Architektura

Alkierz - wysunięta narożna część budynku kryta własnym dachem, często stosowana

w zamkach i dworach

Arkada - łuk wsparty na dwóch filarach. Jest to element ozdobny wykorzystywany we

wszystkich stylach architektonicznych. W zamkach występuje m.in. w krużgankach i
loggiach

Attyka - ozdobny element architektoniczny stosowany główne w okresie renesansu.

Stanowi go ścianka wysunięta ponad mur budowli wraz ze zwieńczeniem zwanym
grzebieniem. Ścianka pokryta jest zwykle ozdobnym fryzem. Przykładem pięknej attyki
jest np. zamek w Baranowie Sandomierskim. Na Śląsku często występuje specyficzna
odmiana attyki złożona z odcinków koła np. w Bolkowie

Barbakan - murowana okrągła budowla znajdująca sie przed bramą wjazdową,

połączona z nią tzw. szyja bramną. Pierwsze barbakany stawiali Arabowie, a do Europy
forma ta dotarła w XIII w. Ich zadaniem było zabezpieczenie bramy. Najlepszym
przykładem w Polsce jest barbakan krakowski, choć brak tam murów szyi bramnej

Barok - styl w sztuce zapoczątkowany w II poł. XVII w. we Francji. Cechuje go

monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, przerywanie
gzymsów, powierzchnia ścian zewnętrznych i wewnętrznych otrzymała linię zmienną,
uzyskano ciekawe efekty światłocieniowe przez wygięcie elewacji, wnętrza zdobiono
sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Budynki związane są z
otoczeniem, pojawiają się fontanny, mosty, pomniki, ogrody. Zamki i pałace barokowe
mają często kształt litery U

Basteja - rodzaj baszty obronnej wprowadzony w XV w. wraz z rozwojem broni palnej.

Basteja miała grube mury i kilka kondygnacji z otworami strzelniczymi z których rażono
wroga. Znanym teoretykiem fortyfikacji bastejowej był malarz niemiecki Albrecht Durer

Bastion - popularny element nowożytnej fortyfikacji stosowany od XV w., zastąpił

basteje. Był to zwykle pięciokątny obiekt w murach obwodowych stojący w narożach i
wysunięty do przodu w celu łatwego ostrzeliwania wroga (przede wszystkim z artylerii)
atakującego mury. Przed bastionem zawsze była fosa. Część przednia bastionu od
strony wroga ułożona w szpic nazywa się "czołem', natomiast jego tylne boki połączone z
kurtyną to 'barki'. Bok otwarty do wnętrza twierdzy to szyja. Na przestrzeni lat fortyfikacje
bastionowe były udoskonalane, a ich założenia przy użyciu skomplikowanych obliczeń
matematycznych modyfikowane. W Polsce fortyfikacje bastionowe najwcześniej
próbowano zastosować w Rożnowie, z tym że była to wczesna forma bastionu zwana
beluardą (zachowana jest do dziś). Pierwsze pełne założenie bastionowe zastosowano w
zamku Radziwiłłów w Nieświeżu i Szarogrodzie - zamku Zamoyskich

Beluarda - patrz hasło Bastion
Blanki - zębate zwieńczenie murów obronnych zamków i miast. Umożliwiały obrońcom

oddanie strzału np. z kuszy i ukrycie się przed ostrzałem wroga. W średniowieczu były
stosowane zarówno w zamkach jak i murach miejskich, dobrym przykładem jest tu
Szydłów. Blanki zwane są też krenelażem

Boniowanie - dekoracja stosowana na zawnętrznej stronie budynku. Polegała na

żłobieniu w murze poziomych i pionowych bruzd, sprawiających wrażenie że budowla
zbudowana jest z dokładnie dopasowanych kamiennych ciosów lub płyt. Boniowanie
często spotyka się przy bramach i narożach zamków

Brona - metalowa lub drewniana krata, stanowiąca dodatkowe umocnienie

średniowiecznej bramy warownej, zawieszona na łańcuchach i podnoszona za pomocą
specjalnych mechanizmów

Dansker - zamkowa ubikacja w formie wykuszu lub małej wieży na zewnątrz zamku,

połączona z nim krytym mostkiem. Używana też do obrony. Pojęcie to było nawet
wykorzystane w teleturnieju Milionerzy

Donżon - murowana wieża stawiana w pierwszych murowanych zamkach.

Charakterystyczną jej cechą jest to iż nigdy nie stykała się z innymi budynkami czy
murami zamkowymi. Było to miejsce ostatniej obrony dlatego wejście do donżonu
znajdowało się na wysokości kilku metrów, najczęściej sześciu, a schody do niego
prowadzące były drewniane. W razie wejścia wroga do zamku schody były podpalane a
załoga broniła się do upadłego w wieży. Zazwyczaj w piwnicach pod donżonem
znajdowało się więzienie. Donżon zwany jest też stołpem

Dormitorium - sypialnie braci zakonnych (Krzyżaków)
Działobitnia - stanowisko ogniowe baterii wraz ze schronami dla obsługi i składu

amunicji

Eksedra - półkolista nisza złożona z kolumn. Po jej wewnętrznym obwodzie biegniae

kamienna ława. Stosowana zwykle w kościołach. W założeniach zamkowych eksedry
budowano w ogrodach np. w Łańcucie

Folwark - większe gospodarstwo szlacheckie typu rolnego lub rolno-hodowlanego

zatrudniające chłopów najemnych lub pańszczyźnianych

Fortlicjum - dwór obronny, niewielki obiekt warowny. Zwykle otoczony fosą i wałami,

często z bastionami lub bastejami

Fosa - najwcześniej chyba stosowana część fortyfikacji. Głęboki rów mający utrudnić

wrogowi dotarcie pod mury. Fosa mogła być napełniona woda lub sucha. Często przy
okazji służyła też do hodowli ryb na potrzeby mieszkańców zamku. Podczas oblężenia
atakujący zasypywali ją gałęziami

Fryz - element wystroju architektonicznego na który składa się dekoracyjny pas

malowany lub rzeźbiony. Zazwyczaj z motywami roślinnymi bądź antycznymi

Gotyk - styl w sztuce zapoczątkowany w XII w. we Francji. Stanowi szczytowe

osiągnięcie średniowiecznej kultury rycerskiej, mieszczańskiej i zakonnej. Gotyk był
przede wszystkim stylem sakralnym. W architekturze charakterystyczna jest strzelistość,
krzyżowo-żebrowe sklepienia, ostre łuki, przypory duże okna witrażowe. Znacznie
wzrosła wtedy wysokość budowli

Hełm - zwieńczenie wieży
Hurdycja - rodzaj drewnianego ganku strażniczego na zewnątrz murów. Hurdycje w

podłodze posiadały otwory, przez które można było razić wroga pod samym murem
kamieniami, smołą itp.

Kapitularz - duża reprezentacyjna sala używana przez zakon krzyżacki do ważnych

zgromadzeń i obrad. Zwykle sąsiadowała z kaplicą

Kartusz - ozdobne tło lub obramowanie w stosowane np. w tarczach herbowych i

tablicach z inskrypcjami. Bardzo popularny motyw zdobniczy od czasów renesansu

Kawaliera - mała wieżyczka używana do bezpiecznej obserwacji okolicy, umieszczana

na bastionach

Kordegarda - pomieszczenie dla straży. Zwykle obok bramy wjazdowej
Krenelaż - patrz hasło Blanki
Krużganek - ganek ciągnący się wzdłuż zewnętrznych murów budowli. Spełniał

funkcje komunikacyjne pomiędzy komnatami i budynkami. Zazwyczaj krużganki otaczają
wewnętrzny dziedziniec zamkowy

Krypta - mroczne pomieszczenie pod kaplicą lub kościołem, gdzie umieszczano

trumny ze zwłokami

Kurtyna - odcinek muru obronnego wzdłuż linii prostej. Zwykle pomiędzy dwoma

bastionami lub bastejami. Obrońcy bronili go z flanki (z boku) np. z wysuniętych
bastionów

Machikuł - rodzaj murowanego ganku na zewnątrz murów. Machikuł posiadał w

podłodze otwory, przez które można było razić wroga pod samym murem kamieniami,
smołą itp. dekorowany. Budowana była na zewnątrzej stronie budowli lub na
dziedzieńcu, stanowiła punkt widokowy.

Maszkaron - ludzko-zwierzęca twarz często bardzo groteskowa rzeźbiona na murach,

zwykle na dziedzińcach np. w Pieskowej Skale, Baranowie Sand.

Maszkaron - ludzko-zwierzęca twarz często bardzo groteskowa rzeźbiona na murach,

zwykle na dziedzińcach np. w Pieskowej Skale, Baranowie Sand.

Ornament - motyw zdobniczy w architekturze
Ostrokół - patrz hasło Palisada
Pallazzo in fortezza - włoskie określenie zamków pojawiających się od XVI w. Była to

bogata rezydencja pałacowa otoczona nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi

Palisada - element fortyfikacji stosowany w starożytności i średniowieczu. Drewniana

ściana zbudowana z wbitych w ziemię grubych zaostrzonych u góry pali, często
posiadała strzelnice. Zwana też ostrokółem

Pilaster - występujący w ścianie płaski pionowy filar. Pilastry były zwykle bogato

zdobione, na kształt kolumn, ale pełniły też funkcje wzmocniające konstrukcję

Polichromia - wielobarwne malowidło ścienne. Może być wykonane techniką al fresco

czyli farba jest kładziona na mokry jeszcze tynk lub al secco gdzie farba jest kładziona na
tynk wyschnięty. Polichormie moga przedstawiać zarówno jakieś sceny jak i ornamenty
roślinne

Portal - ozdobne obramowanie wejścia lub bramy. W poszczególnych epokach

stosowane były różne wzory ozdobne. Często wkomponowywano w nie herb właściciela
obiektu

Refektarz - sala jadalna w zamkach krzyżackich, zwykle pięknie zdobiona. Odbywały

się tu codzienne odprawy robocze

Renesans - styl w sztuce zapoczątkowany w XV w. we Florencji we Włoszech. W

architekturze zaznaczył się powrót do wzorów antycznych. Najważniejsze typy
architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem, willa podmiejska z
kondygnacją reprezentacyjną na parterze, zamki-pałace otoczone fortyfikacjami
ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza, zwykle z wewnętrznym dziedzińcem. W
konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady z arkadami,
proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, w
elewacjach boniowanie, mury zwieńczane były attykami.

Ryzalit - wysunięty do przodu fragment elewacji budynku bądź muru, nie będący

wydzeloną częścią lecz tworzący z resztą całość

Sgraffito - technika zdobienia ścian polegająca na nałożeniu wielu kolorowych warstw

tynku a następnie wydrapywaniu w nich wzorów

Sklepienie - konstrukcja zamykająca pomieszczenie od góry. Wyróżniamy kilka

rodzjów sklepień: kolebkowe, krzyżowe, gwiaździste, krzyżowo-żebrowe i inne

Stiuk - technika zdobienia ścian i sufitów dekoracjami z mieszaniny gipsu, piasku,

wapna, pyłu marmurowego i barwników. Stiukiem wykonane są sztukaterie

Stołp - patrz hasło Donżon
Szkarpa - element konstrukcyjny stosowany przede wszystkim w architekturze

gotyckiej przystawiony do ściany w celu podparcia całego budynku

Sztukateria - ozdobne malowidło ścienne lub sufitowe wykonane techniką stiukową
Wykusz - nadwieszona część budynku wystająca poza ścianę, nie sięgająca

fundamentów. Wykusze były zwykle bogato ozdobione. Stosowano je jako część kaplic
zamkowych albo miejsce intymnych rozmów. Mogły pełnić rolę obronną lub sanitarną
(zawieszone nad fosą stanowiły ustęp np. w Ojcowie)

Zendrówka - specjalnie wypalana cegła, stosowana w głównie w architekturze

gotyckiej do zdobienia ścian. Tworzoną nią różne wzory, najczęściej były to romby

Żebro - wypukły łuk o bogatym profilu podpierający sklepienie