Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Ustawa dotycząca Straży Praw z 1 VI 1791 roku

1 V 1791, Warszawa

♦

Straż

I.

Skład Straży

Straż Praw, czyli rada królewska do dozoru całości, i egzekucji praw królowi dodana, składać

się ma:

1mo. Z prymasa jako głowy duchowieństwa polskiego, to jest pierwszego w rządzie hierarchii

duchowieństwa Korony Polskiej i W. Ks. Lit.: i jako prezesa Komisji Edukacyjnej. Prymas
szczególnie pod niebytność swoją zastąpiony być ma w obowiązkach swoich w Straży przez
pierwszego w porządku biskupa przytomnego.

2do. Z pięciu ministrów, to jest: z jednego marszałka jako ministra policji, z jednego

pieczętarza jako ministra pieczęci w Straży, z jednego ministra belli, z jednego podskarbiego jako
ministra skarbu, z drugiego pieczętarza jako ministra do spraw zagranicznych.

3tio. Następca tronu z małoletności wyszedłszy, i przysięgę na konstytucją rządu polskiego

wykonawszy, na wszystkich Straży posiedzeniach, lecz bez głosu, przytomnym być może.

4to. Marszałek sejmowy, jako na dwa lata wybrany, wchodzić będzie w liczbę osób Straż

składających, a pod niebytność marszałka vice - marszałek w obowiązkach jego zastępować ma,
podług opisu prawa o sejmie.

5to. Będzie w Straży dwóch sekretarzów, z których jeden protokół Straży, drugi protokół

spraw zagranicznych utrzymywać mają.

6to. Król co dwa lata na sejmie ordynaryjnym nominować będzie do Straży jednego z

ministrów od każdego administracji wydziału: a nominacja takowa zapisana być ma w liczbę uchwał
sejmowych. Nominowanych raz ministrów w przeciągu lat dwóch oddalać od Straży nie może.
Nominowany minister do Straży, urzędu swego rezygnować nie może, tylko na sejmie ordynaryjnym,
a to po zdaniu sprawy z urzędowania swego.

7mo. W przypadku śmierci ministra w Straży zasiadającego, król natychmiast ministerium

wakujące konferować ma, a po tym nominować do Straży ministra z tegoż administracji wydziału, w
którym zawakowało ministerium w Straży.

8vo. Po dwóch latach, wolno królowi na ordynaryjnym sejmie odmienić ministrów w Straży

zasiadających lub onych potwierdzać na dalszy czas, jeżeli który z nich na sejmie od urzędu ministra
oddalonym nie będzie.

9no. Sekretarzów do Straży król nominować ma na lat dwa, z liczby sekretarzów,

referendarzów i pisarzów narodowych, z mocą odmiany lub potwierdzenia onych.

10mo. Kancelaria Straży do interesów wewnętrznych będzie pod dozorem ministra pieczęci w

Straży. Gabinet zaś od ekspedycji spraw zagranicznych będzie pod dozorem ministra interesów
zagranicznych.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

II.

Sposób czynności króla w Straży

1mo. Wszystkie decyzje w Straży roztrząsane będą przez ministrów w Straży zasiadających,

zebranych na radę w czasie przepisanym lub za zwołaniem króla.

2do. Decyzja królewska po wysłuchanych wszystkich zdaniach przeważać powinna.

3tio. Każda takowa decyzja wychodzić będzie ze Straży pod imieniem królewskim z podpisem

ręki jego, ekstraktem z protokołu, i pod pieczęcią Straży.

4to. śadna decyzja królewska w Straży do posłuszeństwa obowiązywać nie może, i dopełnioną

być nie ma, jeżeli podpisana nie będzie przez jednego z ministrów zasiadających w Straży. Prymas lub
biskup miejsce jego zastępujący, decyzji królewskiej podpisywać nie może.

5to. W przypadku, gdyby żaden z ministrów w Straży zasiadających decyzji królewskiej

podpisać nie chciał, król odstąpi od tej decyzji. A gdyby przy niej upierał się, marszałek sejmowy
upraszać będzie o zwołanie sejmu gotowego. Jeżeli król późniać będzie zwołanie sejmu, marszałek to
wykonać powinien podług prawa.

6to. Wszelkie decyzje ze Straży wydane być nie mogą, tylko do oddzielnych komisji

rządowych pośrzedniczych, i te do posłuszeństwa obowiązywać będą. A jako za wszystkie decyzje
króla w Straży sobie przesłane nie będą w odpowiedzi sejmowi, tylko minister decyzją królewską
podpisujący, tak tymże decyzjom królewskim zawsze posłusznemi być winne, pod odpowiedzią w
sądach sejmowych za nieposłuszeństwo. W przypadku zaś, gdyby, która z oddzielnych komisji
rządowych pośrzedniczych odebrawszy jakie zlecenie przez decyzję króla w Straży osądziła
większością głosów też zlecenie być przeciwnym prawu, wtedy, provisorie posłuszna będąc w
wykonaniu takowej decyzji, poda nieodwłocznie uwagi swoje królowi w Straży, a gdyby król nie
skłaniał się do tych uwag, ma upraszać króla o zwołanie sejmu gotowego, gdyby zaś król sejmu nie
zwołał, ma o to podać na piśmie żądanie swoje marszałkowi sejmowemu. Decyzje zaś króla w Straży
do wszelkich sądów ultimae instantiae, tudzież do sądów ziemiańskich wychodzić nie będą, tylko w
sposobie ostrzeżenia i napominania.

7mo. Wszystkie interesa zagraniczne będą sprawowane między królem a ministrem spraw

zagranicznych, warując doniesienia w Straży o stanie negocjacji z państwami zagranicznemi.

8vo. Król ułoży ordynację, w której czas pewny na sesje ordynaryjne Straży tudzież obowiązki

sekretarzów i kancelarii przepisane być mają.

III.

Obowiązki ministra w Straży tak ogólne jako i szczegółowe

1mo. Ministrowie w Straży zasiadający powinni być przytomnemi na radzie, wyjąwszy

choroby i oddalenia się na czas pewny za zezwoleniem króla. Nieprzytomność ministra na radzie, ma
być zapisana w protokóle Straży z wyrażeniem przyczyny tej nieprzytomności¹.

2do. Wszyscy ministrowie w Straży winni królowi zawsze wierną dawać radę i zgodną z

dobrem narodu oraz z prawami krajowymi.

3tio. Przy każdej decyzji królewskiej w Straży zapadłej, i przez ministra jednego podpisanej,

przytomny minister innego zdania, to zadanie swoje w protokół zapisze, inaczej rozumiany będzie za
zgadzającego się decyzją wypadłą.

4to. Prymas, czyli biskup miejsce jego zastępujący, minister policji, minister belli i minister

skarbu w Straży zasiadający powinni będą: 1mo. Prawa i zalecenia wszelkie sejmowe do komisji
rządowych pośrzedniczych, do ich udziału należących, przesłać. 2do. Raporta od tychże komisji do ich
udziału należących, odbierać, i one królowi i Straży oddawać w czasie przepisanym. 3tio. Decyzje
królewskie sposobem w wyższym artykule opisanym zapadłe, do tychże komisji do wykonania

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

przesłać. 4to. Donosić królowi w Straży o tym wszystkim, w czymkolwiek dostrzegają w komisjach
do udziału swojego należących, albo zaniedbanie prawa, albo onego przystąpienia.

5to. Ministra pieczęci w Straży obowiązkiem będzie. 1mo. Prawa i zalecenia sejmów do

magistratur sądowniczych ściągające się, tymże magistraturom przesyłać. 2do. Odbierać raporta od
magistratur sądowniczych, co do regestrów sądowych w czasie z prawa przepisanych odsądzonych,
tudzież co do przytomności sędziów i zachowanego kompletu. 3tio. Donosić królowi w Straży o nie
zachowaniu prawa w wymienionych przypadkach, przez też magistratury. 4to. Przesyłać tymże
magistrturom sądowniczym ostrzeżenia i napomnienia w wymienionych przypadkach przez decyzją
króla w Straży zapadłą. 5to. O wyszłych sigillatach, tak z własnej kancelarii, jako też i innych
pieczętarzów, królowi donosić. 6to. Do wszelkich decyzji królewskich w Straży zapadłych, przez
ministra podpisanych, pieczęć Straży przekładać, czego odmawiać nigdy nie będzie wolno. 7mo.
Kancelarię w Straży do interesów wewnętrznych mieć w pilnym dozorze oraz całości i porządku jej
dostrzegać.

6to. Raporta wszystkie przez ręce prymasa, lub biskupa miejsce jego zastępującego, tudzież

przez ministrów wyż wyrażonych do Straży przychodzące, składane będą w kancelarii Straży do
interesów wewnętrznych.

7mo. Jeżeliby prymas, lub biskup miejsce jego zastępujący, tudzież minister odebranych od

udziału jemu należącego raportów Straży i królowi najdalej na pierwszej sesji nie podawał, wtedy też
raporta od wyż wymienionych komisji i magistratur, prosto do kancelarii Straży przesłane być mają.
Gdyby zaś którykolwiek z nich zapadłej według prawa decyzji królewskiej w Straży i przez ministra
podpisanej, przesłać tam, gdzie z prawa należy, w czasie przeznaczonym zaniedbał, wtedy kancelaria
Straży dopełnić to winna.

8vo. Ministra do spraw zagranicznych obowiązkiem będzie. 1mo. Utrzymywać ciągłą

korespondencję z ministrami Rzeczypospolitej wszelkiego stopnia i konsulami u dworów
zagranicznych. 2do. Składać konferencje z ministrami zagranicznymi przy królu i Rzeczypospolitej
rezydującymi. 3tio. Tymczasowe z zagranicznemi prowadzić negocjacje, oraz tymczasowe i potoczne
dla bezpieczeństwa i spokojności kraju wynikające potrzeby, i o załatwionych zaraz Straży donosić.
4to. Pilnować i dopominać się wykonania traktatów; we wszystkich zaś przypadkach które by w
wojnie między obcymi toczącej się wciągnęły Rzeczypospolitą, o zwołanie sejmu gotowego dopraszać
się, dać opiekę i bronić wszystkich interesów politycznych i handlowych Rzeczypospolitej, niemniej
każdego w szczególności obywatela, z innymi narodami. 5to. Utrzymywać wydatki sumy
wyznaczonej przez sejm na potrzebę intersów zagranicznych. 6to. Donosić w Straży o stanie
negocjacji z państwami zagranicznymi. 7mo. Mieć dozór nad osobami sposobiącymi się dyplomacji i
o zdatności ich królów donosić, osoby do poselstw zagranicznych, do nominacji królewskiej polecać,
wyjąwszy posłów wielkich, którzy na sejmach nominowani być mają. Wszyscy zaś posłowie od
Rzeczypospolitej do dworów zagranicznych nominowani przysięgać mają, na wierność królowi,
Rzeczypospolitej i konstytucji, a to podług roty prawem przepisanej. 8vo. Kancelarię do spraw
zagranicznych mieć w pilnym dozorze, oraz jej porządku i całości dostrzegać. 9no. Przekładać królowi
w Straży potrzebę zwołania sejmu gotowego w gwałtownej potrzebie do prawa narodu ściągającej się,
a szczególniej w przypadku wojny ościennej. 10mo. Na każdym sejmie ordynaryjnym, czynić relacją
obrotu politycznego interesów zagranicznych, tudzież zdawać sprawę przed deputowanemi od sejmu,
tak z wydatku sumy na potrzeby interesów zagranicznych przeznaczony, jako też i z tymczasowych
negocjacji.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

IV.

Dalsze obowiązki ministrów i ich odpowiedzialność

1mo. Gdy ministrowie w Straży zasiadający, prócz tego, że są radą królewską, są oraz i

stróżami całości praw, szczególnym, przeto obowiązkiem będzie ministrów w Straży zasiadających,
ż

adnej takiej decyzji królewskiej nie podpisywać, która by przeciwną była prawu.

2do. Przeciwna prawu decyzja każda będzie, przez którą władza wykonawcza przywłaszcza

sobie moc stanowienia prawa, lub onego tłumaczenia, która podatki lub pobory pod jakimkolwiek
imieniem nakłada, długi publiczne zaciąga, rozkład dochodów skarbowych przez sejm zrobiony
odmienia, albo rozrządza te sumy skarbowe, których szafunek przez prawo wyraźne pozwolony nie
jest tejże władzy wykonawczej, wojnę wydaje, pokój lub traktat, lub jakikolwiek akt dyplomatyczny
definitive zawiera.

3tio. Każda decyzja w Straży przeciwna prawu będzie, która wdaje się w wyroki sądowe, lub

zawiesza skutek dekretów, lub onych satysfakcją nakazuje, choćby nawet pod pretekstem zapytań
stron, urzędów i jurysdykcji w wątpliwościach prawnych.

4to. Każda decyzja Straży za przeciwną prawu miana będzie, która narusza konstytucję rządu

Rzeczypospolitej, oraz wolność osoby, wolność mówienia, pisania i drukowania, tudzież własność
majatku.

5to. Na koniec każda decyzja w Straży przeciwna prawu będzie, która narusza szczególne

opisy prawa, sejmikach, sejmach, komisjach rządowych i innych wszystkich magistraturach oraz
urzędach, słowem, która narusza jakiekolwiek bądź prawo nie zniesione.

6to. Każdy minister w Straży, który by takową decyzję królewską podpisał, odesłany do sądów

sejmowych, sposobem w prawie o sejmach opisanym, jeżeli o winie przekonany zostanie, karany
będzie w tychże sądach na osobie i majątku, według przepisu prawa, o sądach sejmowych. A jako
ż

adna przyczyna uwalniać nie może ministra od odpowiedzi za podpisanie decyzji królewskiej

przeciwnej prawu, tak żaden minister decyzji takowej niepodpisujący, pociągany do odpowiedzi nie
będzie, za zdanie swoje i radę w Straży.

7mo. Minister do spraw zagranicznych w Straży, prócz wyż wyrażonych przypadków,

podobnejże odpowiedzi podpada na sejmie, gdyby podług przepisu prawa sobie służącego, potrzebę
zwołania sejmu królowi w Straży przekładać zaniedbał.

8vo. Ministrowie w straszy będący, w żadnych komisjach i magistraturach

sądowniczych zasiadać nie mogą.

V.

Obowiązki marszałka sejmowego w Straży, tudzież vicemarszałka miejsce jego zastępującego

1mo. Marszałek sejmowy w decyzje króla w Straży wdawać się nie ma.

2do. Obowiązkiem jego będzie, gdyby Straż odebrawszy zlecenie od sejmu, w przepisanym

czasie tego zlecenia nie wypełniła, tedy marszałek sejmowy, bądź to podczas sejmu, bądź wtenczas,
gdy sejmu nie będzie, do tej magistratury, do której też zlecenie ściąga się, przesłać one jest winien,
pod odpowiedzią sejmowi.

3tio. Dostrzegać, aby sejm gotowy był zwołany przez króla w przypadkach, jakie w prawie o

sejmach pod artykułem III w punkcie 6tym są wyrażone.

4to. Gdyby w przypadkach potrzeby zwołania sejmu gotowego prawem opisanych, król

wzbraniał się sejm zwołać, lub zwołania onego zwłóczył, a marszałek sejmowy uznałby za konieczną i
rzetelną potrzebę zwołania sejmu gotowego, tedy tenże marszałek sejmowy wydać powinien listy
okólne, sposobem w prawie o sejmach przepisanym w artykule III w punkcie 4tym do wszystkich
senatorów i posłów, zwołując onych na sejm gotowy, i powody zwołania tego wyrażając; takowy
obowiązek winien marszałek dopełnić pod odpowiedzią sejmowi.

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

5to. Dlatego marszałek sejmowy jest obowiązany wiedzieć wszelkie protokóły Straży, tudzież

protokoły spraw zagranicznych, oraz wszelkie ekspedycje zagraniczne, tak przechodzące, jako i
wychodzące, co nigdy mu zabronionym być nie może.

6to. Obowiązkiem marszałka będzie ścisły sekret dochowywać w tym wszystkim, co się tyczy

spraw zagranicznych.

7mo. Marszałek sejmowy w ciągu funkcji swojej marszałkowskiej, żadnej innej funkcji i

urzędu sprawować nie może.

8vo. Wszystko to samo służy i vicemarszałkowi sejmowemu, gdy ten według prawa o sejmie

pod artykułem XVIII w punkcie pierwszym zawartym, miejsce marszałka w Straży zastępować
będzie.

VI.

Nominowani przez króla ministrowie do Straży, wykonają przysięgę w obecności króla i

stanów sejmujących, a pod czas niebytności sejmu, w obecności króla Straży.

Rota przysięgi dla ministrów Straży

„Ja NN. przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu na to: iż

pensji zagranicznych nie biorę, i brać nie będę, iż wszelkie obowiązki i powinności ministra w Straży
prawem przepisane, gorliwie i wiernie dopełnię, w radzie mojej królowi, od nikogo nie dependując,
podług Boga, praw, i sprawiedliwości, sprawować się będę, sekretu powierzonego nie wydam, a
cokolwiek szkodliwego naprzeciw osobie J.K.Mci i Rzeczypospolitej dostrzegę, tego nie zmilczę, i
wiernie J.K.Mci w Straży doniosę; zgoła w całym urzędowaniu moim nie uwodząc się żadnemi
względami, przyjaźnią, lub nienawiścią, darów żadnych i obietnic nie przyjmując, Boga, prawo i
sprawiedliwość, za jedyny cel mieć będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Syna Jego męka”.

VII.

O sekretarzach Straży

1mo. Sekretarz Straży do interesów wewnętrznych, tudzież sekretarz gabinetu do ekspedycji

spraw zagranicznych, przysięgną przed królem na pierwszej sesji w Straży na rotę następującą: „Ja
NN. przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu na to: iż pensji
zagranicznych nie biorę, i brać nie będę, iż wszelkie obowiązki i powinności prawem przepisane,
gorliwie i wiernie dopełnię, sekretu nie wydam, protokoły pilnie i wiernie utrzymywać, oraz
dochować będę; zgoła w całym urzędowaniu moim, darów żadnych, i obietnic nie przyjmując, Boga i
prawo za jedyny cel mieć będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Syna Jego męka”.

2do. Gdyby, który z sekretarzów wyż wymienionych wykroczył przeciwko przysiędze swojej,

w sądach sejmowych z woli sejmu odpowiadać ma.
Stanisław Nałęcz Małachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji prowincji
koronnych marszałek
Kazimierz książę Sapieha, generał artylerii litewskiej, marszałek konfederacji Wielkiego Księstwa
Litewskiego

Wojciech Leszczyc Skarszewski, biskup chełmski i lubelski wyznaczony z senatu z prowincji
małopolskiej do deputacji konstytucyjnej

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Józef Korwin Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, nominowany koadiutor biskupstwa
wileńskiego
Symeon Kazimierz Szydłowski, kasztelan żarnowski, deputowany z senatu prowincji małopolskiej
Tadeusz Mostowski, kasztelan raciąski, deputowany z senatu z prowincji wielkopolskiej
Michał Odrowąż Strasz, podsądek ziemski radomski, poseł województwa sandomirskiego z prowincji
Małopolski deputowany
Józef Kociełł, rotmistrz kawalerii narodowej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego, poseł powiatu
oszmiańskiego, deputowany do konstytucji z prowincji litewskiej
Tomasz Wawrzecki, chorąży Wielkiego Księstwa Litewskiego, poseł brasławski, deputowany do
konstytucji
Celestyn Sokolnicki, stolnik i poseł poznański, deputowany z prowincji wielkopolskiej
Jan Nepomucen Zboiński, poseł ziemi dobrzyńskiej, deputowany z prowincji wielkopolskiej
Walenty Sobolewski, starosta i poseł warszawski, deputowany z prowincji wielkopolskiej
Jan Paweł Łuszczewski, poseł sochaczewski, deputowany z prowincji wielkopolskiej

[Z oryginału przepisała Edyta Babańczyk]