Z

a p o m n i a n e

s k a r b y

LITERATURY POLSKIEJ

E

liza

O

rzeszkowa

S

tefan

Ż

eromski

24

Jarosław Marek Rymkiewicz

Nie ma Polski, nie ma Rosji,

nie było powstania

25 lipca 1863 roku - jak opowiada w piątym tomie Dziejów

1863 roku Walery Przyborowski, przedstawiając historię war­

szawskiej sekcji sztyletników - więc 25 lipca na stokach Cy­
tadeli powieszeni zostali Antoni Heine, Ignacy Stefanowski,
August Zawistowski i Franciszek Nowicki. Pierwszy był wy­
robnikiem, drugi stróżem, trzeci palaczem, czwarty czelad­
nikiem kotlarskim. Złapano ich 8 lipca na Nalewkach, kiedy
próbowali zabić rewirowego Frycza. 4 września powieszono

w Cytadeli Józefa Kamińskiego, czeladnika krawieckiego, który
24 sierpnia uderzył sztyletem w brzuch Kazimierza Skowroń­

skiego, urzędnika w biurze oberpolicmajstra warszawskiego.
Tego samego dnia, 4 września, na stoku Cytadeli powieszo­
no jeszcze czterech sztyletników: szewca Józefa Bachlińskiego
oraz czeladników Jankowskiego, Gołębiowskiego i Kochań­
skiego. 9 sierpnia tych czterech zamordowało właściciela domu
na Świętokrzyskiej, Wicherta, jego siostrę i jego służącą. Jak
podaje Przyborowski, sztyletnicy zabili także małego pieska

1

Wichertów. Wichert oskarżony był o to, że - kiedy zgłosił się
do niego poborca podatku narodowego - kazał swojej służącej
sprowadzić policję. 17 września w Cytadeli powieszony został
Michał Wagner, drukarz z drukarni bankowej. Dwa tygodnie
wcześniej zabił on w szynku na rogu Kruczej i Nowogrodzkiej
szpiega nazwiskiem Bosakiewicz. 30 września na pięciu pla­
cach Warszawy - na placu Bankowym, Grzybowskim i Trzech

Króli, na Rynku Starego Miasta i na Nowym Mieście - roz­
strzelano publicznie pięciu rzemieślników: Stanisława Jago-
szewskiego, Stanisława Janiszewskiego, Jozafata Kosińskiego,
Tymoteusza Raczyńskiego i Leopolda Zelnera. Aresztowano
ich kilka dni wcześniej, mieli przy sobie sztylety. 13 wrześ­
nia Wilhelmowi Algerowi, robotnikowi z fabryki Ewansa
na Świętojerskiej, zgasła, kiedy wieczorem szedł ulicą, latarka.
Kto wówczas w Warszawie przed godziną policyjną, ale już
po zmierzchu, wychodził na miasto, musiał mieć w ręku zapa­
loną latarkę. Algera, z powodu tej zagasłej latarki, zatrzymano
i znaleziono przy nim osiem granatów. 17 października roz­
strzelano go na dziedzińcu fabryki, w której pracował, „a trupa
- pisze Przyborowski - ze straszną raną w piersi, z której stru­
mieniem krew się lała, wieziono na tak zwanej karze (to jest
wózku do wywożenia śmieci) przez ulice Świętojerską i Freta
do Cytadeli. Ludzie maczali w tej krwi chustki i głośno przekli­
nali rząd najezdniczy”. Opisawszy te egzekucje, Przyborowski
próbował ułożyć listę tych, którzy zostali w Warszawie zabici
przez sztyletników w lipcu, sierpniu i wrześniu 1863 roku. Wy­
liczył 18 ofiar powstańczego terroru, ale ta jego lista nie była
oczywiście kompletna, bowiem, jak pisał, „wiele morderstw
zostało ukrytych i nigdy na jaw nie wyszło”.

W numerze 206 z dnia 5 września 1863 roku - sztyletowanie

i wieszanie weszło już wówczas, rzec można, w warszawski oby­
czaj - czytelnicy „Tygodnika Ilustrowanego” mogli przeczytać

2

w Kronice tygodniowej - pisywał ją wtedy Wacław Szymanow­
ski - co następuje: „Rzeczywiście, co do cygar i papierosów
przyznać należy, że w paleniu ich za mało może zwracamy
uwagi na dogodność drugich, a zwłaszcza kobiet. Wszakże
puszczanie dymu z ust nie jest niezbędną potrzebą, żeby się
od niego na chwilę wstrzymać nie można było. [...] W ogóle są­
dzimy, że rozpowszechniające się coraz bardziej używanie pa­
pierosów bardzo niedobre przynieść może skutki dla zdrowia
publicznego. Jeżeli, według zdania doktorów, sam tytuń jest
szkodliwy w cygarach albo fajkach, to olejek wydobywający
się z palonego papieru daleko jeszcze większą szkodę zdrowiu
przynieść może”. Aby nie było żadnych wątpliwości co do tego,

jaką problematyką zajmowali się w tych strasznych dla War­

szawy - i dla całej Polski - miesiącach redaktorzy „Tygodnika
Ilustrowanego”, przedstawię pełną treść dwóch numerów tego
pisma. Ten numer, w którym kronikarz dywagował na temat
szkodliwości palenia tytoniu, otwarty był - jak zresztą niemal

każdy numer „Tygodnika” - życiorysem wybitnej postaci hi­
storycznej. Tym razem był to życiorys Jerzego Lubomirskiego,
marszałka wielkiego koronnego. Następną pozycją numeru
była wspomniana już Kronika tygodniowa. Obok problemu
palenia cygar i papierosów Szymanowski podejmował w niej

jeszcze polemikę z „Warschauer Zeitung” na temat nazewni­

ctwa ulic Warszawy. Zastanawiał się mianowicie, czy w nie­
mieckojęzycznym piśmie należy używać nazwy Biergasse czy
raczej Piwna. Opowiadał się, jako że był patriotą, za tą drugą
ewentualnością. Czytelnicy mogli też znaleźć w tym numerze
artykuł opisujący ruiny zamku w Radziejowicach, opowiada­
nie historyczne o Albrechcie księciu pruskim, korespondencję
z Moraw i wreszcie opis wsi Lubasz pod Czarnkowem. Numer
zamknięty był kącikiem szachowym i rebusem. Tak wyglą­
dał numer z 5 września. Numer 212 z 17 października - tego

3

właśnie dnia, przypominam, przez Świętojerską i Freta wie­

ziono do Cytadeli trupa „ze straszną raną w piersi” - więc ten
numer otwarty był opisem klasztoru kamedulskiego w Bini-
szewie. Autor Kroniki tygodniowej podejmował w niej tylko

jeden temat. Piętnował mianowicie drobne kilkugroszowe

oszustwa przy kupowaniu biletów w omnibusie i grze w kar­
ty oraz przywłaszczanie sobie drobiazgów: chowanie cygar
do kieszeni w czasie wieczorów towarzyskich i kradzież cia­
stek w cukierni. „A cóż powiecie - pisał - o wypożyczających
książki? Wieluż to myśli o oddaniu ich? Porachujmy się z su­
mieniem, bracia moi, i opatrzmy, wielu z nas posiada cudze
książki. Dzieje się to bez myśli skrzywdzenia właściciela, tylko

wprost oddaniu przeszkadza lenistwo i lekceważenie cudzej
własności, które u nas bardzo daleko jest posunięte”. Następne
pozycje numeru 212 „Tygodnika” to Przegląd polityki zagra­

nicznej - przynoszący wiadomości z Paryża, Madrytu, Rzymu,
Kopenhagi, Berlina i Aten - oraz Ostatnie depesze z Paryża,

Londynu i Berlina. Depesze donosiły między innymi o tym,
że „królowa Wiktoria wypadła z powozu. Jej królewska mość
doznała lekkiej tylko kontuzji”. Dalej mamy jeszcze w tym
numerze życiorys Albrechta Stanisława Radziwiłła, kanclerza

wielkiego litewskiego, opis zamku książęcego w Poznaniu, ciąg

dalszy PomywaczkU obrazka z końca XVIII wieku przez Józe­
fa Ignacego Kraszewskiego, rebus i szachy. Ostatnią pozycją
numeru był rysunek Juliusza Kossaka z cyklu Dawne ubiory
i uzbrojenia.

Choć „Tygodnik Ilustrowany” reklamował się jako pis­

mo „obejmujące ważniejsze wypadki spółczesne”, w istocie
był jednak pismem zwróconym ku przeszłości i pragnącym
przypomnieć swoim czytelnikom to, co minione, odległe, za­
pomniane. Czynił to zresztą - co na dobro jego redaktorów
godzi się zapisać - w sposób bardzo udatny. Dwa działy pisma,

4

którym Ludwik Jenike - jak mówiono wówczas: „redaktor
główny” - poświęcał niewątpliwie najwięcej uwagi, to owe
wspomniane już życiorysy wybitnych postaci historycznych
oraz opisy „miejscowości, kościołów, zamków i gmachów”.
Ten drugi dział wydaje się szczególnie interesujący, bowiem
zestaw artykułów, które nań się składały, ujawnia dość nie­
oczekiwaną - chciałoby się rzec: liberalną - stronę ówczesnej

cenzury, skądinąd, jak wiadomo, niebywale wtedy rozzuchwa­
lonej. W dziale tym w drugim półroczu 1863 roku ukazały
się między innymi następujące - zawsze pięknie ilustrowane
- artykuły: Pińsk i Pińszczyzna, Kościół św. Stefana i klasztor
mariawitek w Wilnie, Skała Czackiego pod Żytomierzem, Góra
Ochrymowa w Żytomierzu, Kościół św. Rafała i figura Zbawi­
ciela w Snipiszkach, Kościół św. Krzyża czyli bonifratrów w Wil­

nie, Zamek w Białej. Na 31 artykułów pomieszczonych w tym
dziale w owym półroczniku aż 8 ma za temat miejscowości
i zabytki znajdujące się na ziemiach zabranych. Na marginesie

warto zauważyć, że niebawem miało być już znacznie gorzej
i w drugiej połowie roku 1865 spośród artykułów, które za­
mieszczono w tym dziale, tylko jeden był poświęcony zabyt­
kowi znajdującemu się na ziemiach zabranych, a to kościołowi
bazylianów w Poczajowie i wiszącemu w tym kościele cudow­

nemu obrazowi Bogurodzicy. Te artykuły przedstawiające
przeszłość ziem zabranych mówiły coś istotnego o intencjach
redaktorów „Tygodnika” i dlatego o nich wspominam. Ale
o tych intencjach za chwilę. Teraz należy zauważyć, że choć
„Tygodnik” zwrócony był ku przeszłości, to obecna była w nim
również i ówczesna teraźniejszość. Jakież to „ważniejsze wy­
padki spółczesne” mieli na oku jego redaktorzy? „Tygodnik”
przynosił przede wszystkim wiele wiadomości z zagranicy.
W styczniu 1863 roku jego czytelnicy mogli się dowiedzieć,
że „w bitwie pod Fredericksburgiem separatyści stracili tylko

5

3000 ludzi. Federaliści uderzyli na Kingston w Karolinie, lecz
i tu odparci, cofnęli się ze stratą”. W tym samym miesiącu „Ty­
godnik”, relacjonując atak generała Shermana na Vicksburg -
„obie strony walczyły z zajadłością dobrze już znaną z dziejów

tej smutnej bratobójczej wojny” - przepowiadał, że jeżeli „woj­
na potrwa rok jeden jeszcze w takich rozmiarach, ojczyzna
Waszyngtona zniszczoną będzie do gruntu”. Obok wojny
toczącej się w Stanach między federalistami a separatystami
- w roku 1863 „Tygodnik” informował o niej czytelników nie­
mal w każdym numerze - szczególną uwagę redaktorów przy­
ciągała wojna tocząca się w Meksyku. „Depesze z New Yorku
z dnia 5 stycznia donoszą, że Francuzi zdobyli Pueblę, skąd
po otrzymaniu posiłków wyruszyć mają na Meksyk”. Tę wia­
domość „Tygodnik Ilustrowany” podał 24 stycznia. Ciekawe,
kogo zdobycie meksykańskiej Puebli mogło wówczas w War­
szawie zainteresować? Pewnie nikogo, jeśli się zważy, że dzień

wcześniej wybuchło powstanie, o czym, z niejasnych przyczyn,
czytelnicy „Tygodnika” poinformowani nie zostali.

Wśród informacji z zagranicy, zamieszczonych w „Tygodni­

ku” w roku 1863, znalazłem jednak dwie takie, które, owszem,
mogły się wydać ówczesnym czytelnikom dość znaczące.
W połowie stycznia „Tygodnik” informował, że w Mediolanie

„kilku wieśniaków wykonało demonstrację przed kościołem
św. Łucji. Proboszcza i kilkanaście innych osób aresztowano

i zabrano piśmienne dokumenta”. W lutym natomiast czytel­
nicy „Tygodnika” mogli się dowiedzieć, że król Wiktor Ema­
nuel przyjął na audiencji posła pruskiego i „w tymże dniu
w Neapolu rzucono bombę pomiędzy arkady pałacu podczas
balu u księżny genueńskiej”. Nie były to zapewne informacje
aluzyjne, ale wreszcie za takie właśnie mogły lub mogłyby
zostać uznane. Wypada więc przyjąć, że ukazały się w „Ty­
godniku” dzięki przeoczeniu starszego cenzora Antoniego

6

Funkensteina. Nazwisko godne jest zapamiętania - Funken-
stein - bo żeby wymyślić coś takiego jak ten "Tygodnik Ilu­
strowany” w roku 1863, na pewno nie wystarczy być zwykłym
cenzorem i trzeba być przynajmniej starszym, a może nawet
najstarszym cenzorem.

W Warszawie - według Funkensteina i redaktorów „Ty­

godnika Ilustrowanego” - oczywiście nie rzucano wówczas
bomb jak na balu u księżny genueńskiej, nie dokonywano
aresztowań, nie konfiskowano piśmiennych dokumentów.
Działy się jednak w Warszawie, a także w tym bezimiennym,
nie nazwanym kraju, w którym miasto to leżało, różne okrop­
ne rzeczy i Funkenstein, jak się zdaje, nie miał nic przeciwko
temu, aby Jenike o tych okropnościach - a nawet potwornoś­
ciach - informował swoich czytelników. „Korespondentka

z Sokołowa Podlaskiego pisze nam, że tam stawy powysychały,
a skutkiem tego wyginęły i ryby, tak iż ceny na nie do niepa­
miętnej z dawna doszły wysokości”. Tę wiadomość przyniósł
„Tygodnik” w styczniu. „Wiadomo każdemu, że pomiędzy
mnóstwem źle urządzonych u nas zakładów niezaprzeczenie
prym trzymają łazienki letnie wiślane. Nieporządek jest tam
na porządku dziennym”. To informacja z lipca. „Doprawdy,
chleb jaki otrzymujemy obecnie nie jest do jedzenia. Czar­
ny jak glina, stęchły i niedopieczony. Jak go ukroić kawałek,
a położyć na obrusie, to ślady wilgoci po nim się pozostają.
Taki chleb żadną miara dla zdrowia nie może być pożytecz­
nym. [...] I dziwna rzecz, na ulicy, gdzie mieszkam, znajduje się
kramik, w którym sprzedaje się chleb wypiekany przez staro-
zakonnego, otóż ten chleb jest daleko bielszy, smaczniejszy i le­
piej wypieczony”. Tak krytykował „Tygodnik” warszawskich
piekarzy we wrześniu. Można się też było dowiedzieć z tego
pisma w tym pełnym nieszczęść roku 1863, że woda zalewa
piwnice na Tamce, że na placu Teatralnym reperuje się bruki,

7

„a ta naprawa tymczasem tak się odbywa, że w miejsce starych
dziur powstają nowe, jeszcze gorsze”, że grabarze na Powąz­

kach „nie odznaczają się wielką ostrożnością w dopełnianiu
grobowych obowiązków swoich” oraz że omnibusy warszaw­
skie są „niedogodne, brudne, trzęsące, zapełnione wszelkiego
rodzaju śmieciami i nieczystością”. Autor Kroniki tygodnio­
wej nie mógł jednak nie zauważyć, że choć było coraz gorzej,
to było coraz lepiej, bo komunikacja miejska funkcjonowała
coraz sprawniej, gdyż omnibusów było coraz więcej. „Liczba
omnibusów u nas zwiększyła się w przeciągu roku do sześć­
dziesięciu kilku”. Było w nich co prawda coraz więcej śmieci,
ale na to, dzięki Bogu, Funkenstein pozwalał.

Wziąwszy pod uwagę te wszystkie informacje, które dotąd

za „Tygodnikiem Ilustrowanym” podałem, warto może zasta­
nowić się przez chwilę nad dziwnym stosunkiem, jaki zachodzi
pomiędzy prawdą a kłamstwem. Nie można powiedzieć, aby
redaktorzy „Tygodnika” podawali jakieś nieprawdziwe wia­
domości. Wydaje mi się, że zazwyczaj pisali prawdę. A może
nawet zawsze pisali prawdę. Ale widać też od razu, że pisząc

prawdę - zarazem potwornie, wprost haniebnie kłamali. Moż­
na przyjąć, że każda z wiadomości i opinii była i nadal jest
prawdziwa. W Sokołowie Podlaskim naprawdę powysychały
wówczas stawy, w związku z czym ceny ryb poszły w górę.
Królowa Wiktoria naprawdę wypadła z powozu i doznała lek­
kiej kontuzji. Federaliści naprawdę uderzyli na Kingston i cof­
nęli się ze stratą. Palenie tytuniu naprawdę mogło przynieść
wielką szkodę zdrowiu. Skała Czackiego pod Żytomierzem
naprawdę wyglądała tak, jak przedstawiała ją piękna rycina
w „Tygodniku”. Nie kłamały też rebusy, kącik szachowy i ryciny
Juliusza Kossaka. Więc nie kłamali. Ale wszystkie te prawdzi­
we informacje, dodane do siebie, składały się na jedno wielkie,
niesamowite kłamstwo. Kłamliwa była bowiem ze swej istoty

8

struktura rzeczywistości: struktura, którą z prawdziwych ele­
mentów budowali zacni redaktorzy „Tygodnika”, przy pomocy
cenzora, a zapewne także przy pomocy i za namową - choć
nic o tym nie wiem i może niesłusznie ich podejrzewam - ko­
goś, kto urzędował na Zamku (lub w biurze ober policmajstra)
i komu zależało, mogło zależeć na tym, aby czytelnicy tego
pisma otrzymywali co tydzień stosowną porcję obezwładnia­

jącego kłamstwa. Źródłem tego kłamstwa było oczywiście

przemilczenie. Potworność przemilczenia i kłamliwość całej
struktury czyniły i czynią kłamstwem - nie wiem, nie jestem
pewien, czy dla ówczesnego czytelnika, ale na pewno dla dzi­
siejszego - każdą informację, która sama w sobie była, mogła
być prawdziwa. Te prawdziwe, ale przez wejście w związek
z kłamstwem tracące swą prawdę informacje dają w sumie
obraz upiornej nierzeczywistości, świata niczyjego, bo takiego,
z którym nikt - nawet chyba starszy cenzor Funkenstein - nie
był w stanie się utożsamić. Taka jest więc potęga kłamliwej ca­
łości: nic, co w niej uczestniczy, nie może być prawdą. I choćby
było prawdą, wchodząc w kłamliwą całość prawdą być prze­
stanie. Królowa Wiktoria naprawdę wypadła z powozu. Ale

ja, dowiadując się o tym z „Tygodnika Ilustrowanego”, wcale
w to nie wierzę. Kłamią, więc nie wypadła. I zastanawiam się

tylko: dlaczego i w tej sprawie, mało wreszcie dla mnie i dla
nich istotnej, też mnie okłamują.

Trzeba powiedzieć, że - budując tę swoją niesamowitą

nierzeczywistość z elementów prawdy - redaktorzy „Tygo­
dnika Ilustrowanego” jawią się (z naszego punktu widzenia)

jako,ludzie nieoczekiwanie nowocześnie myślący, a także

obdarzeni niezwykłą zdolnością przewidywania przyszłości.
Ludwik Jenike, sądząc z jego wspomnień, był człowiekiem
zacnym, ale jednak niezbyt inteligentnym. Sądząc natomiast
z pisma, które założył i redagował, był człowiekiem szalenie

9

inteligentnym. Pojął przecież, że znacznie ważniejsze od tego,
co się mówi, jest to, czego się nie mówi. I że właśnie to, czego
się nie mówi, powinno być przedmiotem dziennikarskiej ma­
nipulacji. Można więc rzec, że pojął, jaka będzie przyszłość
słowa drukowanego. Pomysł, żeby kłamać mówiąc tylko praw­
dę, wydaje się nam pomysłem, na który wpadli dopiero pisa­
rze i dziennikarze wieku XX. Tymczasem Jenike wpadł na ten
pomysł, bagatela, niemal sto lat przedtem nim Czesław Miłosz
napisał w Dziecięciu Europy:

Z małego nasienia prawdy wyprowadzaj roślinę kłamstwa,
Nie naśladuj tych co kłamią, lekceważąc rzeczywistość.

Rady Miłosza, pochodzące z roku 1946, zwrócone były

do obywatela któregoś z totalitarnych państw XX wieku. Pań­
stwo, w którym żył Jenike, trudno nazwać totalitarnym. Ale
mechanizm przemilczeń, a więc mechanizm tworzenia nierze-
czywistości, jaki stosował w swoim piśmie, był akurat tak samo
skuteczny - i w swej istocie właściwie taki sam - jak ten, któ­
ry w wieku XX miała zastosować prasa państw totalitarnych.

Ten mechanizm przemilczeń - a także jego przypuszczalny cel
- najlepiej chyba widoczny jest w „Tygodniku Ilustrowanym”
w sposobie używania dwóch słów: Polska i Rosja. A właściwie

jednego z nich, bowiem słowa Rosja redaktorzy „Tygodnika”

nie używali w ogóle. Istniały według nich na świecie różne
państwa - Anglia, Francja, Włochy, M adagaskar - ale Rosja
nie istniała. Czegoś takiego - zdawali się mówić ci redakto­
rzy swoim czytelnikom - nie ma i co więcej w ogóle nigdy nie

było na świecie. W każdym numerze pisma, tuż pod tytułem,
ukazywała się co prawda informacja mówiąca między inny­
mi: „Prenumerata na prowincji i w Cesarstwie: rocznie rsr 12”.
Ale na to nie było po prostu rady, trzeba było jakoś licznych

10

czytelników z Kijowa czy Żytomierza poinformować, ile mają
płacić za prenumeratę. W ciągu całego roku 1863 ukazała się
natomiast w „Tygodniku” tylko jedna informacja, z której mo­
głoby wynikać, że coś takiego jak Rosja istnieje. Mogłoby wyni­
kać, ale niezbyt jasno, bo nazwa państwa nie została wyraźnie
wymieniona. „Petersburg. 7 kwietnia - mówiła ta informacja.

- Towarzystwo rosyjskie otrzymało koncesję na budowę kolei
żelaznej z Kijowa do Odessy, długiej 647 wiorst, z dwiema bocz­
nymi liniami, każda dłuższa nad 300 wiorst. Kapitał zakładowy
55 milionów rubli, państwo zapewnia 5%”. Naprawdę - była
to jedna jedyna informacja, jaką w roku 1863 otrzymali czy­
telnicy „Tygodnika” o tym państwie, które skądinąd było prze­
cież dość dobrze widoczne, jako że odległość między jednym
a drugim jego stójkowym na ulicach Warszawy wynosiła wte­
dy około dwustu kroków i nie mogła - z rozkazu najwyższych

władz - być większa. Zastanawiam się, czy na słowo Rosja był
wtedy zapis w rosyjskiej cenzurze? Czy to raczej sam Jenike
wpadł na taki pomysł zlikwidowania sprawy polsko-rosyjskiej?
Jeśli chodzi o Polskę, spawa wyglądała natomiast zupełnie ina­
czej. Słowa Polska i Polacy pojawiały się w „Tygodniku” bardzo
często, tylko jednak w życiorysach ludzi dawno zmarłych, opi­

sach zabytków, wspomnieniach historycznych. Cenzura była

w tym zakresie widać dość łaskawa i fałszowania historii nie żą­

dała. Redaktorzy „Tygodnika” wciąż więc przypominali swoim
czytelnikom, że istniała kiedyś jakaś Polska. Przypominali też,
co więcej, że ta Polska niegdyś istniejąca była wspaniała, boga­
ta, potężna. Używali również słowa ojczyzna i z „Tygodnika”

w roku 1863 można się było na przykład dowiedzieć, że Jerzy

Lubomirski „zasłaniał ojczyznę”, Stefan Czarniecki był „oswo-
bodzicielem ojczyzny”, a w artykule o Michale Mniszchu uży­
to nawet sformułowania „miłość ojczyzny”. Bardzo starannie

jednak zarazem podkreślano, że wszystkie te słowa - Polska,

11

Polacy, ojczyzna - odnoszą się do przeszłości i tylko do prze­
szłości, że Polska była, właśnie była, w jakiejś przeszłości, która

właśnie jest przeszłością, i że w tej przeszłości można ją było,
owszem, zasłaniać i kochać. O tym, kiedy, dlaczego, w jaki spo­
sób ta Polska przestała istnieć, oczywiście, nie wspominano,
ponieważ wymawianie słowa Rosja było zakazane.

Co miał z tego wnioskować czytający „Tygodnik Ilustrowa­

ny” mieszkaniec miasta, w którym jeździły brudne omnibusy,
a w sklepach sprzedawano źle wypieczony, niesmaczny chleb?
Miał, myślę, godzić się na to, że jest jak jest, że żyje gdzie żyje,
pocieszając się przy tym miłą myślą, że - choć nie ma już na­
rodowości - to jest jednak dziedzicem wspaniałej przeszłości.
Omnibusy były co prawda zaśmiecone, ale nikt go nie krzyw­
dził, nikt nie prześladował. Rosja nie istniała. Był mieszkań­
cem kraju realnych omnibusów i powinien się z tym pogodzić.
Powinien się pogodzić z realną rzeczywistością, bo jest jak

jest, a inaczej nie będzie. O to, myślę, chyba właśnie chodziło.

Nie nazywać czegoś, co nie istnieje, a przecież istnieje, nie

jest jednak łatwo. Redaktorzy „Tygodnika” mieli więc wyraź­

ne kłopoty stylistyczne, kiedy przychodziło do nazywania tej
realnej nierzeczywistości, której przeszłość nazywała się Pol­
ską, ale której teraźniejszość nazwana być w ten sposób nie
mogła. Dwa lata później, kiedy zaczęły ukazywać się „Kłosy”,
Kazimierz Władysław Wójcicki wpadł więc na fenomenalny
pomysł, aby tę nierzeczywistość realnych omnibusów nazwać
po prostu krajem. Z artykuliku podsumowującego pierwsze
półrocze istnienia „Kłosów’, opublikowanego w listopadzie
roku 1865, można się było dowiedzieć, że w piśmie tym były
drukowane między innymi: „opisy podróży - osobliwości
kraju własnego i obszernej obczyzny - sprawozdania z litera­
tury krajowej i zagranicznej - korespondencje z różnych miast

kraju naszego”.

12

Co potąd powiedziałem, pozwala postawić kilka pytań,

z których dwa wydają mi się najistotniejsze. Na żadne z nich
nie mam jednak gotowej odpowiedzi. Pytanie pierwsze jest
takie. Po co to komu było, komu i jaką miało to przynieść
korzyść, kogo i w jakim właściwie celu chciano oszukać kon­
struując tę nierzeczywistość? Nie ulega przecież wątpliwości,
że wszyscy wszystko świetnie wiedzieli. Żadna nierzeczywi­
stość - choćby najlepiej pomyślana - nie mogła wyprzeć, za­
stąpić, zlikwidować strasznej rzeczywistości tamtego czasu.
O tej rzeczywistości - o tym, co naprawdę dzieje się w War­
szawie, w Polsce, na Litwie, na Wołyniu - informowały swo­
ich czytelników, i to całkiem dokładnie, tak gazety wydawane
przez rząd - jak go wówczas nazywano - najezdniczy, jak i ga­
zety wydawane w podziemiu. O egzekucjach dokonywanych
w Warszawie można się było dowiedzieć z oficjalnego organu
najeźdźców, „Dziennika Powszechnego”. Kto się tym „Dzien­
nikiem” brzydził i czytać go nie chciał, mógł poznać prawdę,
czytając powstańcze „Wiadomości z Pola Bitwy”, redagowa­
ne przez Agatona Gillera, albo „Niepodległość”, która była
półoficjalnym organem Rządu Narodowego. Wychodząca
w Warszawie „Niepodległość” miała ogromny, jak na owe cza­

sy, nakład, niektóre jej numery były odbijane podobno w 10
000 egzemplarzy. Liczba prenumeratorów „Tygodnika Ilu­
strowanego” - jak po latach skarżył się w swoich wspomnie­
niach Ludwik Jenike - spadła po wybuchu powstania z 3800
do 1500. Zważywszy choćby tylko na te różnice w wysokości
nakładów, sam pomysł, że cokolwiek można by, cokolwiek
dałoby się wówczas przemilczeć i w ten sposób zataić, wydaje
się po prostu śmieszny. Jeszcze na jedno, w związku z tym
moim pytaniem, trzeba zwrócić uwagę. Na ulicach Warsza­

wy grał się wtedy ogromny teatr śmierci, a jego widownia
liczyła się na tysiące, a może i dziesiątki tysięcy. Mówiłem

13

już o tej egzekucji pięciu rzemieślników, którzy 30 września

zostali rozstrzelani na pięciu placach Warszawy. Było to już
po zamachu na Berga i nowy namiestnik, pragnąc pokazać
miastu, co potrafi, postarał się, aby egzekucja wypadła szcze­
gólnie okazale. „Chciał tym sposobem - pisze Przyborowski
- wywołać przerażenie i postrach w mieście. Nieszczęsnych
skazańców wieźli przez miasto przy huku bębnów, każdego
osobno w towarzystwie kapucyna z krzyżem w dłoni. Tłumy
ludu przypatrywały się temu widowisku, kobiety głośno pła­
kały, niektóre padały zemdlone”. Kto, obejrzawszy taki spek­
takl na którymś z placów Warszawy, poszedł potem do domu
i usiadłszy w fotelu, rozłożył „Tygodnik Ilustrowany”, co so­

bie właściwie myślał? Ale już nie o to chodzi, co myślał sobie
ówczesny czytelnik „Tygodnika”. Co sobie właściwie myślał,

jaki miał pomysł na rozprawienie się z Polakami ten rząd na-
jezdniczy, który tak gorliwie - przy pomocy swoich cenzorów

- rzeczywistość przerabiał na nierzeczywistość, a zarazem
- i równie gorliwie - przekonywał buntowników o swojej
rzeczywistej sile, swojej rzeczywistej bezwzględności, swo­
im rzeczywistym okrucieństwie? Dlaczego zarazem zatajał
i ujawniał rzeczywistość? Po co mu to było?

Pytanie drugie jest takie. Jakie były intencje redaktorów

„Tygodnika Ilustrowanego”? Ludwik Jenike, pisząc wspomnie­
nia - ukazały się one już w X X wieku - twierdził oczywiście,
że miał zawsze jak najlepsze intencje. „Działalność moja pub­

liczna rozszerzyła się od chwili, gdy stanąłem na czele pisma,
które wkrótce dość silny wpływ na społeczeństwo nasze wy­
wierać poczęło. Każda sprawa ważniejsza, każda myśl szla­
chetna znajdowała w nim odbicie, a nieraz i początkowanie”.
Twierdził też Jenike - mając na myśli narodowość polską -
że „w obronie tego właśnie skarbu «Tygodnik» od samego po­
czątku walczyć sobie zamierzał”. A jeśli „Tygodnik” coś kiedyś

14

przemilczał, to było to „przymusowe milczenie”. „Powtarzam
więc jeszcze raz to, co już wyżej powiedziałem, że złośliwym
i zupełnie bezzasadnym był zarzut, robiony nam nieco póź­
niej przez pisma tak zwane postępowe, zarzut wstecznictwa
i odgrzebywania wyłącznie zmurszałych zabytków przeszło­
ści”. Niestety, nie można doczytać się w tych dwóch tomikach
Ze wspomnień, wydanych w roku 1910, co myślał ten wielki
twórca nierzeczywistości o wymyślonym przez siebie me­
chanizmie kreowania tej nierzeczywistości. A może w ogóle
nie zdawał sobie sprawy z tego, że taki mechanizm wynalazł?
W drugim tomie Ze wspomnień Jenike przytoczył list, który
w czerwcu 1866 roku otrzymał od Elizy Orzeszkowej. „Nim

jednak zostanę pana znajomą, jestem serdeczną przyjaciół­

ką pisma, wychodzącego pod jego kierownictwem. Dziwnie

sympatyczny, poczciwy, całkiem jakoś nasz jest «Tygodnik Ilu­
strowany»”. Widzę panią Elizę Orzeszkową, jak po przegranej

bitwie pod Kołodnem, w pierwszych dniach lipca 1863 roku,
wiezie w karecie chorego Romualda Traugutta - jego głowa
na jej kolanach - i tak ją pytam: - Droga pani Elizo, co też pani
miała na myśli, pisząc potem ten list do pana Jenike? Nie poj­
muję pani. Przecież jego „Tygodnik” nie był ani sympatyczny,
ani poczciwy, ani nasz. Była pani bardzo mądrą kobietą, więc
chyba musiała to pani wiedzieć. - 1 myślę sobie, tak panią Elizę
pytając, że może my ich już nie pojmujemy, tych ludzi, którzy
żyli tutaj przed stu dwudziestu laty? Może nie jesteśmy w stanie
pojąć ich rozpaczy? Może oni naprawdę - w rozpaczy po klę­
sce - uznali, że Polski nie ma i nigdy nie będzie, i że wszystko,
co mogą z niej jeszcze mieć, to wspomnienie o skale Czackiego
pod Żytomierzem i o figurze Zbawiciela w Snipiszkach? Może
uznali, że nigdy nic więcej poza tymi wspomnieniami już
mieć nie będą, że więcej żądać nie należy, że to i tak dużo? Ale
nawet jeśli tak było, jeśli tak myśleli, to w czasie, kiedy przez

15

Świętojerską i Freta wieziono na wózku do wywożenia śmieci
krwawiące zwłoki sztyletnika Wilhelma Algera, nie powinni
mnie przekonywać, że palenie tytoniu szkodzi zdrowiu i że nie
powinienem śmiecić w omnibusie. To było niegodne.

[Tekst wygłoszony w roku 1983 w Sali Lustrzanej Pałacu Sta­

szica na konferencji zorganizowanej przez Instytut Badań Lite­
rackich z okazji 120. rocznicy Powstania Styczniowego. Zdjęty
wówczas przez cenzurę przy próbie opublikowania go w mie­
sięczniku „Powściągliwość i Praca”.]

16

NOTA

Zbiór opowiadań Elizy Orzeszkowej Gloria victis wydany zo­
stał po raz pierwszy w roku 1910 przez wileńską księgarnię
Wacława Makowskiego. W książce znalazło się wtedy pięć
opowiadań: Oni, Oficer, Hekuba, Bóg wie kto oraz, na końcu,
opowiadanie tytułowe. Była to ostatnia książka pisarki, która
umarła w maju 1910 roku. Wszystkie te opowiadania Orzesz­
kowa napisała w ciągu dwóch lat - między grudniem roku 1906
a grudniem roku 1908. Były one drukowane między rokiem

1907 a rokiem 1909 w „Kurierze Warszawskim”, „Kurierze

Litewskim”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Tygodniku Mód
i Powieści”, „Świecie” i krakowskim „Przeglądzie Powszech­
nym”. Z listów pisarki wiadomo, że rosyjska cenzura trochę się
do tych pierwodruków mieszała, ale ostatecznie Orzeszkowej
udało się wszystkie opowiadania wydrukować jeszcze przed
publikacją książkową. O łagodności (może bezradności - może
wspaniałomyślności) carskiej cenzury w latach poprzedzają­
cych pierwszą wojnę światową świadczy też i to, że już w roku

1911 ukazało się rosyjskie tłumaczenie tomu Gloria victis - opi­

sy moskiewskich zbrodni można więc było wówczas drukować
także w Moskwie. O tym, jak doszło do powstania opowiadań
i dlaczego Orzeszkowa dopiero pod koniec życia, w pierwszych

17

latach XX wieku, zdecydowała się powrócić do wspomnień z lat
swojej młodości, mówi jej list do Aurelego Drogoszewskiego
z kwietnia 1907 roku (Drogoszewski, zaprzyjaźniony z Orzesz­
kową, opracował później, w latach dwudziestych, pierwsze peł­
ne wydanie jej Pism). Z listu dowiadujemy się też, jaki miał być
pierwotnie zaprojektowany przez pisarkę tytuł całego tomu.
„W połowie grudnia [mowa o roku 1906] mniej więcej uczułam
się o tyle zdrowszą, że wstałam, poszłam do biurka i zaczęłam
pisać opowiadania czy fragmenty, czy - nie wiem, jak mam
to nazwać, z dziejów powstania 1863, z dziejów raczej ułamka
tego powstania, który niegdyś przed oczyma mymi rozwijał się
w stronach poleskich. Strony, ludzie, ich siedliska, ich słowa
i czyny stanęły mi przed wzrokiem, zabrzmiały w słuchu, jak

wczoraj widziane i słyszane. Nigdy zupełnie nie traciłam ich

z pamięci, z myśli pełnej czci, z serca pełnego żałości. Ale wie­
działam, że zajmować się nimi daremnie; głośno opowiadać ich

było nie wolno. Teraz wolno, więc zupełnie samoistnie, bez żad­
nych moich starań ani wysileń wskrzesły w pełnych barwach
i kształtach. Są tam rzeczy, o których jeżeli ja nie opowiem,
nikt nigdy wiedzieć nie będzie, bo wszyscy prawie współcześ­
ni już wymarli, nic głośno nie opowiedziawszy. [...] Może taka
chwila, taka pora przyszła. Chcę całą książkę napisać. Tytuł jej
dam skromny i razem krwawy: «1863». Nic więcej”. Ten list
do Drogoszewskiego potwierdza więc to, czego od razu domy­
ślamy się, co od razu wiemy, czytając Gloria victis - Romualda
Traugutta (w opowiadaniu Oni) nie oglądamy oczyma niemal
siedemdziesięcioletniej Elizy Orzeszkowej; oglądamy go oczy­
ma Orzeszkowej, która, patrząc na niego i słuchając jego słów
w poleskim dworze, miała wtedy, wiosną 1863 roku, dwadzieś­
cia dwa lata. Ujmując to inaczej: Orzeszkowa uważała (prawdo­
podobnie), że to, co zapamiętała z wydarzeń roku 1863, układa

18

się jej w świadectwo tamtego czasu; a więc nie tyle w dzieło
literackie, artystyczne - ile w dzieło źródłowe, historyczne.

Opowiadanie „Rozdziobię nas kruki, wrony.” powstało w roku

1894. Stefan Żeromski pracował wówczas jako bibliotekarz

w Muzeum Narodowym Polskim w Raperswilu. Tytuł, za Dzie­

łami w wydaniu Stanisława Pigonia, dajemy tutaj w cudzysłowie
(który nie zawsze jest zachowywany), bowiem jest to cytat z za­
pomnianej pieśni żołnierskiej. Pierwodruk opowiadania ukazał
się w „Przeglądzie Poznańskim” w listopadzie 1894 roku, dokład­
nie: w numerze, który wyszedł z datą 11 listopada, co można by
uznać - zważywszy, że Żeromski w „Rozdziobię nas kruki...” daje
nam wgląd w ówczesną (z końca wieku XIX) sytuację duszy pol­
skiej - za wydarzenie cokolwiek tajemnicze, może nawet jakoś
symboliczne. Tajemnicze - nikt bowiem nie mógł wtedy przewi­
dzieć, co przydarzy się rozdartej i umęczonej duszy polskiej 11
listopada - za dwadzieścia cztery lata. Można jednak też powie­
dzieć, że posępna analiza tragicznego rozdarcia duszy polskiej,

którą wykonał Żeromski, musiała poprzedzać uzdrowienie i od­
rodzenie tej duszy. Tak właśnie, tajemniczo i niejasno, literatura
łączy się z dziejami, a jej arcydzieła zapowiadają dziejowe prze­
miany. Opowiadanie „Rozdziobię nas kruki, wrony...” Żeromski
wydrukował w „Przeglądzie Poznańskim” pod pseudonimem
Maurycy Zych i pod tym samym też pseudonimem ukazał się
w Krakowie, we wrześniu 1895 roku, ale z datą 1896, nakładem
księgarni Zwolińskiego i Spółki, zbiór „Rozdziobię nas kruki,

wrony...”y do którego, poza opowiadaniem tytułowym, weszło

jeszcze sześć innych, wśród nich Mogiła i Źródło. Zbiór ten miał

zaczerpnięty z Irydiona Zygmunta Krasińskiego podtytuł Obraz­
ki z ziemi mogił i krzyżów, który potem, w niektórych z wielu
późniejszych wydań, opuszczano. Była to druga książka wówczas

19

trzydziestejednoletniego pisarza - pierwsza, zbiór Opowiada­

nia, ukazała się w lipcu 1895 roku, a więc dwa miesiące wcześ­

niej, w Warszawie. W „Przeglądzie Poznańskim” opowiadaniu
„Rozdziobię nas kruki, wrony...” Żeromski dał podtytuł Bajka.
Intencja autora wydaje się w tym wypadku trochę trudna do wy­
tłumaczenia - byłabyż to „bajka” o polskim powstaniu? - lub
„bajka” o polskiej duszy? - lub, jeszcze inaczej, „bajka” o polskim
losie? Słowo „baśń” byłoby w tym wypadku może stosowniejsze.
Podtytuł ten Żeromski później, już w drugim wydaniu książko­

wym, do którego doszło w roku 1901 we Lwowie, usunął. Znaj­

duje się on jednak w rękopisie opowiadania (przechowywanym

w zbiorach Ossolineum) i wskazuje przynajmniej na to, że wyda­
rzeń, opisanych w „Rozdziobią nas kruki...” nie należy traktować

jako ściśle historycznych. Ujmując to inaczej - opowieść o losie
jednego powstańca, który nazywał się Winrych i szedł w roku

1864 polnymi drogami z Mławy do Nasielska, jest też opowieścią

(może być rozumiana jako opowieść) o losie wszystkich polskich

powstańców, a nawet wszystkich Polaków - o ich przerażających
i bajecznych dziejach.

Opowiadanie Echa leśne Żeromski wydrukował wprzód w wy­
danym w roku 1904 w Krakowie Kalendarzu robotniczym na rok

1905, a potem w 1. zeszycie miesięcznika „Krytyka” z roku 1905

- było to wówczas, obok „Chimery”, najważniejsze polskie

pismo poświęcone literaturze. W tymże roku 1905 Echa leśne
ukazały się w Krakowie w osobnej książeczce. Wydając to opo­
wiadanie Żeromski, podobnie jak w wypadku zbioru „Rozdzio­

bią nas kruki, wrony”, ukrył się pod pseudonimem Maurycy

Zych. Echa leśne miały swój ciąg dalszy - była nim powieść Uro­
da życia, którą Żeromski napisał pięć lat później, w roku 1912
w Paryżu. W Urodzie życia opowiedziana została historia Piotra
Rozłuckiego - syna owego oficera wojsk rosyjskich, który, wedle

20

relacji, jaką mamy w Echach leśnych, przeszedł na stronę po­
wstańców i został rozstrzelany z rozkazu swojego stryja. Bohater

Urody życia, po ukończeniu korpusu kadetów w Petersburgu,

przybywa do Polski, odnajduje grób rozstrzelanego ojca, dezer-
teruje z carskiej armii - i powołanie swoje, za przykładem ojca,
odnajduje w służbie idei polskiej. O znaczeniu, jakie dla polskiej
świadomości narodowej miały Echa leśne - opowiadanie o Pol­
sce spacyfikowanej i zrusyfikowanej - może świadczyć fakt,

że w roku 1933 we wsi Gózd w Górach Świętokrzyskich, przy
szosie z Kielc do Radomia, na grobie powstańców styczniowych
ustawiono metalowy krzyż i kamień, na którym umieszczono
napis: „Powstańcowi 1863 r. bohaterowi Ech leśnych St. Żerom­
skiego obywatele wolnej Polski”.

W pierwszym, krakowskim wydaniu z roku 1895 na karcie ty­
tułowej zbioru „Rozdziobię nas kruku wrony...” umieszczone
było motto, które Żeromski, podobnie jak podtytuł książki,
zaczerpnął z Irydiona Zygmunta Krasińskiego, trochę skraca­

jąc jeden z ostatnich fragmentów Dokończenia: „A po długim

męczeństwie zorzę rozwiodę nad wami - udaruję was szczęś­
ciem i tym, co obiecałem ludziom na szczycie Golgoty - wol­
nością”. To zdanie oddaje dobrze tę mesjanistyczną, zbawczą
ideę, która doprowadziła do wybuchu w styczniu 1863 roku
i spowodowała, że Polacy wystąpili wówczas do nierównej wal­
ki z moskiewską przemocą - i dlatego wydało się nam rzeczą
słuszną opatrzenie całej naszej książki, wydanej z okazji 150.
rocznicy Powstania Styczniowego, tym właśnie wybranym
przez Stefana Żeromskiego mottem.

J.M.R.

21

22

Spis treści

ELIZA ORZESZKOWA

Oni ...................................................................................

9

Oficer........................................................................................ 65

Bóg wie k t o .............................................................................133

Gloria v ic tis............................................................................161

STEFAN ŻEROMSKI

„Rozdziobią nas kruki, wrony..."......................................... 195
Echa le śn e ........................................................................... 205

ANEKSY

Andrzej Nowak

Spór o Powstanie ..............................................................221

Jarosław Marek Rymkiewicz

Nie ma Polski, nie ma Rosji, nie było Pow stania....... 245

NOTA

261

23