla ka

ż

dej

prowincji osobne, mie

ć

chcemy w sprawach wło

ś

cian wolnych dawnymi prawami s

ą

dowi

temu poddanych.
4. S

ą

dy zadworne asesorskie, relacyjne i kurlandzkie zachowujemy. 5. Komisje

wykonawcze b

ę

d

ą

miały s

ą

dy w sprawach do swej

administracji nale

żą

cych.

6. Oprócz s

ą

dów w sprawach cywilnych i kryminalnych dla wszystkich stanów b

ę

dzie

s

ą

d najwy

ż

szy sejmowy zwany, do którego przy otwarciu ka

ż

dego sejmu obrane b

ę

d

ą

osoby. Do tego s

ą

du nale

ż

e

ć

b

ę

d

ą

wyst

ę

pki przeciwko narodowi i królowi, czyli

crimina status.
Nowy codex praw cywilnych i kryminalnych przez
wyznaczone przez sejm osoby spisa

ć

rozkazujemy.

Cz

ęść

IX.

Regencja.

Stra

ż

b

ę

dzie oraz regencj

ą

, maj

ą

c na czele królow

ą

albo w jej nieprzytomno

ś

ci

prymasa. W tych trzech tylko przypadkach miejsce mie

ć

mo

ż

e regencja: 1) w czasie

małoletno

ś

ci króla, 2) w czasie niemocy trwałe pomieszanie zmysłów sprawuj

ą

cej,

3) w przypadku gdyby król był wzi

ę

ty na wojnie. Małoletno

ść

trwa

ć

tylko b

ę

dzie

do lat 18 zupełnych; a niemoc wzgl

ę

dem trwałego pomieszania zmysłów deklarowana

by

ć

nie mo

ż

e jak tylko przez sejm gotowy wi

ę

kszo

ś

ci

ą

wotów trzech cz

ęś

ci

przeciwko czwartej Izb zł

ą

czonych. W tych przeto trzech

przypadkach prymas korony polskiej sejm natychmiast zwoła

ć

powinien, a gdyby

prymas tg powinno

ść

zwłóczył, marszałek sejmowy listy okólne do posłów i

senatorów wyda. Sejm gotowy urz

ą

dzi kolej zasiadania ministrów w regencji i

królow

ą

do zast

ą

pienia króla w obowi

ą

zkach jego umocuje. A gdy

ksról w pierwszym przypadku z małoletno

ś

ci wyjdzie, w

drugim do zupełnego przyjdzie zdrowia, w trzecim z niewoli powróci, regencja
rachunek z czynno

ś

ci swoich odda

ć

mu

powinna i odpowiada

ć

narodowi za czas swego urz

ę

dowania,

tak jak jest przepisano o Stra

ż

y na ka

ż

dym ordynaryjnym

sejmie, z osób i maj

ą

tków swoich

Cz

ęść

X.

Edukacja dzieci królewskich

Synowie królewscy, których do nast

ę

pstwa tronu konstytucja przeznacza, s

ą

pierwszymi dzie

ć

mi Ojczyzny, przeto

baczno

ść

o dobre ich wychowanie do narodu nale

ż

y, bez

uwłoczenia jednak prawom rodzicielskim. Za rz

ą

du

królewskiego sam król z Stra

żą

i wyznaczonym od Stanów

dozorc

ą

edukacji królewiców wychowaniem ich zatrudnia

ć

si

ę

b

ę

dzie. Za rz

ą

du regencji ta

ż

z wspomnionym dozorc

ą

edukacj

ę

ich powierzon

ą

mie

ć

sobie b

ę

dzie. W obydwóch

przypadkach dozorca od Stanów wyznaczony donosi

ć

winien na ka

ż

dym ordynaryjnym sejmie o edukacji

i post

ę

pku królewiców. Komisji za

ś

Edukacyjnej powinno

ś

ci

ą

b

ę

dzie poda

ć

układ

instrukcji iedukacji synów królewskich do potwierdzenia sejmowi, a to, aby
jednostajne w wychowaniu ich prawidła wpajały ci

ą

gle i wcze

ś

nie w umysły

przyszłych nast

ę

pców tronu religi

ę

, miło

ść

cnoty, Ojczyzny, wolno

ś

ci i

konstytucji krajowej.

Cz

ęść

XI.

Siła zbrojna narodowa.

Naród winien jest sobie samemu obron

ę

od napa

ś

ci

i dla przestrzegania cało

ś

ci swojej. Wszyscy przeto obywatele s

ą

obro

ń

cami

cało

ś

ci i swobód narodowych. Wojsko

nic innego nie jest jak tylko wyci

ą

gni

ę

ta siła obronna i porz

ą

dna z ogólnej siły

narodu. Naród winien wojsku
swemu nadgrod

ę

i powa

ż

anie za to, i

ż

si

ę

po

ś

wi

ę

ca jedynie dla jego obrony.

Wojsko winno narodowi strze

ż

enie granic

i spokojno

ś

ci powszechnej, słowem winno by

ć

jego

najsilniejsz

ą

tarcz

ą

. Aby przeznaczenia tego dopełniło nieomylnie, powinno

zostawa

ć

ci

ą

gle pod posłusze

ń

stwem władzy wykonawczej stosownie do opisów prawa,

powinno wykona

ć

przysi

ę

g

ę

na wierno

ść

narodowi i królowi, i na

obron

ę

konstytucji narodowej. U

ż

yte by

ć

wi

ę

c wojsko narodowe mo

ż

e na ogóln

ą

kraju obron

ę

, na strze

ż

enie fortec i granic, lub na pomoc prawu, gdyby kto

egzekucji jego nie był posłusznym.

Stanisław Nał

ę

cz Małachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji

prowincji koronnych marszałek.
Kazimierz ksi

ążę

Sapieha, generał artylerii litewskiej, marszałek konfederacji

Wielkiego Ksi

ę

stwa Litewskiego.

Józef Korwin Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, nast

ę

pca koadiutor

biskupstwa wile

ń

skiego, jako deputowany. Antoni ksi

ążę

Jablonowski, kasztelan

krakowski, deputat z Senatu z Małej Polski.
Symeon Kazimierz Szydlowski, kasztelan

ż

arnowski, deputowany z Senatu prowincji

małopolskiej.
Franciszek Antoni na Kwilczu Kwilecki, kasztelan kaliski, deputo-wany do
konstytucji z Senatu z prowincji wielkopolskiej.
Kazimierz Konstanty Plater, kasztelan generała trockiego (16), deputowany do
konstytucji z Senatu Wielkiego Ksi

ę

stwa Litewskiego.

W#alerian Stroynowski, podkomorzy buski, poseł woły

ń

ski, z Małopolski deputat do

konstytucji.
Stanislaw Kostka Potocki, poseł lubelski, deputowany do konstytucji z prowincji
małopolskiej.

Jan Nepomucen Zboi

ń

ski, poseł ziemi dobrzy

ń

skiej, deputowany do konstytucji) z

prowincji wielkopolskiej. Tomasz Nowowiejski, łowczy i poseł ziemi
wyszogrodzkiej, deputowany do konstytucji.
Józef Radzicki, podkomorzy i poseł ziemi zakroczymskiej, deputo-wany do
konstytucji z prowincji wielkopolskiej.
Józef Zabiello, poseł z Ksi

ę

stwa

ś

mudzkiego, deputowany do konstytucji.

Jacek Puttkamer, poseł województwa mi

ń

skiego, deputowany do konstytucji z

prowincji Wielkiego Ksi

ę

stwa Litewskiego.

(1) oblatum - wniesione do akt, zarejestrowane
(2) iurium regalium - prawa królewskiego (do dóbr naturalnych, gł

ę

bi ziemi,

zniesionego zreszt

ą

w 1573 r.)

(3) votum - głos
(4) paritat - równo

ść

głosów

(5) votum decisivum -- głos decyduj

ą

cy (czynny)

(6) definitive - ostatecznie
(7) de lumhis - dosł. "z l

ę

d

ź

wi", tzn. naturalnie spłodzonym

(8)

ż

adnej preskrypcji -

ż

adnemu ograniczeniu

(9) ius agratiandi - prawo łaski
(10) in criminibus status - w zakresie zbrodni stanu (godz

ą

cych w podstawy

porz

ą

dku politycznego Rzeczypospolitej)

(11) ex ordine - w porz

ą

dku hierarchii

(12) ministra helli - ministra wojny
(13) W komisjach zasiada

ć

nie maj

ą

- tzn. nie mog

ą

by

ć

członkami kolegialnych

magistratur ministerialnych, zwanych komisjami
(14) respective - odno

ś

nie

(15) in causis iuris et facti - w sprawach zgodnie z prawem i procedur

ą

(16) kasztelan generała trockiego - starostwa generalnego trockiego.

KONIEC