Medicina Sportiva Practica, Tom 5, Nr 4: 115-120, 2004

Copyright © 2004 Medicina Sportiva

115

PROBLEM ZANIECZYSZCZENIA OD¯YWEK

ŒRODKAMI UZNANYMI ZA DOPINGUJ¥CE

W SPORCIE

Andrzej Pokrywka

1

, Dorota Kwiatkowska

1

, Zbigniew Obmiñski

2

,

Ewa Turek-Lepa

1

, Ryszard Grucza

1,2

1

Zak³ad Badañ Antydopingowych, Instytut Sportu, Warszawa

2

Zak³ad Endokrynologii, Instytut Sportu, Warszawa

Problem zanieczyszczenia od¿ywek i

œrodków wspomagaj¹cych, stosowanych

przez sportowców, zwi¹zany jest z poten-

cjalnym niebezpieczeñstwem pozytyw-

nych wyników badañ antydopingowych u

zawodników nieœwiadomych obecnoœci

zakazanych zwi¹zków w dozwolonych

preparatach. Badania przeprowadzone

przez wiele laboratoriów antydopingowych

na œwiecie potwierdzi³y, ¿e problem jest

powa¿ny i nie mo¿na go lekcewa¿yæ.

Na prze³omie XX i XXI wieku w wielu

krajach odnotowano wzrost przypadków

wykrycia nandrolonu w pobranych do ba-

dañ antydopingowych próbkach moczu

sportowców. Przyk³adowo, w Wielkiej

Brytanii w 1999 nandrolon stwierdzono w

0,29% badanych próbek. W poprzednich

11 latach wskaŸnik ten mieœci³ siê w gra-

nicach 0,02 – 0,22% (œrednia wynosi³a

0,10%) (1). Tak¿e w Zak³adzie Badañ An-

tydopingowych Instytutu Sportu w Warsza-

wie zaobserwowano coraz wiêcej próbek

pozytywnych z nandrolonem (2). Podob-

nie by³o we W³oszech, co t³umaczono m.in.

przyjmowaniem przez sportowców bardzo

wysokich dawek suplementów od¿yw-

czych, a tak¿e od¿ywek zanieczyszczonych

prohormonami i steroidami anaboliczno-

androgennymi (3). Co ciekawe, we wszyst-

kich próbkach analizowanych w latach

1993-2001 przez laboratoria akredytowa-

ne przez Miêdzynarodowy Komitet Olim-

pijski (MKOl), wskaŸnik nandrolonu nie

ulega³ znacz¹cym wahaniom i mieœci³ siê

w granicach 0,24 – 0,28% (4). Jednak sys-

tematycznie wzrasta³a liczba próbek z nan-

drolonem w grupie pozytywnych przypad-

ków dotycz¹cych tylko steroidów anabo-

liczno-androgennych, z ok. 23% w roku

1994 do ponad 30% w 1998 (5).

Szerokim echem w œwiecie sportu od-

bi³ siê przypadek niemieckiego lekkoatle-

ty, mistrza olimpijskiego z Barcelony w

biegu na 5 km, Dietera Baumanna, u któ-

rego – w listopadzie 1999 roku stwierdzo-

no obecnoϾ nandrolonu. W grudniu tego
roku, po badaniach przeprowadzonych w

laboratorium antydopingowym w Kolonii,

poinformowano, ¿e mo¿liwym Ÿród³em

zabronionego steroidu by³a... pasta do zê-

bów. Zidentyfikowano w niej m.in. noran-

drostendion (6). Ten przypadek i wiele in-

nych spowodowa³, ¿e laboratoria antydo-

pingowe bli¿ej zainteresowa³y siê proble-

mem mo¿liwoœci wyst¹pienia pozytyw-

nych wyników badañ antydopingowych u

zawodników nieœwiadomych tego, ¿e

mog¹ przyjmowaæ niedozwolone w spor-

cie substancje.

116

PROBLEM ZANIECZYSZCZENIA OD¯YWEK ŒRODKAMI UZNANYMI ZA DOPINGUJ¥CE W SPORCIE

Szczególn¹ uwagê zwrócono na od¿yw-

ki, tym bardziej ¿e w ostatnich latach ry-

nek suplementów ¿ywieniowych bardzo

siê rozwin¹³. Przyk³adowo, sprzeda¿ sa-

mych preparatów kreatyny przez ostatni¹

dekadê XX wieku wzros³a z zera do 3,1

mln kilogramów, a obroty suplementami z

HMB w roku 2000 siêgnê³y kwoty 30-50

mln dolarów amerykañskich (przy zero-

wym poziomie w 1995 roku). W 2000 roku

wartoœæ rynku od¿ywek w Stanach Zjed-

noczonych oszacowano na 16,7 bilionów

USD, a w Niemczech na 1 bilion USD (7).

Od 1996 roku na rynku amerykañskim

pojawi³y siê w sprzeda¿y prohormony, któ-

re zgodnie z regulacjami MKOl (8) by³y

zabronione dla sportowców, ale mimo to

sta³y siê ³atwo dostêpne w sklepach oferu-

j¹cych ró¿ne suplementy zarówno amato-

rom, jak i zawodnikom wyczynowym.

Ponadto wiele doniesieñ naukowych

wskazywa³o, ¿e tzw. niehormonalne suple-

menty od¿ywcze, np. witaminy, minera³y i

aminokwasy mog¹ byæ zanieczyszczone

w³aœnie prohormonami, których producen-

ci nie deklarowali w sk³adzie oferowanych

przez siebie preparatów (9).

Ju¿ wyniki pierwszych badañ, opubli-

kowanych przez pracowników laborato-

rium w Kolonii, potwierdzi³y ten fakt. W

niemieckiej placówce zbadano 153 niehor-

monalne suplementy na obecnoϾ w nich

prohormonów. A¿ 18 z nich zawiera³o nie

wymienione przez producentów prohormo-

ny, z czego w 15 przypadkach by³y to pro-

hormony nandrolonu. Wykryto je w tablet-

kach, kapsu³kach, proszku, ampu³kach do

picia i roztworach oleistych. Zgodnie z

danymi na etykietach powinny w nich znaj-

dowaæ siê jedynie: karnityna, kreatyna,

witaminy i minera³y, Tribulus terrestris, ry-

boza, aminokwasy z rozga³êzionymi ³añ-

cuchami wêglowymi, ketoglutaran ornity-

ny, cynk, pirogronian, chryzyna, sprzê¿o-

ny kwas linolowy, ekstrakty roœlinne i glu-

tamina (10). Badania niehormonalnych su-

plementów na obecnoœæ steroidów anabo-

liczno-androgennych, prowadzone w labo-

ratorium antydopingowym w Kolonii, by³y

kontynuowane w ramach projektu realizo-

wanego na zlecenie MKOl. W okresie od

paŸdziernika 2000 do listopada 2001 prze-

analizowano 634 produkty. A¿ 94 zawie-

ra³y niedeklarowane steroidy anaboliczno-

androgenne, co stanowi³o 14,8% przeba-

danych próbek. Najwiêcej zanieczyszczo-

nych suplementów by³o zakupionych w

Holandii (25,8%), Austrii (22,7%), Wiel-

kiej Brytanii (18,8%) i USA (18,8%). Co

ciekawe, badane suplementy pochodzi³y od

215 dostawców z 13 krajów, ale zanie-

czyszczenia dotyczy³y preparatów produ-

kowanych wy³¹cznie w 5 pañstwach: USA,

Holandii, Wielkiej Brytanii, W³oszech i

Niemczech (11, 12).

W szwajcarskim laboratorium w Lozan-

nie przebadano 75 suplementów produko-

wanych przez ró¿ne firmy (69 z USA, 6 ze

Szwajcarii) i stosowanych przez sportow-

ców. Podzielono je na 8 klas: prohormo-

ny; preparaty kreatyny; proteiny i amino-

kwasy; naturalne produkty roœlinne; roœlin-

ne diuretyki; preparaty energizuj¹ce, wita-

miny i antyoksydanty; psychostymulanty;

spalacze t³uszczów. W 7 z 17 preparatów z

grupy prohormonów wykryto inne substan-

cje, ni¿ deklarowane przez producenta, co

stanowi³o 41% pozytywnych przypadków

w grupie prohormonów i 9% w ca³ej gru-

pie przebadanych suplementów. Wœród zi-

dentyfikowanych, a niewymienionych

zwi¹zków by³y androstendiol, androsten-

dion i testosteron. W dwóch przypadkach

w ogóle nie stwierdzono w preparatach

obecnoœci substancji deklarowanych przez

producenta. W grupie psychostymulantów

w 2 z 6 preparatów, w sk³adzie których pro-

ducenci deklarowali obecnoϾ ekstraktu z

Ephedra lub Ma-Huang, wykryto efedry-

nê, pseudoefedrynê i kofeinê. W jednym z

tych preparatów stê¿enie efedryny by³o tak

wysokie, ¿e wystarczy³o za¿yæ jedn¹ kap-

117

PROBLEM ZANIECZYSZCZENIA OD¯YWEK ŒRODKAMI UZNANYMI ZA DOPINGUJ¥CE W SPORCIE

su³kê przed zawodami, aby uzyskaæ pozy-

tywny wynik kontroli antydopingowej, tzn.

by zosta³o przekroczone dopuszczalne stê-

¿enie efedryny w moczu sportowca, tj. 10

µg/ml (13). Tak¿e badania wykonane przez

zespó³ laboratorium antydopingowego w

Seibersdorfie wykaza³y, ¿e znaczny procent

od¿ywek dostêpnych w Austrii zawiera nie-

deklarowane przez producentów steroidy

(22% z 54 produktów). Zidentyfikowany-

mi zwi¹zkami by³y norandrostendion, no-

randrostendiol, androstadiendon i dehydro-

epiandrosteron (14).

W laboratorium w Bukareszcie przepro-

wadzono badania 4 preparatów dostêpnych

w Rumunii (Pro Anabolik, Natura Sterol

Extreme, Animal Stak, Tribulus Terrestris),

spo¿ywanych m.in. przez sportowców, u któ-

rych wyniki badañ antydopingowych by³y

pozytywne. Badano mocz ochotników, któ-

rzy przyjmowali przez tydzieñ, 3 razy dzien-

nie, po 250 mg wymienionych preparatów.

Producent suplementu o nazwie Animal Stak

deklarowa³ w jego sk³adzie m.in. 19-nor-5-

androstendion, 5-androstendiol, DHEA, 4-

androstendion i Tribulus. Na etykiecie Pro

Anabolik nie podano ¿adnego prohormonu i

steroidu anaboliczno-androgennego. We

wszystkich próbkach pobranych w czasie

czterech dni od momentu zakoñczenia przyj-

mowania od¿ywek stwierdzono przekrocze-

nie dopuszczalnego stê¿enia 19-norandroste-

ronu (uzyskane wartoœci mieœci³y siê w prze-

dziale 10-145 ng/ml), a stosunek testostero-

nu do epistestosteronu (T/E), mimo ¿e siê

zmienia³ (w granicach 0,8 – 3,9), to mieœci³

siê w dozwolonym limicie (<6). Przekroczo-

ny próg dla 19-norandrosteronu odnotowa-

no tak¿e po przyjêciu pozosta³ych suplemen-

tów, ale wartoœci by³y znacznie ni¿sze (do

10 ng/ml), a dodatkowo nie stwierdzono

zmian w stosunku T/E (15).

W przebadanych przez laboratorium w

Bloemfontein 30 od¿ywkach, dostêpnych

w sklepach dla sportowców w Republice

Po³udniowej Afryki, a¿ w 12 (40%) wy-

kryto substancje znajduj¹ce siê na liœcie za-

bronionej WADA. W oœmiu preparatach

by³y to prohormony, a w czterech – stymu-

lanty. Jednak tylko w dwóch przypadkach

stwierdzono obecnoœæ prohormonów, któ-

re nie by³y wymienione przez producenta.

Przeprowadzono równie¿ badanie moczu

ochotnika, który przyj¹³ preparat zawiera-

j¹cy niedeklarowane zwi¹zki: 19-nor-4-an-

drostendion i 4-androsten-3,17-dion. Wyni-

ki pokaza³y, ¿e wystarczy spo¿yæ tylko jed-

n¹ kapsu³kê (rekomendowana na etykiecie

dawka by³a du¿o wy¿sza), aby przekroczyæ

dozwolone dla 19-norandrosteronu (meta-

bolitu nandrolonu) stê¿enie w moczu spor-

towca, tj. 2 ng/ml. Etykiety na preparatach,

w których wykryto stymulanty, informo-

wa³y jedynie, ¿e w sk³ad tych suplementów

wchodz¹ m.in. ekstrakty roœlinne (16).

O tym, ¿e suplementy mog¹ byæ zanie-

czyszczone nie tylko prohormonami i/lub ste-

roidami anaboliczno-androgennymi, infor-

muj¹ m.in. publikacje pracowników labora-

torium z Kolonii. Z przebadanych na obec-

noœæ stymulantów 110 preparatów, dostêp-

nych na miêdzynarodowym rynku, ponad

10% zawiera³o kofeinê lub efedryny, które

nie by³y deklarowane w sk³adzie oferowa-

nych produktów. A spo¿ycie takich suple-

mentów zgodnie z rekomendacj¹ producen-

ta powodowa³o przyjêcie dziennie 200 mg

kofeiny lub 3 mg efedryny (17). Jednak od 1

stycznia 2004 roku kofeina nie figuruje ju¿

na liœcie zabronionej WADA (18, 19).

W Zak³adzie Badañ Antydopingowych

w Warszawie przebadano 21 od¿ywek do-

stêpnych w Polsce, które przyjmowali nie

tylko sportowcy amatorzy, ale tak¿e za-

wodnicy kadry narodowej wielu dyscyplin.

W 4 przypadkach (co daje 19%) stwierdzo-

no, ¿e przebadane od¿ywki (wszystkie wy-

produkowane w USA) by³y zanieczyszczo-

ne. W dwóch z nich , w których – zgodnie

z deklaracj¹ producenta – mia³y znajdowaæ

siê jedynie czysta farmakologicznie kreaty-

na po³¹czona z cz¹steczk¹ kwasu fosforo-

118

PROBLEM ZANIECZYSZCZENIA OD¯YWEK ŒRODKAMI UZNANYMI ZA DOPINGUJ¥CE W SPORCIE

wego i kwasu nikotynowego oraz pirogro-

nian i witamina C, znaleziono androsten-

dion. Kolejny preparat mia³ byæ mieszan-

k¹ 4-androstendiolu i cyklodekstryny, a

zawiera³ dodatkowo testosteron i 5-andro-

stendiol. Czwarty by³ reklamowany jako

czysta kofeina, ale wykryto w nim tak¿e

androstendion i 19-nor-4-androsten-3,17-

dion.

Podsumowuj¹c przedstawione niepoko-

j¹ce dane dotycz¹ce zanieczyszczenia suple-

mentów nale¿y zwróciæ uwagê na fakt, ¿e

od¿ywki s¹ preparatami dopuszczonymi

przez Food and Drug Administration (FDA)

do wolnej sprzeda¿y (bez recept). S¹ dostêp-

ne m.in. w sklepach, na stoiskach ze zdrow¹

¿ywnoœci¹ i za poœrednictwem internetu. Przy

za³o¿eniu, ¿e s¹ to substancje naturalne i ca³-

kowicie nieszkodliwe dla zdrowia, nie wy-

maga siê od producentów posiadania paten-

tu na ich wytwarzanie. Nie obowi¹zuj¹ ich

tak¿e rygorystyczne procedury badawcze

dotycz¹ce efektów dzia³ania (korzystnych i

niekorzystnych, jak to w przypadku leków

dopuszczonych na rynek farmaceutyczny).

Nie ma te¿ podobnych rygorystycznych prze-

pisów w zakresie produkcji, standaryzacji i

kontroli jakoœci od¿ywek. Z tego powodu

doœæ czêsto zawieraj¹ one substancje niede-

klarowane przez producenta (20, 21). Czê-

sto nie s¹ nawet jednolite w obrêbie tej sa-

mej serii produkcyjnej. Na potwierdzenie

mo¿na przytoczyæ badania przeprowadzone

w laboratorium w Los Angeles. Przebadano

tam 44 kapsu³ki, pochodz¹ce od 9 producen-

tów, polecane jako preparaty androstendio-

nu. W kapsu³kach jednej z firm w ogóle nie

stwierdzono obecnoœci androstendionu, w in-

nych jego zawartoœæ waha³a siê w granicach

35–168 mg (a podkreœliæ nale¿y fakt, ¿e

wszystkie przebadane preparaty mia³y, wg

producentów, zawieraæ 100 mg badanej sub-

stancji). We wszystkich kapsu³kach wykryto

zanieczyszczenia, z tym ¿e w preparatach

dwóch firm stanowi³y one poni¿ej 0,1%, w

pozosta³ych powy¿ej 1%. Ponadto w produk-

cie jednej z firm stwierdzono obecnoϾ te-

stosteronu w œredniej dawce 10 mg w kap-

su³ce (22).

Faktem jest, ¿e suplementy ¿ywieniowe

odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê jako œrodki wspoma-

gaj¹ce trening sportowców wyczynowych i

maj¹ wp³ywaæ na zwiêkszenie mo¿liwoœci roz-

woju wydolnoœci fizycznej. Z badañ przepro-

wadzonych wœród norweskich sportowców

wynika, ¿e g³ównie trenerzy (58%) i lekarze

(26%) zalecaj¹ mê¿czyznom stosowanie od¿y-

wek. Podobnie wœród trenuj¹cych kobiet, tre-

nerzy (52%) w wiêkszym stopniu ni¿ lekarze

(37%) decyduj¹ o wspomaganiu treningu

od¿ywkami (23). Autorzy uwa¿aj¹ taki stan za

niepokoj¹cy, gdy¿ doradztwo odnoœnie do po-

lityki ¿ywieniowej lub legalnego wspomaga-

nia farmakologicznego, jakim jest stosowanie

od¿ywek, nie powinno pozostawaæ w gestii

personelu niemedycznego, z uwagi na mo¿li-

woœæ ubocznych efektów suplementacji. Pro-

ducenci od¿ywek zawieraj¹cych kompozycje

np. wolnych aminokwasów, kreatynê, karnity-

nê, HMB i wiele innych przekonuj¹ œrodowi-

sko sportowe, ¿e s¹ to œrodki bardzo skuteczne

i przydatne dla ciê¿ko trenuj¹cych wyczynow-

ców, gdy¿ przy rosn¹cych z roku na rok obci¹-

¿eniach fizycznych naturalna dieta nie mo¿e po-

kryæ zapotrzebowania organizmu na wybrane

sk³adniki. W wydawanych folderach coraz czê-

œciej cytowane s¹ artyku³y z fachowego pi-

œmiennictwa, opisuj¹ce doœwiadczenia, z któ-

rych wynika, ¿e po okresie treningu wspoma-

ganym konkretn¹ od¿ywk¹ wzrost si³y lub wy-

dolnoœci jest wiêkszy ni¿ w podobnych warun-

kach bez wspomagania. Natomiast brak badañ

nad odleg³ym w czasie wp³ywem od¿ywek na

zdrowie. W œrodowiskach sportowych po-

wszechnie uwa¿a siê, ¿e nie ma zagro¿enia dla

zdrowia, jednak ostatnio w fachowej literatu-

rze pojawiaj¹ siê sugestie, ¿e nale¿y braæ pod

uwagê ryzyko pogorszenia siê stanu zdrowia,

szczególnie po d³ugotrwa³ym okresie ich sto-

sowania (24, 25, 26).

Rozwa¿aj¹c niebezpieczeñstwo przyj-

mowania przez sportowców wielu prepa-

119

PROBLEM ZANIECZYSZCZENIA OD¯YWEK ŒRODKAMI UZNANYMI ZA DOPINGUJ¥CE W SPORCIE

ratów dostêpnych w sklepach, tak¿e ze

wzglêdu na mo¿liwy pozytywny wynik

badañ antydopingowych, warto jeszcze za-

stanowiæ siê nad sensem i celowoœci¹ po-

dawania niektórych od¿ywek, zw³aszcza ¿e

wiele badañ nie potwierdza ich reklamo-

wanego wspania³ego dzia³ania. Przyk³a-

dem mo¿e byæ popularny wœród sportow-

ców Tribulus terrestris, preparat pochodze-

nia roœlinnego, zawieraj¹cy biologicznie

czynne alkaloidy, reguluj¹cy w organizmie

syntezê naturalnego testosteronu i hamu-

j¹cy jego naturalny, fizjologiczny ubytek

(27). Belgowie przeprowadzili badania pre-

paratu Tribulin, reklamowanego przez Ÿró-

d³a internetowe jako „œrodek stymuluj¹cy

produkcjê LH i w konsekwencji produk-

cjê testosteronu”. Tabletka tego suplementu

zawiera 250 mg Tribulus terrestris. Dwóm

ochotnikom podawano po dwie tabletki -

trzy razy dziennie, przez piêæ dni. Mocz

do analiz pobierano trzykrotnie w ci¹gu

doby, o sta³ych porach, w okresie 5 dni

przed podaniem Tribulinu, w trakcie jego

za¿ywania i 5 dni po przyjêciu ostatniej

dawki. W ci¹gu 15 dni badañ nie zaobser-

wowano istotnych ró¿nic w stê¿eniu testo-

steronu i LH oraz stosunku T/E (28).

Œwiatowa Agencja Antydopingowa

i Miêdzynarodowy Komitet Olimpijski, do-

strzegaj¹c niebezpieczeñstwo w zanieczysz-

czeniu suplementów œrodkami uznanymi za

dopinguj¹ce w sporcie, próbuj¹ rozwi¹zaæ

ten problem m.in. poprzez monitorowanie

rynku i zachêcanie producentów do certyfi-

kowania swoich wyrobów. Ostatnio wœród

amerykañskich konsumentów od¿ywek

i specjalistów od opieki medycznej coraz

czêœciej podejmowane s¹ próby wymusze-

nia na producentach podawania pe³nej in-

formacji o sk³adzie preparatów. FDA zaczy-

na sk³aniaæ siê do tych g³osów i planuje

poprawiæ regulacje prawne m.in. poprzez

wprowadzenie certyfikatu jakoœci opartego

na kontroli zgodnoœci deklarowanego sk³a-

du z rzeczywistym (29).

Œwiatowa Agencja Antydopingowa

stworzy³a program (WADA Q&As 2004)

dotycz¹cy suplementacji ¿ywienia. Orga-

nizacje antydopingowe, lekarze i naukow-

cy, elity sportowe oraz przedstawiciele rz¹-

dów wielu pañstw nawi¹zali wspó³pracê w

celu poszukiwania rozwi¹zañ problemu

zanieczyszczonych od¿ywek. Program ma

na celu miêdzy innymi:

– stworzenie ogólnodostêpnej œwiatowej

bazy od¿ywek,

– testowanie od¿ywek i wydawanie cer-

tyfikatów,

– stworzenie regulacji dotycz¹cych: po-

prawy jakoœci preparatów, minimalizo-

wania ich kontaminacji oraz podawania

rzetelnych danych na etykietach,

– stworzenie regulacji prawnych dotycz¹-

cych zdrowia publicznego, ochrony kon-

sumenta i edukacji.

Rozpowszechniane w œrodowisku spor-

towym informacje, ¿e od¿ywki mog¹ byæ

Ÿród³em egzogennych hormonów i stwa-

rzaæ niebezpieczeñstwo pozytywnych wy-

ników kontroli antydopingowych spowo-

dowa³y wiêksz¹ rozwagê przy wyborze

producentów i dostawców.

Wci¹¿ jednak sportowcy bior¹ na sie-

bie ryzyko stosowania od¿ywek i dozwo-

lonych œrodków wspomagaj¹cych trening.

Piœmiennictwo:

1. Nandrolone Progress Report to the UK sports

Council from the Expert Committee on Nan-

drolone. UK Sport. February 2003.

2. Kwiatkowska D., Chrostowski K., Partyka E.,

Wójcikowska-Wójcik B. Nandrolon – metody

wykrywania. Sport Wyczynowy 2001; (7-8)

439-440, 67-76.

3. Botrè F. , Amendola L., Mazzarino M., Mola-

ioni F., Neri B., Rossi F., De Feo G. One year

of nandrolone at the antidoping laboratory of

Rome. Recent advances in doping analysis (9).

Sport und Buch Strauß, Köln 2001, 265-268.

4. Ayotte C., Guay C., Cléroux M., Goudreault

D., Fakirian A. Origin of elevated levels of no-

randrosterone in human urine: Half-truths vs.

facts. Recent advances in doping analysis (10).

Sport und Buch Strauß, Köln 2002, 13-21.

120

PROBLEM ZANIECZYSZCZENIA OD¯YWEK ŒRODKAMI UZNANYMI ZA DOPINGUJ¥CE W SPORCIE

5. M. Kamber. Nandrolon. Doping info, BASPO,

Januar 2000.

6. N3. Doping? - Der Fall Dieter Baumann - Täter

oder Opfer?. Leistungskurs Sport. Doping -

Aufgaben und Materialien - http://www.spor-

tunterricht.de/lksport/baumann.html

7. R. Maughan. The scope of nutritional supple-

ment use in sport. Health and doping risks of

nutritional supplements and social drugs. In-

ternational Symposium – 18 July 2002.

8. International Olympic Committee. List of pro-

hibited classes of substances and methods of

doping. IOC Medical Commission, Lausanne

2001.

9. H. Geyer, U. Mareck-Engelke, U. Reinhart, M.

Thevis, W. Schänzer. Positive Dopingfälle mit

Norandrosteron durch verunreinigte Nahrung-

sergänzungsmittel. Deutsche Zeitschrift für

Sportmedizin. Jahrgang 51, 11 (2000) 378-382.

10. H. Geyer, M.K. Henze, U. Mareck-Engelke, A.

Wagner, W. Schänzer. Analysis of „non-hor-

monal“ nutritional supplements for prohormo-

nes. Recent advances in doping analysis (9).

Sport und Buch Strauß, Köln 2001, 63-71.

11. H. Geyer, M.K. Parr, U. Mareck, U. Reinhart,

Y. Schrader, W. Schänzer. Analysis of non-hor-

monal nutritional supplements for anabolic

androgenic steroids – Results of an internatio-

nal study, Int. J. Sports Med. 2004; 25: 124-

129.

12. H. Geyer, M.K. Parr, U. Mareck, U. Reinhart,

Y. Schrader, W. Schänzer. Analysis of non-hor-

monal nutritional supplements for anabolic

androgenic steroids – Results of the interna-

tional IOC-study. Recent advances in doping

analysis (10). Sport und Buch Strauß, Köln

2002, 83-85.

13. M. Kamber, N. Baume, M. Saugy, L. Rivier.

Nutritional Supplements As a Source for Posi-

tive Doping Cases? International Journal of

Sport Nutrition and Exercise Metabolism,

2001, 11, 258-263.

14. G. Gmeiner, H. Hofer. Untersuchung auf mögli-

che Verunreinigungen von Nahrung-

sergänzungsmitteln mit anabolen Steroiden.

Forschungsberichte des Österreichischen Bun-

desministeriums für soziale Sicherheit und

Generationen. ARC Seibersdorf research

GmbH, Seibersdorf, 2 (2002). /www.dopinin-

fo.de/

15. G. Vajiala, M. Lamor, R. Subaru. The tracing

out of the contamination with doping agents

of the nutritional supplements. Recent advan-

ces in doping analysis (10). Sport und Buch

Strauß, Köln 2002, 267-271.

16. E. Grobbelaar, P.J. van der Merwe. Nutritional

Supplements – The South Africa Scenario.

Manfred Donike Workshop, 22

nd

Cologne

Workshop on Dope Analysis – March 2004,

Paper and Poster Presentation – Abstracts.

17. M.K. Paar, H. Geyer, G. Sigmund, K. Köhler,

W. Schänzer. Screening of Nutritional Supple-

ments for Stimulants and other Drugs. Recent

advances in doping analysis (11). Sport und

Buch Strauß, Köln 2003, 67-75.

18. The World Anti-Doping Code. The 2004 Pro-

hibited List. International Standard. World

Anti-Doping Agency 26 March 2004.

19. The World Anti-Doping Code. The 2005 Pro-

hibited List. International Standard. World

Anti-Doping Agency 23 September 2004.

20. K.J.S. De Cock, F.T. Delbeke, P. Van Eenoo,

N. Desmet, K. Roels, P. De Backer. Detection

and determination of anabolic steroids in nu-

tritional supplements. J. Pharm. Biomed. Anal.

25 (2001) 843-852.

21. G.A. Green, D.H. Catlin, B. Starcevic. Analy-

sis of over-the-counter dietary supplements.

Clin. J. Sport Med. 2001, 11(4): 254-259.

22. D.H. Catlin, B.Z. Leder, B. Ahrens, B. Starce-

vic, C.K. Hatton, G.A. Green, J.S. Finkelstein.

Trace contamination of over-the-counter andro-

stenedione and positive urine test results for a

nandrolone metabolite. JAMA, 2000 Nov 22-

29;284(20):2618-21.

23. Sungot-Borgen, B. Berglund, M.K. Torstveit.

Nutritional supplements in Norwegian elite ath-

letes - impact of international ranking and ad-

visors. Scand J Med Sci Sports. 2003

Apr;13(2):138-44.

24. Creatine: little impact on athletic performan-

ce, but a risk of adverse effects. Prescire Int.

2002 Jun; 11(59): 88-90.

25. Maughan R.J., King D.S., Lea T., Dietary sup-

plements. J.Sports Sci. 2004, 22(10): 95-113.

Review.

26. Saka M., Tuzun A., Ates Y., Bagci S., Kara-

eren N., Dagalp K., Acute pancreatitis possi-

bly due to arginine use: a case report. Turk J.

Gastroenterol. 2004, 15(1): 56-58.

27. U. Malczewska. Suplementy dietetyczne. Krót-

ki przegl¹d. Medycyna Sportowa. Vol. 20, Nr

1, 2004, 50-54.

28. P. Van Eenoo, F.T. Delbeke, N. Desmet and P.

De Backer. Excretion studies with Tribulus ter-

restris. Recent advances in doping analysis (8).

Sport und Buch Strauß, Köln 2000, 13-22.

29. W.L. Larimore, D.P. O´Mathuna. Quality as-

sessment programs for dietary supplements.

Ann. Pharmacother. 2003 Jun, 37(6): 893-898.

Adres do korespondencji:

Andrzej Pokrywka

Zak³ad Badañ Antydopingowych Instytutu Sportu

01-982 Warszawa, ul. Trylogii 2/16

tel./fax [phone]

[e-mail]