Ustawa rządowa 3 maja 1791- Stanisław August

tytuł: "USTAWA RZ

DOWA 3 maja 1791 r."

autor: Stanisław August

Oblatum (1) de 5 Mai 1791

USTAWA RZ

DOWA (3 maja 1791 r.)

W imi

Boga w Trójcy

tej jedynego. Stanisław

August z bo

ej łaski i woli narodu Król Polski, Wielki

Ksi

ąŜę

Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki,

mudzki, Kijowski, Woły

ski,

Podolski, Podlaski, Inflancki, Smole

ski, Siewierski i Czernichowski, wraz z

Stanami Skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski reprezentuj

cymi.

Uznaj

c, i

los nas wszystkich od ugruntowania i

wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł,
długim do

wiadczeniem poznawszy zadawnione rz

naszego wady, a chc

c korzysta

z pory, w jakiej si

Europa znajduje i z tej

dogorywaj

cej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od ha

cych obcej

przemocy nakazów,
ceni

c dro

ej nad

ycie, nad szcz

ęś

liwo

ść

osobist

egzystencj

polityczn

, niepodległo

ść

zewn

trzn

i wolno

ść

wewn

trzn

narodu,

którego los w r

ce nasze jest powierzony, chc

c oraz na błogosławie

stwo, na

wdzi

czno

ść

współczesnych i przyszłych pokole

zasłu

, mimo przeszkód, które w

nas nami

tno

ci sprawowa

mog

, dla dobra powszechnego, dla

ugruntowania wolno

ci, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic, z najwi

ksz

stało

ducha niniejsz

konstytucj

uchwalamy i t

całkowicie za

, za

niewzruszon

deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym

wyra

wol

swoj

nie uznał potrzeby odmienienia w

niej jakiego artykułu. Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu
tera

niejszego we wszystkim stosowa

maj

ęść

Religia panuj

ca.

Religi

narodow

panuj

jest i b

dzie wiara

rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami; przej

cie od wiary panuj

cej do

jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod karami apostazji.

e za

sama

wiara

przykazuje nam kocha

bli

nich naszych, przeto wszystkim

ludziom jakiegokolwiek b

wyznania pokój w wierze i

opiek

dow

winni

my. I dlatego wszelkich obrz

dków i

religii wolno

ść

w krajach polskich podług ustaw krajowych

warujemy.

Cz

ęść

II.

Szlachta i ziemianie

Szanuj

c pami

ęć

przodków naszych jako fundatorów

du wolnego, stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody,

wolno

ci, prerogatywy pierwsze

stwa w

yciu prywatnym i

publicznym najuroczy

ciej zapewniamy, szczególniej za

prawa, statuta i

przywileje temu stanowi od Kazimierza
Wielkiego, Ludwika W

gierskiego, Władysława Jagiełły i

Witolda brata jego, wielkiego ksi

ąŜę

cia litewskiego, nie

mniej od Władysława i Kazimierza Jagiello

czyków, od

Jana Alberta, Aleksandra i Zygmunta Pierwszego braci, od
Zygmunta Augusta, ostatniego z linii jagiello

skiej,

sprawiedliwie i prawnie nadane, utwierdzamy, zapewniamy
i za niewzruszone uznajemy. Godno

ść

stanu szlacheckiego w Polszcze za równ

wszelkim stopniom szlachectwa,

gdziekolwiek u

ywanym, przyznajemy. Wszystk

szlacht

równymi by

dzy sob

uznajemy, nie tylko co do

starania si

o urz

dy i o sprawowanie posług Ojczy

nie,

honor, sław

, po

ytek przynosz

cych, ale oraz co do równego u

ywania przywilejów

i prerogatyw stanowi szlacheckiemu
słu

Ŝą

cych.

Nade wszystko za

prawa bezpiecze

stwa osobistego,

wolno

ci osobistej i własno

ci gruntowej i ruchomej, tak jak od wieków ka

demu

słu

yły,

tobliwie nienaruszenie

zachowane mie

chcemy i zachowujemy; zar

czaj

c najuroczy

ciej, i

przeciwko

własno

ci czyjejkolwiek

adnej odmiany

lub ekscepcji w prawie nie dopu

cimy; owszem, najwy

sza

władza krajowa i rz

d przez ni

ustanowiony

adnych

pretensji pod pretekstem iurium regalium (2) i jakimkolwiek innym pozorem do
własno

ci obywatelskich b

w cz

ęś

ci,

w cało

ci ro

sobie nie b

dzie. Dla czego bezpiecze

stwo osobiste i

wszeik

własno

ść

komukolwiek z prawa przynale

jako prawdziwy społeczno

zeł, jako

renic

wolno

obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy i aby na potomne czasy
szanowane, ubezpieczone i nienaruszone zostawały, mie

chcemy. Szlacht

najpierwszych obro

ców wolno

ci i niniejszej konstytucji uznajemy. Ka

dego

szlachcica cnocie, obywatelstwu i honorowi jej

ść

do szanowania, jej

trwało

ść

do strze

enia poruczamy jako jedyn

twierdz

Ojczyzny i

swobód naszych.

Cz

ęść

III.

Miasta i mieszczanie.

Prawo na tera

niejszym sejmie zapadłe pod tytułem

Miasta nasze królewskie wolne w pa

stwach Rzeczypospolitej w zupełno

utrzymane mie

chcemy i za cz

ęść

niniejszej

konstytucji deklarujemy, jako prawo wolnej szlachcie
polskiej dla bezpiecze

stwa ich swobód i cało

ci wspólnej Ojczyzny now

prawdziw

i skuteczn

daj

ce sił

ęść

IV.

Chłopi wło

cianie.

Lud rolniczy, spod którego r

ki płynie najobfitsze

bogactw krajowych

ródło, który najliczniejsz

w narodzie stanowi ludno

ść

, a

zatem najdzielniejsz

kraju sił

, tak przez sprawiedliwo

ść

, ludzko

ść

i obowi

zki

chrze

cija

skie, jako i przez własny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opiek

prawa i rz

du krajowego przyjmujemy, stanowi

c: i

odt

jakiebykolwiek swobody, nadania lub umowy dziedzice z
wło

cianami dóbr swoich autentycznie uło

yli, czyli by te swobody, nadania i

umowy były z gromadami, czyli te

dym osobno wsi mieszka

cem zrobione, b

stanowi

wspólny i wzajemny obowi

zek podług rzetelnego znaczenia, warunków i opisu

zawartego w takowych nadaniach i
umowach pod opiek

du krajowego podaj

cy. Układy

takowe i wynikaj

ce z nich obowi

zki przez jednego

wła

ciciela gruntu dobrowolnie przyj

te, nie tylko jego

samego, ale i nast

pców jego lub prawa nabywców tak

e ich nigdy samowolnie odmienia

nie b

mocni. Nawzajem wło

cianie jakiejkolwiek b

maj

tno

od dobrowolnych umów, przyj

tych nada

i z nimi zł

czonych powinno

ci usuwa

inaczej nie b

mogli, tylko w

takim sposobie i z takimi warunkami, jak w opisach tych

e umów postanowione

mieli, które czy na wieczno

ść

, czyli do czasu przyj

te,

le ich obowi

zywa

. Zawarowawszy tym sposobem dziedziców przy wszelkich po

ytkach od

wło

cian im nale

Ŝą

cych, a chc

c jak najskuteczniej zach

pomno

enie ludno

krajowej, ogłaszamy wolno

ść

zupełn

dla wszystkich ludzi tak nowo przybywaj

cych, jako i tych, którzy by pierwej z

kraju oddaliwszy si

, teraz do Ojczyzny powróci

chcieli, tak dalece, i

człowiek do pa

stw Rzeczypospolitej nowo z którejkolwiek strony przybyły

lub powracaj

cy, jak tylko stanie nog

na ziemi polskiej, wolnym jest zupełnie

przemysłu swego jak i gdzie chce, wolny jest czyni

umowy na osiadło

ść

robocizn

lub

czynsze, jak i dopóki si

umówi, wolny jest osiada

mie

cie lub na wsiach, wolny jest mieszka

w Polszcze lub do kraju, do którego

zechce, powróci

, uczyniwszy zadosy

obowi

zkom, które dobrowolnie na siebie

przyj

ł.

ęść

d, czyli oznaczenie władz publicznych.

Wszelka władza społeczno

ci ludzkiej pocz

tek swój

bierze z woli narodu. Aby wi

c cało

ść

stw, wolno

ść

obywatelska i porz

dek społeczno

ci w równej wadze na

zawsze zostawały, trzy władze rz

d narodu polskiego

składa

powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze

składa

, to jest: władza prawodawcza w Stanach

zgromadzonych, władza najwy

sza wykonawcza w królu i

Stra

y, i władza s

downicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub

ustanowi

maj

cych.

ęść

Sejm, czyli władza prawodawcza.

Sejm czyli Stany zgromadzone na dwie Izby dzieli

: na Izb

Poselsk

i na Izb

Senatorsk

pod prezydencj

króla.

Izba Poselska jako wyobra

enie i skład wszechwładztwa

narodowego b

dzie

tyni

prawodawstwa. Przeto w

Izbie Poselskiej najpierwiej decydowane b

wszystkie

projekta.
1. Co do praw ogólnych, to jest konstytucyjnych,
cywilnych, kryminalnych i do ustanowienia wieczystych
podatków, w których to materiach propozycje od tronu
województwom, ziemiom i powiatom do roztrz

ąś

nienia

podane, a przez instrukcje do Izby przychodz

ce, najpierw-sze do decyzji wzi

maj

2. Co do uchwał sejmowych, to jest poborów doczesnych,
stopnia monety, zaci

gania długu publicznego, nobilitacji i innych nadgród

przypadkowych, rozkładu wydatków publicznych ordynaryjnych i
ekstraordynaryjnych, wojny, pokoju,
ostatecznej ratyfikacji traktatów zwi

zkowych i handlowych, wszelkich

dyplomatycznych aktów i umów do prawa narodów

gaj

cych si

, kwitowanie magistratur wykonawczych

i tym podobnych zdarze

, głównym narodowym potrzebom

odpowiadaj

cych, w których to materiach propozycje od tronu prosto do Izby

Poselskiej przychodzi

maj

ce,

pierwsze

stwo w prowadzeniu mie

Izby Senatorskiej, zło

onej z biskupów, wojewodów,

kasztelanów i ministrów pod prezydencj

króla, maj

cego

prawo raz da

votum (3) swoje, drugi raz paritatem (4) rozwi

zywa

osobi

cie lub

nadesłaniem zdania swojego do tej

e Izby,

obowi

zkiem jest:

1. Ka

de prawo, które po przej

ciu normalnym w Izbie Poselskiej do Senatu

natychmiast przesłane by

powinno, przyj

ąć

lub wstrzyma

do dalszej narodu

deliberacji opisan

w prawie wi

kszo

głosów; przyj

cie moc i

ść

prawa

nadawa

dzie; wstrzymanie za

zawiesi tylko prawo do

przyszłego ordynaryjnego sejmu, na którym gdy powtórna
nast

pi zgoda, prawo zawieszone od Senatu przyj

tym

musi.

2. Ka

uchwał

sejmow

w materiach wy

ej wyliczonych, któr

Izba Poselska

Senatowi przesła

natychmiast powinna, wraz z t

ąŜ

Izb

Poselsk

kszo

głosów decydowa

a zł

czona Izb obydwóch wi

kszo

ść

według prawa opisana

dzie wyrokiem i wol

Stanów.

Warujemy, i

senatorowie i ministrowie w obiektach

sprawowania si

z urz

dowania swego b

w Stra

y, b

w komisji, votum decisivum (5) w sejmie nie b

mieli i tylko zasiada

wtenczas

w Senacie maj

dla dania eksplikacji na

Ŝą

danie sejmu.

Sejm zawsze gotowym b

dzie. Prawodawczy i ordynaryjny

rozpoczyna

ma co dwa lata, trwa

dzie podług

opisu prawa o sejmach. (Gotowy, w potrzebach nagłych
zwołany, stanowi

ma o tej tylko materii, do której zwołanym b

dzie lub o

potrzebie po czasie zwołania przypadłej. Prawo

adne na tym ordynaryjnym sejmie,

na
którym ustanowione było, znoszonym by

nie mo

Komplet sejmu składa

dzie z liczby osób ni

szym

prawem opisanej, tak w Izbie Poselskiej, jako i w Izbie
Senatorskiej.
Prawo o sejmikach, na tera

niejszym sejmie ustanowione,

jako najistotniejsz

zasad

wolno

ci obywatelskiej

uroczy

cie zabezpieczamy.

Jak za

prawodawstwo sprawowane by

nie mo

e przez

wszystkich i naród wyr

cza si

w tej mierze przez reprezen-tantów, czyli posłów

swoich dobrowolnie wybranych,
przeto stanowimy, i

posłowie na sejmikach obrani w prawodawstwie i ogólnych

narodu potrzebach podług
niniejszej konstytucji uwa

ani by

maj

jako reprezentanci całego narodu, b

składem ufno

ci powszechnej.

Wszystko i wsz

dzie wi

kszo

głosów udecydowane

powinno. Przeto liberum veto, konfederacje wszelkiego gatunku i sejmy

konfederackie jako duchowi niniejszej konstytucji przeciwne, rz

d obalaj

ce,

społeczno

ść

niszcz

ce, na zawsze znosimy.

Zapobiegaj

c z jednej strony gwałtownym i cz

stym

odmianom konstytucji narodowej, z drugiej uznaj

c potrze-

wydoskonalenia onej po do

wiadczeniu jej skutków co

do pomy

lno

ci publicznej, por

i czas rewizji i poprawy

konstytucji co lat dwadzie

cia pi

ęć

naznaczamy, chc

c mie

takowy sejm

konstytucyjny ekstraordynaryjnym podług
osobnego o nim prawa opisu.

Cz

ęść

VII.

Król, władza wykonawcza.

aden rz

d najdoskonalszy bez dzielnej władzy wykonawczej osta

nie mo

Szcz

ęś

liwo

ść

narodów od praw

sprawiedliwych, praw skutek od ich wykonania zale

wiadczenie nauczyło,

e zaniedbanie tej cz

ęś

ci rz

nieszcz

ęś

ciami napełniło Polsk

. Zawarowawszy przeto

wolnemu narodowi polskiemu władz

praw sobie stanowie-

nia i moc baczno

ci nad wszelk

wykonawcz

władz

oraz

wybierania urz

dników do magistratur, władz

najwy

szego

wykonywania praw królowi w radzie jego oddajemy, która
to rada Stra

Ŝą

Praw zwa

dzie.

Władza wykonawcza do pilnowania praw i onych pełnie-

nia

le jest obowi

zana. Tam czynna z siebie b

dzie, gdzie prawa dozwalaj

gdzie prawa potrzebuj

dozoru egzekucji, a nawet silnej pomocy. Posłusze

stwo

nale

y si

jej zawsze od wszystkich magistratur, moc przynaglenia nieposłuszne i

zaniedbuj

ce swe obowi

zki magistratury w jej r

ku zosta-

wiamy.
Władza wykonawcza nie b

dzie mogła praw stanowi

ani

tłumaczy

, podatków i poborów pod jakimkolwiek imieniem

nakłada

, długów publicznych zaci

, rozkładu

dochodów skarbowych przez sejm zrobionego odmienia

wojniy wydawa

, pokoju ani traktatu i

adnego aktu dyplomatycznego definitive

(6) zawiera

. Wolno jej tylko b

dzie tymczasowe z zagranicznymi prowadzi

negocjacje oraz
tymczasowe i potoczne dla bezpiecze

stwa i spokojno

kraju wynikaj

ce potrzeby załatwia

, o których najbli

sze-mu zgromadzeniu

sejmowemu donie

ść

winna.

Tron polski elekcyjnym przez familie mie

na zawsze

chcemy i stanowimy. Doznane kl

ski bezkrólewiów,

periodycznie rz

d wywracaj

cych, powinno

ść

ubezpieczenia

Iosu ka

dego mieszka

ca ziemi polskiej i zamkni

cia na

zawsze drogi wpływom mocarstw zagranicznych, pami

ęć

wietno

ść

i szcz

ęś

cia

Ojczyzny naszej za czasów familii ci

gle panuj

cych, potrzeba odwrócenia od

ambicji tronu i mo

nych

Polaków, zwrócenia do jednomy

lnego wolno

ci narodowej

piel

gnowania, wskazały roztropno

ci naszej oddanie tronu polskiego prawem

nast

pstwa. Stanowimy przeto, i

yciu, jakiego nam dobro

boska pozwoli, elektor dzisiejszy saski w Polszcze

królowa

dzie. Dynastia przyszłych królów polskich zacznie si

na osobie

Fryderyka Augusta,
dzisiejszego elektora saskiego, którego sukcesorom de
lumbis (7) z płci m

skiej tron polski przeznaczamy. Najstarszy syn króla

panuj

cego po ojcu na tron nast

powa

ma.

Gdyby za

dzisiejszy elektor saski nie miał potomstwa płci m

skiej, tedy m

ąŜ

przez elektora za zgod

Stanów zgroma

dzonych córce jego dobrany zaczyna

ma lini

nast

pstwa

płci m

skiej do tronu polskiego. Dla czego Mari

August

Nepomucen

, córk

elektora, za infantk

polsk

deklarujemy, zachowuj

c przy

narodzie prawo,

adnej preskrypcji (8)

podpada

nie mog

ce, wybrania do tronu drugiego domu

po wyga

nieniu pierwszego.

dy król wst

puj

c na tron wykona przysi

Bogu i

narodowi na zachowanie konstytucji niniejszej, na pacta
conventa, które uło

one b

z dzisiejszym elektorem

saskim jako przeznaczonym do tronu i które tak jak dawne
wi

go b

Osoba króla jest

ta i bezpieczna od wszystkiego; nic

sam przez si

nie czyni

cy, za nic w odpowiedzi narodowi

nie mo

e; nie samowładc

, ale ojcem i głow

narodu

powinien i tym go prawo i konstytucja niniejsza by

uznaje i deklaruje. Dochody tak jak b

w paktach

konwentach opisane i prerogatywy tronowi wła

ciwe,

niniejsz

konstytucj

dla przyszłego elekta zawarowane,

tkni

tymi by

nie b

mogły.

Wszystkie acta publiczne, trybunały, s

dy, magistratury,

monety, stemple pod królewskim i

ść

powinny imieniem.

Król, któremu wszelka moc dobrze czynienia zostawiona
by

powinna, mie

dzie ius agratiandi (9) na

mier

wskazanych prócz in criminibus status (10). Do króla
rozrz

dzenie najwy

sze siłami zbrojnymi krajowymi w

czasie wojny i mianowanie komendantów wojska nale

dzie, z woln

atoli ich odmian

za wol

narodu.

Patentowa

oficerów i mianowa

urz

dniki podług prawa

niniejszego opisu, nominowa

biskupów i senatorów podług

opisu tego

prawa oraz ministrów jako urz

dników pierwszych władzy wykonawczej

jego b

dzie obowi

zkiem.

Stra

, czyli rada królewska; do dozoru cało

ci i egzekucji praw królowi dodana,

składa

dzie:

1. z prymasa jako głowy duchowie

stwa polskiego i jako

prezesa Komisji Edukacyjnej, mog

cego by

wyr

czonym w

Stra

y przez pierwszego ex ordine (11) biskupa, którzy rezolucji podpisywa

nie

mog

;

2. z pi

ciu ministrów, to jest ministra policji, ministra piecz

ci, ministra

belli (12), ministra skarbu, ministra piecz

ci do spraw zagranicznych;

3. z dwóch sekretarzy, z których jeden protokół Stra

y, drugi protokół spraw

zagranicznych trzyma

, obydwa bez votum decyduj

cego.

Nast

pca tronu z małoletno

ci wyszedłszy i przysi

konstytucj

wykonawszy, na wszystkich Stra

y posiedzeniach, lecz bez głosu

przytomnym by

Marszałek sejmowy, jako na dwa lata wybrany, wchodzi

dzie w liczb

zasiadaj

cych w Stra

y bez wdawania si

w jej rezolucje, jedynie

dla zwołania sejmu gotowego w takim zdarzeniu: gdyby on uznał w przypadkach
koniecznego
zwołania sejmu gotowego wymagaj

cych rzeteln

potrzeb

a król go zwoła

wzbraniał si

; tedy ten

e marszałek do

posłów i senatorów wyda

powinien listy okólne, zwołuj

onych na sejm gotowy i powody zwołania tego wyra

Przypadki za

do koniecznego zwołania sejmu s

tylko

nast

puj

ce:

1. w gwałtownej potrzebie do prawa narodu

gaj

cej si

, a szczególniej w

przypadku wojny o

ciennej,

2. w przypadku wewn

trznego zamieszania gro

Ŝą

cego

rewolucj

kraju lub kolizj

dzy magistraturami,

3. w widocznym powszechnego głodu niebezpiecze

stwie,

4. w osierociałym stanie Ojczyzny przez

mier

króla lub w niebezpiecznej jego

chorobie.
Wszystkie rezolucje w Stra

y roztrz

sane b

przez skład wy

ej wspomniony.

Decyzja królewska po wysłuchanych
wszystkich zdaniach przewa

powinna, aby jedna była w

wykonaniu prawa wola. Przeto ka

da ze Stra

y rezolucja pod imieniem królewskim i

z podpisem r

ki jego wychodzi

dzie. Powinna jednak by

popisana tak

e przez

jednego z ministrów zasiadaj

cych w Stra

y i tak podpisana do posłusze

stwa

dzie, i dopełniona by

ma przez komisje lub przez jakiekolwiek

magistratury wykonawcze, w tych jednak szczególnie materiach, które wyra

nie

niniejszym prawem wył

czone nie s

. W przypadku, gdyby

aden z ministrów

zasiadaj

cych decyzji podpisa

nie chciał, król odst

pi od tej decyzji, a gdyby

przy niej upierał si

, marszałek sejmowy w tym przypadku uprasza

dzie o

zwołanie sejmu gotowego; i je

eli król opó

nia

dzie zwołanie, marszałek to

wykona

powinien.

Jako nominowanie wszystkich ministrów, tak i wezwanie
z nich jednego od ka

dego administracji wydziału do rady

swojej, czyli Stra

y, króla jest prawem. Wezwanie to

ministra do zasiadania w Stra

y na lat dwa b

dzie z wolnym onego nadal przez

krala potwierdzeniem. Ministrowie do
Stra

y wezwani w komisjach zasiada

nie maj

. (13)

W przypadku za

, gdyby wi

kszo

ść

dwóch trzecich cz

ęś

wotów sekretnych obydwóch Izb zł

czonych na sejmie

ministra b

w Stra

y, b

w urz

dzie odmiany

Ŝą

dała,

król natychmiast na jego miejsce innego nominowa

powinien.
Chc

c, aby Stra

Praw narodowych obowi

zan

była do

cisłej odpowiedzi narodowi za wszelkie onych przest

pstwa, stanowimy, i

gdy

ministrowie b

oskar

eni, przez

deputacj

do egzaminowania ich czynno

ci wyznaczon

, o

przest

pstwo prawa, odpowiada

maj

z osób i maj

tków

swoich. W wszelkich takowych oskar

eniach Stany zgromadzone prost

kszo

wotów Izb zł

czonych odesła

obwinionych ministrów maj

do s

dów sejmowych po

sprawiedliwe i wyrównaj

ce przest

pstwu ich ukaranie, lub przy dowiedzionej

niewinno

ci od sprawy i kary uwolnienie.

Dla porz

dnego władzy wykonawczej dopełnienia ustanawiamy oddzielne komisje

maj

ce zwi

zek ze Stra

Ŝą

i obowi

zane do posłusze

stwa tej

e Stra

y. Komisarze

do nich wybierani b

przez sejm dla sprawowania urz

dów swoich w przeci

czasu prawem opisanego. Komisje te s

: 1) Edukacji, 2) Policji, 3) Wojska, 4)

Skarbu. Komisje porz

dkowe wojewódzkie, na tym sejmie ustanowione, równie do

dozoru Stra

y nale

Ŝą

ce, odbiera

rozkazy przez wy

ej wspomnione po

rednicze komisje

respective (14) co do obiektów ka

dej z nich władzy i obowi

zków.

ęść

VIII.

Władza s

downicza.

Władza s

downicza nie mo

e by

wykonywana ani przez

władz

prawodawcz

, ani przez króla, lecz przez magistratury na ten koniec

ustanowione i wybierane. Powinna za

tak do miejsc przywi

zana,

eby ka

dy człowiek blisk

dla siebie znalazł

sprawiedliwo

ść

eby przest

pny widział wsz

dzie gro

nad sob

krajowego

du.

1. Ustanawiamy przeto s

dy pierwszej instancji dla

dego województwa, ziemi i powiatu, do których s

dziowie wybierani b

sejmikach. S

dy pierwszej instancji b

zawsze gotowe i czuwaj

ce na oddanie

sprawiedliwo

ci tym, którzy jej potrzebuj

. Od tych s

dów i

ść

dzie

apelacja na trybunały główne, dla ka

dej prowincji by

maj

ce, zło

one równie z osób na sejmikach

wybranych. I te s

dy, tak pierwszej, jako i ostatniej instancji, b

dami

ziemia

skimi dla szlachty i wszyst-kich wła

cicielów ziemskich z kimkolwiek in

causis iuris et facti. (15)
2. Jurysdykcje za

dowe wszystkim miastom, podług prawa sejmu tera

niejszego o

miastach wolnych królewskich, zabezpieczamy. 3. S

dy referendarskie, dla ka

dej

prowincji osobne, mie

chcemy w sprawach wło

cian wolnych dawnymi prawami s

dowi

temu poddanych.
4. S

dy zadworne asesorskie, relacyjne i kurlandzkie zachowujemy. 5. Komisje

wykonawcze b

miały s

dy w sprawach do swej

administracji nale

Ŝą

cych.

6. Oprócz s

dów w sprawach cywilnych i kryminalnych dla wszystkich stanów b

dzie

d najwy

szy sejmowy zwany, do którego przy otwarciu ka

dego sejmu obrane b

osoby. Do tego s

du nale

wyst

pki przeciwko narodowi i królowi, czyli

crimina status.
Nowy codex praw cywilnych i kryminalnych przez
wyznaczone przez sejm osoby spisa

rozkazujemy.

ęść

IX.

Regencja.

Stra

dzie oraz regencj

, maj

c na czele królow

albo w jej nieprzytomno

prymasa. W tych trzech tylko przypadkach miejsce mie

e regencja: 1) w czasie

małoletno

ci króla, 2) w czasie niemocy trwałe pomieszanie zmysłów sprawuj

cej,

3) w przypadku gdyby król był wzi

ty na wojnie. Małoletno

ść

trwa

tylko b

dzie

do lat 18 zupełnych; a niemoc wzgl

dem trwałego pomieszania zmysłów deklarowana

nie mo

e jak tylko przez sejm gotowy wi

kszo

wotów trzech cz

ęś

przeciwko czwartej Izb zł

czonych. W tych przeto trzech

przypadkach prymas korony polskiej sejm natychmiast zwoła

powinien, a gdyby

prymas tg powinno

ść

zwłóczył, marszałek sejmowy listy okólne do posłów i

senatorów wyda. Sejm gotowy urz

dzi kolej zasiadania ministrów w regencji i

królow

do zast

pienia króla w obowi

zkach jego umocuje. A gdy

ksról w pierwszym przypadku z małoletno

ci wyjdzie, w

drugim do zupełnego przyjdzie zdrowia, w trzecim z niewoli powróci, regencja
rachunek z czynno

ci swoich odda

powinna i odpowiada

narodowi za czas swego urz

dowania,

tak jak jest przepisano o Stra

y na ka

dym ordynaryjnym

sejmie, z osób i maj

tków swoich

ęść

Edukacja dzieci królewskich

Synowie królewscy, których do nast

pstwa tronu konstytucja przeznacza, s

pierwszymi dzie

mi Ojczyzny, przeto

baczno

ść

o dobre ich wychowanie do narodu nale

y, bez

uwłoczenia jednak prawom rodzicielskim. Za rz

królewskiego sam król z Stra

Ŝą

i wyznaczonym od Stanów

dozorc

edukacji królewiców wychowaniem ich zatrudnia

dzie. Za rz

du regencji ta

z wspomnionym dozorc

edukacj

ich powierzon

mie

sobie b

dzie. W obydwóch

przypadkach dozorca od Stanów wyznaczony donosi

winien na ka

dym ordynaryjnym sejmie o edukacji

i post

pku królewiców. Komisji za

Edukacyjnej powinno

dzie poda

układ

instrukcji iedukacji synów królewskich do potwierdzenia sejmowi, a to, aby
jednostajne w wychowaniu ich prawidła wpajały ci

gle i wcze

nie w umysły

przyszłych nast

pców tronu religi

, miło

ść

cnoty, Ojczyzny, wolno

ci i

konstytucji krajowej.

Cz

ęść

XI.

Siła zbrojna narodowa.

Naród winien jest sobie samemu obron

od napa

i dla przestrzegania cało

ci swojej. Wszyscy przeto obywatele s

obro

cami

cało

ci i swobód narodowych. Wojsko

nic innego nie jest jak tylko wyci

gni

ta siła obronna i porz

dna z ogólnej siły

narodu. Naród winien wojsku
swemu nadgrod

i powa

anie za to, i

ca jedynie dla jego obrony.

Wojsko winno narodowi strze

enie granic

i spokojno

ci powszechnej, słowem winno by

jego

najsilniejsz

tarcz

. Aby przeznaczenia tego dopełniło nieomylnie, powinno

zostawa

gle pod posłusze

stwem władzy wykonawczej stosownie do opisów prawa,

powinno wykona

przysi

na wierno

ść

narodowi i królowi, i na

obron

konstytucji narodowej. U

yte by

c wojsko narodowe mo

e na ogóln

kraju obron

, na strze

enie fortec i granic, lub na pomoc prawu, gdyby kto

egzekucji jego nie był posłusznym.

Stanisław Nał

cz Małachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji

prowincji koronnych marszałek.
Kazimierz ksi

ąŜę

Sapieha, generał artylerii litewskiej, marszałek konfederacji

Wielkiego Ksi

stwa Litewskiego.

Józef Korwin Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, nast

pca koadiutor

biskupstwa wile

skiego, jako deputowany. Antoni ksi

ąŜę

Jablonowski, kasztelan

krakowski, deputat z Senatu z Małej Polski.
Symeon Kazimierz Szydlowski, kasztelan

arnowski, deputowany z Senatu prowincji

małopolskiej.
Franciszek Antoni na Kwilczu Kwilecki, kasztelan kaliski, deputo-wany do
konstytucji z Senatu z prowincji wielkopolskiej.
Kazimierz Konstanty Plater, kasztelan generała trockiego (16), deputowany do
konstytucji z Senatu Wielkiego Ksi

stwa Litewskiego.

W#alerian Stroynowski, podkomorzy buski, poseł woły

ski, z Małopolski deputat do

konstytucji.
Stanislaw Kostka Potocki, poseł lubelski, deputowany do konstytucji z prowincji
małopolskiej.

Jan Nepomucen Zboi

ski, poseł ziemi dobrzy

skiej, deputowany do konstytucji) z

prowincji wielkopolskiej. Tomasz Nowowiejski, łowczy i poseł ziemi
wyszogrodzkiej, deputowany do konstytucji.
Józef Radzicki, podkomorzy i poseł ziemi zakroczymskiej, deputo-wany do
konstytucji z prowincji wielkopolskiej.
Józef Zabiello, poseł z Ksi

stwa

mudzkiego, deputowany do konstytucji.

Jacek Puttkamer, poseł województwa mi

skiego, deputowany do konstytucji z

prowincji Wielkiego Ksi

stwa Litewskiego.

(1) oblatum - wniesione do akt, zarejestrowane
(2) iurium regalium - prawa królewskiego (do dóbr naturalnych, gł

bi ziemi,

zniesionego zreszt

w 1573 r.)

(3) votum - głos
(4) paritat - równo

ść

głosów

(5) votum decisivum -- głos decyduj

cy (czynny)

(6) definitive - ostatecznie
(7) de lumhis - dosł. "z l

wi", tzn. naturalnie spłodzonym

(8)

adnej preskrypcji -

adnemu ograniczeniu

(9) ius agratiandi - prawo łaski
(10) in criminibus status - w zakresie zbrodni stanu (godz

cych w podstawy

porz

dku politycznego Rzeczypospolitej)

(11) ex ordine - w porz

dku hierarchii

(12) ministra helli - ministra wojny
(13) W komisjach zasiada

nie maj

- tzn. nie mog

członkami kolegialnych

magistratur ministerialnych, zwanych komisjami
(14) respective - odno

nie

(15) in causis iuris et facti - w sprawach zgodnie z prawem i procedur

(16) kasztelan generała trockiego - starostwa generalnego trockiego.

KONIEC